Psychologiczne czynniki oddziałujące na stan somatyczny – metoda

PRACE POGLĄDOWE
Małgorzata A. Basińska1
Agnieszka Woźniewicz2
Psychologiczne czynniki oddziałujące na stan
somatyczny – metoda pomiaru
Psychological factors affecting medical conditions
– a method of measurement
Zakład Psychopatologii i Diagnozy Klinicznej
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy
Kierownik:
Dr hab. Małgorzata A. Basińska, prof. UKW
1
Katedra i Zakład Psychologii Klinicznej
Collegium Medicum w Bydgoszczy
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Kierownik:
p.o. dr Kinga Sobieralska-Michalak
2
Dodatkowe słowa kluczowe:
zespół psychosomatyczny
pomiar
DCPR
Additional key words:
psychosomatic syndrome
measurement
DCPR
Adres do korespondencji:
Małgorzata A. Basińska
85-867 Bydgoszcz, ul. Staffa 1,
Instytut Psychologii UKW
e-mail: [email protected]
328
Udoskonalanie sposobu diagnozowania chorób znajduje swoje odzwierciedlenie w dokonywanych zmianach
w istniejących systemach klasyfikacyjnych. Badaczom przyświeca dążenie
do stworzenia takiego systemu, który
będzie wolny od kontrowersyjnych i
trudnych do przyjęcia na gruncie medycyny założeń. Zakończono już prace
związane z przygotowaniem i wprowadzono system DSM-5, w ramach
którego były opracowywane kryteria
oceny Psychologicznych Czynników
Oddziałujących na Stan Somatyczny
(DCPR) oraz sposób ich pomiaru.
Do oceny tych zespołów stworzono
wywiad, który został przetłumaczony
na język polski i jest prezentowany w
niniejszej pracy.
Improving the way of diagnosing
diseases is reflected in changes which
are being introduced into the existing
systems of classifications. Researchers aim to create such a system that will
be free of assumptions that are controversial and difficult to approve on the
medical basis. Currently completed
works associated with the preparation
and introduced the DSM-5, in which
they prepared criteria for the assessment Psychological Factors Affecting
Medical Conditions and their method
of measurement. An interview which is
presented in this article has been created for the evaluation of those groups
of syndromes and has been translated
into the Polish language.
Wprowadzenie
Celem tego artykułu jest zaprezentowanie wywiadu do badania występowania różnych zespołów psychosomatycznych, które
mogą współwystępować wraz z chorobami
somatycznymi utrudniając proces leczenia i
wydłużając czas powrotu do zdrowia.
Ze względu na bliskie pokrewieństwo
treściowe zespołu psychosomatycznego
z medycyną, a szczególnie z psychiatrią
przyjęto jego sposób definiowania akceptowany na gruncie tych dziedzin. Przez zespół
lub syndrom rozumiano zbiór objawów,
które mogą wskazywać na jakąś jednostkę
chorobową [1]. To rozróżnienie jest ważne,
ponieważ gdy jest mowa o zespole psychosomatycznym to nie można ograniczać się
do pojedynczego objawu oraz nie można
stawiać znaku równości między zespołem
psychosomatycznym a jednostką chorobową [2].
Przemiany występujące na gruncie
medycyny doprowadziły do rozwoju modelu
biopsychospołecznego, w ramach którego
choroby są spostrzegane jako rezultat
interakcji różnych mechanizmów: komórkowego, tkankowego, ustrojowego, psychologicznego, interpersonalnego i środowiskowego. Każdy z czynników – biologiczny,
psychologiczny, społeczny i ekologiczny
– powinien być oceniany w interakcji i przy
uwzględnieniu roli każdego z pozostałych
w klinicznej ekspresji schorzeń (na etapie
zachorowania, nawrotu choroby, poprawy w
stanie zdrowia, ostrości przebiegu itp.) oraz
w subiektywnym doświadczeniu chorego
(np. odbiór i ocena symptomów, sposób ich
relacjonowania, jakość życia powiązana ze
stanem zdrowia) [3].
Istniejący obecnie sposób oceny czynników psychologicznych współwystępujących
z chorobami somatycznymi jest niewystarczający. Dlatego klinicyści przy okazji tworzenia kolejnej wersji systemu klasyfikującego DSM–5 zaproponowali wprowadzenie
pewnych zmian (podczas przygotowywania
artykułu system DSM-5 nie był jeszcze wprowadzony, obecnie wiadomo, że Psychological Factors Affecting Medical Conditions nie
zostały włączone do nowej wersji systemu
klasyfikacyjnego, na ich miejscu pojawiła się
bardzo ogólna kategoria nazwana Somatic
Symptom Disorders). Fava i Sonino z zespołem opracowali kryteria diagnozowania
Psychologicznych Czynników Oddziałujących na Stan Somatyczny (Psychological
Factors Affecting Medical Conditions)
[4-7]. Kryteria te zebrali w formie wywiadu
ustrukturalizowanego, który powinien być
przeprowadzany podczas rozmowy między
lekarzem a pacjentem [8]. Opracowanych
zostało 12 syndromów. Poddano je szerokim
badaniom oraz pogrupowano [7].
Stale powiększająca się ilość wyników
badań jest ważnym argumentem na poparcie tego nowego podejścia [2,6,7,9,10-14].
System ten jest szczególnie godny uwagi
z racji na swoją wrażliwość na czynniki
psychologiczne związane z procesem chorobowym oraz możliwość zdiagnozowania
u pacjentów gorszego funkcjonowania
psychospołecznego [15].
Należy zauważyć, że zaburzenia występujące pod postacią somatyczną (somatoform disorder), które pojawiły się już w DSM
–III i były obecne w DSM–IV nie spełniły do
końca pokładanej w nich nadziei i były dosyć
powszechnie krytykowane. Autorzy nowej
MA. Basińska i A. Woźniewicz
propozycji [6] chcą rozwinięcia istniejącej
już kategorii czynników psychologicznych
powiązanych ze stanem somatycznym. To
powiązanie ze schorzeniami psychosomatycznymi rozumieją szeroko, jako:
1. niekorzystne oddziaływanie czynników psychologicznych na przebieg i leczenie choroby albo
2. czynniki ryzyka dla zdrowia lub
3. powiązane ze stresem odpowiedzi
fizjologiczne.
Wywiad The Diagnostic Criteria for
Psychosomatic Research (DCPR) został
zaproponowany przez międzynarodową
grupę badaczy zajmujących się psychosomatyką jako narzędzie do oszacowania
psychologicznego dystresu w grupie pacjentów z chorobami somatycznymi [8]. Został
on stworzony w oparciu o trafne i rzetelne
kwalifikatory, które pozwalają dokładnie i
precyzyjnie opisać wyodrębnione zespoły
psychosomatyczne oddziałujące na stan
somatyczny pacjentów [6].
Na kliniczną specyfikację tych zespołów
składają się kryteria diagnostyczne DSM–IV
dla diagnozy zaburzeń somatoformicznych
(np. hipochondrii), kryteria dla syndromów,
które wywodzą się z DCPR, a ponadto
pojęcie nieprawidłowych zachowań powiązanych z chorobą. Według Pilowsky’ego
te nieprawidłowe zachowania w chorobie
charakteryzują się trwałym sposobem nieadaptacyjnego spostrzegania, doświadczania, oceniania i reagowania na stan zdrowia
wbrew faktom, pomimo że lekarz dostarczył
jasnej i dokładnej oceny sytuacji, a także
wskazał sposób postępowania [16].
Do Psychologicznych Czynników Oddziałujących na Stan Somatyczny zaliczono:
1. Hipochondrię – na którą składają się:
(a) kognitywny komponent: nieprawidłowa
interpretacja prawidłowych sygnałów z ciała
oraz emocjonalne trwałe zaabsorbowanie
nimi prowadzące do przekonania, że są
one wynikiem choroby; (b) uczuciowy element: lęk przed chorobą; (c) behawioralna
zmiana, która doprowadza do dystresu i
zmniejszenia aktywności w ważnych obszarach działania, między innymi społecznym i
zawodowym oraz szukania wsparcia.
2. Fobię przed chorobą (disease phobia) – kryteria DCPR konceptualizują fobię
przed chorobą następująco: (a) uporczywy,
nieuzasadniony strach przed cierpieniem
na określoną chorobę (np. AIDS, rak) oraz
utrzymujące się wątpliwości pomimo negatywnych wyników badań; (b) lęk manifestuje
się raczej w atakach, niż w stałych, chronicznych zmartwieniach, jak w hipochondrii;
dlatego ataki paniki mogą być istotną cechą
tego syndromu; (c) przedmiot strachu nie
zmienia się z czasem, a trwanie symptomów
przewyższa 6 miesięcy. Fobia przed chorobą nie jest włączona do DSM–IV
3. Zaprzeczanie chorobie (illness denial) – jest to uporczywe zaprzeczenie
występującym objawom i potrzebie leczenia
(np.: brak zgody na leczenie, opóźnianie
szukania pomocy medycznej pomimo poważnych i uporczywych symptomów), jako
reakcja na symptomy, diagnozę, albo pomoc
medyczną w sytuacji zaistniałej choroby
somatycznej.
4. Trwałe somatyzacje (persistent soPrzegląd Lekarski 2014 / 71 / 6
matization) – funkcjonalne zaburzenia somatyczne, np. zmęczenie, astenia (trwające
dłużej niż 6 m-cy) po zaistnieniu zdarzenia
dystresującego lub po powtarzających się
działaniach leczniczych, w wyniku których
obniża się jakość życia. Ponadto można
obserwować symptomy z autonomicznego
układu nerwowego, które wiążą się z niską
odpornością na ból i wysoką sugestywnością.
5. Symptomy konwersji (conversion
symptoms) – są to symptomy powiązane z
funkcjonowaniem motorycznym lub sensorycznym; mało wiarygodne z autonomicznego lub fizjologicznego punktu widzenia,
niepotwierdzone badaniami laboratoryjnymi
i odbiegające od klinicznej charakterystyki
schorzenia; powinny być jednoznacznie wywołane dystresem albo powtarzającym się
leczeniem i kończyć się obniżeniem jakości
życia; mogą być obserwowane histroniczne
cechy osobowości u chorego.
6. Zespół rezygnacji/zaniechania (giving
up or demoralization) – (a) odczuwany stan
jest wyrażany w przekonaniu pacjenta, że
nie podoła swoim własnym oczekiwaniom
(albo oczekiwaniom innych) albo będzie niezdolny, by poradzić sobie z jakimiś pilnymi
problemami; pacjent doświadcza uczucia
bezradności, beznadziejności lub rezygnacji;
(b) taki stan się przedłuża i jest uogólniony
(co najmniej trwa 1 miesiąc); (c) to uczucie
jest poprzedzone wystąpieniem choroby
somatycznej albo jej pogorszeniem.
7. Nastrój irytacji (irritable mood) – stan
uczuciowy opisywany przez obniżenie
kontroli, który kończy się werbalnymi i behawioralnymi wybuchami; może być doświadczany jako krótkie epizody w szczególnych
okolicznościach, albo może ulegać przedłużeniu i uogólnieniu. Doświadczenie drażliwości jest zawsze nieprzyjemne dla osoby,
tym bardziej, że obserwowana jest jawna
manifestacja braku efektów oczyszczenia
emocjonalnego, które mogłyby posłużyć
jako usprawiedliwienie wybuchów gniewu.
To uczucie wywołał stres powiązany z fizjologiczną odpowiedzią na wystąpienie choroby
somatycznej lub jej objawów [6,17].
8. Aleksytymia (alexithimia) polega
na trudnościach z dostępem do własnych
procesów emocjonalnych – zarówno ich
psychicznej reprezentacji, jak i wskaźników
behawioralnych oraz fizjologicznych. Tacy
chorzy są niezdolni do nazywania emocji,
do odróżnienia pobudzenia fizjologicznego
od emocji, cechuje ich ubóstwo życia wyobrażeniowego.
9. Wzór zachowania A (type A behaviour) to styl życia charakteryzujący się
zaangażowaniem jednostki w realizację jak
największej ilości celów w jak najkrótszym
czasie, wyrażający skłonność do rywalizacji,
silne dążenie do zdobycia uznania i awansu, a także agresywność, niecierpliwość,
pośpiech, poczucie presji czasu i nadmierną
odpowiedzialność [5].
Aleksytymia i wzór zachowania A są
także traktowane jako syndromy Diagnostic Criteria for Psychosomatic Research,
a kryteria do ich oceny zostały zawarte w
opracowanym wywiadzie.
W wywiadzie poza wymienionymi powyżej syndromami autorzy zamieścili kryteria
do oceny czterech dodatkowych, które nie
były omawiane na wcześniejszym etapie
prac nad syndromami. Są to: lęk o zdrowie,
tanatofobia, funkcjonalne objawy somatyczne, wtórne do zaburzeń psychiatrycznych i
reakcja rocznicowa.
10. Lęk o zdrowie (health anxiety) –
obejmuje przede wszystkim lęk związany z
obawami o swoje zdrowie. Z takim stanem
emocjonalnym powiązane są różne zachowania: wizyty u lekarza, wykonywanie wielu
różnych badań pomimo wyjaśnień lekarskich, że nie ma powodu do niepokoju.
11. Tanatofobia (thanatophobia) – obejmuje stany emocjonalne i behawioralne,
wraz z lękiem przed śmiercią w sytuacji
braku realnego zagrożenia lub niebezpieczeństwa występują zachowania unikowe
w stosunku do sytuacji, które kojarzą się
ze śmiercią.
12. Funkcjonalne objawy somatyczne,
wtórne do zaburzeń psychiatrycznych
(Functional Somatic Symptoms Secondary
to a Psychiatric Disorder) – obejmują cierpienie z powodu dokuczliwych objawów, które
nie były spowodowane konkretną przyczyną
medyczną.
13. Reakcja rocznicowa (Anniversary
Reaction) – dolegliwości z powodu dokuczliwych objawów, mimo iż lekarz nie
wykrył żadnej medycznej przyczyny ich
występowania, które pojawiły się w tym
samym czasie, w którym miały miejsce
ważne wydarzenia w życiu pacjenta, bądź w
tym samym wieku, w którym u jego bliskich
wykryto poważną chorobę.
Wyodrębnione przez autorów syndromy
zostały pogrupowane przez nich na [7]:
1. nieprawidłowe zachowania sprzyjające chorobie – lęk o zdrowia, fobia przed chorobą, tanatofobia i zaprzeczanie chorobie;
2. somatyzacje – funkcjonalne objawy
somatyczne, wtórne do zaburzeń psychiatrycznych, synfromy konwersji, trwałe
somatyzacje i reakcje rocznicowe;
3. drażliwość – wzór zachowania A,
nastrój irytacji;
4. zespół rezygnacji/zaniechania i
5. aleksytymia.
Inni dzielą je na zachowania sprzyjające chorobie (punkt 1 i 2) oraz zachowania
wpływające na stan zdrowia (punkty 3 do
5) [14].
Autorzy są ciągle otwarci na nowe
propozycje, o ile są one poparte wynikami
badań potwierdzającymi ich znaczenie dla
przebiegu chorób somatycznych. Takie
rozważania obecnie dotyczą osobowości
stresowej D, która nie jest oceniana w
prezentowanym wywiadzie, a którą autorzy
zalecają badać szczególnie u chorych kardiologicznie [18,19].
Autorzy tego podejścia diagnozują
pacjenta bardzo szeroko, uwzględniając
całokształt jego funkcjonowania. Dlatego
nie ograniczają się tylko do aspektów bezpośrednio związanych z samą chorobą, lecz
zwracają uwagę na:
- lęk i depresję, które pełnią istotną rolę
w rozwoju i przebiegu wielu chorób [20];
- zachowania chorobowe, czyli tzw.
zachowania antyzdrowotne i zachowania
związane z „wejściem” w rolę chorego, które
mają charakter nieadaptacyjny; pojawiają
się na etapie doświadczania, uświadamiania
sobie, oceniania i ustosunkowywania się do
329
własnego stanu zdrowia [21];
- styl życia, w szczególności przyzwyczajenia, które mają istotne znaczenie dla
zdrowia takie jak: aktywność fizyczna, dieta,
palenie papierosów, picie alkoholu czy zażywanie substancji psychoaktywnych [22];
- kontekst społeczny, sytuację w której
żyje pacjent, jego relacje interpersonalne i
funkcjonowanie rodziny [23];
- psychospołeczne stresory doświadczane przez pacjenta w życiu [24];
- funkcjonowanie seksualne, które według nich powinno być częścią całościowego
psychosomatycznego diagnozowania; gdyż
uważają, że jest ono częścią ogólnego dobrostanu [25];
- w końcu proponują zwrócić uwagę na
ogólny dobrostan osoby badanej i jej pozytywne cechy, szczególnie te które pełnią
funkcję czynników ochronnych dla zdrowia
jednostki [26].
Autorzy [27] podkreślają, że skuteczna
rehabilitacja chorych powinna być prowadzona przez zespół specjalistów, w tym
psychologa i winna zapewnić edukację pacjentów na odpowiednim poziomie, ale także
mieć na celu udzielanie wsparcia chorym i
ich rodzinom oraz pomoc w powrocie do
zdrowia w sytuacji nawrotu choroby.
Jednak badacze nie zatrzymują się na
ocenie osobowości w kontekście chorób
somatycznych, ale zwracają uwagę na związek jej specyficznych wymiarów (problematyczne zachowania powiązane z medycyną,
odporność oraz wrażliwość interpersonalna)
z konsekwencjami medycznymi takimi jak
przystosowanie do leczenia czy radzenie
sobie z urazami [28].
Adaptacja polskiej wersji wywiadu
Pierwszym etapem adaptacji wywiadu
DCPR było przetłumaczenie go z języka
angielskiego na język polski niezależnie
przez dwie osoby posługujące się biegle
językiem angielskim. Wersje zostały porównane, wszelkie różnice w tłumaczeniu
zostały przedyskutowane w zespole zajmującym się adaptacją, a w efekcie powstała
pierwsza wersja wywiadu DCPR w języku
polskim. Następnie poproszono lingwistę o
przetłumaczenie wersji polskiej na język angielski. Otrzymaną formę DCPR porównano
z oryginałem, wersje były ze sobą zbieżne.
W ten sposób powstała wersja, którą przebadano 38 osób, prosząc ich o naniesienie
uwag dotyczących ewentualnych niejasno-
330
ści co do treści pytań; wszelkie niejasności
omówiono z badanymi osobami. W kolejnym
etapie skonsultowano poprawność językową
wywiadu, uwzględniono uwagi polonistów
oraz logopedy. Następnie wersję polską i
oryginalną skonsultowano z osobą dwujęzyczną (pochodzenia polskiego, mieszkająca w USA). W zespole zajmującym się
adaptacją DCPR opracowano ostateczną
wersję omawiając wszystkie otrzymane
uwagi, ponadto poprawiono formę graficzną
kwestionariusza, aby uczynić go bardziej
przejrzystym. Taką wersją wykonano kolejne
badanie (por. załącznik).
Literatura
1. Bilikiewicz T: Psychiatria kliniczna. PZWL, Warszawa 1988.
2. Basińska MA: Psychologiczne czynniki oddziałujące na stan somatyczny – współczesne ujęcie
zespołu psychosomatycznego. Przegl Lek. 2012;
69: 260-264.
3. Porcelli P, McGrath RE: Introduction to the Special
Issue on Personality Assessment in Medical Settings.
J. Pers. Assess. 2007; 89: 211-215.
4. Galeazzi GM, Ferrari S, Mackinnon A, Rigatelli M:
Interrater Reliability, Prevalence, and Relation to ICD10 Diagnoses of the Diagnostic Criteria for Psychosomatic Research in Consultation-Liaison Psychiatry
Patients. Psychosomatics 2004; 45: 386-393.
5. Mangelli L, Semprini F, Sirri L, Fava, G, Sonino
N: Use of the Diagnostic Criteria for Psychosomatic
Research (DCPR) in a Community Sample. Psychosomatics 2006; 47: 143-146.
6. Fava GA, Fabbri S, Sirri L, Wise TN: Psychological
Factors Affecting Medical Condition: a new proposal
for DSM-V. Psychosomatics 2007; 48: 103-111.
7. Porcelli P, Todarello O: Psychological factors in medical disorders assessed with the diagnostic criteria
for psychosomatic research. In: GA Fava, N Sonino,
TN Wise (ed), The Psychosomatic Assessment, Strategies to Improve Clinical Practice. Adv. Psychosom.
Med Basel Krager 2012; 32: 108-117.
8. Wise TN, Dellemonache PM, Bachawati MM: The
psychosomatic interview. In: GA Fava, M Sonino, TN
Wise (ed), The Psychosomatic Assessment, Strategies to Improve Clinical Practice. Adv. Psychosom.
Med. Basel, Krager 2012; 32:19-34.
9. Rafanelli C, Roncuzzi R, Finos L, Tossani E,
Tomba E. et al: Psychological Assessment in Cardiac Rehabilitation. Psychother Psychosom. 2003;
72: 343-349.
10. Sonino N, Navarrini C, Ruini C, Ottolini F, Paoletta
A. el al: Persistent Psychological Distress in Patients
Treated for Endocrine Disease. Psychother. Psychosom. 2004; 73: 78-83.
11. Picardi A, Pasquini P, Abeni D, Fassone G, Mazzotti E. et al: Psychosomatic assessment of skin
disease in clinical practice. Psychother Psychosom.
2005; 74: 315-322.
12. Picardi A, Porcelli P, Pasquini P, Fssone G,
Mazzotti E. et al: Integration of Multiple Criteria
for Psychosomatic Assessment of Dermatological
Patients. Psychosomatics 2006; 47: 122-128.
13. Sonino N, Fallo F, Fava GA: Psychological Aspects
of Primary Aldosteronism. Psychother Psychosom.
2006; 75: 327-330.
14. Sirri L, Fava G: Diagnostic criteria for psychosomatic
research and somatic symptom disorders. A. International Review of Psychiatry 2013; 25: 19-30.
15. Guidi J, Rafanelli C, Roncuzzi R, Sirri L, Fava GA:
Assessing psychological factors affecting medical
conditions: comparison between different proposals.
General Hospital Psychiatry 2013; 35: 141-146.
16. Wise TN: Diagnostic Criteria for Psychosomatic
Research Are Necessary for DSM V. Psychother
Psychosom. 2009; 78: 330-332.
17. Mangelli L, Bravi A, Fava GA. et al.: Assessing Somatization With Various Diagnostic Criteria – DCPR.
Psychosomatics 2009; 50: 38-41.
18. Pedersen S, Denollet J: Type D personality, cardiac events, and impaired quality of life: a review.
European Journal of Cardiovascular Prevention and
Rehabilitation, 2003; 10: 241-248.
19. Denollet J, Tekle FB, Pedersen SS. et al: Prognostic
importance of distressed (Type D) personality and
shocks in patients with an implantable cardioverter
defibrillator. Int J Cardiol. 2013; 167: 2705-2709.
20. Bech P: Mood and Anxiety in the medically ill. . In:
GA Fave, M Sonino, TN Wise (ed), The Psychosomatic Assessment, Strategies to Improve Clinical
Practice. Adv. Psychosom. Med Basel Krager 2012;
32: 118-132.
21. Sirri L, Grandi S: Illness behavior. In: GA Fave, M Sonino, TN Wise (ed), The Psychosomatic Assessment,
Strategies to Improve Clinical Practice. Adv. Psychosom. Med. Basel, Krager 2012; 32: 160-181.
22. Tomba E: Nowhere Patients. Psychother. Psychosom. 2012; 81: 69-72.
23. Keitner GI: Family Assessment in the Medical
Setting. In: GA Fave, M Sonino, TN Wise (ed), The
Psychosomatic Assessment, Strategies to Improve
Clinical Practice. Adv. Psychosom. Med. Basel,
Krager 2012; 32: 203-222.
24. Theorell T: Evaluating life events and chronic
stressors in relation to health: stressors and health
in clinical work. In: GA Fave, M Sonino, TN Wise
(ed), The Psychosomatic Assessment, Strategies
to Improve Clinical Practice. Adv. Psychosom. Med.
Basel, Krager 2012; 32: 58-71.
25. Balon R: Assessment of sexual function in the
medically ill: psychosomatic approach to sexual functioning. In: GA Fave, M Sonino, TN Wise (ed), The
Psychosomatic Assessment, Strategies to Improve
Clinical Practice. Adv. Psychosom Med Basel Krager
2012; 32: 97-107.
26. Rafanelli C, Ruini C: The assessment of psychological well-being in psychosomatic medicine. In: GA
Fave, M Sonino, TN Wise (ed), The Psychosomatic
Assessment, Strategies to Improve Clinical Practice. Adv. Psychosom Med Basel Krager 2012; 32:
182-202.
27. Sonino N, Fava GA: Rehabilitation in endocrine patients: a novel psychosomatic approach. Psychother
Psychosom . 2007; 76: 319-324.
28. Berry JW, Elliott TR, Rivera P: Resilient, undercontrolled, and overcontrolled personality prototypes
among persons with spinal cord injury. J Pers Assess.
2007; 89: 292-302.
MA. Basińska i A. Woźniewicz
Załącznik:
DCPR
KRYTERIA DIAGNOSTYCZNE DLA
Psychologicznych Czynników Oddziałujących na Stan Somatyczny
adaptacja polska: M.A. Basińska, K. Dziewiątkowska-Kozłowska, A. Woźniewicz
Wywiad dotyczy okresu czasu obejmującego minione 6 lub 12 miesięcy.
Wymaga on wiedzy z zakresu diagnozy medycznej oraz znajomości chronologii przejawów zaburzeń u pacjenta. Ankieter musi być
zaznajomiony z literaturą DCPR.
Zaleca się, by wywiad ten był przeprowadzany równolegle z oceną psychiatryczną.
LĘK O ZDROWIE
TAK
NIE
1.
Czy obawiasz się, że możesz być poważnie chora/y?
2.
Jeśli cierpisz z powodu typowych dolegliwości (np. krwawienie z nosa, uczucie zimna, ból głowy itp.), czy odczuwasz strach (np.
NIE
niepokoisz się, konsultujesz się z lekarzem pierwszego kontaktu, prosisz o szczegółowe badania lekarskie, jedziesz do szpitala, TAK
zasięgasz porad z książek medycznych itp.), że objawy te mogą przerodzić się w poważną chorobę?
Jeśli na powyższe pytania respondent udzielił odpowiedzi nie, przejdź do FOBII PRZED CHOROBĄ
TAK
NIE
3.
Jeśli lekarz daje Ci medycznie uzasadnione wyjaśnienie, że nie posiadasz żadnych chorób i jesteś zdrowa/y, to czy wierzysz mu?
TAK
NIE
4.
Czy w ciągu ostatnich 6 miesięcy obawiałaś/eś się, że możesz być poważnie chora/y?
DIAGNOZA: 1 i/lub 2=TAK + 3=TAK + 4=TAK
FOBIA PRZED CHOROBĄ
5.
Czy kiedykolwiek doświadczyłaś/eś silnego lęku lub ataku paniki będącego wynikiem przerażenia związanego z rozwijającą się
TAK
NIE
poważną chorobą?
Jeśli respondent odpowiedział nie, przejdź do TANATOFOBII
6.
Czy nawet jeśli twój lekarz i wyniki badań laboratoryjnych wykluczają u Ciebie występowanie jakiekolwiek schorzenia, czy
TAK
NIE
obawiasz się, że zachorujesz na poważną chorobę? (np. AIDS, nowotwór)
TAK
NIE
7.
Czy Twoje obawy związane z możliwością wystąpienia poważnej choroby przekraczają okres 6 miesięcy?
DIAGNOZA: 5=TAK + 6=TAK + 7=TAK
TANATOFOBIA
8.
Czy kiedykolwiek miałeś/aś poczucie zbliżającej się śmierci i/lub byłaś/eś przekonany, że niedługo umrzesz, nie będąc jednocześnie
TAK
NIE
w sytuacji realnego zagrożenia lub niebezpieczeństwa?
Jeśli respondent odpowiedział nie, przejdź do ZAPRZECZANIA CHOROBIE
TAK
NIE
9.
Czy boisz się informacji, które przypominają Ci o śmierci lub kojarzą się ze śmiercią (np. pogrzeby, nekrologi)?
10. Czy unikasz sytuacji, które przypominają Ci o śmierci/ kojarzą się ze śmiercią (zmiana kanału TV, przerywanie rozmów, które
TAK
NIE
dotyczą zmarłych ludzi, żywiołów czy wypadków)?
DIAGNOZA: 8=TAK + 9=TAK + 10=TAK
ZAPRZECZANIE CHOROBIE
11.
Czy kiedykolwiek zlekceważyłaś/eś poważne objawy choroby, o których powinnaś/powinieneś powiedzieć lekarzowi, lub
TAK
NIE
zignorowałaś/eś diagnozę i zalecenia lekarskie?
12. Czy przestrzegasz zaleceń dawanych przez lekarza, który mówi Ci, że masz określone zaburzenie i przepisuje Ci leki, zaleca
TAK
NIE
odpowiednią dietę, stałą aktywność fizyczną?
Jeśli respondent na pyt. 11 odpowiedział nie, a na pyt 12. tak, przejdź do FUNKCJONALNYCH OBJAWÓW SOMATYCZNYCH, WTÓRNYCH DO
ZABURZEŃ PSYCHIATRYCZNYCH
13. Czy lekarz wyjaśnił Ci Twoją sytuację zdrowotną i jednoznacznie stwierdził, że jesteś chory, oraz omówił zalecenia, których należy
TAK
NIE
przestrzegać?
DIAGNOZA: 11=TAK i/lub 12=NIE + 13=TAK
lub 11=TAK i/lub 12=TAK + 13=TAK
lub 11=NIE i/lub 12=NIE + 13=TAK
FUNKCJONALNE OBJAWY SOMATYCZNE, WTÓRNE DO ZABURZEŃ PSYCHIATRYCZNYCH
14. Czy kiedykolwiek cierpiałaś/eś z powodu dokuczliwych objawów (np. kołatanie serca, pocenie się, drżenie ciała, zaczerwienienie,
NIE
objawy żołądkowo-jelitowe, zawroty głowy, bóle mięśni, przewlekłe zmęczenie), które przeszkadzały Ci w życiu ze względu na TAK
konieczność powtarzającego się leczenia?
Jeśli respondent odpowiedział nie, przejdź do TRWAŁYCH SOMATYZACJI
15. Czy lekarz mówił Ci, że Twoje objawy (np. kołatanie serca, pocenie się, drżenie ciała, zaczerwienienie, objawy żołądkowo-jelitowe,
TAK
NIE
zawroty głowy, bóle mięśni, przewlekłe zmęczenie) nie są spowodowane konkretną przyczyną medyczną?
TAK
NIE
Prowadzący wywiad musi zanotować czy występuje zaburzenie psychiatryczne
Jeśli zaburzenie psychiatryczne występuje, prowadzący wywiad musi zwrócić uwagę na jego początek w porównaniu z początkiem
funkcjonalnych zaburzeń somatycznych (np. zaburzenia psychiatryczne wystąpiły 6 miesięcy przed funkcjonalnymi zaburzeniami
TAK
NIE
somatycznymi, funkcjonalne zaburzenia somatyczne wystąpiły 3 miesiące przed zaburzeniami psychiatrycznymi)
UWAGA: TAK= funkcjonalne objawy somatyczne nie wystąpiły przed początkiem zaburzeń psychiatrycznych
DIAGNOZA: 14=TAK + 15=TAK + WYSTĘPUJE ZABURZENIE PSYCHIATRYCZNE
(porównaj występowanie choroby psychiatrycznej i somatycznej)
TRWAŁE SOMATYZACJE
Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 6
331
16.
Czy kiedykolwiek przez więcej niż 6 miesięcy występowała u Ciebie jedna z dolegliwości wyróżnionych w poniższej liście
(zaznacz które):
 bóle mięśni i mrowienie
 przewlekle zmęczenie
 bóle brzucha z uczuciem palenia, wzdęcia lub powolne trawienie
TAK
 zaparcia lub biegunki
 kołatanie serca
 trudności w oddychaniu
 inne ……………..
I czy w konsekwencji doświadczania powyższych dolegliwości szukałeś pomocy medycznej, a jakość Twojego życia znacząco się
pogorszyła?
Jeśli respondent odpowiedział nie, przejdź do SYMPTOMÓW KONWERSJI
TAK
17. Czy istnieje określona medyczna przyczyna występujących u Ciebie dolegliwości, o których mowa w pytaniu 16?
TAK
18. Czy brałeś leki dolegliwości, o których mowa w pytaniu 16?
19. Czy leki zażywane na dolegliwości o których mowa w pytaniu 16 spowodowały występowanie u Ciebie kłopotliwych skutków
TAK
ubocznych?
TAK
20. Czy po zażyciu leków na dolegliwości, o których mowa w pytaniu 16 czułaś/eś się gorzej?
TAK
21. Czy poza Twoją główną dolegliwością doświadczałaś/eś jakichś innych problemów zdrowotnych?
DIAGNOZA: 16=TAK + 17=NIE + 18=TAK + (19 i/lub 20 i/lub 21)=TAK
SYMPTOMY KONWERSJI
22. Czy kiedykolwiek występowały u Ciebie takie dolegliwości jak: zaburzenia równowagi, miejscowy paraliż lub osłabienie, utrata
TAK
głosu, trudności z jedzeniem, podwójne widzenie lub utrata wzroku?
Jeśli respondent odpowiedział nie, przejdź do REAKCJI ROCZNICOWEJ
23. Czy lekarz znalazł określoną medyczną przyczynę lub konkretny czynnik wyjaśniający występowanie dolegliwości takich jak:
zaburzenia równowagi, miejscowy paraliż lub osłabienie, utrata głosu, trudności z jedzeniem, podwójne widzenie lub utrata TAK
wzroku?
24. Czy przed pojawieniem się objawów takich jak: zaburzenia równowagi, miejscowy paraliż lub osłabienie, utrata głosu, trudności
TAK
z jedzeniem, podwójne widzenie lub utrata wzroku miało miejsce jakieś konkretne wydarzenie w Twoim życiu?
25. Czy uważasz, że pojawienie się powyższych dolegliwości jest powiązane z konkretnym wydarzeniem, które miało miejsce przed
TAK
ich wystąpieniem?
TAK
26. Czy kiedykolwiek takie same symptomy występowały u Ciebie w przeszłości?
TAK
27. Czy obserwowałaś/eś takie same symptomy u innych osób z Twojego otoczenia?
TAK
Prowadzący wywiad musi ustalić czy pacjent posiada ambiwalentny stosunek w przejawianiu symptomów
TAK
Prowadzący wywiad musi ustalić, czy pacjent posiada cechy osobowości histrionicznej
DIAGNOZA: D = 22=TAK +23=NIE + 2 z 4 (24-27) AMBIWALENTNE + OBSERWACJA CECH OSOBOWOŚCI HISTRIONICZNEJ
REAKCJA ROCZNICOWA
28. Jeśli cierpisz na jeden bądź więcej z następujących objawów (np. kołatanie serca, pocenie się, drżenie ciała, zaczerwienienie,
problemy ze strony układu pokarmowego, zawroty głowy, bóle mięśni, przewlekłe zmęczenie, zaburzenia równowagi, miejscowy
TAK
paraliż lub osłabienie, utrata głosu, trudności z jedzeniem, podwójne widzenie lub utrata wzroku), a lekarz nie wykrył żadnej
medycznej przyczyny ich występowania, czy pamiętasz okres poprzedzający wystąpienie tych objawów?
Jeśli respodent odpowiedział NIE, przejdź do WZORU ZACHOWANIA A
29. Czy pamiętasz by objawy takie jak: kołatanie serca, pocenie się, drżenie ciała, zaczerwienienie, problemy ze strony układu
pokarmowego, zawroty głowy, bóle mięśni, przewlekłe zmęczenie, zaburzenia równowagi, miejscowy paraliż lub osłabienie, utrata
TAK
głosu, trudności z jedzeniem, podwójne widzenie lub utrata wzroku wystąpiły w tym samym czasie, w którym nastąpiły ważne
wydarzenia w Twoim życiu, bądź w tym samym wieku, w którym u bliskich Ci osób wykryto poważną chorobę?
30. Czy uważasz, że wystąpienie symptomów, takich jak: kołatanie serca, pocenie się, drżenie ciała, zaczerwienienie, problemy ze
strony układu pokarmowego, zawroty głowy, bóle mięśni, przewlekłe zmęczenie, zaburzenia równowagi, miejscowy paraliż lub
TAK
osłabienie, utrata głosu, trudności z jedzeniem, podwójne widzenie lub utrata wzroku jest powiązane z ważnym wydarzeniem
mającym miejsce w Twoim życiu?
TAK
31. Czy ktoś z Twojej rodziny miał poważne problemy zdrowotne bądź zmarł w wieku w którym jesteś obecnie?
DIAGNOZA: 28=TAK + 29=TAK+ 30=TAK i/lub 31=TAK
WZÓR ZACHOWANIA A
32. Czy często zostajesz w pracy po godzinach, żeby skończyć dane zadania w terminie, czując się za nie szczególnie
TAK
odpowiedzialna/y?
TAK
33. Czy często masz silne poczucie presji czasu, by zakończyć rozpoczęte (zarówno w pracy jak i w domu) działania?
TAK
Czy respondent mówi szybko, wybuchowo, wykazuje nagłe ruchy ciała, gestykuluje i napina mięśnie twarzy?
TAK
34. Czy gdy odczuwasz presję czasu stajesz się agresywna/y wobec otaczających Cię osób?
TAK
35. Czy często czujesz się poirytowana/y?
TAK
36. Czy masz tendencje do dość szybkiego chodzenia, poruszania się, działania i gestykulowania?
TAK
37. Czy czujesz, że masz wiele pomysłów i myśli w tym samym czasie?
TAK
38. Czy czujesz, że jesteś bardzo ambitna/y w pracy, pragniesz sukcesów i większego uznania niż inni?
TAK
39. Czy czujesz, że konkurujesz z innymi ludźmi?
Jeśli mniej niż 5 odpowiedzi = tak, przejdź do NASTROJU IRYTACJI
40. Czy odczuwasz takie dolegliwości, jak: kołatanie serca, pocenie się, bóle mięśni i brzucha, zaburzenia jelitowe i/lub przyspieszony
TAK
oddech?
DIAGNOZA: 5 i więcej (z zakresu 32-39)=TAK + 40=TAK
NASTRÓJ IRYTACJI
41. Kiedy czasem czujesz się poirytowana/y (krótkie bądź długie epizody, od czasu do czasu bądź długotrwale), czy musisz zwiększyć
TAK
wysiłek by się kontrolować?
42. Czy występują u Ciebie niekontrolowane wypowiedzi lub zachowania wybuchowe (krzyczenie, trzaskania drzwiami, uderzanie
TAK
pięściami w stół)?
332
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
NIE
MA. Basińska i A. Woźniewicz
Jeśli na powyższe pytania respondent udzielił odpowiedzi nie, przejdź do POSTAWY ZANIECHANIA
43. Czy po sytuacjach, o których mowa w pytaniach 41,42 wciąż czujesz się źle?
44. Gdy jesteś poirytowana/y czy czujesz przyspieszone bicie serca bądź pojawianie się innych symptomów w ciele?
DIAGNOZA: 41 i/lub 42=TAK + 43=TAK + 44=TAK
POSTAWA ZANIECHANIA/REZYGNACJI
45. Czy czujesz, że nie spełniasz swoich oczekiwań bądź oczekiwań innych osób (dotyczących pracy, rodziny, społecznego i
ekonomicznego statusu)?
46. Czy istnieje ważny problem, z którym nie jesteś w stanie sobie poradzić?
47. Czy doświadczasz poczucia bezradności, beznadziejności i/lub rezygnacji?
Jeśli na powyższe pytania respondent udzielił odpowiedzi nie, przejdź do ALEKSYTYMII
48. Czy poczucie, że nie spełniasz swoich oczekiwań bądź oczekiwań innych osób, istnienie ważnego problemu, z którym nie jesteś
w stanie sobie poradzić bądź doświadczany przez Ciebie stan bezradności, beznadziejności trwa dłużej niż miesiąc?
49. Czy poczucie, że nie spełniasz swoich oczekiwań bądź oczekiwań innych osób, istnienie ważnego problemu, z którym nie jesteś
w stanie sobie poradzić bądź doświadczany przez Ciebie stan bezradności, beznadziejności występowało przed pojawieniem się
objawów Twojej choroby bądź nasila jej objawy?
DIAGNOZA: (45 i/lub 46 i/lub 47)=TAK + 48=TAK + 49=TAK
ALEKSYTYMIA (prowadzący wywiad powinien ocenić treść rozmowy i niewerbalne zachowania w nawiązaniu do poniższych pytań)
50. Czy gdy doświadczasz czegoś złego lub dobrego, potrafisz opisać swoje emocje (zniesmaczenie, radość, smutek, zmartwienie,
złość)?
51. Gdy przeżywasz złe lub dobre zdarzenia, czy rozmawiasz o nich i o uczuciach z nimi związanymi?
52. Czy często marzysz i pozwalasz sobie na fantazjowanie?
53. Czy Twoje myśli częściej koncentrują się na Twoich wewnętrznych emocjach i uczuciach?
54. Czy doświadczając silnych emocji odczuwasz również reakcje fizyczne (np. ból brzucha itp.)?
55. Czy kiedykolwiek doznałeś sporadycznych, ale gwałtownych wybuchów gniewu, płaczu lub radości, które były nieadekwatne
do sytuacji, odmienne od Twojego typowego zachowania?
DIAGNOZA: 50-54=NIE + 55=TAK (co najmniej 3 diagnozują)
Przegląd Lekarski 2014 / 71 / 6
TAK
TAK
NIE
NIE
TAK
NIE
TAK
TAK
NIE
NIE
TAK
NIE
TAK
NIE
TAK
NIE
TAK
TAK
TAK
TAK
NIE
NIE
NIE
NIE
TAK
NIE
333