Wybrane atrakcje geoturystyczne wschodniej Turcji (Wschodnia
advertisement
WybraneatrakcjegeoturystycznewschodniejTurcji(Wschodnia Anatolia) MichaJakiel1,MaciejCzerski2 InstytutGeografiiiGospodarkiPrzestrzennej,UniwersytetJagielloski [email protected],[email protected] 1,2 1 Abstrakt: Turcja jest krajem o zrónicowanym rodowisku geograficznym, co ma swoje odzwierciedlenie w rónorodnoci form turystyki. Najcz stszym celem wyjazdów jest turystyka wypoczynkowa i kulturowa. Geoturystyka, mimo duego potencja!u nie jest dostatecznie rozpowszechniona, szczególnie we wschodniej cz ci Turcji. Obszar ten jest trudno dost pny dla turystów ze wzgl du na du" odleg!o i niestabiln" sytuacj polityczn".Celemartyku!ujestprzedstawienieatrakcjigeoturystycznych,ichdost pnoci oraz moliwoci rozwoju tej ga! zi turystyki we Wschodniej Anatolii. Region ten, ze wzgl du na zrónicowan" rze$b i budow geologiczn", posiada wybitne walory geoturystyczne, których nie sposób opisa w jednej pracy. Dlatego zaprezentowano 5 wybranych obiektów geoturystycznych: wulkany Ararat, Tendürek i Nemrut, jezioro Wan oraz góry Hakkari, które wed!ug obserwacji autorów w najlepszy sposób prezentuj" dziedzictwogeologiczneigeomorfologicznetegoobszaru. Sowakluczowe:Ararat,wulkanNemrut,jezioroWan,góryHakkari,WschodniaAnatolia 1.Wst p Turcja jest obecnie jednym z najszybciej rozwijaj"cych si krajów turystycznych nawiecie.Wci"guostatniejdekadyliczbaturystówwzros!azok.11doponad27mln. Jednak ruch turystyczny jest rozmieszczony nierównomiernie na obszarze kraju. Najcz ciejodwiedzanymimiejscamis":Stambu!,wybrzeeródziemnomorskieiegejskie, Efez-Pamukkale oraz Göreme-Kapadocja, czyli przewaa turystyka wypoczynkowa i kulturowa. Z nimi te Turcja jest na ogó! kojarzona (Kurek 2012). Natomiast wschodnia cz kraju jest zupe!nie odmienna, nie posiada tak imponuj"cej liczby zabytków i jest s!abiej rozwini ta. Znajdziemy tam jednak niezwykle bogate rodowisko przyrodnicze, z wieloma osobliwociami przyrody nieoywionej, rzadko spotykanyminawetwinnychrejonachwiata. WschodniaAnatolia(tur.Do%uAnadolu)jestjednymz7regionówgeograficznych Turcji, po!oona jest we wschodniej cz ci kraju i stanowi fragment Wyyny Arme&skiej. Jest najwi kszym regionem Turcji i zajmuje 21' powierzchni kraju (ryc. 1). Od wschodu graniczy z Gruzj", Armeni", Nachiczewa&sk" Republik" Autonomiczn" (Azerbejdan) i Iranem oraz od po!udnia z Irakiem (Çiringel 2002; Yi%it 2006). Natomiast wed!ug polskiej regionalizacji fizycznogeograficznej obszar Wschodniej Anatolii sk!ada si z dwóch podprowincji: Wyyny Zachodnioarme&skiej i Taurusu Wschodniego(Mydel,Groch2004).WschodniaAnatoliaposiadawybitnewaloryprzyrodnicze, w tym równie liczne obiekty geoturystyczne. Obszar ten jednak w porów- 18 naniu z innymi regionami Turcji cieszy si stosunkowo maym zainteresowaniem turystów,szczególnieniedocenioneiniewykorzystanesjegowalorygeoturystyczne. Ryc. 1. Mapa Turcji z podziaem na regiony geograficzne. !ródo: opracowanie wasne na podstawie Çiringel 2002, Konu"an Atlas Türkiye. Fig. 1. Map of Turkey's geographical regions. Source: author's own elaboration based on Çiringel 2002, Konuan Atlas Türkiye. W niniejszym artykule przedstawiono wybrane atrakcje geologiczne, geomorfologiczneikrajobrazoweWschodniejAnatoliiorazzwróconouwagnaichwyjtkowe cechy i histori geologiczn. Opisano tak e dostpno!" wybranych obiektów i mo liwo!"zwiedzaniaichprzezturystów.Obiektygeoturystycznezostaywybranenapodstawie wasnych obserwacji autorów dokonanych podczas wyjazdów w ten rejon Turcjiwmaju2012r.iczerwcu2013r. 2.Budowageologicznaiuksztatowaniepowierzchni Wschodnia Anatolia ma urozmaicon i skomplikowan budow geologiczn. Jest to obszar wyjtkowo aktywny sejsmicznie poo ony na styku czterech pyt litosfery: euroazjatyckiej, anatolijskiej, arabskiej i ira#skiej (Mizerski 2006). Najbardziej aktywnesejsmicznieobszarypoo oneswzdu uskoków:pónocno-anatolijskiego(NAF) rozdzielajcego pyt anatolijsk i euroazjatyck oraz wschodnio-anatolijskiego (EAF)rozdzielajcegopytanatolijskiarabsk(ryc.2).Cayobszarpoo onyjest w strefie fadowa# alpejskich. W wyniku kolizji bloków kontynentalnych powstao szereg a#cuchów i pasm górskich. Ruchy zapadliskowe i wypitrzajce trway cay trzeciorzdorazplejstocenidoprowadziydorozbiciastarszychstruktur.Fadowania nie oznaczay jednak ko#ca ruchów tektonicznychw tym regionie. W czwartorzdzie bardzo aktywny by wulkanizm, w wyniku jego dziaania na powierzchni wydobyy si znaczne ilo!ci ró nego typu materiau wulkanicznego. Obecnie wikszo!" wulkanów w tym regionie jest drzemica lub wygasa (Dhont, Chorowicz 2006). Jedynie wulkan Nemrut wybuch w czasach historycznych (Karakhanian i in. 2002). Ze wzgldu na budow geologiczn Wschodni Anatoli dzieli si na dwie gówne 19 czci:rodkowo-pó nocn!ipo udniow!.Pierwszaznichobejmujeobszarywy"ynne orazczciowoterenygórskienazywanajeststref!anatolsk!(Anatolidy).Naca ejjej powierzchni miejscami ods aniaj! si ska y starszego zmetamorfizowanego pod o"a. Przedewszystkimjednakwystpuj!tum odszeutwory,takiejakneoge#skieiczwartorzdoweska ywulkaniczne(g .tufyorazutworypiroklastyczne)orazosadyeocenu, oligocenu, miocenu i plejstocenu, które powsta y w zapadliskach ródgórskich. Natomiast po udniowa cz$, zwana stref! taurydzk! (Taurydy), obejmuje góry Taurus, charakteryzuj!ce si typow! tektonik! alpejsk! z licznymi p aszczowinami, powsta ymi w eocenie, nasunitymi na po udnie na stref ofiolitow!. Wystpuje tu pe enprofilosadówgeosynklinalnychodpermupotrzeciorzd,le"!cychnazmetamorfizowanym pod o"u ska górnego paleozoiku (ryc. 2) (Stupnicka 1978; Mizerski 2006). Region Wschodniej Anatolii to obszar wy"ynno-górski, wypitrzony na wysoko$ ok. 2000-2200 m n.p.m., poprzecinany g bokimi dolinami rzecznymi oraz urozmaicony licznymi pasmami górskimii sto"kami wygas ych wulkanów.Prawie wszystkie wiksze zapadliska ródgórskie i kotliny wype nione s! obecnie przez jeziora. Centraln! cz$ regionu zajmuje Wy"yna Arme#ska. W jej rze%bie dominuj! p askowy"e i kotliny, którym towarzysz! sto"ki lub masywy wulkaniczne charakteryzuj!ce si du"ymi wysokociami wzgldnymi. Pó nocna i po udniowa cz$ regionu to obszary górskie, które okalaj! wy"yn (Mydel, Groch 2004). Na pó nocy znajduje si kilkanacie pasm górskich, które stanowi! granic midzy Wschodni! Anatoli! a regionem Morza Czarnego. Najwa"niejsze pasma to: Mercan, Karagöl, Karasu, Aras, Karapazar&, Allahüekber i Yaln&zçam, cz$ z nich zaliczana jest do Gór Pontyjskich. Maj! one wysokoci od 2000 do 3500 m n.p.m. i w wikszoci charakteryzuj! si rze%b!wysokogórsk!.Dalejnapo udnieznajduj!ni"szepasmaorze%biegórrednich. Natomiastterenynapo udnieodjezioraWantoobszarrównie"typowogórski,gdzie wyró"niasitakiepasmajak:Malatya,Bitlis,Vaviran,IhtiyarsahapiHakkari.Stanowi! one cz$ a#cucha górskiego Turusu !cz!cego si na po udniu z górami Zagros. Wikszo$pasmcharakteryzujesirze%b!wysokogórsk!,najwy"szeszczytyprzekraczaj! niekiedy 4000 m n.p.m. Grzbiety u o"one s! zgodnie z przebiegiem uskoku wschodnio-anatolijskiegoorazstref!fa dówiuskokówBitlis-Zagros(Çiringel2002). 3.Wybraneatrakcjegeoturystyczne Z uwagi na du"e bogactwo geoturystyczne Wschodniej Anatolii do szczegó owej analizy wybrano tylko kilka obiektów geoturystycznych, które zdaniem autorów najbardziej wyrazicie prezentuj! dziedzictwo geologiczne i geomorfologiczne omawianego regionu. Warto jednak te" wspomnie$ o kilku innych miejscach i obiektach we Wschodniej Anatolii, które równie" s! warte odwiedzenia m.in. wulkan Süphan,dolinarzekiArasiKura,obszarybadlandsko oPosof,góryArasiKarasu. 20 Ryc. 2. Mapa tektoniczna i geologiczna Wschodniej Turcji. ródo: opracowanie na podstawie: Dhont, Chorowicz 2006. Figure 2. Tectonic plates and Geological Map of Eastern Turkey. Source: Author's own elaboration based on Dhont, Chorowicz 2006. 21 3.1.Ararat Wulkan Ararat (tur. Ar Da) pooony jest niedaleko miasta Doubeyazit przy granicy z Iranem i Armeni . Jest najbardziej znanym wulkanem Wschodniej Anatolii. Kojarzony jest z gór , na której wedug biblijnej opowie!ci miaa osi !" Arka Noego. W zwi zku z tym w kulturze wielu krajów mona znale#" odniesienia dotycz ce Araratu. Najlepszym przykadem jest bogactwo nazw, którymi okre!la si$ wulkan w rónych j$zykach: Ararat najbardziej powszechna nazwa uywana w wi$kszo!ci j$zyków, Ar (j. turecki), Masis (j. ormia%ski), Koh-i Nuh (j. perski), Jebel-ul Haristir (j. arabski), Çiyayê Agirî (j. kurdyjski) (Sarkaya 2012). Wiele narodów ro!ci sobie prawa do tego obszaru, jak i symbolu, jakim jest Ararat. Szczególnie wida" to wprzypadkuArmenii,gdzieAraratjestelementemgodaicz$stymmotywemwsztuce. Ararat(5371mn.p.m.)jestnajwyszymszczytemTurcjioraztrzecimnajwyszym szczytemnaBliskimWschodziepoDamavandzie(5670mn.p.m.)iElbrusie(5642m n.p.m.). Masyw Araratu skada si$ z dwóch niezalenych stoków wulkanicznych: WielkiegoAraratuiMaegoAraratu(3896mn.p.m.),którewznosz si$ok.2000-3000 m ponad otaczaj c je wyyn$ (ryc. 3 ). Cay masyw ma powierzchni$ od 1500 do 1800 km2, co czyni go najwi$kszym wulkanem w Turcji. Ararat jest drzemi cym stratowulkanem, który powsta 1-2 mln lat temu. W czasie rozlegycherupcji wzdu szczelinoprzebieguN-Spowstawayulowestokiilawowekopuy(Sarkaya2012). Wulkan ponownie by aktywny w pó#n ym plejstocenie oraz w 3. tysi cleciu p.n.e. Materiawulkanicznyznajduj cysi$wokówulkanuzajmujepowierzchni$ 1150km2, taka ilo!" odpowiada materiaowi wulkanicznemu, jaki wydoby si$ z trzech innych mniejszychokolicznychwulkanów(Ylmaziin.1998).Dataostatniejerupcjiwulkanu nie jest znana, nie ma te adnych historycznych lub wspóczesnych obserwacji wskazuj cych na jego aktywno!". Jednak niektórebadania wskazuj , e wulkan móg by"aktywnyniecae200lattemu.W1840r.wwynikutrz$sieniaziemiwtymregionie miao doj!" do erupcji freatycznej i spywu mas ziemnych, lodu i materiau piroklastycznego na pónocnych stokach, które miay zniszczy" ormia%ski klasztor w okolicach doliny Ahora Gorge (tur. Cehennem Deresi) (Karakhanian i in. 2002). Partie szczytowe Wielkiego Araratu, znajduj ce si$ powyej 4200 m n.p.m., pokrywa zwartaczapalodowainieduychrozmiarówlodowce.Jednak,jakwskazuj najnowsze badania,ichzasi$gsukcesywniesi$zmniejszaiwci guostatnich35latpowierzchnia pokrywylodowejzmniejszyasi$o29%.Obecniemaonapowierzchni$ok.6km2i10 kmobwodu(Sarkaya2012). Na stokach Araratu, oprócz typowych zjawisk i procesów zwi zanych z dziaalno!ci wulkaniczn , mona obserwowa" take procesy geomorfologiczne. W wielu miejscach skay i pokrywy stokowe podlegaj intensywnemu wpywowi wietrzenia fizycznego i chemicznego, a w partiach szczytowych dochodzi take do erozji lodowcowej.Nastokachtworz si$duychrozmiarówbruzdyerozyjne,szczególnieaktywne podtymwzgl$dems stokipónocnewrazzdolin Ahora.Wdolinietejnawysoko!ci ok.2500mznajdziemytakekilkanieduychjaski%(Akbulut2009). 22 Ryc 3. Wielki Ararat widok od strony poudniowo-wschodnie. Autor: M. Jakiel. Fig. 3. The Great Ararat volcano seen from the southeast. Author: M. Jakiel. Araratjestciekawymobiektemgeoturystycznym,choniedlawszystkich dostpnym. Trekking lub wspinaczka wymagaj odpowiedniego przygotowania fizycznego i obycia z du ymi wysokociami oraz dobrej orientacji w terenie wysokogórskim. Jednak najwi"kszym ograniczeniem w eksploracji tego wulkanu jest jego dost"pno#, zarówno w aspekcie formalnym jak i finansowym. Ararat poo ony jest w strefie przygranicznej kontrolowanej przez wojsko. Przez wiele lat ze wzgl"du na bezporednie ssiedztwo ze Zwizkiem Radzieckim, a póniej niestabiln sytuacj" w regionie, obszar ten by zamkni"ty dla turystów i alpinistów. Od kilkunastu lat, by legalnie móc si" porusza# w rejonie Araratu, minimum dwa miesice wczeniej trzebawystpi#ospecjalnepozwolenie(kosztok.50euro),którejestwydawaneprzez MinisterstwoKulturyiTurystykiRepublikiTureckiej.Mo najeuzyska#wAmbasadzie wrazzwizturystyczn.Ponadto,bywej#nasamszczyttrzebawynaj#przewodnika górskiego akredytowanego przez Tureck Federacj" Alpinistyczn (Turkish MountaineeringFederation). 3.2.Tendürek Tendürek (tur. Tendürek Da&') jest nawi"kszym wulkanem tarczowym w Turcji, mawysoko#ok.3580mn.p.m.,zajmujepowierzchni"650km2.Wulkanpoo onyjest 50 km na poudnie od Araratu, na paskowy u mi"dzy miastami Do&ubeyzit i Muradiye, kilkanacie kilometrów od granicy z Iranem. Wulkan ma ksztat elipsy (30 na 20 km) i jest rozcigni"ty w kierunku pónoc-poudnie (ryc. 4), zgodnie z przebiegem szczelin utworzonych w strefie uskoku Bal'k Gölü. Tendürek posiada dwa sto ki wulkaniczne zachodni i wschodni, które s oddalone od siebie ook.3,5km.Kraterzachodnijestwy szy (350m)iwi"kszy(ok.1km rednicy),ma 23 ksztat wskiego leja. Natomiast krater wschodni jest bardziej spaszczony i niszy (250 m), dodatkowo w jego wntrzu (800 m rednicy) znajduje si niedue jezioro. Obydwastokiznajdujsiwpó-kalderze,któradzikipkniciomikoncentrycznym uskokom rozwina si w poudniowejczci wierzchoka wulkanu.Patrie szczytowe wulkanupokrytesstaleutrzymujcymisipataminieguilodu(Y lmazi in.1998; Bathkeiin.2012).Powierzchniajegopóllawowychszacowanajestnaponad500km 2 (Y lmaziin.1998). Ryc. 4. Wulkan Tendürek widok z poudniowego-wschodu, na pierwszym planie lawa bazaltowa (aa), która wypyna z kraterów najprawdopodobniej ok. 2,5 tys. lat temu. Autor: M. Jakiel. Fig. 4. The Tendürek Volcano seen from the southeast, in the foreground, clinkery basaltic lava (aa), which flowed from the craters probably about 2.5 thousand years ago. Author: M. Jakiel. Tendürekjestwulkanemdrzemi cym,ostatniadu!aerupcjadatowanajestnaok. 2,5tys.lattemu.Dosz"owtedydopot!negowyp"ywu(ekstruzji)lawybazaltowejna po"udniowo-wschodnie stoki wulkanu. Kolejn , jednak znacznie mniejsz aktywno$ wulkanu odnotowano w 1855 r., mia"a wtedy miejsce niewielka erupcja (g"ównie gazów i popio"u), która jest uwa!ana za jego ostatni aktywno$. Nie oznacza to jednak, !e dzisiaj nie mo!emy obserwowa jego funkcjonowania. W ostatnich latach wpobli!uwschodniegokrateruzarejestrowano,!ezotworówiszczelinwydobwasi para wodna i gazy. Ponadto wulkan znajduje si w regionie aktywnych ruchów tektonicznychwewspomnianejstrefieuskokuBal&kGölü.Wczasietrzsie'ziemijego kraterys czstoniszczoneprzezuaktywnioneruchymasowe(Bathkeiin.2012). Wulkan jest stosunkowo "atwo dostpny, niepotrzebne s !adne zezwolenia ani przewodnicy. Najlepszym okresem na eksploracj jest pó*na wiosna i wczesne lato, kiedydnis d"u!sze,atemperaturymniejdokuczliweioscyluj wgranicach25-30+C. 24 Natomiast problemem moe by brak jakiejkolwiek bazy noclegowej w pobliu wulkanu. Równie dotarcie w interesujce nas miejsca moe by trudne, poniewa lokalnytransportprawienieistnieje.Wmiaratwomoemydojechatylkodomiejscowoci pooonych przy gównych drogach. Najlepiej jest korzysta z gocinnoci mieszka!ców i prosi ich o pomoc w dotarciu do interesuj"cych nas miejscowoci. Najciekawszemiejsca,czyliszczytwrazzkrateramiznajdujesi#ok.20kmodnajbliszych miejscowo . Trzeba te pami#ta , e w okolicach Tendüreka nie ma adnych znakowanych szlaków, rzadko pojawiaj" si# te drogi lub cieki, moe to znacznie wyduy czasnaszejw#drówki. 3.3Nemrut WulkanNemrut(tur.NemrutDa$%),mierz"cy2935mn.p.m.,leynadpoudniowozachodnimbrzegiemjezioraWan,wpobliumiastaTatvan.Cz#stomylonyjestzinn", równie bardzo znan" gór" o tej samej nazwie, która dzi#ki cennemu stanowisku archeologicznemuwpisanajestnalist#&wiatowegoDziedzictwaUNESCO.Nemrutjest stratowulkanem zajmuj"cym powierzchni# ok. 486 km2, w obr#bie którego znajduje si# kaldera, jezioro kalderowe (ryc. 5) i cztery mniejsze jeziora (Y%lmaz i in. 1998). Ostatniaeksplozywnaerupcjawulkanumiaamiejscew1441r.ibyajedyn"tegotypu erupcj" na terenie dzisiejszej Turcji, która zdarzya si# w czasach historycznych. Wpó'niejszychlatachwulkanprzejawiaaktywno ,wyrzucaj"cgazyipopioy(1692 r.) lub gazy przy towarzysz"cym trz#sieniu ziemi (1881 r.) (Karakhanian i in. 2002). Obecna aktywno sprowadza si# do ekshalacji wulkanicznych w postaci fumaroli, a take do wyst#powania gor"cych 'róde w obr#bie kaldery (Y%lmaz i in. 1998). Nie oznacza to jednak, e wulkan nie stanowi potencjalnego zagroenia dla ok. 135 tys. ludzi yj"cych w jego s"siedztwie. Erupcja byaby szczególnie gro'na zwaszcza zewzgl#dunawodyjezioraNemrutznajduj"cegosi#wewn"trzkaldery,którewpo"czeniu z materiaem piroklastycznym mogyby spowodowa zniszczenia porównawalne z wybuchem wulkanu Nevado del Ruiz, który spowodowa mier 25 tysi#cy ludzi(Aydariin.2003). Nemrutnaley,podobniejakArarat,SüphaniTendürekdowulkanówczwartorz#dowych(Y%lmaziin.1998).Jegorozwójpodzieli monana3fazy:faz#przedkalderow",faz#erupcjiformuj"cychkalder#ifaz#rozwojukaldery.Pierwszafaza rozpocz#a si# w rodkowym plejstocenie, ok. milion lat temu. Sko!czya si# ok. 300 tysi#cy lat temu,kiedynast"piapot#naerupcja,wwynikuktórejzniszczeniuulegstoekwulkaniczny i utworzya si# kaldera. Ostatnia faza rozpocz#a si# ok. 200 tys. lat temu itrwadodzi(Ulusoy2012).PodczaserupcjilawaorazmateriawulkanicznydoprowadziydozablokowaniaodpywuwzapadliskuródgórskimWan,awkonsekwencji powstaniejednegoznajwi#kszychbezodpywowychjeziornawiecie(Sumita,Schmincke2013).Przederupcj"naomawianymobszarzerównieistniaojezioro,któremiao znacznie mniejsze rozmiary. Byo jeziorem odpywowym a wody z niego byy odprowadzanepoprzezdolin#MuratdozlewnirzekiEufrat(Degeniin.1984).Wobr#biekalderymonawyróni szereginteresuj"cychobiektów,wródnich:10maarów 25 (2freatycznei8freatomagmatycznych),12kopulawowychi3wypywylawowe(ryc. 6).Ponadtonastokachznale !mo"naliczneobsydiany(Ulusoyiin.2008). Ryc. 5. Kaldera wulkanu Nemrut, wraz z jeziorem kalderowym. Autor: M. Czerski. Fig. 5. The caldera of Nemrut volcano, along with a caldera Lake. Author: M. Czerski. Ryc. 6. Najwikszy maar w kalderze wulkanu Nemrut. Autor: M. Czerski. Fig. 6. The largest maar in the caldera of the volcano Nemrut. Author: M. Czerski. NapónocnychstokachwulkanuNemrutpowstaorodeknarciarskiskadajcysi z jednego 2-osobowego wycigukrzesekowegoi trasy zjazdowej. W obrbie kaldery znajduj si 2 szaasy, w których mo na kupi! podstawowe produkty ywnociowe i napi! si herbaty, w okolicy jednego z nich istnieje camping. Turyci przyje d aj 26 w ten rejon zim uprawia narciarstwo oraz latem gównie popywa w jeziorze. Brak jest jakichkolwiekinformacji na temat atrakcji geoturystycznych tego obszaru dotyczytozarównotablicinformacyjnych,jakiinformacjiwprzewodnikach.Potencja geoturystyczny tego miejsca jest niewykorzystywany. Obszar podlega silnej antropopresjizwizanejzbudowdrogiwobrbiekaldery.Cz# stokuzosta!azniszczona, ponadto dochodzi do licznych sp!ywów gruzowych w podatnym na erozj materiale wulkanicznym.Obszarniejestobjtyadnformochronyprzyrody. 3.4.JezioroWan JezioroWan(tur.VanGölü)jestszczególnepodwielomawzgldami,wyjtkowes jegorozmiary,aletakepo!oenieipowizaniazdziejamigeologicznymiobszaru.Jest najwikszyminajg!bszymnaturalnymjezioremwTurcji,mapowierzchniok.3770 km2,amaksymalnag!boko# to451m(ryc.7).Po!oonejestnap!askowyunawysoko#ci1648mn.p.m.Odzachoduipó!nocnego-zachodussiadujezwulkanamiNemrut i Süphan. Posiada liczne wyspy i urozmaicon lini brzegow. Jest najwikszym Ryc. 7. Jezioro Wan po udniowo-wschodnie!wybrze"e!(pó wysep!Deveboynu!Yarimadasi)!w!okolicach!miasta!Geva#.!Autor: M. Jakiel. Fig. 7. Lake Wan - southeast coast (peninsula Deveboynu Yarimadasi) in and around the town Geva. Author: M. Jakiel. nawieciejezioremtypuzasadowego(sodowego)iczwartymcodowielkocijeziorem bezodpywowym (Degens i in. 1984). Odczyn wody w skali pH wynosi 9,8, dziki czemuwjeziorzemonapraubraniabezuyciadetergentów.Takiewarunkis jednak bardzo niesprzyjaj ce dla organizmów ywych, przez co w zbiorniku wystpuje tylkojedenendemicznygatunekrybyChalcalburnustarichi(Sari2008).Zasadowo jeziorajestzwi zanazdziaalnoci wulkaniczn ,którarozpoczasinatymobszarze ju w miocenie (Innocenti i in. 1980). Nie jest to jedyny charakterystyczny element jeziora,naktórywpyn wulkanizm.ErupcjawulkanuNemrutwpynanajegoaktualny ksztat i endoreiczny charakter, co zostao wspomniane przy wczeniejszym 27 opisiewulkanu.Bezodpywowycharakterpowoduje,eilowodywjeziorzeregulowana jest przez parowanie i dop ywy oraz zmienia si! wraz ze zmianami klimatycznymi. Poziom wody jest niestabilny, sezonowo zmienia si! o 18 do 50 cm. Pomi!dzy latami 40 a 70 XX w. poziom wody podwyszy si! o 140 cm. Znacznie wi!ksze wahaniawyst!powa ywszerszejskaliczasowej.Wpó"nymplejstocenie,ok.18tys.lat temu,poziomwodyby o72mwyszyniobecnie.Znacznieobniy si!napocz#tku holocenu (ok. 8 tys. lat temu), kiedy wobec ocieplenia i spadku wilgotnoci klimatu spad do poziomu 300 m poniej aktualnego. Dodatkowo w okresie najniszego poziomuwódznaczniewzrós poziomzasolenia(Degensiin.1984). SporódomawianychatrakcjigeoturystycznychjezioroWanjestjednymznajbardziej rozpoznawalnych, g ównie ze wzgl!du na swoje rozmiary (jest najwi!ksze wkraju).Wzwi#zkuzpowyszymrejonnaleydoatrakcyjnychturystycznie.Wmiastach po oonym nad jeziorem (g ównie w miecie Van) znajduje si! baza noclegowa, ananiektórewyspyp ywaj#statki.Zuwaginajegopo oenieigenez!orazto,ejest najwi!kszym sodowym jeziorem wiata, uzna je mona za obiekt geoturystyczny unikatowywskaliwiata.Niezmieniatojednakfaktu,eniejestonwadensposób udost!pniony geoturystycznie brakuje tablic informacyjnych i innej infrastruktury, którapozwoli abyturystomnazrozumieniefenomenutegoobszaru. 3.5.GóryHakkari GóryHakkari(tur.HakkariDa$lar%)s#cz!ci#TurusuWschodniego(zwanegote Taurusem Arme&skim) i s# najbardziej na wschód wysuni!tym odcinkiem tego a&cucha górskiego. Po oone s# na po udniowo-wschodnich obrzeach Wyyny Arme&skiej u jej styku z Wyyn# Ira&sk#. Góry rozci#gaj# si! na d ugoci ponad 100 km, bezporednio przy granicy z Iranem i Irakiem. Sk adaj# si! z kilku mniejszych masywów górskich (m.in. Cilo, Buzul, Ikiyaka), które porozdzielane s# g !bokimi dolinami dop ywów rzeki Tygrys. Góry Hakkari wraz z najbliszymi pasmami po stronie ira&skiejiirackiejnapo udniu #cz#cymisi!zgóramiZagrosnazywanes#czasem GóramiKurdysta&skimi(Mydel,Groch2004). Góry Hakkari zosta y sfa dowane w czasie orogenezy alpejskiej i zbudowane s# z paleozoicznych i mezozoicznych ska metamorficznych (g . upków krystalicznych imarmurów),ska wulkanicznychorazzdeponowanychwapienimezozoicznychitrzeciorz!dowych ska osadowych (Sar%kayaiin. 2011). Hakkari s# najwyszym pasmem górskim wTurcji, rednia wysoko to ok. 3000 m.Najwyszy szczyt Uludoruk (inne nazwy to Re'ko lub Gelyans%n) jest cz!ci# masywu Cilo, ma on wysokoci 4135 m n.p.m. i jest drugim po Araracie najwyszym szczytem Turcji (Çiringel 2002). Rze"ba tych góry jest zrónicowana, w przewaaj#cej cz!ci s# to góry wysokie charakteryzuj#ce si! rze"b# polodowcow#. Jednak nisze partie s# nieco odmienne, cechuj# si! sp aszczonymi grzbietami oraz g !bokimi i w#skimi dolinami. Natomiast w wyszych partiach cech# charakterystyczn# jest asymetria rze"by pó nocne stoki s#bardziejstromeiurwistenipo udniowe.Odznaczaj#si!onetakenieregularnym przebiegiem grani, która miejscami jest szersza i mniej eksponowana, a w innych 28 stromaimocnoposzarpana.Zkoleidolinyswyranieprzeksztaconeprzezlodowiec, wiadczyotymichksztatorazliczneformyerozji(m.in.wygadyikotylodowcowe) iakumulacjiglacjalnej.Wdnachdolinznajdziemyrównie licznejezioraioczkapolodowcowe(ryc.8).Wplejstoceniewczasiemaksymalnegozlodowacenialodowcemiay dugo! do 9 km. Obecnie nadal najwy sze partie gór s zlodowacone i istnieje tu ponad20lodowcówró nejwielkoci.Najwi"kszylodowiecUludorukmado4kmdugocii8km2powierzchni.Pozostaelodowcemajodkilkusetmetrówdokilometra dugoci.GóryHakkarisaktualnienajbardziejzlodowaconymobszaremwTurcjioraz jednymzbardziejzlodowaconychobszarównacaymBliskimWschodzie(Çiner2004; Sar#kayaiin.2011). Ryc. 8. Góry Hakkari masyw Cilo z najwyszym szczytem Uludoruk widok od strony pó!nocnej. Autor: O. Ünlü. Za zgod" autora. Fig. 8. Hakkari Mountain - Cilo massif with its highest peak Uludoruk - seen from the North. Author: O. Ünlü. Photo published courtesy of author. PrzezdugiczasobszarprowincjiHakkaribyuznawanyzaniedostpnyi niebezpieczny.Gówniezpowodudziaalno cipartyzanckichoddziaówPartiiPracujcych Kurdystanu.Zaichsprawwlatach19842002naznacznymobszarzepoudniowowschodniej Turcji wprowadzono stan wyjtkowy i zamknit stref bezpiecze"stwa tzw.OHAL.Przezprawiecaytenokresbyytamprowadzoneregularnewalkimidzy kurdyjskimi rebeliantami a wojskami Republiki Tureckiej. Szczególnie niebezpieczna byaprowincjaHakkari,gdziezamknitoznaczncz #terenówgórskich(Beczewiin. 2011). W przecigu ostatnich kilku lat sytuacja w regionie wyra$nie si poprawiaa ijestoncorazbezpieczniejszy,dzikiczemupojawiasitutajwicejturystów.Mimoto przedwyjazdemwartosprawdzi#,jakwygldaaktualnasytuacjawregionie,poniewa 29 do dnia dzisiejszego zdarzaj si rónego typu incydenty, dochodzi do demonstracji i ataków na siy rzdowe. Nadal spora cz obszarów górskich, szczególnie tych przygranicznychjestobjtatymczasowymistrefamibezpiecze stwa,gdzieobowizuje zakazwstpu. 4.Dostpnoobiektówgeoturystycznych Wschodnia Anatolia mimo caego swojego potencjau wynikajcego z licznych atrakcjigeoturystycznychcharakteryzujesiniskichdostpnoci.Regionpoo!ony jestnaperyferiachkraju,dojazdautobusemznajwikszegomiastaTurcji Stambuu zajmuje ok. 24 godziny. Alternatywnym rozwizaniem jest transport lotniczy. Poczenia krajowe do najwikszych miast regionu realizowane s zarówno ze Stambuu jak i Ankary, ich ceny nie s wygórowane (zaczynaj si od ok. 200 z w obie strony przy wczeniejszych rezerwacjach). Problemy transportowe pojawiaj si w skali lokalnej. Wikszo omawianych miejsc (z wyjtkiem jeziora Wan) nie posiada staej komunikacjipublicznejzgównymimiastamiregionu. Jednym z najpowa!niejszych problemów jest brak informacji na temat atrakcji geoturystycznych. Dotyczy to zarówno przewodników turystycznych, materiaów kartograficznychczybroszurzmiejscowychinformacjiturystycznych,jakimateriaów dostpnych w Internecie. Ponadto wikszo obiektów nie jest udostpniana turystycznie (brak odpowiedniej infrastruktury). Baza noclegowa w regionie jest uboga.Miejscanoclegowemo!naznale"tylkowdu!ychmiastach. Du!aczWschodniejAnatoliiwchodziwskadKurdystanuregionu,wpowszechnym mniemaniu uchodzcego za niebezpieczny. W rzeczywistoci jednak w chwili obecnej obszar ten mo!na uzna za bezpieczny, z wyjtkiem prowincji Hakkari, w której sytuacja wci! jest niestabilna. Podró!ujc komunikacj publiczn lub autostopem,nienapotkamy!adnychproblemów.Ominionymkonflikcieprzypominaj nam tylko nieliczne wojskowe punkty kontrolne, na których czciej spotkamy !yczliwe umiechy !onierzy ni! jakiekolwiek problemy. Czsto jednak faszywe przekonanie o sytuacji w regionie skutecznie odstrasza przed przyjazdem potencjalnych turystów. Warto tak!e zwróci uwag na fakt, !e wschodnia cz Turcji zamieszkiwana jest w wikszoci przez Kurdów, którzy potrafi by niezwykle pomocniigocinni,aleiekspresyjni,przezcoczasemstajsinachalni.Wwikszoci s to konserwatywni muzumanie, o czym równie! trzeba pamita we wzajemnych kontaktach. 5.Podsumowanie Wschodnia Anatolia to obszar cechujcy si ogromn georó!nordnoci. Wyjtkowe poo!enie i zró!nicowana budowa geologiczna pozwoliy na powstanie du!ej liczby miejsc, które s niezwykle atrakcyjne dla osób zainteresowanych geoturystyk. Wikszo z nich jest wyjtkowa w skali regionu, a niektóre mo!na 30 uzna za unikalne w skali wiatowej. Liczba ciekawych obiektów w tym regionie jest bardzodua,dlategopowyszytekstniewyczerpujewca ocijegopotencja ugeoturystycznego. Niestety, mimo i Turcja jest krajem popularnym wród turystów, omawiana forma turystyki nie jest rozpowszechniona. Wi!e si" to g ównie z brakiem odpowiedniej promocji, a przede wszystkim informacji na temat wartoci poszczególnych atrakcji. Niestety, dost"p czy dojazd do wi"kszo geostanowisk jest na ogó równie utrudniony. Jednak w niektórych przypadkach, cz" obiektów geoturystycznych wyst"puje w pobliu zabytków architektonicznych i miejsc zwi!zanych z tutejsz! kultur!. Miejsca te z regu y !cz! si" w pewien sposób, choby poprzez legendy, histori" i motywy w sztuce czy kulturze. Dlatego te zwiedzanie tego typu atrakcji daje moliwo pe niejszego poznania ca ego regionu zarówno pod k!tem walorówprzyrodniczych,jakihistorycznychczykulturowych. Bibliografia: AkbulutG.,2009.TheMainGeotourismResourcesofTurkey,CelebratingGeographicalDiversity: aHerodotConference,Ayval#k. AydarE.,GourgaudA.,UlusoyI.,DigonnetF.,LabazuyP.,$enE.,BayhanH,KurttasT.,TolluogluA. U., 2003. Morphological analysis of active Mount Nemrut stratovolcano, eastern Turkey: evidences and possible impact areas of future eruption. Journal of Volcanology and GeothermalResearch,123,301-312. BathkeH.,SudhausH.,ShirzaeiM.,WalterT.R.,2012.CalderaformationatTendurek,EastTurkey. GeophysicalResearchAbstractsVol.14. BeczewD.,KrastewI.,KowalskiS.,2011.ComyliTurcja?Fund.im.StefanaBatorego,Warszawa, 31-36. ÇinerA.,2004.Turkishglaciersandglacialdeposits.DevelopmentsinQuaternaryScience,2,419429. ÇiringelY.,2002.Konu%anAtlasTürkiye,Istanbul,1-96. Degens E.T., Wong H.K., Kempe S., Kurtman F., 1984. A geological study of Lake Van, eastern Turkey.InternationalJournalofEarthSciences,71(2),701-734. DhontD.,ChorowiczJ.,2006.ReviewoftheneotectonicsoftheEasternTurkishArmenianPlateau by geomorphic analysis of digital elevation model imagery. International Journal of Earth Sciences,95,34-49. Innocenti F., Mazzuoli R., Pasquare G., 1980. Geology of the Volcanic Area North of Lake Van (Turkey).InternationalJournalofEarthSciences,292-323. Karakhanian A., Djrbashian R., Trifonov V., Philip H., Arakelian S., Avagian A., 2002. Holocenehistorical volcanism and active faults as natural risk factors for Armenia and adjacent countries.JournalofVolcanologyandGeothermalResearch,113,319-344. KurekW.(red.),2012.Regionyturystycznewiata,cz"2.Wyd.PWN,Warszawa,73-77. MizerskiW.,2006.Geologiaregionalnakontynentów.Wyd.PWN,Warszawa,242-244. MydelR.,GrochJ.(red.),2004.Przegl!dowyatlaswiata,Azjacz"2,Wyd.Fogra,Kraków. Sari M., 2006. Threatened fishes of the world: Chalcalburnus tarichi (Pallas 1811) (Cyprinidae) livinginthehighlyalkalineLakeVan,Turkey.EnviromentalBiologyofFishes,81,21-23. Sar#kayaM.A.,2012.RecessionoftheicecaponMountA&r#(Ararat),Turkey,from1976to2011 anditsclimaticsignificance.JournalofAsianEarthScience,46,190-194. 31 Sarkaya M.A., Çiner A., Zreda M., 2011. Quaternary Glaciations of Turkey. Developments in QuaternaryScience,15,393-403. StupnickaE.,1978.Zarysgeologiiregionalnej wiata.Wyd.Geologiczne,Warszawa,178-179. SumitaM.,SchminckeH.U.,2013.ImpactofvolcanismontheevolutionofLakeVanI:evolutionof explosive volcanism of Nemrut Volcano (eastern Anatolia) during the past >400,000 years. BullVolcanol,75:714,1-32. Ulusoy I., Labazuy P., Aydar E., Ersoy O., Çubukçu E., 2008. Structure of the Nemrut caldera (Eastern Anatolia, Turkey) and associated hydrothermal fluid circulation. Journal of VolcanologyandGeothermalResearch,174,269-283. Ulusoy I., Çubukçu E., Aydar E., Labazuy P., Ersoy O., !en E., Gourgaud A., 2012. Volcanological evolution and caldera forming eruptions of Mt. Nemrut (Eastern Turkey). Journal of VolcanologyandGeothermalResearch,245-246,21-39. Yi"it A., 2006. Geçmi#ten Günümüze Türkiyeyi Bölgelere Ayrma Çal#malar ve Yaplmas Gerekenler/TheStudiesofDividingTurkeyintoRegions,anAssessmentforthePastandthe FutureDevelopments.IVUlusalCo"rafyaSempozyumu,Ankara,33-44. Ylmaz Y., Güner Y., !aro"lu F., 1998. Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia.JournalofVolcanologyandGeothermalResearch,85,173-210. SelectedgeotouristattractionsofEasternTurkey(EasternAnatolia) Abstract:TurkeyistheoneofmostpopulartouristdestinationinEuropeandAsia,ithas a rich culture and beautiful natural environment. However, natural resources has not beenusedalot.GeotourisminTurkeyislesssignificantcomparedtocoastaltourism,but hasarichdevelopmentpotential,especiallyontheeasternpartofcountry.Geologicaland geomorphological heritage resources may be an important tourism development resource on this area. But the region is difficult to reach for tourist because of its extensive distances and political instability. The article introduces the most interesting geotouristic sites of Eastern Anatolia region, describes the geological and geomorphologicalfeaturesandshowstheiravailabilityandopportunitiesfordevelopment.Eastern Anatolia is a geographicalregion in the eastern part of Turkey. Theregion is located in Alpine-Himalayan orogenic belt. It has a very rugged and high topographic structure (mountain ranges, rift valley, volcanoes) and it is characterized by a very complex geologywithmanypotentialgeotourismsites.Thispaperpresentsa5selectedgeosites: Ararat, Tendürek, Nemrut volcanos, Van Lake and Hakkari range, which due to authors observationsdepictedthegeologicalandgeomorphologicalheritageofEasternAnatolia. Key words: Nemrut volcano, Ararat, lake Van, Hakkari mountains, Eastern Anatolia Region 32 PRZEGLD STUDENCKICH BADA GEOTURYSTYCZNYCH pod redakcj: Magdaleny Stec Anny Wysockiej Aleksandry Michniewicz Micha!a Suszczewicza Wroc!aw 2015 Przegld Studenckich Bada Geoturystycznych Redaktor techniczny Magdalena Stec (Instytut Gegrafii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc!awski) Redakcja Anna Wysocka (Instytut Gegrafii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc!awski) Aleksandra Michniewicz (Instytut Gegrafii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc!awski) Micha! Suszczewicz (Instytut Gegrafii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc!awski) Recenzenci tomu dr hab. in". Barbara Radwanek-Bk dr hab. Jaros!aw Balon dr hab. Wac!aw Florek dr Marek Kasprzak dr Iwona Kiniorska dr Dominik Sikorski dr Agnieszka Piechota Ilustracja na ok!adce Przód ok!adki Szczeliniec Wielki, Góry Sto!owe. Fot. Anna Wysocka Ty! ok!adki Wodospad Podgórnej, Karkonosze. Fot. Marzena Nowak ISBN: 978-83-62673-52-0 Ko!o Naukowe Studentów Geografii im. Juliana Czy"ewskiego Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Plac Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc!aw © Copyright 2015 by Ko!o Naukowe Studentów Geografii im. Juliana Czy"ewskiego, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wroc!awski Spistreci Przedmowa......................................................................................................................................6 ROZDZIA1 Metodykawaloryzacjigeostanowiskbeskidzkichpodwzgldemich dostpnociiwalorównaukowo-dydaktycznych...........................................................8 PaweFranczak ROZDZIA2 WybraneatrakcjegeoturystycznewschodniejTurcji(WschodniaAnatolia)...18 MichaJakiel,MaciejCzerski ROZDZIA3 Geocachingwzd u!szlakuarcheo-geologicznegowwojewództwie witokrzyskim............................................................................................................................33 PaweKryszczuk ROZDZIA4 Opotrzebieustanowieniageostanowiskdydaktycznychwnadmorskich parkachnarodowych.................................................................................................................44 MagorzataMordal ROZDZIA5 "ukMu!akowajakoprzyk addobrejpraktykiwykorzystaniapotencja ui zagospodarowaniadziedzictwaindustrialnegopograniczaPolskiiNiemiec..56 MichaSuszczewicz ROZDZIA6 Atrakcyjno#geoturystycznamiastaKielce....................................................................71 DominikaWolak ROZDZIA7 WybranegeostanowiskaGórIzerskich.............................................................................85 AnnaWysocka,MagdalenaStec Przedmowa W ostatnich latach geoturystyka staa si jedn z najbardziej dynamicznie rozwijajcych si dziedzin z zakresu nauk o Ziemi. Z jednej strony wynika to ze wzrastajcego zainteresowania obiektami przyrody nieoywionej, ale równie z rosncej wiadomo cipotrzebyochronyunikalnychmiejsc,którenazywanesgeostanowiskami. Geoturystyka jest stosunkowo modym terminem, który zosta po raz pierwszy uyty dopiero w latach 90. XX wieku. W publikacjach naukowych definiowanajestzarównojakodziaturystyki,jakigeologii,któregocelemjestzapewnienie zapleczaedukacyjnegoiusugowego. Geoturystyka niesie ze sob kilka funkcji. Po pierwsze, ma ona za zadanie umoliwi! tury cie poznanie budowy geologicznej i zrozumienie procesów ksztatujcych rze"b terenu danego obszaru zarówno w przeszo ci, jak i wspócze nie. Z punktu widzenia nauk o Ziemi istotne jest równie zwrócenie uwagi na konieczno ! zabezpieczenia potencjalnych geostanowisk przed degradacj ze strony czowieka, poniewa nie zawsze s one objte prawn form ochrony przyrody. Moliwo ! spdzenia wolnego czasu (funkcja rekreacyjna) poczona z moliwo ci zgbienia wiedzyodanymobiekciezapomocrónych rodkówprzekazu(funkcjaedukacyjna), np. tablic i przewodników, oraz informacje dlaczego naley zadba! o zachowanie takiego stanowiska (funkcja ochronna), sprawiaj, e zainteresowanie t dziedzin powinnownajbliszymczasiewzrasta!. Niniejsze opracowanie stanowi efekt ogólnopolskiej konferencji naukowej I Wrocawskiego Przegldu StudenckichBada# Geograficznych - Geoturystyka, której organizatorem byo Koo Naukowe Studentów Geografii im. Juliana Czyewskiego Uniwersytetu Wrocawskiego. Jest to zbiór wybranych prac bdcych odzwierciedleniem niektórych zada# geoturystyki. Zawiera ona rozdziay o charakterze informacyjnym, jak równie prezentuje edukacyjne, dydaktyczne i metodyczne aspekty tej dziedzinyturystyki. AnnaWysocka AleksandraMichniewicz 6
