Szlakiem wód leczniczych i termalnych w Małopolsce
advertisement
Szlakiem wód leczniczych i termalnych w Małopolsce Autor opracowania: Bogusław Porwisz Zespół Usług Hydrogeologicznych s.c., 30-457 Kraków, ul. Wadowicka 3/426 Wydawca: Departament Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Zespół Geologii 31-156 Kraków, ul. Basztowa 22 adres do korespondencji: 30-017 Kraków, ul. Racławicka 56 Koordynator projektu: Adam Urzędowski Opracowanie map: Piotr Kisielewski Opracowanie graficzne, skład: Diana Kruszelnicka Autor zdjęć: Bogusław Porwisz Realizacja: Wydawnictwo Kartograficzne „Compass” 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 3, tel./fax 12 626 14 36 www.compass.krakow.pl ISBN: 978-83-64155-16-1 Kraków 2013 Spis treści 1. Wprowadzenie .................................................................................................... 3 2. Zarys budowy geologicznej .................................................................................. 5 3. Typy wód leczniczych i termalnych ....................................................................... 8 3.1. Ogólne informacje o leczniczych wodach kwasowęglowych i szczawach ............. 10 3.2. Ogólne informacje o leczniczych wodach siarczkowych ......................................... 11 3.3. Ogólne informacje o leczniczych wodach chlorkowych (solankach) ...................... 12 3.4. Ogólne informacje o wodach termalnych ............................................................. 12 3.5. Wody termalne w niecce podhalańskiej ............................................................... 14 3.6. Wody termalne w Karpatach zewnętrznych ......................................................... 16 4. Szlaki wód leczniczych ....................................................................................... 17 (4.A - 4.B) I. Popradzki szlak mofet dwutlenku węgla .................................................. 17 1. Wprowadzenie Województwo małopolskie wyróżnia się na tle kraju zróżnicowaną i skomplikowaną tektoniką struktur geologicznych, z którymi związane są wody lecznicze i wody termalne. Opracowanie Szlakiem wód leczniczych i termalnych ma charakter przewodnika wskazującego miejsca źródeł, studni i otworów z wodami leczniczymi i termalnymi oraz występowania mofet dwutlenku węgla na obszarze Karpat i Zapadliska Przedkarpackiego (zał.1B). W obrębie województwa małopolskiego zaprezentowano dziewięć szlaków wód leczniczych (rozdz. 4) oraz jeden szlak wód termalnych (rozdz. 5). Prezentacja uzdrowisk statutowych (rozdz. od 4.1 do 4.27) oraz istniejących kąpielisk geotermalnych (rozdz. od 5.1 do 5.15), została sytetu Jagiellońskiego. W krynickim parku, na jego pomniku widnieje napis „Wskrzesicielowi swemu wdzięczna Krynica”. Do szczególnych zasług Józefa Dietla w dziedzinie balneologii dla regionu Małopolski, zalicza się powstanie zakładów kąpielowych m.in. w Swoszowicach, Krzeszowicach, Szczawnicy, Żegiestowie i Rabce (Szamborski, 1987). Zróżnicowana budowa geologiczna sprawia, że województwo małopolskie zasobne jest w różnego rodzaju wody przydatne w lecznictwie uzdrowiskowym i rozlewnictwie wód mineralnych, w obrębie geologiczno-strukturalnych odrębnych jednostkach tj. Karpat i w Zapadlisku Przedkarpackim. Granicę pomiędzy tymi jednostkami stanowi (4.1. -4.18.) II. Popradzki szlak wód kwasowęglowych i szczaw .................................... 19 (4.19. - 4.20.) III. Pieniński szlak leczniczych szczaw chlorkowych .................................. 46 (4.21.) IV. Gorczański szlak leczniczych szczaw chlorkowych ....................................... 50 (4.22.) V. Wysowa. Szlak leczniczych szczaw chlorkowych ............................................ 51 (4.23. - 4.25.) VI. Krakowski szlak wód siarczkowych ...................................................... 53 (4.26.) VII. Wapienne. Szlak leczniczych wód siarczkowych w Karpatach .................... 57 (4.27.) VIII. Rabka-Zdrój. Szlak leczniczych wód solankowych ..................................... 58 IX. Szlak źródeł - pomników przyrody nieożywionej ................................................... 61 5. Podhalański szlak wód termalnych .................................................................... 62 5.1. Bańska PGP-1 ......................................................................................................... 62 5.2. Bańska IG-1 ............................................................................................................ 62 5.3. Bańska PGP-3 ......................................................................................................... 62 5.4. Biały Dunajec PGP-2 .............................................................................................. 62 5.5. Biały Dunajec PAN-1 ............................................................................................. 62 5.6. Białka Tatrzańska GT- 1 .......................................................................................... 63 5.7. Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG-1 ......................................................................... 65 5.8. Chochołów PIG-1 ................................................................................................. 67 5.9. Furmanowa PIG-1 (Ząb) ........................................................................................ 68 5.10. Poronin PAN-1 .................................................................................................. 68 5.11. Zakopane IG-1 .................................................................................................. 69 5.12. Zakopane Z-2 .................................................................................................. 69 5.13. Zakopane Szymoszkowa GT-1 .......................................................................... 69 5.14. Zazadnia IG-1 (Małe Ciche) ............................................................................... 70 5.15. Siwa Woda IG-1 ................................................................................................. 71 5.16. Jaszczurówka .................................................................................................... 71 6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych ............................................. 72 7. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych .......................................................... 75 8. Podstawowe pojęcia i definicje .......................................................................... 76 9. Tabela stratygraficzna (według ICS) .................................................................... 77 10. Wybrana Literatura .......................................................................................... 78 11. Wykresy chemizmu wody ................................................................................ 80 Fot. 1. Krynica-Zdrój. Pomnik Józefa Dietla „wskrzesiciela” Uzdrowisk małopolskich. W 1857 roku zorganizował Komisję Balneologiczną w ramach Krakowskiego Towarzystwa Naukowego. W tym samym roku ukazała się jego „Wielka monografia Krynicy” - kamień węgielny w rozwoju tego uzdrowiska” (Franczukowski Z. i in., 2008). wzbogacona fotografiami wybranych atrakcji turystycznych i krajobrazowych, występujących w tych miejscowościach. W rozdziale 6 wskazano możliwości zastosowania wód leczniczych w balneoterapii, głównie dla kuracji pitnych w pijalniach i w ogólnie dostępnych punktach zdrojowych. W rozdziale 7 przedstawiono kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych województwa małopolskiego. Województwo małopolskie posiada wielowiekowe tradycje leczniczego wykorzystania wód podziemnych dla celów leczniczych (od XV wieku) oraz wód termalnych do kąpieli (od XIX wieku). Za twórcę polskiej balneologii uznaje się Józefa Dietla, krakowskiego prezydenta, lekarza, rektora Uniwer- brzeg nasunięcia karpackiego, zaznaczony na mapie geologicznej woj. małopolskiego - rys.1, zał.1. W Zapadlisku Przedkarpackim występują lecznicze wody siarczkowe – rys.3, w Karpatach zewnętrznych występują głównie lecznicze wody kwasowęglowe i szczawy oraz jedno złoże wód chlorkowych (Rabka-Zdrój) i jedno wód siarczkowych (Wapienne)- w Karpatach wewnętrznych na terenie woj. małopolskiego wody geotermalne występują na obszarze Niecki Podhalańskiej – rys.4. Na mapie wód leczniczych i termalnych w skali 1:200 000 (zał. 1A) zaznaczono lokalizacje (rejony) otworów wód leczniczych i termalnych na tle wybranych elementów Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 3 2. Zarys budowy geologicznej 1. Wprowadzenie geologicznych i tektonicznych. Wskazano również źródła uznawane za pomniki przyrody nieożywionej. Szczegółowe lokalizacje źródeł, studni i otworów oraz mofet dwutlenku węgla pokazano na mapkach w skali 1 : 50 000 (zał. 1B). Dla niniejszego opracowania wykorzystano różnorodne materiały źródłowe: geologiczne, hydrogeologiczne, hydrochemiczne, balneologiczne oraz górnicze, które wyszczególniono w rozdziale 10. Cztery z nich mające charakter monografii regionalnych, wykorzystano w szerszym zakresie: – „Atlas hydrogeoróżnorodności województwa małopolskiego” z 2010 r., J. Chowaniec, P. Freiwald, T. Operacz i K. Witek, PIG Oddział Karpacki w Krakowie. Wyd. UMWM w Krakowie, – „Surowce balneologiczne województwa małopolskiego. Wody lecznicze i termalne” z 2008 r., J. Chowaniec, P.Freiwald, T. Operacz, R. Patorski, B. Porwisz i K. Witek, PIG Oddział Karpacki w Krakowie, – „Szczawy i wody kwasowęglowe Karpat Polskich” z 2012 r., L. Rajchel, Wyd. AGH Kraków, – „Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat zachodnich” z 2010 r., pod redakcją W. Góreckiego, Wyd. AGH Kraków. W Małopolsce ochroną górniczą objęte zostały rejony wystąpień wód mineralnych już w XIX wieku. Na podstawie austriackiej Powszechnej Ustawy Górniczej z 1854 roku, ustalono w latach 1876 – 1902 okręgi ochrony górniczej dla wód mineralnych Małopolski występujących w Szczawnicy, Głębokiem, Krynicy, Swoszowicach i Ma- Obszar województwa małopolskiego obejmuje kilka jednostek strukturalnych różniących się charakterem budowy geologicznej (rys. 1). Przeważającą część obszaru województwa zajmują Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie, w obrębie których występują wody lecznicze (rys. 3). Na północ od nich znajduje się: część Zapadliska Górnośląskiego, Monoklina Śląsko-Krakowska oraz Niecka Miechowska. Pod względem budowy geologicznej Karpaty dzielą się na wewnętrzne, które na terenie województwa małopolskiego obejmują Tatry, Nieckę Podhalańską i Pieniński Pas Skałkowy oraz Karpaty zewnętrzne, w obrębie których wydziela się pięć jednostek strukturalnych. Najważniejszą jest występująca na południu województwa, jednostka magurska z czterema strefami facjalnymi (rys.1). Fot. 2. Tylicz. Źródła i mofety CO2 tecznym. Natomiast w latach 1924 - 1938 w Muszynie (ze Złockiem, Jastrzębikiem i Wapiennem), Żegiestowie, Łomnicy, Wysowej, Miliku, Szczawie i Rabce (materiały rękopiśmienne - J.Kornackiej, 1954 r.). Znowelizowana w 1928 roku ustawa uzdrowiskowa (z 1922 r.) dawała ochronę górniczą źródłom wody mineralnej i była wówczas jedną z najbardziej postępowych i kompleksowych aktów prawnych tego rodzaju na świecie. (Szamborski,1987). Fot. 3. Swoszowice Główny Dom Zdrojowy 4 Tatry. Strefa facjalno-tektoniczna: północna zwaną reglową, zbudowana jest ze skał osadowych-mezozoicznych i ciągnie się wąskim pasem wzdłuż północnego brzegu Tatr. Strefę wierchową budują skały krystaliczne, przykryte od strony północnej osadami mezozoiku (fałdy leżące Czerwonych Wierchów i Giewontu z zachowanymi niekiedy jądrami krystalicznymi). Niecka Podhalańska zbudowana jest z paleogeńskich utworów piaskowcowo-łupkowych, leżących na mezozoicznych jednostkach tatrzańskich, w obrębie których występują wody geotermalne i z tego względu wymaga szerszego omówienia. Niecka Podhalańska dzieli się na rów podtatrzański, bezpośrednio graniczący z Tatrami, Pogórze Spisko-Gubałowskie i po- Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Rys. 1. Mapa geologiczna województwa małopolskiego (Chowaniec J., i in., 2010) Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 5 2. Zarys budowy geologicznej dniową jednostką zewnętrznych Karpat Fliszowych jest płaszczowina magurska. W obrębie jednostki magurskiej wyróżnia się kilka stref facjalnych: krynicką, bystrzycką (sądecką), raczańską i strefę siar. Głównie w obrębie strefy krynickiej i bystrzyckiej (w Dorzeczu Popradu) występują szczawy i wody kwasowe. Natomiast ze strefą siar związane są wody siarczkowe, występujące w miejscowości Wapienne. Utwory holocenu (czwartorzęd) występujące na obszarze Karpat polskich zaliczają się do osadów aluwialnych wypełniających doliny rzeczne i kotliny śródgórskie. Aluwia rzeczne (otoczaki, żwiry, piaski i namuły) stanowią najmłodsze utwory pochodzenia rzecznego. Miąższość ich waha się od kilku do kilkunastu metrów. Pokrywy zwietrzelinowe zalegają nieciągłą warstwą na utworach starszego podłoża. Grubość jej jest zmienna najczęściej od 0,5 do 2,0 metrów. Na terenie występowania piaskowców magurskich oraz w Tatrach i Pieninach, występuje ostrokrawędzisty rumosz. W rejonach występowania warstw łupkowych, zwietrzelina ma charakter ilasty. Utwory plejstocenu (czwartorzęd) pochodzenia lodowcowego występują w Tatrach i na Podhalu w postaci moren i zlodowaceń tatrzańskich. Rozprzestrzeniają się na niewielkiej powierzchni. Doliny rzeczne zostały zasypane grubym materiałem, naniesionym przez rzeki w czasie kolejnych zlodowaceń, a następnie wyerodowane w okresach interglacjalnych. Plejstoceńskie tarasy zbudowane są z otoczaków i żwirów oraz materiału tatrzańskiego, fliszowego i pienińskiego, z niewielką domieszką piasków i glin. Poza dolinami rzecznymi, na obszarze Karpat występują czwartorzędowe pokrywy zwietrzelinowe o zmiennej miąższości, na ogół od 1,0 do 5,0 metrów. Rys 2 . Przekrój geologiczny Zakopane - Kraków (Chowaniec i in. 2010) łożoną na granicy Karpat wewnętrznych i zewnętrznych Kotlinę Orawsko-Nowotarską. Nieckę Podhalańską wypełniają utwory paleogeńskie: eocen numulitowy (określany również jako „węglanowy”). Powyżej zalega flisz podhalański. Miąższość ich w najgłębszej części Niecki Podhalańskiej dochodzi do 2500-3000 m. Profil utworów fliszowych obejmuje warstwy szaflarskie, zakopiańskie i chochołowskie oraz warstwy ostryskie. Najważniejszym faktem strukturalnym stwierdzonym w otworach przebijających paleogen podhalański jest to, że tatrzańskie masy reglowe wraz z pokrywą osadową jednostki wierchowej, zanurzają się ku północy pod powierzchnię spągową eocenu węglanowego. W neogenie powstała asymetryczna niecka ograniczona pienińskim pasem skałkowym na północy i Tatrami na południu (rys. 5). W aspekcie hydrogeologicznym i geotermalnym - podstawowe znaczenie mają wapienie i dolomity triasu środkowego. Są kolektorem głównego poziomu wód termalnych na Podhalu, występującego bezpośrednio poniżej serii fliszu. W skład tego kolektora mogą też niekiedy wchodzić utwory jurajskie (piaskowce kwarcytowe, wapienie, margle). Pieniński Pas Skałkowy, oddzielony od Niecki Podhalańskiej strefą zdyslokowaną, zbudowany jest ze skał węglanowych i fliszowych wieku jurajsko-kredowo-paleogeńskiego. Karpaty zewnętrzne zbudowane są ze skał fliszowych, w których dominującymi składnikami są piaskowce, łupki i mułowce. Powstały one w zbiorniku geosynklinalnym. W skład Karpat zewnętrznych w granicach woj. małopolskiego wchodzą następujące jednostki (płaszczowiny): podśląska, śląska, grybowska i magurska. Najbardziej połu- 2. Zarys budowy geologicznej Fot. 1 i 2. Żegiestów. Odsłonięcie fliszu karpackiego w obrębie strefy krynickiej płaszczowiny magurskiej, powstałe w trakcie modernizacji obiektów uzdrowiskowych zlokalizowanych przy drodze z Muszyny do Piwnicznej-Zdroju. 6 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 7 3. Typy wód leczniczych i termalnych Wody lecznicze i termalne różnią się od wód zwykłych (słodkich) chemizmem, często genezą oraz środowiskiem występowania. „Długi czas przebywania w ośrodku skalnym i miejscami nasycenia dwutlenkiem węgla wpływa bezpośrednio na ich mineralizację, wzbogacenie w składniki pochodzące z procesów ługowania, sorpcji i wymiany jonowej na drodze kontaktu woda-ośrodek skalny” (Paczyński B., 2007). Wody mineralne i zawierające składniki swoiste są wodami podziemnymi, które niegdyś wydobywały się na powierzchnię w postaci licznych źródeł. Wody charakteryzujące się odmiennym smakiem oraz zapachem budziły zainteresowanie, były przedmiotem kultu i obrastały w legendy (Węcławik S.,1991). Szczawy to wody lecznicze, swoiste zawierające co najmniej 1000 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla. Wody kwasowęglowe to wody lecznicze, swoiste zawierające od 250 do 999 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla. Wody chlorkowe to wody z dominacją jonu chlorkowego. W wielu klasyfikacjach hydrochemicznych dominacja ta, oznacza przekroczenie nawet 70% mval stężeń podstawowych anionów (chlorkowego Cl- i innych). Wody chlorkowe mają charakter wysoko zmineralizowanych wód słonych i solanek. Na przełomie XVIII i XIX wieku badania wód mineralnych prowadzili: L. Zeuschner (1836) - wykonał pierwszą inwentaryzację źródeł szczaw od Szczawnicy po Tylicz, 3. Typy wód leczniczych i termalnych Tabela 1. Zestawienie miejscowości z ujęciami wód leczniczych w woj. małopolskim Miejscowość L.p (uzdrowiska zaznaczono pogrubiną czcionką) 1 2 8 K. Olszewski (1882) - wykonał analizy wody z Krynicy, Muszyny, Jastrzębika, Szczawnika, Wł. Szajnocha (1891) „Źródła mineralne Galicji” - dokonał opisów zdrojów karpackich (solanki, wody siarczkowe i żelaziste, szczawy) od Rajczy po Truskawiec, R. Zuber - był autorem projektu otworu Zuber I w Krynicy. Źródłami wód mineralnych interesowali się również: chemik A. Wyczółkowski, geolodzy: J. Nowak, H. Świdziński, S. Węcławik, S. Dams’e i inni. Na rysunku 3 przedstawiono punktowo miejsca występowania trzech rodzajów wód leczniczych w obrębie stref hydrochemicznych, wyznaczonych przez S. Węcławika (1991). Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 3 4 5 Zasoby ujęć: od-do [m3/h] Głębokości ujęć (m) 6 7 1 Andrzejówka Muszyna 2000 0,9-7,2 150 2 Głębokie Muszyna 1877 0,21 źródła 3 Jastrzębik Muszyna 2000 0,6-2,2 100 do 108 4 Krynica Z. Krynica Z. XVIII w. 0,23-6,6 Zubery 0,1-0,2 10-55 157-500 803-948 5 Leluchów Muszyna 1999 0,4 183 6 Łomnica Z. Piwniczna 1863 0.1-5,1 30 do 40 i do120 7 Milik Muszyna XIX w. 0,8-3,9 60 i 120 do 150 8 Mochnaczka 9 Muszyna Muszyna 1930 0,5-6,0 12 i do 171 10 Piwniczna Zdrój Piwniczna 1932 0,9-6,8 8do 32 i do 177 11 Powroźnik Muszyna 1974 0,4-5,9 50 do 197 0,4 200 1836 016 -5,0 50 do 135 12 Szczawnik Wodami leczniczymi mogą być zarówno wody mineralne jak i słodkie, zawierające składniki swoiste, które wyszczególnione zostały w rozdz. 8. Wody lecznicze mogą więc być mineralnymi, o zawartości rozpuszczonych składników stałych nie mniejszej niż 1000 mg/dm3 (1g/l), bądź zawierać dodatkowo składniki swoiste. Głównym składnikiem wód siarczkowych jest siarkowodór (H2S), który nadaje wodom swoistość i odgrywa zasadniczą rolę jako czynnik leczniczy. Siarkowodór jest to gaz nieco cięższy od powietrza i łatwy do rozpoznania po charakterystycznym zapachu, łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się z niej wydziela . Region I. Szczawy - tj. wody o zawartości CO2 od 1000 mg/dm3 i wody kwasowęglowe - tj. wody o zawartości CO2 od 250 do 999 mg/dm3 13 Tylicz Rys. 3. Występowanie wód leczniczych w woj. małopolskim. (Strefy hydrochemiczne wód leczniczych wydzielone w płaszczowinie magurskiej wg S. Węcławika-1991) Gmina Rok wykonania bądź odkrycia pierwszych ujęć Krynica Karpaty fliszowe, Dorzecze Popradu, (Centralna strefa hydrochemiczna) źródła Muszyna Krynica Zd. 14 Wierchomla Muszyna 1926 15 Wojkowa Muszyna 2005 0,31-2,10 źródła 80 16 Złockie Muszyna 1963 0,12-4,4 70 do 400 17 Zubrzyk Piwniczna 2001 0,8-2,8 60-131,5 18 Żegiestów-Z. Muszyna 1847 0,5-3,0 60 do 300 Krościenko 19 n/Dunajcem Krościenko n/Dunajcem 1827 0,016-0,024 źródła 20 Szczawnica Szczawnica 21 Szczawa Kamienica 22 Wysowa Uście Gorlickie Karpaty fliszowe, Strefa hydrochemiczna przejściowa 1780 0,03 -1,0 do 33 m przed 1939r. 0,2-3,0 6 do 8,0 i 82,0 do 100,0 XVIII w. 0,1-2,0 15 do 50 i do 100 II. Wody siarczkowe tj. wody o zawartości S 2+ nie mniej niż 1 mg/ dm3 23 Kraków-Mateczny XIII Dzielnica Kraków-Swo24 szowice X Dzielnica 25 Krzeszowice Krzeszowice 26 Wapienne Sękowa 1839 zapadlisko przedkarpackie Karpaty fliszowe 8,5 36 do 62 XV w. 0,16-6,0 ok.10 XVIII w. 2,3-4,3 ok. 4,7 do 23 XVII w. 0,18 -1,3 źródła 0,03-4,5 20-36 i do 1215 III. Wody chlorkowe (solanki rabczańskie) 27 Rabka- Zdrój Rabka Zdrój Karpaty fliszowe Hydrochemiczna strefa brzeżna XVI w. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 9 3. Typy wód leczniczych i termalnych Podstawową a zarazem szacunkową metodą oceny zasobów odnawialnych infiltracyjnych wód podziemnych w ogólności (zwykłych i leczniczych), jest metoda hydrologiczna. Według mapy hydrologicznej J. Kowalskiego, zasoby odnawialne w Małopolsce – (średni wieloletni moduł odpływu podziemnego), zmieniają się od powyżej 6,0 dm3/s·km2 w rejonie Zakopanego (Tatry) do około 2,0 dm3/ s·km2 na wschodzie (Beskid Niski - Wapienne). Na rys. 3 oraz w tabeli 1 zaprezentowano miejscowości, w których stwierdzono wody lecznicze z podziałem na trzy typy i na regiony występowania. Graficzne odwzorowania analiz fizykochemicznych: W pijalniach uzdrowiskowych chemizm wody odwzorowuje się zazwyczaj za pomocą wykresów kołowych Udlufta. Objaśnienia i przykładowe wykresy zamieszczono w niniejszym przewodniku ( str. 80): − skład fizykochemiczny przedstawiony jest za pomocą kół, których pole wyraża łączną zawartość składników stałych i gazowych wody (mineralizacja wody), − w górnej połowie koła odwzorowane są stężenia kationów a w dolnej - stężenia anionów. W postaci wycinków koła, przedstawiane są powierzchnie odpowiadające zawartościom poszczególnych jonów do wartości 0,5% mval, które opisane są na zewnątrz koła czcionką pionową z podkreśleniem jonów podstawowych o stężeniu powyżej 20% mval, − stężenia jonów mniejsze od 0,5% mval, przedstawia się w postaci wyskalowanych 3. Typy wód leczniczych i termalnych opisanych odcinków dośrodkowych. Odcinki odpowiadające kationom umieszczone są na półkolu kationów, odcinki odpowiadające anionom na półkolu anionów, − związki gazowe i niezdysocjowane zaznaczone są w postaci kół współśrodkowych. Kolejno od środka wkreślane są związki (np: H2 SiO3, CO2 , H2 S) o zawartościach od najmniejszych do największych wartości 3.1. Ogólne informacje o leczniczych wodach kwasowęglowych i szczawach Najbardziej znane i cenione są szczawy, czyli wody zawierające powyżej 1 000 mg/ dm3 wolnego dwutlenku węgla oraz wody kwasowęglowe zawierające 250-999 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla. Występują one tylko w kilku rejonach Karpat. Wody zwykłe w trakcie spływu od obszarów zasilania w kierunku bazy drenażu lub do ujęć i źródeł, w przypadku napotkania dwutlenku węgla nasycają się nim, nabierają agresywności a następnie łatwo i prawdopodobnie szybko mineralizują się na kontakcie ze środowiskiem skalnym. Rozwój (formowanie) mineralizacji wód odbywa się głównie w strefach intensywnego dopływu dwutlenku węgla z głębi górotworu, tj. w strefach silnych spękań. Przemieszczający się ku powierzchni CO2 nasyca wody podziemne a częściowo przenika je, tworząc nad zwierciadłem wód anomalie stężeń tego gazu w powietrzu glebowym. Głównym anionem szczaw i wód kwasowęglowych jest jon HCO3. Jon chlorkowy występuje dodatkowo w wodach Szczawnicy, Krościenka i Wysowej. Kationami decydującymi o typie wody są jony Ca i Mg oraz dodatkowo Na. Tabela 2. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w szczawach i wodach kwasowęglowych (wg Rajchel. L.2012, z uzupełnienieniami). L.p Miejscowość Mineralizacja wody g/dm3 HCO3- Cl- SO42- Ca2+ Aniony mg/dm3 Na+ Mg2+ Kationy mg/dm3 I. Szczawy - tj. wody o zawartości CO2 od 1000 mg/dm3 i wody kwasowęglowe - tj. wody o zawartości CO2 od 250 do 999 mg/dm3 10 1 Andrzejówka 2 Głębokie 3 Jastrzębik 4 Krynica-Zdrój 5 Leluchów 6 Łomnica Z. 7 Milik 8 Mochnaczka 9 Muszyna 1,8 5,8 3,0 3,3 0,6 4,3 0,6 27,2 5,65 0,3 4,3 1,0 7,2 0,99 1,3 0,61 8,2 1372,0 4527,0 2266,0 2395,0 411,8 3276 60,5 19037,0 4100,0 214,1 2562 623,0 5613,0 711,0 1013,0 399,0 6589,0 7,0 23,0 1,3 8,8 1,9 7,9 1,3 968,0 10,6 3,5 86,9 7,0 14,0 0,9 1,6 1,3 25,6 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 3,1 24,7 0,5 0,71 5,4 24,6 0,15 348,0 3,8 0,44 32,4 2,7 13,7 3,5 10,6 1,6 55,0 130,0 502,0 217,8 222,3 106,6 812,8 85,0 883,5 212,0 54,29 591,2 157,0 673,0 193,0 239,0 101,5 751,5 171,0 568,0 426,3 488,9 5,4 62,9 3,5 6270,0 983,0 4,6 622,9 7,9 370,0 12,8 34,9 9,4 402,7 104,0 458,0 94,4 102,7 22,9 84,5 18,3 616,0 130,3 8,14 147,9 27,2 597,0 31,5 51,5 28,6 934,0 10 Piwniczna-Zdrój 11 Powroźnik 12 Szczawnik 13 Tylicz 14 Wierchomla 15 Wojkowa 16 Złockie 17 Zubrzyk 18 Żegiestów-Zdrój 19 Krościenko n/Dunajcem 20 Szczawnica 21 Szczawa 22 Wysowa-Zdrój 0,97 6,6 0,8 5,7 1,2 2,4 0,32 6,7 1,1 2,5 3,44 0,8 25,0 1,8 13,2 2,5 10,0 688,0 4989,0 645 4172 945,0 1758,0 42,7 5003,0 1316,0 1830,0 2582,0 594,3 18002,0 1399,0 9642,0 1912,0 7911,0 2,1 26,1 1,4 90,0 1,3 9,5 2,0 21,3 0,9 3,6 11,1 1,5 989,0 4,5 89,0 7,0 42,6 0,2 67,9 5,0 116,0 1,1 20,2 8,2 46,0 0,33 6,1 3,0 5,0 96,0 0,2 19,9 3,4 19,3 139,0 351,5 74,1 594,0 150,0 204,0 12,8 1082,0 256,4 531,5 160,0 125,7 525,0 133,0 177,0 228,0 445,2 27,8 760,4 14,9 646,0 88,0 317,8 1,7 588,0 14,0 120,0 516,3 3,3 3800,0 140,0 2672,0 28,0 635,0 28,4 443,0 44,0 255,0 9,1 78,7 3,0 131,8 36,55 144,7 106,4 27,4 1751,0 87,3 532,0 116,0 1036,0 1,2 21,8 717,0 9157,0 145,0 2606,0 2,0 132,0 54,1 355,0 247,7 6152,0 23,1 223,3 1,2 22,3 2,1 24,7 749,0 9796,0 1288,0 12850,0 111,0 5005,0 141,0 3829,0 5,6 41,6 0,85 29,0 93,0 175,0 78,0 325,0 140,0 6331,0 331,0 6834,0 24,5 215,0 21,0 53,0 Wykorzystanie badań izotopowych wód leczniczych w ostatnich dwudziestu latach, umożliwiło w znacznym stopniu rozpoznanie wieku wód i określenie położenia obszarów zasilania wodami infiltracyjnymi. Według A. Zubera (2007) szczawy zwykłe Karpat są bardzo zróżnicowane wiekowo. W źródłach najczęściej występują wody współczesne o średnim wieku od ok. 15 do ponad 100 lat. „W głębszych odwiertach występują często wody holoceńskie ery przedbombowej, a nawet wody z okresu glacjalnego, obserwowane w niektórych otworach usytuowanych wzdłuż doliny Popradu i Muszynki w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Złockiem, Żegiestowie, Miliku i Piwnicznej-Zdroju” (Zuber A.,2007). Wody dehydratacyjne powstają w procesie powolnej diagenezy minerałów ilastych (Oszczypko N., Zuber A., 2002). W źródłach i odwiertach, chlorkowe wody dehydratacyjne ( o bardzo niskiej zasobności), zazwyczaj mieszają się z wodami infiltracyjnymi. Wody dehydratacyjne Szczawy, Szczawnicy i Wysowej okresowo dopływają do powierzchni bez lokalnej domieszki wody infiltracyjnej (Zuber A., 2007). Szczególnym przypadkiem szczaw chlorkowych są wody typu Zuber w Krynicy-Zdroju, gdzie mieszanie się wód dehydratacyjnych z infiltracyjnymi, zachodzi na głębokości kilkuset metrów w warunkach wolnego przepływu i dużych ciśnień CO2 (Zuber A., 2007). 3.2. Ogólne informacje o leczniczych wodach siarczkowych Wody siarczkowe powinny zawierać 1 mg siarki dwuwartościowej w litrze wody. Wody te uznane za lecznicze, występują na zapadlisku przedkarpackim w Krakowie-Swoszowicach, Krakowie-Matecznym, Krzeszowicach oraz w Karpatach w Wapiennem k. Gorlic. W 1873 roku w opracowaniu: „Rys Balneologii Powszechnej”, Michał Zieleniewski pisał o Swoszowicach: „Wieś w Galicyi, słynna ze znakomitej kopalni i hut siarki, własnością skarbową będących, posiada zdrój siarczany, dawniej arcy Tabela 3. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w wodach siarczkowych. L.p Miejscowość Mineralizacja wody g/dm3 HCO3- Cl- SO42- Ca2+ Aniony mg/dm3 Na+ Mg2+ Kationy mg/dm3 II. Wody siarczkowe tj. wody o zawartości S 2+ nie mniej niż 1 mg/ dm3 23 Kraków -Mateczny 2,2 3,8 289,8 389,0 425,5 549,6 7706,8 1763,6 128,3 320,6 465,5 578,0 68,1 199,4 24 Kraków -Swoszowice 2,7 2,9 638,0 845,0 14,1 78,4 1154,0 1304,0 582,0 584,4 45,0 75,6 94,3 97,5 25 Krzeszowice 2,7 2,9 360,0 381,3 14,2 21,3 1510,0 1682,0 589,0 622,8 11,2 13,1 67,1 124,0 26 Wapienne 0,42 0,56 239,7 347,6 3,2 7,1 14,2 25,4 57,0 80,8 11,8 52,9 11,2 19,8 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11 3. Typy wód leczniczych i termalnych okwity, zawsze jednak bardzo silny i skuteczny, tryszczący z potężnych pokładów siarki i gipsu” Siarkowodór jest składnikiem, który nadaje wodom swoistość i odgrywa zasadniczą rolę jako czynnik leczniczy. Jest to gaz nieco cięższy od powietrza i łatwy do rozpoznania po charakterystycznym zapachu, występujący w wodach podziemnych zarówno w strefach płytkich, jak i głębokich. Gaz ten łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się z niej wydziela na granicy woda/powietrze. Wody siarczkowe występują dość powszechnie, jako rozproszone źródła na obszarze Karpat. Ogółem w obrębie woj. małopolskiego L. Rajchel zarejestrowała około 70 źródeł o zróżnicowanej zawartości H2S powyżej 1 mg/ dm3. Do wykorzystania w balneologii zaproponowano źródła wypływające w trzech miejscowościach tj. w Lipnicy na Orawie, Foluszu k. Gorlic i Plichty k. Ciężkowic (Rajchel, 2000). 3.3. Ogólne informacje o leczniczych wodach chlorkowych (solankach) Trzecim rodzajem wód leczniczych w województwie małopolskim, są wody chlorkowe (solanki). Tylko w Rabce-Zdroju takie wody posiadają udokumentowany chemizm oraz zatwierdzone zasoby eksploatacyjne. Natomiast wody solankowe i solanki stwierdzone są w licznych wierceniach poszukiwawczych, wykonanych w obrębie Karpat i Zapadliska przedkarpackiego. Do celów balneoterapeutycznych wykorzystywane są tylko w Rabce-Zdroju. Rozpoznanie jakości tych wód z wybranych odwiertów, mogło pozwolić na określenie ich przydatności w lecznictwie uzdrowiskowym. Solanki Rabki-Zdroju są głównie dehydrata- 3. Typy wód leczniczych i termalnych w ustawie Prawo geologiczne i górnicze: Wodą termalną jest woda podziemna, która na wypływie z ujęcia ma temperaturę nie mniejszą niż 20 °C. Wody takie, zależnie od temperatury dzieli się na: wody hipotermalne (20°C – 35°C), homotermalne ( 35°C – 40°C), hipertermalne (> 40°C). Pierwsze informacje dotyczące wód podziemnych o podwyższonej temperaturze w Małopolsce, odnoszą się do źródła w Jaszczurówce odkrytego w 1844 roku przez L. Zejsznera. W 1873 roku w opracowaniu: „Rys Balneologii Powszechnej”, Michał Zieleniewski opisał „Cieplicę Tatrzańską” jako: „zdrój ciepliczy obojętny, dobrowolnie wyłoniony, zwany od tamecznego ludu wodą jaszczurową lub Jaszczurówką dla tego, że tuż przy nim pod kamieniami, często napotykać można salamandry zwyczajne, od góralów pospolicie jaszczurami zwane”. „Stała jej ciepłota wynosi 21,20C”. Pierwszy otwór o głębokości 150,3 m, w którym stwierdzono podwyższoną temperaturę wody na głębokości 20 m, odwiercony był w 1956 r. w Jaszczurówce (Chowaniec J., i in. 2010). Przykładem wykorzystania wód termalnych w starożytności (II wiek) jest miasto Hierapolis (Pamukale). Wody termalne określane są też synonimem wody geotermalne. W Polsce wody termalne związane są z osadami różnych pięter stratygraficznych, występujących na Niżu Polskim, w Sudetach i w Karpatach o temperaturach 80-90°C a nawet przekraczających 100°C (Górecki W. i in.2011). Udokumentowane złoża wody termalnej znane są w około 10 miejscowościach na Fot. 1. Pamukale – Turcja. Basen termalny Kleopatry, zasilany wodą termalną, kwasowęglową (CO2 ok. 0,4 g/dm3 ), o mineralizacji około 2,5 g/dm3. Temperatura wody 35 ºC. Pod wodą zatopione antyczne kolumny marmurowe. zasady racjonalnej gospodarki zasobami (Chowaniec J., 2012). Ogólny pogląd na możliwości wykorzystania takich wód na obszarze Polski przedstawiony jest na rys. 4, wg Atlasu zasobów wód i energii geotermalnej Karpat Zachodnich (Górecki W. i in,2011). W Polsce funkcjonuje 5 geotermalnych zakładów ciepłowniczych, w tym jeden w woj. małopolskim w Bańskiej Niżnej na Podhalu. Tabela 4. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w wodach chlorkowych. L.p Uzdrowisko Mineralizacja wody g/dm3 HCO3- Cl- SO42- Ca2+ Aniony mg/dm3 Na+ Mg2+ Kationy mg/dm3 III. Wody chlorkowe („solanki rabczańskie”) 27 Rabka- Zdrój 16,8 24,1 402 1287 cyjnymi wodami diagenetycznymi, mieszającymi się z wodami lokalnej infiltracji (Dowgiałło J., 1980). Wody tego rejonu związane są ze złożami ropy naftowej i mogą być mieszaniną wód diagenetycznych z wodami przedplejstoceńskimi (Oszczypko N., Zuber A., 2002). Odrębnym zagadnieniem są solanki uznane za lecznicze w miejscowości Łapczyca. W odwiercie o głębokości ok. 1200 m, występuje solanka chlorkowo - sodowa, jodkowa. (Paczyński B. i in., 2007). Jon jodkowy ma stężenie, pozwalające uznać go za składnik swoisty. 3.4. Ogólne informacje o wodach termalnych Kryteria warunkujące zaliczenie wód podziemnych do termalnych, określone są 12 9633 14084 < 0,50 8,30 21,3 100,1 6075 8835 23,8 45,8 obszarze Niecki Podhalańskiej (Karpaty wewnętrzne). Na pozostałym obszarze w (Karpatach zewnętrznych) wody termalne charakteryzują się niską zasobnością i wykazują silnie zmineralizowane wody. Udokumentowane zostały tylko w Rabce-Zdroju i Porębie Wielkiej (Karpaty zewnętrzne). Z dotychczasowych badań wynika, że flisz zewnętrzno karpacki jest mało perspektywicznym kolektorem dla uzyskania wód termalnych w znaczących ilościach (Chowaniec, 2003). Bardzo istotnym czynnikiem jest odnawialność zasobów. Eksploatacja wód termalnych podlega takim samym ograniczeniom jak eksploatacja zwykłych i leczniczych wód podziemnych, czyli z warstwy wodonośnej można wydobyć tyle, na ile pozwalają Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Rys 4. Lokalizacja instalacji geotermalnych w Polsce, 2010. (Górecki W. 2011) Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 13 3. Typy wód leczniczych i termalnych 3.5. Wody termalne w niecce podhalańskiej W województwie małopolskim, w obrębie Niecki Podhalańskiej (Karpaty wewnętrzne) istnieją najkorzystniejsze warunki eksploatacji wód termalnych. Decyduje o tym budowa geologiczna, wysoka temperatura na wypływie (sięgająca 90°C), niska mineralizacja (do 3 g/dm3), wysoka wydajność (nawet do 550 m3/h z pojedynczego ujęcia), dobra odnawialność złoża, łatwa dostępność terenu i pełna izolacja od powierzchni terenu. 3. Typy wód leczniczych i termalnych gospodarowania wód termalnych. Oferuje dobre warunki złożowe i eksploatacyjne - odpowiednią bazę dla geotermalnej sieci ciepłowniczej dużej skali, rekreacji, balneoterapii oraz wszechstronnych zastosowań (Kępińska B. w Górecki W. 2011). Do tabeli 5 wpisano miejscowości występowania wód termalnych w poszczególnych regionach Małopolski a rozszerzone informacje podano w dalszej części, zgodnie z numeracją przyjętą w tej tabeli. Rys. 6. Mapa geologiczna Podhala (bez utworów czwartorzędowych, uproszczona. Chowaniec J., 2009) Rys. 5. Uproszczony model artezyjskiego systemu geotermalnego Tatry – Podhale (wg. J. Wieczorek,1998). Podhalański system geotermalny należy do najbardziej perspektywicznych w Polsce i w Europie, pod względem możliwości za- Niecka Podhalańska stanowi zbiornik wód termalnych z zasięgiem od brzegu Tatr po Pieniński Pas Skałkowy. Niecka Tabela 5. Występowanie wód termalnych w obrębie Niecki Podhalańskiej – Karpaty Wewnętrzne. (Chowaniec, i in.,2006, Górecki i in.,2011) Numery otworów na mapach 1 5.1, 5.2, 5.3 5.4, 5.5 Miejscowość 2 Gmina Rok wykonania pierwszego otworu lub odkrycia źródła Temp. wody na wypływie [ ̊C] Głębokości otworów [m] 3 4 5 6 Bańska Niżna Szaflary 1981 82-86 3240-5261 Biały Dunajec 2083-2117 Biały Dunajec 1990 82-86 5.6 Białka T. Bukowina T. 2008 77 2500 5.7 Bukowina T. Bukowina T. 1981 67 3780 5.8 Chochołów Czarny Dunajec 1991 82 3572 5.9 Ząb (Furmanowa) Zakopane 1990 60,5 2324 5.10 5.11, 5.12, 5.13 Poronin Zakopane Poronin 1989 63 3003 Zakopane 1960 25-36 1113-3063 Poronin 1986 22 680 5.14 Zazadnia (Małe Ciche ) 5.15 Siwa Woda Kościelisko 1973 20 856 5.16 Jaszczurówka Zakopane 1958 22,7* 150,3 * W Jaszczurówce w trakcie wiercenia otworu w 1956 r. na głęb. 20 m stwierdzono podwyższoną temperaturę wody 14 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Rys. 7. Lokalizacja otworów termalnych w Niecce Podhalańskiej. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 15 3. Typy wód leczniczych i termalnych rozciąga się równoleżnikowo z zachodu na wschód, pasmem o długości około 40 km. Jej szerokość w części zachodniej wynosi około 11 km, w środkowej około 16 km, natomiast we wschodniej około 7 km (Chowaniec i in., 1997, 2010). Strefa zasilania, to masyw Tatr około 350 km 2. Wody opadowe wnikają systemami szczelin w głąb wyniesionego masywu Tatr i przemieszczają się ku północy pod nieprzepuszczalny dla nich kompleks paleogeńskich skał fliszowych (łupki, piaskowce). W miarę coraz głębszego wnikania w masyw skalny wody stopniowo się nagrzewają. Na głębokości 1000 m w Zakopanem mają temperaturę 26oC a poniżej 2000 m w rejonie Białego Dunajca 80 oC. Jednocześnie zwiększa się mineralizacja wód, oraz wzrasta ich ciśnienie w zbiorniku (Chowaniec i in.). Wody termalne Niecki Podhalańskiej eksploatowane są obecnie w pięciu ośrodkach rekreacyjnych (Termy Podhalańskie w Bańskiej Niżnej, Terma Białka 4. Szlaki wód leczniczych Zasoby dyspozycyjne niecki Podhala określone w 2011 r. przez J. Chowańca i in. a podane w Bilansie zasobów za 2012 rok, wynoszą 980 m 3/h. Suma zasobów eksploatacyjnych czynnych otworów z wodami termalnymi, zlokalizowanych na obszarze Niecki Podhalańskiej, nieco przekracza oszacowane zasoby dyspozycyjne. 3.6. Wody termalne w Karpatach zewnętrznych Parametry hydrogeologiczne fliszu Karpat zewnętrznych są zdecydowanie odmienne od parametrów utworów budujących podłoże Niecki Podhalańskiej. Wody termalne na tym obszarze są rozpoznane punktowo a skomplikowana budowa geologiczna ogranicza uzyskanie większych ich ilości. Występują one w zbiornikach zamkniętych i dlatego ich zasoby są ograniczone. Z dotychczasowych badań wynika, że flisz zewnętrznokarpacki jest mało perspektywicznym kolektorem dla uzyskania wód termalnych w znaczących ilościach (Chowaniec J., 2003). Tabela 6. Występowanie wód termalnych w Karpatach zewnętrznych Nr na mapie Gmina Głębokość otworu [m] Zasoby ekspl. [m3/h] Mineralizacja wody [g/dm3] Temp. wody [°C] Otwór 1 2 3 4 5 6 7 4.27 Rabka IG-2 Rabka-Zdrój 1215 samowypływ 4,5 26,42 28 5.16 Poręba Wielka 1 Niedźwiedź 1838 dyn. zw. wody 570 m n.p.m. 0,1 21,79 27 5.17 Poręba Wielka IG-1 Niedźwiedź 2002 samowypływ 12,1 21,86 42 5.18 Skomielna Biała 1 Rabka-Zdrój 1505 0,02 11,15 38 5.19 Czarny Potok GT-1 Krynica-Zdrój Otwór wykonany w 2011 r. Brak danych Tatrzańska, Terma Bukowina Tatrzańska i Aqua Park Zakopane) oraz wykorzystywane dla celów grzewczych przez PEC Geotermia Podhalańska, dla potrzeb indywidualnych odbiorców w miejscowościach Bańska Niżna oraz częściowo Zakopane. W obrębie Niecki Podhalańskiej do 2013 roku wykonano 15 otworów, z których uzyskano wody termalne o różnej temperaturze, wydajności, mineralizacji i różnym składzie jonowym, w zależności od głębokości ujęcia i odległości od północnego brzegu Tatr. 16 Jedynym eksploatowanym ujęciem wód termalnych zlokalizowanym poza Niecką Podhalańską, jest otwór Rabka IG-2 o głębokości 1215 m. Woda wykorzystywana jest do kąpieli wannowych oraz do inhalacji górnych dróg oddechowych. Z uwagi na ograniczone zapotrzebowanie, samowypływ z otworu jest ograniczony do około 1 m3/h a temperatura na wypływie wynosi ok. 18ºC. W Porębie Wielkiej prowadzone są aktualnie badania pod kątem możliwości wykorzystania solanki termalnej z otworu IG-1 („Orkanówka”). Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce I. POPRADZKI SZLAK MOFET DWUTLENKU WĘGLA W dorzeczu Popradu między Tyliczem na wschodzie a Głębokiem k. Piwnicznej na zachodzie, w każdej prawie miejscowości występują wody lecznicze. Jest to obszar współwystępowania wód leczniczych i zwykłych w tych samych ogniwach litostratygraficznych fliszu karpackiego. Obszar ten określany jest jako centralna strefa hydrochemiczna, obejmująca dorzecze Popradu, kontynuująca się ku SE na teren Słowacji rys. 3. Obserwuje się tutaj, zazwyczaj pionową strefowość hydrochemiczną, cechującą się wzrostem stopnia mineralizacji wód wraz z głębokością i na ogół spadkiem wydajności ujęć. Dla złóż o zasobach odnawialnych mamy do czynienia ze współwystępowaniem wód zwykłych i leczni- 4.A. Mofety dwutlenku węgla w Złockiem-Jastrzębiku Największym obszarem występowania suchych ekshalacji dwutlenku węgla w Karpatach jest obszar na pograniczu miejscowości Jastrzębik i Złockie. Stwierdzono tu występowanie prawie 40 wyraźnych ekshalacji, przy czym obszar wyziewu największej z nich w dolinie koryta bagnistego Potoku Złockiego, jest od 1998 r. pomnikiem przyrody nieożywionej im. prof. Henryka Świdzińskiego (Rajchel L., 1999). Na pokrytym wodą obszarze około 25 m2 widoczne są wydobywające się ze szczelin bąble gazu o różnej wielkości i częstotliwości. Tabela 7. Charakterystyka mofet - źródeł w miejscowości Jastrzębik Nr na mapie Miejscowość Nazwa mofety (źródła) Mineralizacja wody (rok analizy) [g/dm3] Składniki swoiste Typ wody 1 2 3 4 5 6 11 Jastrzębik Dychawka 1,28 (2005) CO2 HCO3-Ca 13 Jastrzębik Bulgotka 1,20 (2005) Fe, CO2 HCO3-Ca-Mg 15 Jastrzębik Zatopione 1,98 (2005) Fe, CO2 HCO3-Ca czych w obrębie zlewni hydrogeologicznej, traktowanej jako struktura hydrogeologiczna. Unikatowym zjawiskiem są mofety, czyli ekshalacje CO2, które spotkać można pomiędzy Tyliczem - Krynicą – Jastrzębikiem - Złockim (Ciężkowski W. i in., 1999) jako anomalie w powietrzu podlebowym. Źródłem dwutlenku węgla w Karpatach są zachodzące w głębi Ziemi procesy endogeniczne - postwulkaniczne oraz metamorficzne, których zasięg i intensywność są niemożliwe do sprecyzowania (Ciężkowski W. i in., 2002). Niedawno przedstawiona została hipoteza zakładająca migrację dwutlenku węgla od południa ze Słowacji na terytorium Polski, w rejon doliny Popradu (Rajchel L., 2012). Zjawisko wydobywania się dwutlenku węgla na powierzchnię ziemi opisywane jest jako ekshalacje, wyziewy lub mofety. Mofeta dwutlenku węgla w Tyliczu oraz mofeta w Złockiem (wg ostatnich informacji znajduje się ona na gruntach Jastrzębika) uznawane są za największe w Karpatach Polskich. Fot. 1. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Mofeta CO2 odkryta w 1938 r. przez prof. Henryka Świdzińskiego. Jest to najefektowniejsza w Polsce a także rzadko spotykana powierzchniowa ekshalacja dwutlenku węgla. Wyeksponowane i opisane na tablicach przy mofecie są 3 źródła: Zatopione, Dychawka i Bulgotka . Fot. 2 i 3. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Źródło zatopione. Obecność „rudawek” w towarzystwie bulgotek CO2 wskazuje wypływy wód typu szczawa. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 17 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.B. Mofety dwutlenku węgla w Tyliczu W zagajniku w dawnym Ośrodku Doświadczalnym Akademii Rolniczej Kraków (obecnie Osada „Domki w Lesie) w 2012 roku odkopano kręgi betonowe ujmujące II. POPRADZKI SZLAK WÓD KWASOWĘGLOWYCH I SZCZAW 4.1. Andrzejówka, gm. Muszyna Tabela 8. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Andrzejówka Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 3 4 5 A-1 2000 150 7,2 35,60 A-5 2003 106,5 Rok wyk. Głębokość [m] Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 1 2 3,6 37,40 3 A-8 2013 - 4 M-3 2003 150 0,9 35,70 5 źr. Andrzejówka - - szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo-magnezowo-(wapniowo)-sodowa, (żelazista) o mineralizacji około 2 do 6 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej) Fot. 4 i 5. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Mofeta CO2 Dychawka. Słychać tu wydobywający się CO2. typu szczawa, odkryte w 1877 r. W dziesięć lat później ustanowiony został wokół nich pierwszy obszar ochrony górniczej w kształcie koła o promieniu 1000 m. Woda ze źródła Kinga była eksploatowana i butelkowana już przed 1914 rokiem. Źródła zlokalizowane są w miejscu ogólnie dostępnym dla ludności miejscowej i kuracjuszy przez cały rok. Fot. 8. Tylicz. Ujęcia źródeł i ekshalacji CO2 w kręgi betonowe, odkopane i wyeksponowane dla turystów i kuracjuszy. wypływy wody i ekshalacje CO2. Mineralizacja wody i stężenie CO2 w poszczególnych „studniach” o głębokości do około 1,5 m, jest zróżnicowana. Poniżej mofet istnieją pozostałości po zbiornikach, w których w latach 50-tych i 60-tych była prowadzona doświadczalna hodowla glonów (alg) w ramach „programu kosmicznego”. Prowadzono wówczas Fot.1. Andrzejówka. Ujęcie źródła wody kwasowęglowej w dolinie potoku Andrzejówka 4.2. Głębokie, gm. Piwniczna-Zdrój W dolinie potoku Głęboczańskiego znane są od dawna źródła wód mineralnych Fot.1. Głębokie. Zadaszenie nad źródłami. Widok ogólny po renowacji obiektu i regulacji potoku Głęboczańskiego Fot. 2. Głębokie. Bodnia z ujętymi trzema źródłami wody leczniczej. Dwa wypływy wody szczawnej: Kinga 1 i Kinga 2 z osadami żelazistymi na odpływie. Trzeci wypływ wody z białą smugą bakterii siarczkowych; to źródło szczawy siarczkowej Kinga 3. Powyżej ujęć istnieją stare fundamenty dawnego zakładu butelkowania. Zdrój jest nadal bardzo popularny. Tabela 9. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w miejscowości Głębokie Nazwa źródła Rok wyk. dokum. Wydatek [m3/h] Typ wody (w nawiasie podano jony występujące nie we wszystkich źródłach) 1 2 3 4 5 1 źr.Kinga wypływ 1 1974 0,210 2 źr.Kinga wypływ 2 1974 0,077 3 źr.Kinga wypływ 3 1974 ~0,04 Nr na mapie Fot.9. Tylicz. Przebijający się nad powierzchnię wody mineralnej CO2. Widoczne różnej wielkości bąble CO2 oraz rudobrunatny osad wytrącających się z wody wodorotlenków żelaza. Fot. 6 i 7. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Źródło szczelinowe Bulgotka. 18 badania na potrzeby stworzenia skondensowanego pokarmu dla kosmonautów Związku Radzieckiego. Program zaniechano, bo nie przyniósł spodziewanych efektów. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce szczawa wodorowęglanowo – sodowo – wapniowo(magnezowa) o mineralizacji około 2,6 do 3,2 g/l szczawa siarczkowa wodorowęglanowo – sodowo – wapniowa o mineralizacji około 3,2 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 19 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Tabela 11. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Krynica-Zdrój 4.3. Jastrzębik, gm. Muszyna W Jastrzębiku występują źródła szczaw i suche ekshalacje CO2, które zinwentaryzowane były w latach sześćdziesiątych przez S. Dam’se. Większość z nich uległa już zanikowi. Tabela 10. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Jastrzębik Rok wyk. Zasoby [m3/h] Głębokość Depresja [m] [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) Nazwa ujęcia 1 2 Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 3 4 1 G-7 2001 108,3 0,75 29,12 3 2 G-8 2001 101,3 2,20 32,60 3 G-10 2001 100,0 0,60 27,10 4 P-15 2003 0,4 42,0 5 źr. Iwona 6 źr. Pod Cerkwią św. Łukasza - źr. Jastrząb - 7 5 szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo – wapniowo- (magnezowa), (żelazista) o mineralizacji około 1 do 4,3 g/l 0,074 - Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce krynickie, Warstwy z Zarzecza, Piaskowce z Piwnicznej) 4.4. Krynica, gm. Krynica-Zdrój Fot.1. Jastrzębik. Ujęcie źródła „Pod Cerkwią”. Obecna nazwa Zdrój św. Łukasza Nowe rozpoznanie dokonane zostało w 2001 roku w trakcie wiercenia otworów G-7, G-8, G-10 i G-15. Udokumentowano wody typu szczawa wodorowęglanowo-wapniowa, żelazista o wydajnościach od 2,2 m3/h do poniżej 1 m3/h. Fot.2. Jastrzebik. Cerkiew św. Łukasza znajduje się po drugiej stronie drogi. 20 Nr na mapie Wielką erę Krynicy jako uzdrowiska rozpoczęła w 1856 r. działalność Józefa Dietla uznawanego za ojca polskiej balneologii. W tym okresie powstały nowe obiekty uzdrowiskowe zlokalizowane wzdłuż pasażu spacerowego, jak Stary Dom Zdrojowy (fot. 7), Stare Łazienki Mineralne i Borowinowe (fot. 5), Drewniana Pijalnia Główna (fot. 3). Do rozwoju uzdrowiska przyczyniło się wybudowanie w 1876 r. linii kolejowej do Muszyny, rozbudowanej do Krynicy w 1911 r. W Uzdrowisku znajduje się 25 ujęć wody leczniczej, z tego 7 źródeł nadaje się do kuracji pitnej lub do produkcji wody butelkowanej (Jan, Zuber, Słotwinka). Pozostałe ujęcia dostarczają wody mineralnej do leczenia wziewnego (inhalacje) oraz zabiegów w postaci kąpieli mineralno-kwasowęglowych. Woda „Zuber” występująca na głębokości od 750 do 950 m jest bardzo silnie zmineralizowana, posiada znaczną ilość jonu Na+, przy dużej zawartości chlorków. Zasoby eksploatacyjne kopaliny towarzyszącej CO2 z otworów: Zuber II – 234 mn3/d , Zuber III – 810 mn3/d , Zuber IV – 525 mn3/d. Woda lecznicza eksploatowana jest samoczynnie na przelew ze źródeł: Zdrój Główny, Józef, Jan i Słowinka, samoczynnie z odwiertów: Nr 9, Nr 10, Nr 14 – Mieczysław, Zuber I, Zuber II, Zuber III, Zuber IV i przy pomocy pomp głębinowych z otworów: Nr 1, Nr 3, Nr 5 – Tadeusz, Nr 6, Nr 7, Nr 8, Jan 1, Jan 13a, Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Zasoby Głębokość [m3/h] [m] Rzędna depresji [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 3 4 5 szczawa wodorowęglanowo- wapniowo – magnezowa o mineralizacji około 2 g/l 1 Zdrój Główny - 2,66 566,91 2 Jan - 0,87 581,95 Józef - 0,23 588,565 4 Słotwinka - 0,38 614,11 5 Nr 1 190,3 4,44 573,07 6 Nr 3 228,0 1,20 554,50 7 Nr 4a 194,1 1,00 635,13 8 Nr 5 Tadeusz 231,9 0,69 643,00 9 Nr 6 157,2 6,60 571,25 10 Nr 7 209,7 4,44 572,43 11 Nr 8 296,5 0,96 550,37 12 Nr 9 189,0 0,46 575,00 13 Nr 10 423,0 0,66 560,00 14 Nr 14 Mieczysław 57,2 0,26 563,10 15 Nr 18 248,8 0,73 575,00 0,72 590,00 16 Nr 25 500,0 17 Słotwinka 2 - 18 Jan 1 10,0 0,48 578,50 19 Jan 13a 50,5 1,20 578,00 20 P–1 35,0 1,50 513,166 szczawa wodorowęglanowo- wapniowa o mineralizacji około 0,5 do 0,7 g/l szczawa wodorowęglanowo- magnezowo – sodowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 3 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezowa, (żelazista) o mineralizacji około 1 do 3 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 3,5 g/l woda wodorowęglanowo – wapniowa o mineralizacji około 1,2 do 2 g/l szczawa wodorowęglanowo- magnezowo –wapniowa – (sodowa), żelazista o mineralizacji około 4,5 i 9,4 g/l szczawa wodorowęglanowo wapniowo – magnezowa o mineralizacji około 4,5 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 4,5 g/l szczawa wodorowęglanowo – sodowa o mineralizacji około 5 g/l 21 St – 1 66,0 0,40 482,0 22 Zuber I 810,0 0,36 3,60 23 Zuber II 948,5 0,12 1,20 24 Zuber III 935,7 0,20 2,00 25 Zuber IV 803,2 0,102 0,816 szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, (żelazista) o mineralizacji około 1 i 2 g/l szczawa wodorowęglanowo- wapniowa o mineralizacji około 2 do 4 g/l szczawa wodorowęglanowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około 21,5 do 28 g/l Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 21 4. Szlaki wód leczniczych 29 źr. Źródlanego Potoku - 4. Szlaki wód leczniczych - 30 źr. Geologów - - 31 źr. Szalone - - 32 źr. Wiaderko - - 33 źr. Miłość - - 34 otwór C-1 35 otwór K-10 120,0 2,19 - 36 otwór K-9 120,0 - 37 otwór K-8 57,0 1,5 - szczawa (żelazista) o mineralizacji około 1 do 2,5 g/l szczawa wodorowęglanowo- wapniowa (żelazista) o mineralizacji około 1,3 do 7,6 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy z Zarzecza, P-ce krynickie, margle łąckie- ogniwo z Maszkowic) Fot. 4. Krynica-Zdrój. Najstarszy budynek nadbudowa źródła Słotwinka, Rotunda z 1808 roku, która początkowo stała nad zdrojem Głównym na deptaku a w 1863 r. przeniesiona do Parku Słotwińskiego (Franczukowski Z., i in.2008). Fot. 6. Krynica-Zdrój. Miejsce lokalizacji ujęcia Mieczysław (Nr 14) odwierconego w 1933 r. a zrekonstruowanego w 1969 roku - głębokość 57 m. Widok ściany bocznej Starego Domu Zdrojowego z Pijalnią wody leczniczej „Mieczysław”. Typ wody: szczawa, wodorowęglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowa (Schmalz A., i in., 2007). Fot.1. Krynica-Zdrój. Nowe Łazienki Mineralne, otwarte w 1926 r. W latach następnych 1931-1933 wykonano rekonstrukcję źródeł: Główne, Jan, Józef i Słotwinka. Fot. 5. Krynica-Zdrój. Stare Łazienki Mineralne wzniesione w latach 1863-1966 22 Fot.2. Krynica-Zdrój. Zdrój Główny na tle remontowanej w 2013 r. Pijalni Głównej. Jest to naturalne źródło u stóp Góry Parkowej, ujęte konstrukcją dzwonową, żeliwną, z nałożoną cembrowiną betonową w formie misy wyłożonej płytkami ceramicznymi. Woda wypływa przelewem w sposób samoczynny (Schmalz A., i in., 2007). Fot.3. Krynica-Zdrój. Pijalnia wody leczniczej z ujęć Jan i Józef. Źródło ujęte w 1918 roku na skarpie zbocza doliny potoku Palenica, przebudowane w 1933 roku. Woda dopływa grawitacyjnie do pomieszczenia w Pijalni Jana. Źródło Józef położone jest 200 m od źródła Jan. W pijalni podawana jest także woda lecznicza Zuber (Schmalz A., i in., 2007). P–1. Odwierty płytkie charakteryzują się niskimi wykładnikami gazowymi a 4 odwierty głębokie wysokimi wykładnikami CO2: Zuber I, Zuber II, Zuber III i Zuber IV. Uzdrowisko Krynica-Żegiestów S.A. jest producentem wód leczniczych: Słowinka, Zuber i Jan, które rozlewane są do butelek szklanych i butelek typu PET oraz do 5 litrowych kartonów. Zasięgi stref ochrony uzdrowiskowej wkreślono na załączniku 1A: Strefa „A” - obejmuje Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 7. Krynica-Zdrój. Neorenesansowy Stary Dom Zdrojowy (od strony SW) z 1899 r. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 23 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 8. Krynica-Zdrój. Punkt wydawania wody leczniczej z ujęcia Mieczysław. Fot. 9 Krynica-Zdrój. Punkt Informacji Turystycznej nad rzeką Kryniczanką. 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 15. Krynica-Zdrój. Pomnik Adama Mickiewicza z 1906 r. Fot. 16. Krynica-Zdrój. Nikifor Krynicki (18951968). Prawdzie nazwisko artysty brzmiało Epifaniusz Drowniak, łemkowski malarz prymitywista w latach 50 i 60 XX wieku. Od 1995 r. ma swoje muzeum w Willi „Romanówka”. Fot. 11. Krynica-Zdrój. Muszla koncertowa z 1939 r. z tablicą ku czci związanego z uzdrowiskiem Jana Kiepury. Fot. 10 Krynica-Zdrój. Odwiert wody leczniczej Zuber II, obok zbiornik na dwutlenek węgla będący kopaliną towarzyszącą wodzie leczniczej. Woda z otworu Zuber I, po przejściu przez separator odprowadzana jest do zbiornika a stąd do rozlewni wody Zuber oraz do Pijalni Głównej. Dwutlenek węgla z separatora kierowany jest do zbiornika i dalej do wytwórni sprężonego CO2. (Schmalz A., i in., 2007). Fot. 17. Krynica-Zdrój. Romanówka. Muzeum Nikifora z kolekcją obrazów, fotografii i pamiątek po malarzu prymitywiście. Fot. 13. Krynica-Zdrój. Sanatorium Patria. Fot. 12. Krynica-Zdrój. Pomnik Jana Kiepury. 24 Fot. 14. Krynica-Zdrój. Sanatorium Lwigród. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 18. Krynica-Zdrój. Zdrój ogólnodostępny, całoroczny ze źródła Słoneczne 16 b, znajduje się około 200 m powyżej dworca kolejowego. Fot. 19. Krynica-Zdrój. Miejsce ujętego źródła Słoneczne 16b, szczawy wodorowęglanowowapniowo-żelazistej. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 25 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.6. Łomnica-Zdrój, gm. Piwniczna-Zdrój W dolinie potoku Łomniczanka kilka źródeł ujętych zostało w zdroje ogólnodostępne już w 1910 roku. Poniżej wodospadu spadającego z wysokości około 3 m, ze szczelin piaskowców wypływają źródła szczaw, znacząc Tabela 13. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Łomnica-Zdrój Fot. 20. Krynica-Zdrój. Dolna stacja kolejki gondolowej na Jaworzynę Krynicką . Na przedpolu głowica otworu Czarny Potok GT-1. Fot. 22. Jaworzyna Krynicka. Schronisko górskie widziane od strony Muzeum PTTK. Fot. 21. Jaworzyna Krynicka (1114 m n.p.m.). Górna stacja najdłuższej w Polsce kolejki gondolowej. W pobliżu górnej stacji wyciągu zlokalizowany jest posterunek Jaworzyna, który jest ważnym elementem prognoz meteorologicznych. częściowo park zdrojowy wraz zabudowaniami uzdrowiska (336 ha); Strefa „B” - stanowi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (788 ha)., Strefa „C”- zewnętrzna (2896 ha). Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 3 4 5 otwór Pł-6 2000 60,0 2,7 17,70 2 otwór Pł-7 2000 40,0 5,04 15,70 3 otwór Pł-8 2000 120,0 5,10 25,50 4 otwór Pł-10 2001 119,0 1,20 48,81 5 otwór 1 1979 30,0 1,7 12,90 6 otwór 2 1974 33,0 1,5 14,88 7 otwór 3 1974 32,0 0,1 0,70 8 otwór 4 piezom. 1974 30,0 0,68 6,20 9 otwór 5 1974 30,0 4,05 (?) 10,70 10 źr. Ł-11 Golgota - - 11 źr. Ł-8 Marianum - - 12 źr. Stanisław (źr. Burgera) - - 13 źr. Górne - - 14 źr. Znikające - - Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 1 Rok wyk. Głębokość [m] szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo- (wapniowo) – (magnezowo) – (sodowa) o mineralizacji około 1,5 do 3,2 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, żelazista woda kwasowęglowa lub szczawa o mineralizacji około 1 do 2,5 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Warstwy z Zarzecza) 4.5. Leluchów, gm. Muszyna W wyniku prac poszukiwawczych prowadzonych w latach 1998-1999 udokumentowano w jednym otworze L-4, niewielką ilość Q = 0,4 m3/h szczawy wysoko zmineralizowanej 5,64 g/dm3 , z wysoką zawartością jonu Na+ - 0,99 g/dm3. Otwór był wykorzystywany do butelkowania wód w rozlewni powstałej w Leluchowie. Fot. 1. Leluchów. Ujęcie otworowe L-4. Tabela 12. Charakterystyka ujęcia wody leczniczej w miejscowości Leluchów Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Nr na mapie Nazwa otworu 1 2 3 4 5 L-4 2000 183 0,4 70,0 szczawa wodorowęglanowo-sodowa o mineralizacji około 5,7 g/l 1 Typ wody Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen 26 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 1. Łomnica-Zdrój. Wodospad na potoku Łomniczanka. Koryto potoku z brzegami i źródłami mineralnymi zostało nazwane pomnikiem przyrody im. Zofii i Stefana Alexandrowiczów. (Rajchel L., 1999). Poniżej wodospadu, na skalistych brzegach zbudowanych z piaskowców z Piwnicznej, wypływają liczne źródła i wysięki wód mineralnych określane jako zespół źródeł Górnych. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 27 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.7. Milik, gm. Muszyna Wody mineralne typu szczawa występujące w źródłach zostały udokumentowane w 1975 roku. Wiercenia rozpoczęto po 1999 roku. Obecnie istnieje tu 9 ujęć otworowych o głębokości od 60 m do 200 m, które eksploatowane są dla potrzeb nowej rozlewni wód mineralnych w Miliku. Źródło Na Głębokiem uznane jest za pomnik przyrody nieożywionej „Kazimierz”. Źródło znajduje się na granicy wychodni piaskowców z Piwnicznej z warstwami z Zarzecza. W jego pobliżu usytuowany jest jeden Fot. 2. Łomnica-Zdrój. Źródło Łomniczanka, szczawy wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowe o mineralizacji 2,3 g/dm3 (Rajchel L., 1999), ujęte i użytkowane w grupie źródeł górnych. Fot. 4. Łomnica-Zdrój. W zespole źródeł dolnych znajduje się ujęcie szczawy żelazistej, płytkim odwiertem, z którego doprowadzono grawitacyjnie wodę do Zakładu Przyrodoleczniczego wybudowanego w 1924 r. Obecnie źródło wykazuje okresowe zanieczyszczenia wodą podskórną. Fot. 3. Łomnica-Zdrój. Na drodze odpływu wody ze źródeł i wysięków oraz w dnie potoku Łomniczaki, w wielu miejscach są widoczne miejsca z czerwonorudawym osadem i bąbelkami CO2. Fot. 5. Łomnica-Zdrój. Samowypływ z odwiertu Pł-8. Widoczna droga odpływu do potoku Łomniczanka znaczona żelazistymi nalotami. na powierzchni rdzawe żelaziste naloty. Obszar ten jest chroniony od 1982 roku. Łomnickie źródła wód mineralnych zgrupowane są w dwóch rejonach w obrębie doliny Łom- 28 niczanki: grupa źródeł górnych oraz grupa źródeł dolnych. Obecnie w Łomnicy nie ma śladu po łazienkach mineralnych z 1924 r., częściowo zniszczonych podczas wielkiej powodzi w 1934 r. Do całkowitego upadku uzdrowiska przyczyniły się działania drugiej wojny światowej. W latach 1973-1974 w Łomnicy odwiercono pięć otworów o numerach od 1 do 5, które nigdy nie były wykorzystywane i obecnie powinny być zlikwidowane. Najnowsze otwory studzienne odwiercono w latach 1999-2001, które mają być zagospodarowane dla rozlewnictwa w najbliższych latach. Łączne zasoby eksploatacyjne ujęcia składającego się z sześciu otworów (od Pł-6 do Pł-11) o głębokości od 40 do 120 m wynoszą 17,8 m3/h. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 2. Milik. Obudowa odwiertu M-4 w Miliku. z większych uskoków biegnących w kierunku Jaworzyny (Chrząstowski i in.,1993). Tabela 14. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Milik Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby Typ wody [m3/h] (w nawiasach podano jony występujące nie Depresja we wszystkich ujęciach) [m] Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 3 4 1 K-1 2000 60,0 0,78 33,0 2 O-1 2005 79,0 1,5 1,58 3 M-2 2000 120,0 1,54 47,5 4 M-4 2003 114,0 3,90 4,51 15 M-6 2003 150,0 2,40 15,80 6 M-9 2004 150,0 2,0 31,40 7 M-11 2012 200,0 - 8 M-13 9 M-14 2012 200,0 - 10 źr. Na Głębokiem* Kazimierz - 0,03 11 źr.196 - - 13 źr.110 - - 14 źr.163 - - 2013 5 szczawa wodorowęglanowo – magnezowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 2,4 do 4,5 g/l ~2,0 brak danych woda kwasowęglowa lub szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, (żelazista) Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej) * Pomnik przyrody nieożywionej źródło zboczowe „Kazimierz” (nr 196 wg dok. hydrogeologicznej) Fot. 1. Milik. Źródło Na Głębokiem. Pomnik przyrody nieożywionej „Kazimierz”. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 29 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.8. Mochnaczka W Mochnaczce istnieją dwa źródła wody kwasowęglowej o mineralizacji 1,4g/dm3, w dolinie potoku Mrokowiec, w rejonie powierzchniowego ujęcia wody dla Tylicza. Nr na mapie Nazwa źródła Typ wody 1 2 3 1 Pod Świerkiem 2 Pod Jodłą woda kwasowęglowa wodorowęglanowo - wapniowo - magnezowa o mineralizacji około 1,4 g/l 4.9. Muszyna, gm. Muszyna Muszyna położona jest w dolinie Popradu i jego dopływów Muszynki i Szczawnika. Poprad jest jedyną rzeką w Polsce, która przecina główny grzbiet karpacki, tworząc malowniczy przełom o długości 50 km. Na terytorium Polski wpływa w Leluchowie i po przebyciu kolejnych 62 km uchodzi do Dunajca. Na południe od Muszyny znajdują się najpiękniejsze fragmenty przełomu Popradu. W Muszynie Poprad przyjmuje największy w Polsce dopływ, prawobrzeżną Muszynkę. Wody lecznicze ujęto przy pomocy licznych otworów studziennych, z których najstarszy Antoni o głębokości 120 m, wykonany został w latach 1928-1929. W 1930 roku wybudowano na lewym brzegu Popradu drewniane łazienki mineralne (Nr 1), do których wodę pobierano z odwiertów Antoni i Wanda (zlikwidowany). Od 1958 roku produkowana była woda Muszynianka z otworu Wanda. Natomiast łazienki (Nr 2) przy ul. Piłsudskiego zaopatrywane były z odwiertu Milusia. Muszyna w 1929 roku uzyskała status uzdrowiska, Tabela 15. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Muszyna Nr na mapie 30 Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 1 2 3 4 5 1 otwór Anna 1958 12,0 0,50 0,30 szczawa wodorowęglanowo wapniowo-magnezowa, żelazista o mineralizacji około 1,7 g/l 2 źr. Grunwald 1985* 1,78 0,10 przelew szczawa wodorowęglanowo wapniowo-magnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l 3 otwór Antoni* 1929 120,0 0,85 72* szczawa wodorowęglanowo-magnezowa o mineralizacji około 6,9 g/l 4 otwór Milusia 1938 171,4 0,90 23,8 szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-sodowo-wapniowa o mineralizacji około 6,2 g/l 5 otwór Piotr 1938 115,0 0,50 68 szczawa wodorowęglanowo wapniowo-magnezowa o mineralizacji około 2,7 g/l 6 otwór P-1A 2010 18,5 1,1 6,03 7 otwór P-2 1974 100,0 5,50 27,3 8 otwór P-4 2011 165,0 1,20 42,84 9 otwór WK-1 2005 100,0 2,0 21,1 szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowa, żelazista, krzemowa o mineralizacji około 3,7 g/l 10 Łukasz** 1993 52,0 5,0 18 woda kwasowęglowa wapniowo-magnezowa o mineralizacji około 0,7 g/l 11 otwór IN-1 1,0 53,8 12 otwór IN-2 0,92 13 otwór IN-3 0,3 62,5 14 otwór W-1 2001 140,0 1,0 53,8 15 otwór W-2 2002 150,0 3,6 14,45 16 otwór W-3 2001 150,0 0,55 45 17 otwór Stanisław 2000 150,0 1,60 35,1 18 otwór Józef 2001 142,0 6,0 22 19 źr. Graniczne - - 20 źr. Wapienne - - szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowa o mineralizacji około 1 do 2,3 g/l szczawa wodorowęglanowo-wapniowo-(magnezowa) Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Piaskowce krynickie) rekonstrukcje: Antoni w 1956 r. i 2003 r., P-2 w 2002 r. Otwór Wanda wykonany w 1935 r. a zlikwidowany w 1995 r. *dopuszczalne obniżenie zwierciadła wody **otwory nieczynne: Łukasz o gł. 52,0 m a w 1934 r. odzyskała prawa miejskie. Do rozwoju Muszyny przyczynili się głównie –długoletni burmistrz Antoni Jurczyk i lekarz zdrojowy Seweryn Mściwujewski (Gala J., i in.,1996). Zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczniczych rejonu Muszyny, były dokumentowane bądź aktualizowane w różnych okresach czasu w odrębnych dokumentacjach hydrogeologicznych. Wody lecznicze udostępniają odwierty o głębokości od 12,0 m do 171,4 m oraz kilka źródeł w tym źródło Grunwald, z którego pierwszą analizę wody wykonał K. Olszewski w 1878 r. Obszar zbudowany jest głownie z piaskowców z Piwnicznej. Przecinają go trzy uskoki poprzeczne: Muszyny G. Parkowej, Wapiennego - Huzarów i Leluchowa. Generalna rozciągłość warstw to NW – SE. Przeważający kierunek zapadania to SW. Uzdrowisko Muszyna posiada wyznaczone strefy ochrony uzdrowiskowej, które zaznaczono na zał.1B. Strefa: „A-Z” zlokalizowana jest w południowej części gminy (100 ha). Strefa „A-1M” zlokalizowana jest w północnej części Fot. 1 Muszyna. Ruiny zamku z 1390 r., (niegdyś strażnicy i siedziby starostów muszyńskich) na cyplu pasma Koziejówki zwanym górą Baszta w widłach potoków Szczawnik i Muszynka, oglądane z dzielnicy uzdrowiskowej Zapopradzie. miasta (105 ha). Strefa „A- 2M” zlokalizowana jest w południowej części miasta (56 ha). Strefa „B” (1760 ha). Strefa „C” jest otuliną dla obszaru B, stanowiącą jej otoczenie oraz obszarem mającym wpływ na zachowanie walorów krajobrazowych, klimatycznych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych (8304 ha). szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowa o mineralizacji około 1,3 do 1,8 g/l szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-(wapniowo)-(sodowa) o mineralizacji około 3,5 do 5,9 g/l Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 2. Muszyna. Widok na kaskady rzeki Szczawniczek. W głębi lasy pasma górskiego i szczyt Jaworzyny Krynickiej. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 31 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 8. Muszyna ul. Grunwaldzka. Źródło Grunwald jest najdawniej znanym źródłem na terenie miasta Muszyna. W 1878 r. K. Olszewski wykonał pierwszą analizę wody z tego źródła. Źródło stanowi sezonowy punkt zdrojowy, z którego w okresie wiosenno-letnio-jesiennym wodę pobiera się pompą skrzydełkową ze zbiornika. Fot. 9. Muszyna. Pijalnia wody leczniczej z ujęć Józef i Stanisław odwierconych w 2001 roku. W otworach ujęto wodę typu szczawa. Typ wody w otworze Józef: 0,19% szczawa HCO3-Ca-Mg, a w otworze Stanisław: 0,33% szczawa HCO3-Ca,Fe Fot. 4. Muszyna. Pijalnia wody leczniczej z najstarszego ujęcia Antoni na Zapopradziu. Lokalizację odwiertu (w głębi po lewej stronie) wyznaczył prof. J. Nowak. Zapopradzie to obecnie zrewitalizowana dzielnica uzdrowiska Muszyna. W otworze Antoni o głębokości 120 m, ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 63,1-120,0 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą Qe = 0,85 m3/h, przy depresji S = 71,69 m. Typ wody: 0,78 % szczawa HCO3-Mg (14.09.2010 r.). Fot. 10. Muszyna. Wnętrze pijalni wody leczniczej z ujęć Józef i Stanisław. 32 Fot. 3. Muszyna. Budynek Wanda (imię żony) pierwszego lekarza uzdrowiskowego Mściwujwskiego. W pobliżu, po drugiej stronie Popradu odwiercono drugi muszyński otwór wody mineralnej Wanda (zlikwidowany ok. 1990 r.). Fot. 5. Muszyna ul. Piłsudskiego. Pijalnia wody leczniczej z ujęcia Milusia. Fot. 6. Muszyna ul. Piłsudskiego. W latach 1935-1938, J. Krówczyński sfinansował dwa odwierty wody mineralnej Milusia i Piotr. o głębokości 171,4m i 115,0 m. Odwiert wody leczniczej Milusia (na zdjęciu), w którym ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 110,3 -171,4 m. Zasoby eksploatacyjne ujęcia Qe= 0,9 m3/h, przy depresji Se = 23,8 m. Typ wody: 0,61 % szczawa HCO3-Mg-Na-Ca (27.05.2010 r.). Fot. 7. Muszyna ul. Jasna. Zdrój ogólnodostępny Anna na skwerku nad Muszynką, koło przystanku PKP. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 11. Muszyna. Pijalnia letnia z otworu Józef. Otwór był wykonany w 2000 r. do głębokości 150 m. W zdroju udostępniona jest szczawa żelazista o mineralizacji 3,3 g/dm3. Fot. 12. Muszyna ul. Lipowa. Widok ogólny obudowy naziemnej oraz urządzeń kontrolno-pomiarowych ujęcia P-1A. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 33 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 13. Muszyna ul. Lipowa. Obudowa naziemna ujęcia P-1A o głębokości 18,5 m które odwiercone zostało w 2011 roku. W otworze ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 4,1-18,5 m. Typ wody: 0,18% szczawa HCO3-Ca-Mg (5.04.2011 r.). 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 14. Muszyna ul. Kity. Muzeum Regionalne Państwa Muszyńskiego (nazwane było też: Starostwo Muszyńskie, Klucz muszyński), do którego należały miejscowości: Tylicz, Powroźnik, Wojkowa i Muszynka. Fot. 15. Muszyna. Park Zdrojowy Zapopradzie otwarty jesienią w 2012 r. Ogrody zmysłów z wydzielonymi strefami (smakową, zapachową, dotykową, słuchową, wzrokową i dźwiękową). Z wieży widokowej rozpościera się widok na miasto i okolice. Fot. 16. Muszyna ul. Kity. Dwór Starostów wystawiony na przełomie XVIII i XIX wieku. Naprzeciw po drugiej stronie ulicy, znajduje się wybudowana w tym samym czasie Kordegarda, budynek przeznaczony dla straży pałacowej. Wzmianki o tym budynku znaleziono w inwentaryzacji klucza muszyńskiego z 1732 roku. 34 Fot. 17. Muszyna. Nasyp i obudowa ujęcia wody leczniczej IN-1. W głębi Kościół parafialny św. Józefa Oblubieńca zbudowany w latach 1676-1728. W ołtarzu umieszczona rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z około 1470 r. W sąsiedztwie kościoła powstaje unikatowy w województwie małopolskim Ogród Biblijny, w skład którego wchodzi: Ogród Historii Zbawienia, Ogród Krajobrazów Biblijnych, Dziecięcy Ogród Biblijny i Ogród dla Zakochanych. Zakończenie budowy; czerwiec 2014 r. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 18. Muszyna. Zdrój ogólnodostępny ze źródła Wapienne, znajduje się przy drodze do Leluchowa, udostępnia szczawę wodorowęglanowo- wapniową, o mineralizacji 2,12 g/dm3. Fot. 19. Muszyna. Amfiteatr w dzielnicy uzdrowiskowej Zapopradzie. Fot. 20. Muszyna. Baseny kąpielowe w dzielnicy Zapopradzie, na tle sanatoriów Muszyna i Korona. Fot. 21. Muszyna. Rynek z kapliczką św. Floriana z XVIII wieku i fontanną. W głębi, położony na stokach Mikowej Góry rezerwat Obrożyska, będący największym w Europie naturalnym rezerwatem lipy drobnolistnej, którego część ścisłą ochroną objęta została już przed pierwszą wojną światową (Franczukowski Z., i in.2008). Fot. 22. Muszyna. Rezerwat lipowy Obrożyska, położony na stoku Mikowej Góry. Głównym zbiorowiskiem leśnym jest grąd lipowy. Rezerwat utworzony został w 1929 r. i powiększony w 1957 i 1983 roku. Aktualna powierzchnia rezerwatu wynosi 100 ha. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 35 4. Szlaki wód leczniczych 4.10. Piwniczna-Zdrój, gm. Piwniczna-Zdrój Piwniczna-Zdrój położona jest w obrębie płaszczowiny magurskiej (w strefie krynic- 4. Szlaki wód leczniczych kiej), która tutaj osiąga największą szerokość (17 km) na całym obszarze występowania. Dzielnica uzdrowiskowa usytuowana jest po prawej stronie rzeki Poprad.. Tabela 16. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Piwniczna-Zdrój Nr na mapie Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 5 1 2 3 4 1 otwór P-1 1932 123,2 0,9 49,50 2 otwór P-2 1934 177,0 2,5 50,60 3 otwór P-5 1989 32,0 2,5 6,10 4 otwór P-6 1993 80,8 2,7 14,80 5 otwór P-7 2000 160,0 1,55 43,0 6 otwór P-8 2000 106,0 2,5 27,0 7 otwór P-9 2001 130,0 3,0 36,60 8 otwór P-11 2001 90,0 6,8 15,9 9 otwór P-14 2007 100,0 2,9 24,29 12 otwór P-16 2011 120,0 1,3 39,45 11 otwór P-17 2012 100,0 - 10 otwór P-18 2012 60,0 - 13 źr. Kokuszka (Jaworzyna) - - szczawa wodorowęglanowo - wapniowo – magnezowo – sodowa, (żelazista) o mineralizacji około 1 do 3,2 g/l szczawa wodorowęglanowo - magnezowo – sodowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 5,2 g/l Fot. 4. Piwniczna. Odwiert P-6 wykonany w 1993 r. o głębokości 80,8m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 2,7 m3/h przy depresji 14,8m. Woda typu: 0,21 % szczawa HCO3-Ca-Mg-Na, Fe (1989). Fot. 5. Piwniczna-Zdrój. Na środku rynku istniała już w XVIII wieku prymitywna studnia. Obecna zabytkowa, już nieczynna studnia z 1913 roku zaopatrywała dawniej w wodę mieszkańców a później stanowiła zbiornik wody przeciwpożarowej. szczawa wodorowęglanowo – sodowo – magnezowo – (wapniowa), żelazista o mineralizacji około 6,8 i 2,5 g/l woda kwasowęglowa wodorowęglanowo – wapniowo- magnezowo- (sodowa) o mineralizacji około 1,2 i 0,8 g/l szczawa lub woda kwasowęglowa o mineralizacji około 2 do 3,5 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Warstwy z Zarzecza) Źródło P-3 zdrój ogólnodostępny w latach 1968-1981, został zlikwidowany w 1981r. Studnia Jakub zlikwidowana w 2012 r. Fot. 1. Piwniczna-Zdrój. Fontanna przed pijalnią wody mineralnej, wybudowana w 2008 roku w 660 -lecie lokacji miasta Piwniczna. 36 Fot. 2. Piwniczna-Zdrój. Odwiert P-1. Lokalizację odwiertu z 1932 roku, o głębokości 69 m, wskazał prof. J. Nowak. Otwór został pogłębiony w 1957 r. do 123 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,9 m3/h przy depresji 49,5 m. Po prawej stronie, nie ukończony budynek łazienek. Typ wody: szczawa 0,24 % HCO3-Ca-Mg-Na,Fe. Fot. 3. Piwniczna-Zdrój. Ogólnodostępny zdrój wody leczniczej z otworu P-7 wykonanego w 2000 roku do głębokości 160 m. Zwierciadło wód mineralnych nawiercone zostało na głębokości 123,0 m i ustaliło się na poziomie +0,3 m powyżej powierzchni terenu. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 1,55 m3/h, przy depresji 43,0 m. Typ wody 0,56-0,65 % szczawa HCO3-Mg-Na-Ca,Fe. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce W tej strefie, płaskodenna dolina Popradu ma charakter przełomu meandrowego. Działalność lecznicza w prymitywnych łazienkach prowadzona była od 1932 do 1991 roku. (z przerwą w latach 1939 – 1947). Obecnie ograniczoną działalność leczniczą prowadzi kilka ośrodków sanatoryjnych. Piwniczna stała się popularną miejscowością letniskową w latach 1932-1934 po wykonaniu dwóch otworów (P-1 i P-2). Pierwszy otwór Piwniczanka 1 (P-1) odwiercony w 1934 roku, ujął wodę mineralną na głębokości 68,60 m. W 1957 roku została wykonana rekonstrukcja otworu i jego pogłębienie do 123,2 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,9 m3/h przy depresji 49,5 m. Dalsze rozpoznanie płytko występujących wód mineralnych w latach 19631969 związane było z powstałą rozlewnią tych wód. Otwory, ujmujące wody kwasowęglowe poziomu czwartorzędowo-paleogeńskiego zostały zlikwidowane. Wody lecznicze (szczawy) i wody kwasowęglowe ujęte w eksploatowanych obecnie otworach P-1, P-2, P-5, P-6, P-7, P-8, P-9, P-11 i P-14 związane są z utworami fliszowymi (warstwy z Zarzecza i piaskowce z Piwnicznej). Jest to obszar współwystępowania wód leczniczych i zwykłych Piwnicznej-Zdroju, który obejmuje zlewnię potoku Jaworzyna, potoku Śmigowski wraz z przyrzeczami Popradu przylegającymi do wymienionych zlewni. Fot. 6. Piwniczna-Zdrój. Sanatorium uzdrowiskowe Limba. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 37 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 7. Piwniczna-Zdrój. Baseny kąpielowe w Dzielnicy Rakutowa. Strefy ochrony uzdrowiskowej umieszczono na załączniku 1B: Strefa „A” obejmuje częściowo park zdrojowy wraz zabudowaniami uzdrowiska (57 ha). Strefa „B” - stanowi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (429 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (3344 ha). 4.11. Powroźnik, gm. Muszyna Pierwsze trzy odwierty ujmujące wody mineralne typu szczawa (P-I, P-II, P-III) na terenie Powroźnika wykonane zostały w latach 1974-1975 (Radwan J., i in, 2001) . Tabela 17. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Powroźnik Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 3 4 5 otwór P-I 1974 123,0 4,0 32,52 2 otwór P-III 1974 100,0 5,9 7,8 3 otwór K-1 1994 72,0 3,0 23,0 4 otwór P-VIa 88,0 3,6 23,20 woda kwasowęglowa wodorowęglanowo – magnezowo - wapniowa o mineralizacji około 0,9 g/l 5 źr. Trzech Króli - - szczawa wodorowęglanowo – wapniowo -sodowa o mineralizacji około 1 g/l 6 otwór P-VIIIa 90,0 4,0 6,0 7 otwór G-1 1999 120,0 1,2 23,5 8 otwór P-9 110,0 3,6 12,2 9 otwór P-10 162,0 0,4 54,0 10 otwór P-16 103,0 1,0 43,3 11 otwór G-2A 2001 175,0 1,2 59,6 12 otwór G-2 1999 85,0 - 13 otwór G-3 2001 200,0 1,0 70,7 15 otwór P-12 2001 - 8,0 3,75 16 otwór P-13 2001 - 4,0 15,75 17 otwór P-14 2001 - 8,0 5,65 Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 1 Rok wyk. Głębokość [m] szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, (żelazista) o mineralizacji około 2 do 2,8 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (magnezowo) – (sodowa) o mineralizacji około 2,2 do 5,4 g/l Fot. 3. Powroźnik – Cerkiew, obecnie kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Jakuba Młodszego Apostoła, zbudowana w latach 1604 -1606 jest najstarszą cerkwią drewnianą na terenie polskich Karpat. Warto obejrzeć polichromię figuralną z 1637 r. W czerwcu 2013 roku wpisana na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO. 4.12. Szczawnik, gm. Muszyna Miejscowość położona jest w dolinie potoku Szczawnik, będącego prawobrzeżnym dopływem rzeki Poprad. Odwiert szczawa wodorowęglanowo – wapniowo –(magnezowo) – (sodowa) o mineralizacji około 1,7 do 3,8 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezowa, krzemowa o mineralizacji około 3,5 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (magnezowa), (żelazista) o mineralizacji około 1,7 i 1 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce krynickie, Warstwy z Zarzecza) 38 Fot. 2. Powroźnik. Ujęcie wody leczniczej P-III, w głębi cerkiew. Otwór został wykonany w 1974 r. do głębokości 100 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą: Qe = 5,90 m3/h przy depresji Se = 7,80 m. Typ wody: 0,22 % szczawa HCO3-Ca, Fe. Otwór jest eksploatowany od 1988 roku dla potrzeb rozlewni „Mineral-Complex” w Powroźniku. Fot. 1. Pierwszy w Powroźniku odwiert wody leczniczej P-I. Otwór odwiercony został w 1974 r. do głębokości 200 m. Odcinek od 200 do 123 m zlikwidowano przez zaiłowanie. Otwór jest eksploatowany od 1987 roku dla potrzeb rozlewni wody mineralnej „Galicjanka”. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 4,00 m3/h przy depresji 32,52 m. Typ wody: 0,29 % szczawa HCO3-Ca-(Mg), Fe. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 4. Powroźnik. W dolinie Muszynki znajduje się Źródło Trzech Króli ujęte w betonowym kręgu, podtapiane przy wysokich stanach wody w zbiorniku powierzchniowym na rzece Muszynce. Przy źródle w 1471 roku, spotkali się: król Kazimierz Jagiellończyk, jego syn Kazimierz i węgierski król Maciej Korwin. Czy to tylko legenda? Karol wykonany został w 2000 r. Źródło dolinne, na łące „Za Cerkwią” uznano za pomnik przyrody nieożywionej. Tabela 18. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Szczawnik Nr na mapie Nazwa ujęcia Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] 1 2 3 4 5 Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 źr. Za Cerkwią - - szczawa wodorowęglanowo – sodowo – wapniowo - magnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l 2 otwór Karol 200,0 0,3 76,0 szczawa o mineralizacji około 1,7 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy z Zarzecza) Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 39 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 1. Szczawnik, Zdrój ogólnodostępny „Za Cerkwią”, źródło zlokalizowane na tarasie potoku Szczawnik, ujęte w kręgi betonowe. Ze źródła przez rurkę metalową dopływa woda do ujęcia, które jest oddalone ok. 50 m od źródła. Ujęcie zagłębione jest poniżej powierzchni terenu. (Rajchel L., 1999). Typ wody: 0,26 % szczawa HCO3-Na-Ca-Mg. 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 2. Szczawnik. Nadbudowa popularnego źródła „Za Cerkwią”. W głębi widoczna drewniana cerkiew pw. św. Dymitra, obecnie kościół katolicki. Świątynia powstała w 1841 r. na miejscu starszej XVII wiecznej cerkwi. Fot. 2. Tylicz. Dwa wypływy źródła Głównego (T-1). Często odwiedzany punkt ogólnodostępny, całoroczny zdrój leczniczej szczawy wodorowęglanowo - wapniowej, żelazistej. 4.13. Tylicz, gm. Krynica-Zdrój Tylicz położony jest w dolinie rzeki Muszynki, ze znanymi od dawna źródłami mineralnymi szczaw, również w dolinach jej dopływów Bradowiec, Syhowny i innych. Pierwsze wzmianki o wodach mineralnych Tylicza pochodzą z XIX wieku. Wspomina o nich L. Zejszner (1836) w swej pracy „O wodach kwaśnych, czyli szczawiach w Karpatach”, podając umiejscowienie dwóch źródeł i charakterystykę wody (najprawdopodobniej źródła Głównego T-1). W latach 1974–1976 w Tyliczu odwiercano 5 otworów poszukiwawczych w trzeciorzędowych warstwach łąckich: trzy otwory T-I, T-II,T-III o głębokości od 50-135 m z wodą mineralną i dwa z wodą zwykłą. Potwierdziły one współwystępowanie wód zwykłych i mineralnych stanowiących zbiornik szczelinowo – porowy w warstwach łąckich. Dalsze wiercenia wykonane zostały w latach 1992 – 2000 dla potrzeb rozlewni wód mineralnych „MultiVita”. Fot. 1. Tylicz. Ujęcie źródła Głównego (T-1), położonego nad brzegiem Muszynki, przy dawnym szlaku handlowym na Węgry przez Przełęcz Tylicką. Źródło udostępnia orzeźwiającą wodę typu: 0,31% szczawa HCO3-Ca,Fe. Tabela 19. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Tylicz 4 5 XVII w. 0,156* szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 3,1 g/l Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 3 1 źr. Główne, T-1 2 „Stanisław” T-III 1974 50,0 3,0 11,05 3 „Ignacy” T-IX 1993 100,0 4,4 15,6 4 Otwór T-I 1974 50,0 - 5 źródło T-7 (Bradowiec) - 6 źr. U Lisa (Mofeta) - - 7 źr. Syhowne (T-21) - - 8 źr.Wędrowców (T-11) - - Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) szczawa wodorowęglanowo – wapniowo -(sodowa) o mineralizacji około 1 d0 6,7 g/l szczawa i woda kwasowęglowa Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy Łąckie) * podano wydajność źródła 40 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 4. Tylicz. Ujęte źródło T-11 (Wędrowców), zlokalizowane przy ul. Wolności, w pobliżu Rozlewni Wody Mineralnej Firmy „Coca Cola”. 4.14. Wierchomla, gm. Piwniczna Zasoby [m3/h] Depresja [m] Rok wyk. Głębokość [m] Fot. 3. Tylicz. Źródło Bradowiec (T-7). Wypływa ze szczelin piaskowca (warstwy łąckie) przy uskoku tylickim w dolinie potoku Bradowiec. Typ wody: szczawa wodorowęglanowo – wapniowa. Wody mineralne Wierchomli już w 1936 roku posiadały ustaloną granicę ochrony górniczej (Kornacka,1954). Wierchomla należy do tych nielicznych miejscowości w dorzeczu Popradu, w których mimo istnienia źródeł wód mineralnych typu szczawa oraz siarczkowych, lecznictwo balneologiczne dotychczas nie było prowadzone. Tabela 20. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Wierchomla Nr na mapie Nazwa ujęcia Głębokość [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 2 3 4 11 otw. W-3 112,0 12 źr. Rudawka - 13 źr. Hanna - szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, (żelazista) o mineralizacji około 1,1 do 2,6 g/l 14 otw. W-1 119,0 15 źr. Wierchomlanka - 16 źr. Zdrój - szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezowa, żelazista o mineralizacji około 2,1 do 2,5 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen w-wy z Zarzecza Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 41 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 1. Ujęcie Wierchomlanka. Woda doprowadzona ze źródła zlokalizowanego około 5 m powyżej obecnego wypływu. Źródło udostępnia wodę typu: 0,21% szczawa HCO3-Ca-Mg,Fe. 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 2. Wierchomla. Wypływ wody mineralnej ze źródła „Zdrój”. Źródło udostępnia wodę typu: 0,25 % szczawa HCO3-Ca-Mg,Fe. Fot. 1. Wojkowa. Nasyp nad obudową kompaktową odwiertu nr 4 o głębokości 80 m. W otworze ujęto wodę leczniczą typu: 0,21% szczawa HCO3-Na-Mg. mach prac poszukiwawczych za wodami mineralnymi w latach 1966-73, w Złockiem wykonano dziewięć otworów poszukiwawczych. W otworach Złockie 6 i Złockie 9 ujęto wody o składzie chemicznym zbliżonym do „Zuberów Krynickich”. W 2002 roku udokumentowano zasoby eksploatacyjne nowych ujęć SL-2 i SL-3. Fot. 1. Złockie. Prowizoryczny zdrój U Jawora (św. Józefa) z dwoma wypływami poniżej powierzchni terenu. Źródło udostępnia wodę typu: 0,36 % szczawa HCO3-Ca. Tabela 22. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Złockie Fot. 3. Wierchomla. Miejsce rozproszonego odpływu i wytrąceń osadów żelazistych, około 50 m poniżej źródła Zdrój. 4.15. Wojkowa, gm. Muszyna W miejscowości Wojkowa w latach 20042005 w otworze nr 4, rozpoznano budowę geologiczną oraz warunki hydrogeologiczne współwystępujących wód leczniczych i zwykłych panujących w dolinie Potoku Stupne. 4.16. Złockie, gm. Muszyna Fot. 4. Wierchomla Mała. Stacja Narciarska Dwie Doliny Muszyna-Wierchomla. Miejscowość Złockie położona jest w malowniczej dolinie Złockiego potoku. Wody mineralne Złockiego znane były od wieków, chociaż używała ich głównie miejscowa ludność. Na terenie Złockiego, pierwszy odwiert Złockie-1 został wykonany w 1963 r. W ra- Tabela 21. Charakterystyka odwiertów wody leczniczej w miejscowości Wojkowa 42 Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 3 4 5 Z-1 1964 165,4 0,12 55,0 2 Z-2 1967 150,0 0,6 20,0 3 Z-3 1967 70,0 0,5 25,0 4 Z-6 1973 300,0 0,12 0 5 Z-7 1973 202,0 0,31 32,0 6 Z-8 1972 203,6 4,40 18,6 7 Z-9 1972 400,0 0,23 143,0 8 SL-2 200,0 0,90 87,6 Sl-3 200,0 3,10 47,8 Nazwa ujęcia 1 2 1 Rok wyk. Głębokość [m] Nr na mapie Nazwa otworu Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby ekspl. [m3/h] Typ wody 9 1 2 3 4 5 10 źr. Na Młakach - - 1 4 2005 80,0 2,10 12 - - 2 3 2005 80,0 0,31* 34,3 źr. U Jawora św. Józefa 14 źr. Pod Gruszą - - szczawa wodorowęglanowo – sodowo- magnezowa o mineralizacji około 1,7 do 4 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen * Zasoby [m3/h] Depresja [m] Nr na mapie dla otworu 3 podano wielkości szacunkowe Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (magnezowa) – (sodowa),(żelazista) o mineralizacji około 1,3 do 7,6 g/l szczawa wodorowęglanowo – magnezowo – sodowa, żelazista o mineralizacji około 19 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezowa, (żelazista) o mineralizacji około 1,6 do 6,3 g/l szczawa wodorowęglanowo – sodowo - magnezowa, żelazista, jodkowa o mineralizacji około 23 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (sodowa) o mineralizacji około 1,9 do 2,7 g/l szczawa wodorowęglanowo – wapniowa Źródła-ekshalacje CO2 : Dychawka, 13- Bulgotka, 15-Zatopione, umieszczono w tabeli mofet rozdz.4.A Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 43 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych 4.17. Zubrzyk, gm. Piwniczna-Zdrój W Zubrzyku w jednym z odwierconych otworów w 2001 roku stwierdzono występowanie wody mineralnej typu szczawa. Obecnie na terenie Zubrzyka znajdują się 3 otwory z wodą szczawną: Z-2, Z-3a, które są eksploatowane dla potrzeb rozlewnictwa Spółki „Masspol” Nowy Sącz. Trzeci Z-3* (nie zagospodarowany) charakteryzuje się wysoką mineralizacją 13,2 g/l oraz bardzo wysoką zawartością Na 2,67 g/l.(Rajchel L., 2012). Fot. 2. Złockie. Odwiert Złockie 1 udostępniający szczawę HCO3- Mg-Na-Ca. W głębi widoczne obiekty basenu kąpielowego. Tabela 24. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Żegiestów-Zdrój Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] 1 2 3 4 5 1 źródło Anna - 0,60 szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l 2 otw. Zofia II 1969 60,6 3,0 0,30 3 otw. Żegiestów II 1967 300,0 0,8 20,0 4 otw. Andrzej II 1980 298,5 0,5 9,0 Nr na mapie Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) szczawa wodorowęglanowo – magnezowo – (sodowo) – (wapniowa) o mineralizacji około 10 do 24 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy magurskie) Fot. 3. Złockie. Ujęcie i hydrofornia odwiertu Złockie 8. Otwór o głębokości 203,6 m był wykonany w 1972 r. w ramach eksperymentu nowosądeckiego. Występuje tu woda typu: 0,16% szczawa HCO3-Ca-Mg (1999 r.). Fot. 4. Złockie. Cerkiew z XIX w pod wezwaniem Św. Demetriusza, obecnie kościół. Zbudowana z drewna modrzewiowego konstrukcji zrębowej, kryta blachą, pierwotnie gontami. Fot. 1. Zubrzyk. Obudowa naziemna odwiertu wody leczniczej Z-3a. W głębi widoczny kościół parafialny w Zubrzyku. Eksploatuje się szczawę typu: 0,20% HCO3-Na-Mg-Ca (2007 r.). 4.18. Żegiestów, gm. Muszyna Rozwój Żegiestowa jako uzdrowiska nastąpił po 1846 r., kiedy Ignacy Medwecki, poszukując złóż rud żelaza, odkrył źródła wody mineralnej i rozpoczął budowę pierwszych łazienek. (Franczukowski Z., i.in., 2008). Miasto położone jest na prawym wysokim brzegu Popradu, w malowniczym wąwozie górskim, osłonięty z trzech stron górami a otwarty jedynie od południa jest nadal uroczym, cichym i spokojnym miejscem wypoczynku o każdej porze roku. W 1869 roku połączono trzy wypływy: Maria, Antonina i Anna w jedną, granitową cembrowiną, która przetrwała do chwili obecnej jako źródło Anna. Żegiestów-Zdrój swoje powodzenie zawdzięcza znacznie łagodniejszemu mikroklimatowi od pozostałych uzdrowisk Beskidu Sądeckiego (Kruczek, Weseli; 1987). To małe, lecz bardzo dynamicznie rozwijające się prywatne uzdrowisko otrzymało w 1923 roku jako pierwsze w Polsce (po uzdrowiskach państwowych), status uzdrowiska o charakterze publicznym. W 1924 roku ustanowiony został okręg ochrony górniczej. Aktualnie eksploatowany jest tylko jeden otwór „Zofia II” przy Sanatorium Wiktor na Łopacie Polskiej. Pozostałe ujęcia Andrzej II, Żegiestów II są nieczynne, w związku z okresowym zamknięciem Uzdrowiska. Fot. 4. Żegiestów-Zdrój. Ujęcie wody leczniczej Zofia II w rejonie Sanatorium Wiktor. Fot. 1. Żegiestów-Zdrój. Ogólnodostępny zdrój Anna przed Domem Zdrojowym, wybudowanym w 1929 roku, nieczynnym od 2002 roku. Fot. 2. Żegiestów-Zdrój. Odrestaurowany Kościół zdrojowy, górujący nad uzdrowiskiem. Fot. 5. Żegiestów-Zdrój, Łopata Polska. Sanatorium Wiktor. Tabela 23. Charakterystyka otworów wody leczniczej w miejscowości Zubrzyk Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody 3 4 5 Z-2 2001 115,0 2,8 57,92 2 Z-3a 2007 131,5 0,8 54,65 3 Z-3* 2003 60,0 n.u. Nr na mapie Nazwa otworu 1 2 1 Rok wyk. Głębokość [m] szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezowo- sodowa o mineralizacji około 1,7 i 2,0 g/l szczawa wodorowęglanowo – sodowa o mineralizacji około 13 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen n.u. – nie ustalano (otwór bosy) 44 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 3. Żegiestów-Zdrój. Budynek zakładu przyrodoleczniczego i pijalni wody leczniczej Anna. Obiekty nieczynne od 2002 roku. Źródło udostępnia wodę typu: 0,26 % szczawa HCO3-Ca-Mg. Fot. 6. Żegiestów-Zdrój. Odsłonięcie piaskowców z Piwnicznej, obrazujące skomplikowaną tektonikę fliszu karpackiego, wykonane w ramach modernizacji zabudowy sanatoryjnej wzdłuż drogi z Piwnicznej do Muszyny. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 45 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych III. PIENIŃSKI SZLAK LECZNICZYCH SZCZAW CHLORKOWYCH 4.19. Krościenko n/Dunajcem, gm. Krościenko n/Dunajcem Wody lecznicze Krościenka (szczawy) zostały udokumentowane w dolinie potoku Zakijowskiego (źr. Maria i Dzikie) oraz potoku Szczawa (źr. Stefan i Michalina). Źródła znajdują się na kontakcie andezytów z warstwami szczawnickimi. Według K. Birkenmajera, andezyty stanowią tu wąską żyłę o kierunku SSE-NNW. Woda z tych ujęć odprowadzana jest do punktów czerpalnych w ogólnie dostępnych całorocznych zdrojach. Fot. 1. Krościenko n/D. Zadaszenie nad źródłami Stefan i Michalina. Fot. 4. Krościenko n/D. Studnia Kazimierz w rynku (rekonstrukcja wykonana w 1997 r.). Do studni doprowadzono wodę wypływającą ze źródła Ziemroźka w Pieninach. Woda jest niskozmineralizowana 0,47g/l i charakteryzuje się niską zawartością sodu 0,015 g/l. Tabela 25. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w miejscowości Krościenko n/D. Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 3 4 5 1827 0,016 - Nr na mapie Nazwa źródła Rok odkrycia 1 2 1 Stefan 2 Michalina 1827 0,020 - 3 Maria 1971** 0,024 0,16 4 Dzikie (Boczne) 1971** 0,009 przelew 5 Z-1* 1995 0,042 przelew 6 Z-2* 1995 0,015 przelew szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około 8,9 i 5,4 g/l szczawa wodorowęglanowo – (chlorkowo) sodowo – wapniowa o mineralizacji około 3,3 i 2,6 g/l szczawa wodorowęglanowo – (chlorkowo) sodowo – wapniowa o mineralizacji około 3,3 i 2,6 g/l Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy Szczawnickie – źr.1,2,3,4) * Źródła Z-1 i Z-2 zanikły. ** podano rok opracowania dokumentacji. Od 1829 roku funkcjonował tu skromny zakład zdrojowy (łazienki, domek dla kuracjuszy). W latach 1977-1980, wykonano rekonstrukcję polegającą na ujęciu 3 wypływów ze szczelin jako źródło Michalina oraz 2 wypływy wyodrębniono jako źródło Stefan. Fot. 2. Krościenko n/D. Punkty poboru indywidualnego wody z ujęć leczniczych Stefan i Michalina. Źródło Stefan udostępnia wodę typu: 0,89 % szczawa HCO3-Cl- Na, J (1997 r.). Źródło Michalina udostępnia wodę typu: 0,54 % szczawa HCO3-Cl- Na (1997 r.). 46 Fot. 3. Krościenko n/D. Ujęcia źródeł wody leczniczej Maria i Dzike. Źródło Maria udostępnia wodę typu: 0,33 % szczawa HCO 3-Cl-Na, Ca (1997 r.). Źródło Dzikie udostępnia wodę typu: 0,26 % szczawa HCO 3-Ca-Na (1997 r.). Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 5. Krościenko n/D. Stary kościół w rynku w Krościenku w pobliżu studni Kazimierz. 4.20. Miasto Szczawnica Położona u stóp Pienin i Beskidu Sądeckiego w malowniczej dolinie Grajcarka. To właśnie od kwaśnych wód, zwanych przez górali szczawami, pochodzi nazwa miejscowości. Właścicielem i twórcą uzdrowiska stał się w 1842 r. Józef Stefan Szalay. Obecnie uzdrowisko wróciło do potomków przedwojennych właścicieli. Najstarszy zdrój Józefina, znany był już przed 1810 r., a jego nazwa pochodzi od ówczesnej właścicielki Józefiny Szalayowej. Natomiast źródło Stefan od imienia jej męża. W budowie geologicznej rejonu Szczawnicy, bierze udział kilka serii skalnych (Birkenmamajer, 1956). Są to utwory serii skałkowej, utwory osłony skałkowej (warstwy jarmuckie i pstre), utwory serii magurskiej (warstwy szczawnickie, przejściowe i piaskowce magurskie) oraz andezyty. Szczawy w rejonie Szczawnicy związane są ze strefą tektoniczną, oddzielającą Pieniński pas skałkowy od jednostki magurskiej zewnętrznych Karpat fliszowych. Strefa ta jest silnie zaburzona tektonicznie i poprzecinana licznymi intruzjami andezytowymi. Wody mineralne mają związek z warstwami jarmuckimi, szczawnickimi i andezytami. Wody lecznicze Szczawnicy znane są od XVII wieku, a ujmowane od 1870 roku. W uzdrowisku tym istnieją 4 źródła (Szymon, Magdalena, Wanda, Józefina), 3 otwory wiertnicze (Helena, B-4, Jan), 3 studnie szybowe (Stefan, Jan-14, Pitoniakówka). Są to wody typu: szczawy HCO3-Cl-Na lub HCO3-Na często z J. Otwór Jan wchodzi w skład krajowej sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych. W 2013 r. uruchomiona została nowoczesna Rozlewnia Naturalnych Wód Leczniczych. Woda z ujęć: Stefan, Jan, Helena, Józefina i Józef konfekcjonowana jest do 5 litrowych kartonowych opakowań. Na zał.1A zaznaczono strefy ochrony uzdrowiskowej. Strefa „A” obejmuje rejon źródeł wód leczniczych, park zdrojowy wraz zabudowaniami uzdrowiska (119 ha). Strefa „B” stanowi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (248 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (8421 ha). Fot. 1. Szczawnica. Plac Dietla 7. Muzeum Uzdrowiska w willi Holenderka. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 47 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Tabela 26. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Szczawnica Nr na mapie Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Rzędna depresji [m] Typ wody Typ chemiczny wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 1 2 3 4 5 1 źródło Szymon 1840 - 0,348 453,35 szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowa o mineralizacji około 2,7 g/l 2 źródło Magdalena 1939 - 0,024 m/d 489,73 szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowa,jodkowa o mineralizacji około 26 g/l 3 źródło Wójcikówka - - szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowa, o mineralizacji około 3,3 g/l 4 szyb Stefan 1828 7,0 0,120 499,559 szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowo-wapniowa o mineralizacji około 3,8 g/l 5 Józefina ~ 1810 14,6 0,054 499,559 6 Józef (B-4) 1986 26,9 0,120 499,579 7 otwór Jan 1869 32,8 0,117 506,22 8 źródło Wanda 1867 - 0,03 477,45 9 Helena (otw. PD-4) 1966 30,0 0,38 450,28 10 szyb Pitoniakówka wypływy B+C+D+G 1967 15,5 0,996 469,66 11 szyb Pitoniakówka wypływ F 1952 14,4 0,294 489,56 Fot. 5. Krościenko n/D. Stary kościół w rynku w Krościenku w pobliżu studni Kazimierz. Fot. 10. Szczawnica. Pomnik Henryka Sienkiewicza, który w latach 1868 -1909 wielokrotnie przebywał w tutejszym Uzdrowisku. szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowa, jodkowa o mineralizacji około 3,6 do 6,2 g/l szczawa wodorowęglanowo -sodowo-wapniowa o mineralizacji około 1,2 g/l szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-sodowa o mineralizacji od 1,3 do 3,7 g/l Fot. 9. Szczawnica. Inhalatorium wybudowane w latach 1933-1936 z pierwszymi w Polsce komorami pneumatycznymi (Franczukowski Z., i in. 2008). W budynku znajduje się Zakład Przyrodoleczniczy. Fot. 6. Szczawnica. Budynki nadbudowy ujęć Pitoniakówka. Szyb Pitoniakówka z 1967 roku z wypływami B+C+D+G z 1967 roku, ujmuje wodę lecznicza typu: 0,13 % szczawa HCO3-ClNa (2003 r.). Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen ujęcia 1do 8 i 10-11. Kreda ujęcie nr 9 Fot. 7. Szczawnica. Ujęcie Zdrój Szymona znajduje się poniżej Parku Dolnego. Jest to studnia kamionkowa o głębokości 2,3 m, z wodą kwasowęglową typu: 0,27 % HCO3-Cl- Na (2003 r.). Fot. 11. Szczawnica. Kolejka krzesełkowa prowadzi na Palenicę, skąd rozpościera się widok na panoramę Tatr, Pienin, Beskidu Sadeckiego i Szczawnicy. Fot. 2. Szczawnica. Plac Dietla 1. Pijalnia wód leczniczych w stylowym „Domu nad Zdrojami”, wybudowanym przez Józefa Szalaya w 1863 r. Fot. 3. Szczawnica. Plac Dietla. Wnętrze stylowej pijalni sześciu wód leczniczych. Na piętrze Galeria Pijalni Wód Mineralnych. 48 Fot. 4. Szczawnica. Pitoniakówka. Zdrój ogólnodostępny. Źródło ujęte zostało w okresie międzywojennym na lewym brzegu potoku Skotnickiego, przez ówczesnego wójta Pitoniaka. Obecnie, ze zbiorników pompa głębinowa podaje wodę z wypływu F do punktu czerpalnego. Szyb Pitoniakówka z wypływem F udostępnia wodę leczniczą typu: 0,37 % szczawa HCO3-ClNa (2003 r.) Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 8. Szczawnica Ujęcie wody leczniczej Jan. Fot. 12. Pieniny. Główną atrakcją turystyczną okolic Szczawnicy jest spływ Przełomem Dunajca na tradycyjnych drewnianych tratwach. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 49 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych IV. GORCZAŃSKI SZLAK LECZNICZYCH SZCZAW CHLORKOWYCH 4.21. Szczawa, gm. Kamienica. Szczawa w gminie Kamienica to miejscowość turystyczno-wczasowa, w której w latach przedwojennych wykonano płytkie ujęcia: Hanna, Krystyna, Dziedzilla o głębokościach od 6,5 m do 30,0 m oraz małą pijalnię i rozlewnię wód mineralnych. Wody lecznicze Szczawy związane są z utworami piaskowo-marglistymi warstw krośnieńskich. W 1977 r., otworami Szczawa I i Szczawa II o głębokości od 82 m do 100 m, ujęte zostały 4.22. Wysowa, gm. Uście Gorlickie. Fot. 2. Szczawa. Pijalnia wód leczniczych - wnętrze. Tabela 27. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Szczawa Nr na mapie Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody 1 2 3 4 5 1 Szczawa I 1977 82,0 0,658 14,20 2 Szczawa II 1977 100,0 0,2 34,0 3 Hanna 1932 8,7 1,2 2,80 Dziedzilla 1932 8,0 0,2 1,90 5 Krystyna 1984 6,5 0,25 1,10 6 EC-1 2000 30,0 3,0 8,0 7 źr. Koci Zamek - - 4 Wody lecznicze Wysowej ujęto głównie w obrębie warstw ropanieckich (otwory: Józef I, Józef II, Aleksandra, Słone, Henryk W-11, Władysław W-12, Anna W-13, Franciszek, W-14, W-15, W-16, W-19, W-20, W-24), pstrych łupków (otwór Bronisław) oraz warstw hieroglifowych (otwory R-3 i R-4). Wody lecznicze Wysowej reprezentowane są głównie przez szczawy typu wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowego. Obserwacje wykazują, że w miarę głębokości wzrasta mineralizacja wód oraz zmienia się skład jonowy wody. W wodach głębszych poziomów obserwuje się zwiększoną zawartość sodu, potasu, chloru oraz jodu. Wody płytkie lub źródła mają więcej wapnia, magnezu oraz wodorowęglanów. Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo) 3 4 5 Słone 1972 16,5 0,36 8,85 2 Józef I 1921 14,5 0,48 przelew 3 Józef II 1962 29,3 0,48 2,8 4 Bronisław 1988 25,0 0,30 2,0 woda wodorowęglanowo – sodowo – wapniowa o mineralizacji około 1,1 g/l 5 Aleksandra 1961 100,0 0,43 - szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowo – wapniowa o mineralizacji około 3,7 g/l 6 Henryk W-11 1969 50,0 0,80 10 7 Władysław W-12 1968 40,0 1,85 10,35 8 Anna W-13 1972 36,0 0,60 1,7 9 Franciszek W-14 1972 50,0 1,00 4,6 10 W-15 1974 80,0 1,60 18,0 11 W-16 1976 78,0 0,84 8,55 szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, (żelazista), (jodkowa) o mineralizacji około 20 g/l 12 W-24 1989 40,0 2,00 3,4 szczawa wodorowęglanowo –sodowa, (żelazista) o mineralizacji około 1,5 g/l 13 W-19 1974 72,0 0,35 23,2 14 W-20 1974 65,0 0,835 33,0 15 R-3 2002 80,0 0,13 61,45 16 R-1 2002 80,0 0,11 41,4 17 źr. Na Skrypinie - - szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około 16 do 27 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około 4,2 do 16,9 g/l szczawy wodorowęglanowo-chlorkowe o znikomych zasobach wód leczniczych 0,88 m3/h. Dyslokacje, a zwłaszcza dwie duże Głębieńca i Kamienicy są drogami krążenia CO2. Gaz ten jest podstawowym czynnikiem warunkującym występowanie szczaw nie tylko w rejonie Szczawy. Fot. 3. Szczawa. Ujęcia Hanna i Dziedzilla. 50 Uzdrowisko Wysowa otoczone jest szczytami Gór Hanczowskich. Początek kariery Wysowej jako uzdrowiska zaczął się w roku 1814, kiedy to zbudowano pierwszy budynek zdrojowy o 6 łazienkach i 9 pokojach mieszkalnych. Wkrótce powstał zakład zdrojowy a Wysowa zyskała status miejscowości kuracyjnej. Występowanie wód mineralnych w rejonie Wysowej związane jest ze strefami dyslokacji tektonicznych warstw inoceramowych i pstrych łupków. Poziom wód mineralnych składa się z całego szeregu podrzędnych warstw wodonośnych, nawierconych na głębokości od 12 m (otwór W-14) do 41 m (otwór W-20). Tabela 28. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Wysowa-Zdrój Stratygrafia warstwy wodonośnej: Paleogen - Kreda Fot. 1. Szczawa. Budynek Pijalni wód leczniczych z ujęć: Szczawa I, Hanna, Dziedzilla. Odwiert Szczawa I udostępnia wodę typu: 1,16 % szczawa HCO3-Cl- Na. Otwór Hanna udostępnia wodę typu: 0,92 % szczawa HCO3-Cl- Na, J (2001 r.). Otwór Dziedzilla udostępnia wodę typu: 0,42 % szczawa HCO3-Cl- Na, J (2001 r.). V. WYSOWA. SZLAK LECZNICZYCH SZCZAW CHLORKOWYCH Fot. 4. Szczawa. Widok fontanny i kościoła na tle Góry Kicarz. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Nr na mapie Nazwa ujęcia 1 2 1 Rok wyk. Głębokość [m] szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowo – (wapniowa), żelazista o mineralizacji około 2 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, żelazista, jodkowa o mineralizacji około 25 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowo – (wapniowa), (żelazista) o mineralizacji około 5 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około 8 do 15 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, (żelazista), (jodkowa) o mineralizacji około 10 i 8 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa o mineralizacji około 1,9 do 6 g/l szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowo, jodkowa o mineralizacji około 7,6 g/l Stratygrafia o mineralizacji około 3,8 g/l: Paleogen; ujęcia 5, 5, 15 i 16. Kreda; 1-3, 6-14. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 51 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych W Uzdrowisku Wysowa S.A. możliwe jest korzystanie z kuracji pitnej bezpośrednio przy ujęciach zlokalizowanych w Parku Zdrojowym. Woda lecznicza z odwiertów: Franciszek, Henryk i Józef jest konfekcjonowana. Zasięgi stref ochrony uzdrowiskowej pokazane są na załączniku 1A. Strefa „A” -centralna (114 ha). Strefa „B” - rejony przyległe (167 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (4 116 ha). VI. KRAKOWSKI SZLAK LECZNICZYCH WÓD SIARCZKOWYCH 4.23. Kraków-Mateczny. Fot. 4. Wysowa. Ujęcie Józef I, udostępnia wodę leczniczą typu: 0,23 % szczawa HCO3-ClNa-Ca (2003 r.). Fot. 1. Wysowa. Pijalnia szczaw chlorkowych wybudowana w 2006 roku w miejscu spalonej w 1963 r. pijalni przedwojennej. Wody zawierają składniki swoiste (jon jodkowy i jon żelazowy) w stężeniu określanym jako farmakodynamiczne i uwzględniane w zapisie typu wody leczniczej. Mateczny, obecnie to dzielnica miasta Krakowa, dawniej część miasta Podgórza (17841915). Mateczny nie posiada statusu uzdrowiska, jednak już w 1903 roku ustanowiony był tu rejon ochronny dla ujęcia artezyjskiego Geo-1 (zlikwidowanego przed 1960 r.), odwierconego przez architekta Antoniego Matecznego w 1898 r. Szukając wody pitnej na terenie swojej nieruchomości, w trakcie wiercenia studni (Geo-1) natrafił na samowypływ wody typu siarczkowego. Otwór miał głębokość 36 m i wydajność 6 m3/h. Złoże wód leczniczych Matecznego występuje w obrębie rowu tektonicznego, który od zachodu ograniczony jest zrębem Zakrzówka a od wschodu zrębem Krzemionek i Bonarki. To tutaj występuje niewielka enklawa zieleni z założonym przez architekta Antoniego Mateczne- Fot. 5. Wysowa. Ujęcie Józef II, udostępnia wodę leczniczą typu: 0,29 % szczawa HCO3-ClNa, Fe (2003 r.). Fot. 2. Wysowa. Wnętrze Pijalni Wód Leczniczych. Kuracjusze i turyści mają do dyspozycji wodę z ujęć: Anna, Franciszek, Henryk, Józef II oraz Słone. Fot. 6. Wysowa. Jedną z atrakcji uzdrowiska jest kryty obiekt rekreacyjno-rehabilitacyjny, wybudowany w Parku Zdrojowym w 2012 roku. Fot. 7. Wysowa. Cerkiew św. Michała Archanioła z 1779 roku z trzema wieżami. W otoczeniu rośnie 400 letnia lipa drobnolistna. 52 Fot. 1. Kraków-Mateczny. Budynek Zakładu Przyrodoleczniczego „siarczano – solankowego” z 1903 roku. Tabela 29. Charakterystyka otworów wody leczniczej w Krakowie Matecznym Nr na mapie Fot. 3. Wysowa. Ujęcie W-15 Henryk. czyszczeń powierzchniowych. Ponad 15 metrowy pakiet iłów trzeciorzędowych (warstw skawińskich), skutecznie izoluje wody lecznicze od zanieczyszczonych wód czwartorzędowych i wód powierzchniowych. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Nazwa otworu Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach) 4 5 8,5 rzędna depresji 203,50 woda siarczkowa siarczanowo- chlorkowo-sodowo-magnezowo-(wapniowa), fluorkowa o mineralizacji około 2,6 do 4,5 g/l 1 2 3 1 Geo-2A 1984 37,5 2 M-3 1980 62,2 3 M-4 1969 36,0 go w 1903 roku, Zakładem Przyrodoleczniczym działającym z przerwami do 2003 roku. Wody lecznicze występują w utworach paleogenu wypełniających zagłębienia i studnie krasowe w wapieniach jury górnej (otwór M-3) oraz w marglach dolnego badenu (górny opol), w strefach gdzie są one spękane i zawierają mniej substancji ilastej (Geo-2A, M-4). Głębokość ich występowania wynosi od 26,0 do 44,7 m p.p.t. Są to wody szczelinowo-krasowe i porowe o charakterze artezyjskim. Warstwą izolującą i równocześnie napinającą są iły i iłołupki o miąższości od 15,0 do 22,5 m. Wody Matecznego są wodami całkowicie infiltracyjnymi o odległych obszarach zasilania. Prawdopodobnie znajdują się one w granicach wychodni wapieni górnej jury, położonych w odległości co najmniej kilku do kilkunastu kilometrów od ujęć Matecznego. Obszary te nie zostały jeszcze rozpoznane. Ostatnie badania izotopowe wskazują, że do ujęć nadal dopływają wody późnoglacjalne i wczesnoholoceńskie z niewielką domieszką wód współczesnych (Zuber A., 2007). Zasadniczą część roli ochronnej przyjęła na siebie przyroda, izolując złoże od zanie- Fot. 2. Kraków-Mateczny. Obudowa odwiertu z wodą siarczkową, artezyjską Geo-2A. Otwór udostępnia wodę leczniczą typu: 0,26 %% wodę siarczkową SO4-Cl- Na-Mg, H2S, F. W parku zlokalizowane są również inne dwa otwory ujmujące artezyjskie wody lecznicze. Otwór M-4 udostępnia wodę typu: 0,27 % % wodę siarczkową SO4-Cl- Na-Ca-Mg, H2S, F. Otwór M-3 udostępnia wodę typu: 0,45 % wodę siarczkową SO4-Cl- Na-Ca-Mg, H2S F. Do ogrodzenia Parku Zdrojowego przylega nieczynny od ponad 10 lat, punkt nalewania wody mineralnej „Krakowianka” dla indywidualnych odbiorców. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 53 4. Szlaki wód leczniczych 4.24. Kraków-Swoszowice. Józef Dietl, ojciec polskiej balneologii pisał: „Jeśli którekolwiek z miejsc kąpielowych, to zaiste Swoszowice ku temu są przeznaczone, aby się stały zdrojowiskiem najczęściej odwiedzanym w naszym kraju”. Wody siarczkowe Swoszowic związane są ze złożem siarki, eksploatowanym z przerwa- 4. Szlaki wód leczniczych wiony w 1888 roku przez C.K. Starostę Górniczego w Krakowie i ogłoszony w „Gazecie Lwowskiej” nr 16 z dnia 20.01.1889 roku. W XIX na terenie Swoszowic istniały 4 huty: Teresa, Karol, Wilhelmina i Jan. Prace górnicze w Swoszowicach zakończono w 1917 r. W morfologii terenu zaznaczają się hałdy materiału pokopalnianego i hutniczego. Tabela 30. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w Uzdrowisku Swoszowice Nr na mapie Nazwa źródła Rok wyk Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Typ wody 1 2 3 4 5 1 źr. Główne XVIII w. 10,6 6,0 2 źr. Napoleon 1812 ~ 0,8 0,16 3 źr. S-3 - 0,03 woda siarczkowa siarczanowo- wodorowęglanowo wapniowo-magnezowa o mineralizacji około 1,1 do 2,4 g/l Fot. 3. Kraków-Swoszowice. Godło Rzeczpospolitej: Orzeł i Godło Litwy: Pogoń widoczne są na frontonie zabytkowego budynku Zakładu Przyrodoleczniczego. Stratygrafia warstwy wodonośnej: Neogen (seria gipsowo – solna) mi od XV wieku do 1917 roku. Złoże opisane zostało przez Stanisława Staszica w dziele pt. „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i rownin Polski” (1815 r.). Pierwsze analizy chemiczne wód mineralnych ze źródła Główne i Napoleon wykonane zostały przez K. Olszewskiego w 1883 roku oraz J. Trochanowskiego w 1887 roku. W Uzdrowisku Swoszowice wykorzystywane jest źródło Główne, ujęte studnią szybową o głębokości 10,4 m, którego zasoby eksploatacyjne wynoszą 6,0 m3/h. Z materiałów archiwalnych wynika, że już w 1854 roku źródło ujęte było w drewnianą cembrowinę i nakryte dachem. Drugie źródło Napoleon z lat 1809-1812, (nie jest eksploatowane) wypływa z nieistniejącej sztolni odwadniającej kopalnię siarki. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,16m3/h. W obu źródłach występują wody typu SO4-HCO3-Ca-Mg, H2S. Podobny skład chemiczny wody świadczy o tym, że warunki kształtowania się mineralizacji obu źródeł w obrębie serii gipsowej są takie same. Teren dawnej kopalni siarki w Swoszowicach jest zbiornikiem wód leczniczych. Utwory serii gipsowej - siarkonośne rozcięte zostały wyrobiskami górniczymi, należącymi do dawnej kopalni siarki w Swoszowicach. W wyniku robót górniczych nastąpiło połączenie horyzontów wodonośnych tej części serii gipsowej w jeden system oraz zwiększenie wodonośności całego kompleksu (Radwan i in.,1997). W 1888 roku ustanowiony został Okręg Ochrony Sanitarnej i Górniczej z uwagi na „terapeutyczne znaczenie Zdrojowiska Leczniczego w Swoszowicach”. W tym samym akcie prawnym zabroniono robót górniczych w promieniu 1 km wokół źródła Głównego. Był to pierwszy dokument mający na celu ochronę wód leczniczych. Okręg ochrony górniczej dla wód mineralnych Swoszowic został ustano- 54 Fot. 5. Kraków-Swoszowice. Odpływ z przelewu źródła Głównego do potoku Wróblowickiego. Widoczne osady, wytrącające się w rowie odpływowym. 4.25. Krzeszowice, gm. Krzeszowice Fot. 1. Kraków-Swoszowice. Największa hałda o wysokości pierwotnej około 10 m należała do huty Teresa. Położona jest ona w centrum Swoszowic przy skrzyżowaniu ulic Merkuriusza Polskiego i Myślenickiej. Strefy ochrony uzdrowiskowej zaznaczono na zał. 1B . Strefa „A” - centralna (54 ha). Strefa „B” - stanowi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (96 ha). Strefa „C”zewnętrzny kontur tej strefy sięga do granic osiedla Swoszowice (534 ha). Poza Swoszowicami znane wystąpienia wód mineralnych (siarczkowych), które wymagają rozpoznania geologicznego, znajdują się w sąsiednich miejscowościach: Lusinie i Wrząsowicach, w gminie Mogilany. Fot. 2. Kraków-Swoszowice. 200 lat Uzdrowiska. Główny Dom Zdrojowy. Historia Swoszowic oraz ich naturalnego bogactwa, jakim są wody lecznicze, związana jest z kopalnictwem siarki, które było prowadzone na tym obszarze z przerwami od 1422 do 1917 roku. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 4. Kraków-Swoszowice. Glorieta – naziemna obudowa źródła Głównego, eksploatowanego w systemie grawitacyjno - pompowym. Nowa widoczna obudowa źródła nawiązuje swym kształtem do formy altany zapisanej w decyzji o wpisaniu dobra kultury do rejestru zabytków. Typ wody leczniczej: SO4 - HCO3 - Ca - Mg, S. Źródła siarczkowe zdradzają swą obecność charakterystycznym niemiłym zapachem, który im towarzyszy. Tworzą go kolonie bakterii siarkowych na drodze odpływu wody. Występują one w formie osadu lub w postaci naskorupień i mają kolor biały, fioletowy lub purpurowy. Barwa kolonii bakterii jest uzależniona od ilości siarkowodoru i warunków naświetlenia (Rajchel L., 2000). Krzeszowice położone są nad rzeczką Krzeszówka, w centralnej części Rowu Krzeszowickiego. Występowanie wód mineralnych, siarczkowych w Krzeszowicach znane już było i opisywane w dawnych wiekach. W 1847 r. odnotowano chwilowy wzrost popularności, spowodowany uruchomieniem linii kolei żelaznej z Krakowa do Mysłowic przez Krzeszowice. Pomimo uzyskania w roku 1928 statusu uzdrowiska, w ciągu całego okresu międzywojennego Krzeszowice miały tylko lokalne znaczenie. Wody siarczkowe eksploatowane są od 1780 roku ze Zdroju Głównego o głębokości 4,76 m i zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych 2,33 m3/h przy depresji 3,4 m. Łącznie zasoby eksploatacyjne Zdroju Głównego otworu R-2 i otworu S-2 wynoszą 7,23 m3/h. Fot. 6 i 7. Kraków-Swoszowice. Odpływ z przelewu źródła Napoleon. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 55 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Tabela 31. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Krzeszowice Nr na mapie Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano jon występujący okresowo) 1 2 3 4 5 1 źr. Główne ~1770 4,76 2,33 3,4 woda siarczkowa siarczanowo – wapniowo – magnezowa v o mineralizacji około 3 g/l 2 otw. R-2 1966 22,8 4,28 2,34 woda siarczkowa siarczanowo – wapniowa o mineralizacji około 2,7 g/l 3 otw. S-2 1965 85 0,6 40,0 woda siarczkowa chlorkowo – (siarczanowo) – sodowa o mineralizacji około 2,5 g/l 4 źr. Zofia - ~0,1 - woda siarczkowa siarczanowo – wapniowa o mineralizacji około 2,7 g/l Stratygrafia warstwy wodonośnej: Neogen ujęcia; 1, 2, 4. Jura + Kreda otwór S-2. W Krzeszowicach udokumentowano dwa poziomy wód mineralnych (Motyka J., i in., 2003). Niższy poziom występuje w spękanych i skrasowiałych wapieniach górnej jury, mających dogodne warunki do przewodzenia i magazynowania wód, podobnie jak leżące powyżej kredy i paleogenu. Wyższy poziom związany jest z gipsami miocenu, w których występują wody siarczanowe. Badane wody ze źródeł Główne i Zofia nie zawierają trytu, co może potwierdzać hipotezę o powolnym przesączaniu się wód do poziomu gipsowego. Zdrój Główny ma wodę siarczkową typu SO4-Ca-Mg. Skład chemiczny wód ze źródła Zofia i z odwiertu R-2 jest podobny do wody ze Zdroju Głównego, chociaż mimo znacznych zawartości magnezu są to wody siarczkowe typu Ca-SO4 (Motyka J., i in. 2003). Fot. 1. Krzeszowice. Zdrój Główny. Poziom wodonośny związany jest z gipsami miocenu, w których występują wody siarczanowe. Zasoby eksploatowanego Zdroju Głównego wynoszą 2,33 m3 /h. Typ: 0,30% woda siarczkowa SO4- Ca-Mg, H2S (1999). Fot. 2. Krzeszowice. Kapliczka z 1858 roku, do której dawniej grawitacyjnie dopływała woda ze źródła Głównego. 4.26. Wapienne, gm. Sękowa Wapienne to jedyne karpackie uzdrowisko z wodami leczniczymi typu siarczkowego. Miejscowość Wapienne położona w Beskidzie Niskim, oddalona jest 13 km od Gorlic w kierunku SE. Miejscowa tradycja głosi, że już w XVII wieku leczono tu wodami siarczkowymi (Kruczek, Weseli, 1987). Pierwsze łazienki mineralne wybudowane zostały tu w 1848 roku. Wody lecznicze siarczkowe Wapiennego, udostępniają dwa odwierty W-1 i W-2 o głębokości od 50,0 m do 74,2 m oraz dwa źródła Kamila i Marta o głębokości od 1,20 m do 1,75 m. Fot. 1. Wapienne. Budynek Zakładu Przyrodoleczniczego. Tabela 32. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Wapienne Fot. 3. Krzeszowice. Głowica niezagospodarowanego otworu R-2 odwierconego w 1966 roku. Występuje tu lecznicza woda siarczkowa typu: 0,27% SO4- Ca, H2S (1999). Zasoby ujęcia wynoszą 4,28 m3 /h. Fot. 4. Krzeszowice. Głowica niezagospodarowanego otworu S-2 odwierconego w 1965 roku. Występuje tu woda lecznicza w żwirach i piaskach senonu (Kreda). Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,6 m3 /h. Typ wody: 0,25 % Cl-SO4Na, H2S i O3 (1999 r.). Fot. 5. Krzeszowice. Szpital i Sanatorium. Fot. 6. Krzeszowice. Kościół Parafialny, wybudowany w sąsiedztwie źródła Głównego. W ołtarzu głównym obraz Trzech Króli z 1596 roku. 56 VII. WAPIENNE. SZLAK LECZNICZYCH WÓD SIARCZKOWYCH W KARPATACH Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Nr na mapie Nazwa ujęcia Rok wyk. Głębokość [m] Zasoby [m3/h] Depresja [m] Typ wody 1 2 3 4 5 1 otwór W-1 1974 50 0,70 5,22 2 otwór W-2 1975 74,2 1,30 12,04 3 źr. Kamila - 3,50 4 źr. Marta - 0,17 5 źr. Zuzanna woda siarczkowa wodorowęglanowo – wapniowo -magnezowa o mineralizacji około 0,5 g/l woda siarczkowa wodorowęglanowo – wapniowo-sodowa o mineralizacji około 1,1 do 0,5 g/l woda siarczkowa Stratygrafia piętra wodonośnego: Kreda (warstwy inoceramowe) Wody lecznicze Wapiennego są wodami słabo zmineralizowanymi, o niskiej mineralizacji wahającej się od 0,27 do 0,55 g/dm 3, zawierają składnik swoisty – siarkowodór w ilości 1,1 – 8,7 mg/dm 3. Są to wody typu: HCO 3-Ca, H 2S; HCO 3-(SO 4)-Mg-Ca, H 2S. Ulegają one niewielkiej mineralizacji i nasyceniu H2S wśród utworów skalnych, co czyni je wodami słabo zmineralizowanymi, swoistymi. Obecność H2S może być wynikiem kontaktu tych wód z łupkami zawierającymi siarczki i siarczany żelaza. Wody Wapiennego są wodami infiltracyjnymi, odnawialnymi, z możliwą zmianą proporcji mieszania w trakcie eksploatacji. Obszar infiltracji obejmuje południowo-zachodni skłon góry Ferdel oraz częściowo górny odcinek doliny potoku Libuszka. Wody spływają strefami lokalnych nieciągłości z wyżej leżących warstw, zgodnie z kierunkiem rozciągłości warstw oraz nachyleniem zbocza (Chowaniec J. i in., 2013). Strefy ochrony uzdrowiskowej określone zostały w operacie uzdrowiskowym. Strefa „A” – centralna ( ha). Strefa „B” -stanowi rejony przyległe ( ha). Strefa „C”zewnętrzna ha). Fot. 2. Wapienne. Ujęcie źródła wody siarczkowej Kamila ma obudowę betonową ośmioboczną, przykrytą betonową pokrywą z włazem. Głębokość ujęcia 1,2 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 3,5 m3/h Typ: woda słabo zmineralizowana 0,044-0,049 HCO3-Ca-Mg, H2S. Fot. 3. Wapienne. Ujęcie źródła wody siarczkowejMarta kręgami betonowymi na głębokości 1,75 m ppt , z odpływem na głębokości 1,23 m ppt. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,17 m3/h Typ: woda słabo zmineralizowana 0,041-0,047HCO3-Ca-Na, H2S. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 57 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Tabela 33. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Rabka-Zdrój Fot. 4. Wapienne. Dom Zdrojowy przy Promenadzie Napoleońskiej wybudowany w latach 2012-2013. Fot. 5. Wapienne. W parku zdrojowym znajduje się pijalnia wód leczniczych z kilku uzdrowisk karpackich. Zasoby [m3/d] Depresja [m] Typ wody (w nawiasach podano związki występujące w wodach rabczańskich, pomijane w zapisach typu wody od 2006 r.) 3 4 5 Krakus 1855 19,0 5,0* 16,0 2 Helena 1934 460,0 2,4 200,0 3 Warzelnia 1912 50,0 19,2 30,0 4 Bolesław 1954 120,7 - 5 Rafaela 1912 39,2 - 6 Rabka 18 1966 120,0 0,72 2,0 7 Rabka 19 1966 95,0 24,0 93,0 8 Rabka IG-1 1972 260,0 - 9 Rabka IG-2 1976 1215 108,0 +585,0** Nr na mapie Nazwa otworu 1 2 1 Rok wyk. Głębokość [m] woda chlorkowo-sodowa, jodkowa, (bromkowa, borowa) woda chlorkowo-sodowa, jodkowa, (bromkowa, borowa) Stratygrafia warstwy wodonośnej: Paleogen * ograniczenie wydajności do 5 m3/d i 10 m3 miesiąc ** dla IG-2 podano rzędną dynamicznego zw. wody Fot. 6. Wapienne. Baseny kąpielowe w obrębie parku zdrojowego. VIII. RABKA-ZDRÓJ. SZLAK LECZNICZYCH WÓD SOLANKOWYCH Kryteria warunkujące zaliczenie wód podziemnych do solanek określone są w ustawie Prawo geologiczne i górnicze: Solanką jest woda podziemna o zawartości rozpuszczonych składników mineralnych stałych, nie mniej niż 35 g/dm3. W Uzdrowisku Rabka od kilku wieków eksploatowane są wody chlorkowe o mineralizacji niższej ale zwyczajowo nazywane solankami. 4.27. Miasto Rabka-Zdrój Uzdrowisko Rabka znajduje się na obszarze Kotliny Rabczańskiej. Rejon istniejących ujęć nad rzeką Słonką to miejsce gdzie od wieków znane były źródła mineralne i tu rozpoczęła się eksploatacja dla celów leczniczych. W okresie rozbiorów rząd austriacki wprowadził monopol solny (1813 r.), co skutkowało zasypaniem istniejących ujęć solanki. Ponowna eksploatacja została uruchomiona około 1860 roku ale nie do warzenia soli lecz dla celów balneologicznych. 58 Rabka, to „Miasto Dzieci Świata”. W 1887 r. uruchomiono tu pierwszy na terenach polskich i trzeci w Europie Zakład Lecznictwa Dzieci skrofulicznych, co stało się początkiem specjalizacji Rabki jako uzdrowiska dziecięcego. W latach międzywojennych Rabka była już słynnym w Europie uzdrowiskiem dziecięcym (Franczukowski Z. i in.,2008). W uzdrowisku wykorzystuje się walory klimatyczne oraz wody lecznicze do leczenia schorzeń układu oddechowego i krążenia. Wody lecznicze Rabki posiadają zróżnicowaną mineralizację od około 17 do 24 g/dm3 i występują w warstwach łąckich, beloweskich i ropianieckich płaszczowiny magurskiej oraz warstwach krośnieńskich płaszczowiny grybowskiej i dukielskiej. Są to wody słone, którym swoistość nadaje jon jodkowy. Największą wydajność posiada ujęcie Warzelnia: 19,2 m3/d. W wodzie z tego ujęcia stwierdzono największy na terenie Rabki udział wód infiltracyjnych (do 45%) oraz najwyższe stężenie trytu 32,5T.U. w 1975 r. (Ciężkowski 1996). Pozostałe ujęcia tej strefy posiadają zasoby Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce eksploatacyjne od 2,4 m3/d do 5,0 m3/d, przy czym łączne zasoby eksploatacyjne otworów Rabka 19 i Rabka IG-1 wynoszą 1,0 m3/h. W rejonie Rabki, wydzielono trzy strefy występowania wód leczniczych. Pierwsza, występuje w obrębie płaszczowiny magurskiej, gdzie środowiskiem występowania solanek są głównie warstwy łąckie oraz warstwy beloweskie, wypełniające synklinę Słonki oraz synklinę Bani-Grzebienia. Wodę ujęto w tej strefie otworami: Krakus, Helena, Warzelnia, Rafaela, Bolesław, Rabka 19 oraz Rabka IG-1. Największą wydajność w granicach omawianego poziomu wykazuje ujęcie Warzelnia 19,2 m3/d. Pozostałe ujęcia tej strefy posiadają zasoby eksploatacyjne od 2,4 do 5,0 m3/dobę. Ogólna mineralizacja wody poziomu eoceńskiego waha się od 1,4 do 2,6 mg/dm3. Druga strefa występuje w obrębie warstw ropianieckich (senon-paleocen) - płaszczowiny magurskiej. Zostały one przewiercone w całości otworami Rabka IG-1 oraz Rabka IG2. Otworami Helena i Rabka 18 dowiercono się do stropu warstw ropianieckich a w otworze Helena przewiercono te warstwy. Stwierdzono silne dopływy gazu (metanu). W otworze Rabka 18 osiągnięto warstwy ropianieckie również na końcowym odcinku: 110 m -120 m p.p.t., uzyskując dopływ solanki z głębokości 119,1 m p.p.t., posiadającej ogólną mineralizację 2,5 % i wydajność 0,72 m3/d. Trzecia strefa występuje w podłożu płaszczowiny magurskiej, gdzie zalega w warstwy krośnieńskie (oligocen), należące do płaszczowiny grybowskiej i dukielskiej. W otworze Rabka IG-1 stwierdzono minimalne dopływy solanki i znaczne dopływy gazu (metanu). W otworze Rabka IG-2 na głębokości od 1189 m do 1215 m nastąpił dopływ 2,64 % wody Cl-Na, w ilości 4,50 m3/h, o temperaturze 28˚C (zasoby eksploatacyjne), której towarzyszyły znaczne ilości metanu. Największe powierzchniowe stężenie ekshalacji metanu stwierdzono w dolinie Potoku Słonka, w centralnym rejonie Uzdrowiska. Strefy ochrony uzdrowiskowej umieszczono na zał. 1B. Strefa „A” - centralna (168 ha). Strefa „B” to rejony przyległe (722 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (2779 ha). Fot. 1. Rabka-Zdrój. Studnia Krakus jest najstarszym czynnym ujęciem w Rabce, wykonanym w latach 1855-1864. Przypuszcza się, że ujęcie wykonano na miejscu znacznie starszych szybów i studni, o których wzmianki pochodzą już z XVI wieku. Eksploatowały one solankę do warzenia soli. Nad ujęciem o głębokości 19 m, widnieje ośmiokątny, przeszklony pawilon drewniany. Zasoby eksploatacyjne ujęcia „Krakus” wynoszą 5,0 m3/d i 10,0 m3/m-c, przy depresji 16,0 m. Typ wody: 2,53% Cl-Na, J (2003 r.) Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 59 4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych Fot. 8. Rabka-Zdrój. Kawiarnia zdrojowa i Zakład Przyrodoleczniczy. W pobliżu zlokalizowany jest odresturowany amfiteatr uzdrowiskowy. Fot. 9. Rabka-Zdrój. Sanatorium Uzdrowiskowe Rabczański Zdrój znajduje się w pobliżu tężni solankowej. Fot. 2 i 3. Rabka-Zdrój. Odwiert Helena, wykonano w 1934 roku, o pierwotnej głębokości 740 m. Po wybuchu metanu, został zlikwidowany do 460 m. Nad ujęciem znajduje się obudowa drewniana, zmodernizowana w 2010 roku. Wewnątrz budynku nad odwiertem widoczny żuraw do pompowania wody (kiwon) z głębokości około 250 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 2,4 m3/d, przy depresji 200,0 m. Typ wody: 1,77% Cl-Na, J (2003 r.). Fot. 10. Rabka-Zdrój. Drewniany, modrzewiowy kościół wybudowany został w 1606 roku, jest jednym z najcenniejszych zabytków sakralnej architektury drewnianej. Obecnie to siedziba muzeum im. Władysława Orkana. Fot. 4 i 5. Rabka-Zdrój. Otwór IG-2 wykonano w 1981 r. do głębokości 1 215 m. Ujęto wodę termalną o temperaturze 28ºC. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 4,5 m 3/h z samowypływu na rzędnej +585 m n.p.m. i przy zwężce 20 mm. Typ wody: 2,64% Cl-Na, J (1981r.). Ilość rozpuszczonego metanu w wodzie mineralnej z tego otworu wynosi 19,8 cm3/dm3. Ujęcie eksploatowane od 2010 roku z wydajnością ok. 2 m 3/h, co wywołuje temperaturę wypływu poniżej 20 ̊ C. Fot. 12. Rabka-Zdrój. Teatr Lalek „Rabcio” założony w 1949 roku. Fot. 11. Rabka-Zdrój. Kościół Parafialny św. Marii Magdaleny. IX. SZLAK ŹRÓDEŁ - POMNIKÓW PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ Fot. 6. Rabka-Zdrój. Ujęcie Rafaela, pochodzi z XIX. W 1910 r. istniejącą studnię kopaną o głębokości 11 m podwiercono do 35 m. W 1966 r. wykonano jej rekonstrukcję i pogłębiono do 39,2 m. Obecnie stanowi piezometr dla ujęcia Warzelnia. Typ wody: 2,5% Cl-Na, J (1969 r.). Na ścianach zewnętrznych umieszczono szczegółowe charakterystyki solanek z rabczańskich odwiertów. 60 Fot. 7. Rabka-Zdrój. Tężnia solankowa, która powstała w 2009 r. Solanka rabczańska pompowana z otworu Helena, spływa po gałęziach tarniny ułożonych na cylindrycznym rusztowaniu. Powstający przy tężni drobnokroplisty, bogaty w jod aerozol, tworzy mikroklimat zbliżony do nadmorskiego, zalecanego przez lekarzy w schorzeniach dróg oddechowych i tarczycy. (Franczukowski Z. i in., 2008). W głębi widoczna kawiarnia i pijalnia wód leczniczych z uzdrowisk karpackich: Szczawnicy, Wysowej i Krynicy-Zdroju. Tężnia w Rabce-Zdroju jest jedną z 7 istniejących obecnie w Polsce. Inne tężnie znajdują się w Konstancinie, Inowrocławiu, Grudziądzu, Busku-Zdroju i Solonce. Największa i najstarsza w Europie pochodząca z XIX wieku tężnia znajduje się w Uzdrowisku Ciechocinek. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce W obrębie województwa małopolskiego kilkanaście źródeł uznano pomnikami przyrody nieożywionej (Rajchel L., Rajchel J., 1999): -Źródło siarczkowe Jacek w Lipnicy Wielkiej na Orawie, - Źródło siarczkowe Wawrzyniec w Lipnicy Małej na Orawie, - Źródło siarczkowe Danuta w Łapszach Wyżnych, - Źródło siarczkowe Anna w Barcicach k. Starego Sącza, - Źródło siarczkowe Tadeusz, w Barcicach k. Starego Sącza. - Źródło siarczkowe Katarzyna w Rytrze k. Piwnicznej-Zdroju, - Źródło siarczkowe Rogaś w Rytrze k. Piwnicznej-Zdroju, -Źródło wody kwasowęglowo-siarczkowe Stanisław w Łomnicy-Zdroju k. Piwnicznej-Zdroju, - Źródło wody kwasowęglowo-siarczkowe „Za kapliczką” w Wierchomli, - Źródło wody kwasowęglowo - siarczkowe Hanna w Wierchomli, - Źródło wody kwasowęglowo- siarczkowe Jerzy w Wierchomli, -Źródło szczawy Kazimierz w Miliku k. Muszyny, -Źródło szczawy Za Cerkwią w Szczawniku k. Muszyny, -Źródło szczawy Iwona w Jastrzębiku k. Muszyny, - Koryto potoku Łomniczanka wraz z brzegami i źródłami- pomnik przyrody im. Zofii i Stefana Aleksandrowiczów w Łomnicy-Zdroju, -Mofeta dwutlenku węgla im. Henryka Świdzińskiego w Złockiem - Jastrzębiku k. Muszyny Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 61 5. Podhalański szlak wód termalnych W obrębie Niecki Podhalańskiej, od Tatr po Pieniński Pas Skałkowy wykonano dotychczas 16 otworów, w których stwierdzono podwyższone temperatury wody tym wyższe, im bardziej odległe od Tatr. 5.1, 5.2 i 5.3 Bańska Niżna, gm. Szaflary. 5.4 i 5.5 Biały Dunajec, gm. Biały Dunajec W Bańskiej Niżnej wybudowano pierwszy w Polsce doświadczalny zakład geotermalny w 1992 r. Wody termalne do celów grzewczych, zostały wykorzystane w rejonie Bańskiej Niżnej i Białego Dunajca. Otwór Bańska PGP-1 jest otworem eksploatacyjnym w du- 5. Podhalański szlak wód termalnych blecie z otworem chłonnym Biały Dunajec PGP-2. (rys. 5). Na terenie Zakopanego sieć ciepłownicza obejmuje praktycznie całe miasto, które jest ogrzewane ciepłem geotermalnym z PEC Geotermia Podhalańska SA. Udział PEC Geotermia Podhalańska SA, w pokryciu potrzeb cieplnych miasta Zakopane wynosi około 35% (Kępińska B. w Górecki W., 2010). Zasilanie sieci ciepłowniczej z nowego otworu Bańska PGP-3 planowane jest jeszcze w tym roku. W 2008 roku w Bańskiej Niżnej otwarto „Termy Podhalańskie”, korzystające z PEC Fot. 2. Bańska Niżna. Geotermia Podhalańska i Termy Szaflary. Geotermia Podhalańska (Kępińska B. w Górecki W., 2011). Kompleks basenów termalnych położony jest na granicy Szaflar (Bańskiej Niżnej) i Białego Dunajca, kilkadziesiąt metrów od drogi głównej łączącej Nowy Targ z Zakopanem. Ośrodek wykorzystuje wodę termalną z otworu Bańska PGP-1. Łączna powierzchnia basenów wynosi 970 m2 . Temperatura wody utrzymywana jest między 30-38 oC. Projektowany jest drugi ośrodek w Bańskiej Niżnej, który będzie korzystał z PEC Geotermia Podhalańska SA. Fot. 3. Bańska Niżna. Odwiert eksploatacyjny wody termalnej PGP-1 oraz nowy PGP-3 odwiercony w 2013 r, jeszcze nie zagospodarowany (wrzesień 2013). Fot. 4. Szaflary ul. Osiedle Nowe 20. Termy Podhalańskie. Fot.1. Kotłownia Szczytowa w Zakopanem (wg. Ciepło Ziemi w Twoim Domu. Wyd. Geotermia Podhalańska). Tabela 34. Podstawowe parametry otworów z wodami termalnymi w Bańskiej Niżnej i Białym Dunajcu Nazwa otworu Głębokość otw. [m] Statyczne zwierciadło wody [metry powyżej terenu] Zasoby eksplostacyjne [m3/h] Temp. na wypływie [°C] Minerali zacja wody [g/dm3] Typ wody 1 2 3 4 6 7 8 9 5.1 Bańska PGP-1 3242 + 261 550,0 86 3,12 SO4-Cl-Na-Ca 5.2 Bańska IG-1 5261 + 270 120,0 82 2,69 SO4-Cl-Na-Ca 5.3 Bańska PGP - 3 ~3500 +? 5.4 Biały Dunajec PGP-2 2450 +240 otwór chłonny (400 m3/h) 86 3,12 SO4- Cl-Na-Ca 5.5 Biały Dunajec PAN-1 2394 + 210 otwór chłonny 82 2,62 SO4- Cl-Na-Ca Nr na mapie otwór odwiercony w 2013 roku. Spodziewana wydajność 200 m3 /h i temp. wody 86 ̊ C. Stratygrafia piętra wodonośnego: Paleogen, Trias 62 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 5. Szaflary ul. Osiedle Nowe 20. Baseny zewnętrzne Term Podhalańskich. Termy Podhalańskie to ośrodek wodny z wieloma atrakcjami rekreacyjnymi, m.in. natryskami do hydromasażu i biczami wodnymi. 5.6. Białka Tatrzańska, gm. Bukowina Tatrzańska. „Terma Białka” w rejonie ul. Środkowej w Białce Tatrzańskiej, to kolejny kompleks rekreacyjny na Podhalu z basenami termalnymi w Białce Tatrzańskiej, otwarty w czerwcu 2011 r. Obiekt zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie kompleksu narciarskiego Kotelnica Białczańska. Całość podzielono na 3 strefy: głośną, cichą i saunarium. Powierzchnia basenów rekreacyjnych wynosi 1786 m2 . Podstawowe informacje o otworze GT-1, który jest eksploatowany dla potrzeb tego ośrodka, zestawiono w tabeli. Fot. 1. Białka Tatrzańska. Głowica otworu GT-1 z urządzeniami kontrolno - pomiarowymi na przewodzie eksploatacyjnym wody termalnej. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 63 5. Podhalański szlak wód termalnych 5. Podhalański szlak wód termalnych Tabela. 35. Podstawowe parametry opisywanego otworu Statyczne zwierciadło wody [metry powyżej terenu] Zasoby eksplostacyjne [m3/h] Temp. na wypływie [°C] Minerali zacja wody [g/dm3] Typ wody Nr na mapie Nazwa otworu Głębokość otw. [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 5.6 Białka T. GT-1 2500 +? 32,0 77 1,6-2,0 HCO3- Cl-Mg-Na Stratygrafia piętra wodonośnego: Trias Fot. 6. Białka Tatrzańska. Dom Pomocy Społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, zlokalizowany w pobliżu Termy Bania. Fot. 2. Białka Tatrzańska. Obiekty Termy Białka z basenem zewnętrznym wody termalnej. Fot. 3. Białka Tatrzańska. Terma Białka, basen wewnętrzny wody termalnej. Baseny wyposażone są m.in. w gejzery denne, kaskady, jacuzzi i inne atrakcje. Fot. 4. Białka Tatrzańska. Basen wewnętrzy. Fot. 7 i 8. Nowa Biała. Malowniczy przełom rzeki Białki w Pieninach Spiskich, tworzy skalną bramę pomiędzy Kramnicą (688 m ) a Obłazową (670 m) - tzw. Czerwonymi Skałkami. W jaskini w Obłazowej znaleziono najstarszy na Świecie bumerang z kości mamuta. Przełom znajduje się przy drodze z Białki Tatrzańskiej do Nowej Białej. Po raz pierwszy utworzono tutaj Rezerwat Przyrody w 1931 r. a w 1959 r. potwierdzono jego status prawny. Obecna nazwa rezerwatu: „Przełom Białki pod Krempachami”. Rezerwat krajobrazowy obejmuje przełomowy odcinek Białki, która do dziś zachowała naturalny charakter. 5.7. Bukowina Tatrzańska, gm. Bukowina Tatrzańska Fot. 5. Białka Tatrzańska. Jeden z basenów zewnętrznych. 64 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce W 2008 roku wybudowano duży ośrodek rekreacyjno-rehabilitacyjny w Bukowinie Tatrzańskiej. Ośrodek ten od grudnia 2008 roku wykorzystuje wodę geotermalną z otworu Bukowina Tatrzańska PIG/ PNiG-1, zarówno do celów grzewczych jak i kąpielowych. Jest to największy w Polsce ośrodek rekreacyjny, stosujący wody geotermalne zarówno do celów kąpielowych jak i grzewczych (Kępińska B. w Górecki W., 2011). Nowością w stosunku do istniejących podobnych obiektów jest podział budynku na strefy funkcjonalne. Woda po schłodzeniu zasila baseny kąpielowe wewnętrzne i zewnętrzne, mające zróżnico- Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 65 5. Podhalański szlak wód termalnych 5. Podhalański szlak wód termalnych Tabela 36. Podstawowe parametry opisywanego otworu Nr na mapie Statyczne Zasoby Temp. Mineralizwierciadło eksplona zacja wody stacyjne wypływie wody [metry [m3/h] [°C] [g/dm3] poniżej terenu] Nazwa otworu Głębokość [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 5.7 Bukowina T. PIG/PNiG-1 3780 - 43 48,0 67 1,65 SO4-Na-Ca Typ wody Stratygrafia piętra wodonośnego: Trias, Jura Fot. 5. Bukowina Tatrzańska. Główny basen wewnętrzny „Bonior Basisty”. woda termalna wykorzystywana będzie do celów rekreacyjnych i ciepłowniczych. Witowskie Cieplice zlokalizowano w Witowie na tarasie Czarnego Dunajca. Obszar górniczy utworzony dla złoża wód termalnych położony jest w gminach Kościelisko i Czarny Dunajec. Fot. 1. Bukowina Tatrzańska; Terma-Hotel-Spa na tle tatrzańskich szczytów. Obiekty położone są na skraju Tatrzańskiego Parku Narodowego, u podnóża Tatr, powyżej potoku Poroniec, będącego północną granicą Tatrzańskiego Parku Narodowego. waną temperaturę od 28 do 36 ºC. Łączna powierzchnia lustra wody wynosi 1885 m 2 a pojemność basenów 2260 m3. Obiekty termalne obejmują 6 basenów zewnętrznych i 6 wewnętrznych, którym nadano oryginalne nazwy góralskie. Baseny wypełnione są wodą termalną wydobywaną z głębokości 2 500m. Fot. 6. Bukowina Tatrzańska. Dom Ludowy wybudowany w latach 1928-1934. Obecnie jest to centrum kulturalne, organizujące m.in. „Sabałowe Bajania” i „Góralski Karnawał”. Bukowina Tatrzańska w 1966 r. została przyjęta do Światowej Fundacji Miast Festiwalowych. Fot. 3. Bukowina Tatrzańska. Głowica odwiertu Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG-1 wraz z urządzeniami kontrolno-pomiarowymi w budynku hydroforni. 5.8. Chochołów, gm. Czarny Dunajec. Witów, gm. Kościelisko Aktualnie budowane są „Witowskie Cieplice – Miasteczko Wodne Sp. z o.o.” na bazie otworu Chochołów PIG-1, z którego Fot. 1. Chochołów. Budowa Termy Chochołowskiej (lipiec 2013r.). Tabela 37. Podstawowe parametry opisywanego otworu Nazwa otworu Głębokość otw. [m] 1 2 3 5.8 Chochołów PIG-1 Nr na mapie Fot. 2. Bukowina Tatrzańska. Nadbudowa odwiertu PIG/PNiG-1 usytuowanego powyżej zabudowy Bukowiny Tatrzańskiej, na wysokości 953 m nad poziomem morza. 66 Fot. 4. Bukowina Tatrzańska. Widok ogólny basenów termalnych zewnętrznych („Corny Staw i Letnie Mocydełko”), a w głębi górna kondygnacja hotelu „Bukowina”. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 3572 Statyczne Zasoby Temp. Mineralizwierciadło eksplona zacja wody [metry stacyjne wypływie wody powyżej terenu] [m3/h] [°C] [g/dm3] 4 +160 5 120,0 6 82 Typ wody 7 8 1,24 SO4-Ca-Na-(Mg) Stratygrafia piętra wodonośnego: Trias Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 67 5. Podhalański szlak wód termalnych 5.9. Ząb. (Furmanowa), gm. Zakopane Furmanowa to osiedle Zakopanego, które położone jest na zboczu Pasma Gubałowskiego. Otwór Furmanowa PIG1 został odwiercony w 1990 r. na południowych stokach Pasma Gubałowskiego w miejscowości Ząb. Fot. 1. Ząb. Najwyżej w Polsce położony odwiert z wodą termalną Furmanowa PIG-1. Wysokość terenu w miejscu lokalizacji odwiertu wynosi 1010 m npm. 5. Podhalański szlak wód termalnych 5.10. Poronin, gm. Poronin W Poroninie projektowana jest budowa Aqua Parku na bazie otworu PAN-1. Otwór ten wykonany został w latach 1989-1990 na lewym tarasie potoku Zakopianka. Fot. 1. Poronin. Odwiert Poronin PAN-1 „w zabezpieczeniu zimowym”. Tabela 38. Podstawowe parametry opisywanego otworu Nr na mapie Nazwa otworu Statyczne Zasoby Temp. Minerali Głębokość zwierciadło wody eksplostana zacja otw. [metry cyjne wypływie wody [m] poniżej terenu] [m3/h] [°C] [g/dm3] Typ wody 1 2 3 4 5 6 7 8 5.9 Furmanowa PIG-1 2324 -105 70,0 60,5 0,58 HCO3-Na-Ca Stratygrafia piętra wodonośnego: Paleogen, Jura 5.11, 5,12, 5.13 Zakopane: Antałówka, Szymoszkowa nych w ośrodku w Zakopanem na zboczach Antałówki w odkrytym basenie kąpielowym, brodziku i kaskadzie (Kępińska B. w Górecki W., 2011). W Zakopanem, na Stoku Polany Szymoszkowej od 2007 roku wykorzystuje się również Fot. 1. Zakopane. Front budynku Auqa Parku przy ulicy Jagiellońskiej. Fot. 2. Zakopane. Basen zewnętrzny z wodą geotermalną. Obudowa odwiertu Zakopane IG-1 przykryta jest szklanym dachem, obok budynek z basenem krytym. Niewątpliwą zaletą tego kompleksu jest lokalizacja w centrum miasta a także piękne widoki na Tatry i Gubałówkę. W Zakopanem na Antałówce wody termalne, eksploatowane są obecnie z otworów Zakopane IG-1 i Zakopane-2 do celów rekreacyjnych, w basenie kąpielowym (ze- wnętrznym) zakopiańskiego Aqua Parku. W ramach prac poszukiwawczych na Antałówce w 1960 r. odwiercony został otwór Zakopane IG-1, gdzie stwierdzono występowanie wód geotermalnych o temperaturze 37 ̊C na wypływie (Sokołowski, 1973). Drugi otwór Z-2, w którym ujęto wodę termalną wykonany został w 1975 roku. Do 2001 roku wody geotermalne o temp. 26-36°C, były stosowane do celów rekreacyj- wodę geotermalną z otworu Szymoszkowa GT-1. Otwór ma udokumentowane zasoby eksploatacyjne w ilości 80 m3/h wody o temperaturze 27,3 ̊C. Kąpielisko letnie usytuowane jest na południowym stoku Gubałówki, w pobliżu Hotelu Mercure-Kasprowy. Tabela 40. Podstawowe parametry otworów z wodami termalnymi w Zakopanem Nr na mapie 1 Nazwa otworu 2 Zakopane 5.11 IG-1 Zakopane 5.12 Z-2 Szymoszkowa 5.13 GT-1 Głębokość otw. [m] Temp. Statyczne zwier- Zasoby Mineralizacja na ciadło wody eksplowody Typ wody [metry stacyjne wypływie [g/dm3] [°C] powyżej terenu] [m3/h] 3 4 6 7 8 3063 + 45 50,0 34-36 0,36 1113 + 50 80,0 25-26 0,33 1737 +24,2 80,0 27,3 0,38 9 HCO3- SO4-Ca-Mg HCO3- Ca-Mg HCO3-Mg-Na Stratygrafia: Zakopane IG-1: Jura. Zakopane 2: Paleogen. Szymoszkowa: Paleogen, Trias, Jura. Fot. 2 Ząb. Przystanek na szlaku papieskim w pobliżu otworu Furmanowa PIG-1. Fot. 2. Poronin. Gminy Ośrodek Kultury. Tabela 39. Podstawowe parametry opisywanego otworu Nr na mapie Głębokość Nazwa otw. otworu [m] Statyczne zwierciadło wody [metry powyżej terenu] Zasoby Temp. Mineralizacja na eksplowody stacyjne wypływie [g/dm3] [m3/h] [°C] 1 2 3 4 5 6 7 8 5.10 Poronin PAN-1 3003 +180 70,0 63,0 1,14 SO4- HCO3-Cl-Na-Ca Stratygrafia piętra wodonośnego: Trias 68 Typ wody Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 3. Zakopane. Głowica odwiertu Zakopane IG-2. Fot. 4. Zakopane. Basen wewnętrzny z urządzeniami rekreacyjnymi. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 69 5. Podhalański szlak wód termalnych 5. Podhalański szlak wód termalnych Tabela 42. Podstawowe parametry opisywanego otworu Nazwa otworu Głębokość otw. [m] 1 2 3 5.15 Siwa Woda IG-1 Nr na mapie Temp. Statyczne zwier- Zasoby ciadło wody eksplona [metry stacyjne wypływie powyżej terenu] [m3/h] [°C] 4 856 + 55 5 3,95 6 20 Minerali zacja wody [g/dm3] Typ wody 7 8 0,43 HCO3- SO4-Mg-Na Stratygrafia piętra wodonośnego: Paleogen, Trias. Fot. 5. Zakopane. Polana Szymoszkowa. Przy wejściu na kąpielisko znajduje się tablica informacyjna o odwiercie Szymoszkowa GT-1. Fot. 7. Zakopane. Polana Szymoszkowa. 5.15. Siwa Woda (Witów), gm. Kościelisko 5.16. Jaszczurówka, gm. Zakopane W gminie Kościelisko w Witowie znajduje się niezagospodarowany odwiert Siwa Woda IG-1, który wykonano w 1973 r. Otwór ma niewielkie zasoby eksploatacyjne wody termalnej w ilości 3,95 m3/h, o temperaturze 20oC. Nad odwiertem wyrosły wysokie Fot. 1. Witów. Miejsce kilkunasto meodwiertu Siwa Woda IG-1. trowe drzewa. Jaszczurówka to dzielnica Zakopanego, położona przy drodze Oswalda Balzera na Łysą Polanę i do Morskiego Oka. To w Jaszczurówce w dolinie Potoku Olczyskiego, L. Zejszner odkrył w 1844 roku źródło wody termalnej o temperaturze powyżej 20 ̊ C. W 1958 roku odwiercono tu (Fot.1 i 2) w którym na głęb. 20m, stwierdzono wodę o temp. 22,7 ̊ C . Poniżej nastąpił spadek temperatury. Wiercenie zakończono na głębokości 150,3 m. (Chowaniec i in., 2010). Fot. 6. Zakopane - Szymoszkowa. Baseny termalne. To co odróżnia Szymoszkową od innych tego typu obiektów na terenie Podhala, to niepowtarzalny widok na Giewont. 5.14. Małe Ciche, gm. Zakopane W otworze Zazadnia IG-1 w Małym Cichym k. Murzasichle, udokumentowana została woda przydatna do celów komunalnych, z uwagi na niską temperaturę 22 ̊C, niską mineralizację wody 0,19 mg/dm3 i wydajność 25,1 m3/h., wystarczającą dla zaopatrzenia Fot. 1. Małe Ciche. Zazadnia IG-1. Nasyp nad odwiertem i obiekty wsi w wodę pitną. komunalnego wodociągu zbiorowego. Fot. 2. Witów. Głowica odwiertu Siwa Woda IG-1. Fot.1. Zakopane - Jaszczurówka. Głowica otworu z 1958 r. Tabela 41. Podstawowe parametry opisywanego otworu Nazwa otworu Głębokość otw. [m] Statyczne zwierciadło wody [metry powyżej terenu] 1 2 3 4 5.14 Zazadnia IG-1 Nr na mapie 680 + 90 Zasoby Temp. eksplona stacyjne wypływie 3 [m /h] [°C] 5 25,1 Paleogen 70 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 6 22 Mineralizacja wody [g/dm3] Typ wody 7 8 0,19 HCO3- SO4-Ca-Mg Fot.2. Zakopane - Jaszczurówka. Ośrodek Czynnej Ochrony Płazów i Gadów w TPN, obejmuje m.in. pozostałości po dawnym basenie geotermalnym. Stwierdzono tu siedem gatunków płazów i dwa gadów podlegających ochronie. W głębi widoczna głowica otworu wiertniczego z 1958 roku. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 71 6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych 6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych Do najpowszechniej stosowanych zabiegów wykonywanych przy użyciu wód leczniczych należą: kąpiele mineralne, inhalacje oraz kuracja pitna w pijalniach uzdrowiskowych. W znacznym stopniu zagospodarowane są zasoby szczaw i wód kwasowęglowych do butelkowania naturalnych wód mineralnych, które posiadają wybitne walory smakowe i zdrowotne. Natomiast solanki w uzdrowisku w Rabce-Zdroju i wody siarczkowe w Krakowie-Swoszowicach, Matecznym i w Wapiennem wykorzystywane są głównie do celów kąpielowych. W tabeli 44 wyszczególniono tylko wody lecznicze rozprowadzane w opakowaniach jednostkowych (kartony, butelki): w Krynicy-Zdroju, Wysowej i w Szczawnicy: Woda lecznicza była również dawniej nalewana w Muszynie z ujęć: Antoni i Milusia. Natomiast w Rabce-Zdroju solanka jodkowa z ujęć Krakus i Rabka IG-2 jest rozlewana do butelek i wykorzystywana do płukania gardła, inhalacji i kąpieli solankowych. Wody lecznicze podawane są do picia w pijalniach uzdrowiskowych: Tylicz: Pijalnie uzdrowiskowe: Krynica-Zdrój: - Pijalnia Główna, woda z ujęć źródło Główne, Słotwinka, otwory Zuber. - Pijalnia aktualnie nieczynna z powodu remontu, woda podawana jest w tymczasowej pijalni w Starych Łazienkach Mineralnych., - Pijalnia Mieczysław, - Otwór Milusia, ul. Piłsudskiego, - Pijalnia wody z otworów Józef i Stanisław, ul. Zamkowa, Piwniczna: - Pijalnie wody z otworów P-2 i P-7, ul. Zdrojowa, - źródło Główne (T-1), źródło Bradowiec (T-7), Głębokie: - źródło Kinga, Łomnica: - źródła Górne, źródło Burgera , otwór Pł-8, Jastrzebik: - źródło Iwona, Wierchomla: - źródło Wierchomlanka, źródło Zdrój, Złockie: - odwiert (Z-1) Kolejarz. W województwie małopolskim znacząca ilość wód mineralnych wykorzystywana jest w przemyśle rozlewniczym. Pierwsza rozlewnia w Polsce powstała w 1806 roku na bazie szczawy ze źródła Głównego w Krynicy-Zdroju. W 1886 r. uruchomiono rozlewnię w Wysowej-Zdroju. Warto wspomnieć o bardzo popularnej w Krakowie wodzie Krakowianka z artezyjskiego ujęcia wody leczniczej M-4 na Matecznym. Butelkowanie naturalnej wody mineralnej Krakowianka zaprzestano w 2004 roku, po zmianie właściciela obiektów uzdrowiskowych. Tabela 43. Wody lecznicze rozlewane do butelek i kartonów przez Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowe Fot. 3. Ujęcie wody leczniczej w Piwnicznej Wysowa: - Pijalnia wody z otworów Józef II, Aleksandra, Henryk (W-11), Słone, Bronisław, Józef I, Franciszek (W-14), Typ wody, Lp. Nazwa wody jony decydujące o typie wody [mg/dm3] mineralizacja wody [mg/dm3] 1 2 1 naturalna woda mineralna: Kryniczanka wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowa ze zdroju HCO3 (2172) – Ca (542) – Mg (114) Głównego 2 992,2 woda lecznicza: wodorowęglanowo-wapniowa HCO3 (524) - Ca (152) 821,5 bardzo moczopędna, idealna w leczeniu kamicy nerkowej, stosowana również w leczeniu schorzeń nerek i dróg moczowych. Zuber woda lecznicza: wodorowęglanowo-sodowa HCO3 (18549) – Na (6495) 26 924,8 leczy choroby wrzodowe żołądka i dwunastnicy, wątrobę i drogi żółciowe, zwłaszcza nadkwasotę, obniża poziom cukru i cholesterolu we krwi 4 Słotwinka woda lecznicza: wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowo-sodowa HCO3 (2996) – Ca (250) – Mg (259) –Na (330) 3 931,2 skuteczna w leczeniu przewlekłych nieżytów przewodu pokarmowego, chorób z niedoboru magnezu, chorób neurologicznych. 5 Mieczysław Fot. 5. Ujęcie wody leczniczej w Szczawnicy woda lecznicza: - Mateczny, ujęcie od 8 lat nieczynne. Fot. 1. Odwiert „Mieczysław” w Krynicy-Zdroju - Pijalnia Jan, Józef, Muszyna: - Otwór Antoni, Zapopradzie, Uzdrowiska Swoszowice, Wapienne, Rabka-Zdrój nie posiadają własnych pitnych wód leczniczych. Woda do pijalni uzdrowiskowych dostarczana jest z innych uzdrowisk. Zagospodarowane zdroje, ogólnodostępne punkty czerpalne: Muszyna: - otwór Anna, otwór Józef, źródło Grunwald, Wapienne: - źródła: Stefan i Michalina (fot.), źródła Maria i Dzikie, Szczawa: Fot. 2. Pijalnia „Antoni” w Muszynie 72 - Szczawa I, Hanna, Dziedzilla, Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce zalecana w nieżytach żołądka, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, po resekcji żołądka. Szczawnica 6 Stefan woda lecznicza: Szczawa wodorowęglanowo - chlorkowo sodowo – jodkowa 9,2 g 7 Jan woda lecznicza: Szczawa wodoroweglanowo - chlorkowo –sodowa 4,3 g zalecana jest w schorzeniach dróg oddechowych i nadkwasocie żołądka 8 Helena 9 Józefina woda lecznicza: Szczawa wodorowęglanowo - chlorkowo – sodowa 4,4 g wskazana jest przy nieżytach gardła i nosa, stanach zapalnych, astmie, rozedmie płuc, skazie moczanowej i otyłości 10 Józef - źródło Wapienne, Krościenko: łagodzi stany stresowe i nadmierną pobudliwość, działa przeciwzapalnie i przeciwuczuleniowo. Jan 2 3 Kraków: 4 Krynica-Zdrój Szczawnica: - Pijalnia wody z otworów Stefan, Jan, Helena, JózefiFot. 4. Otwór wody leczniczej na, Józef, w Wysowej 3 Właściwości lecznicze wg informacji uzdrowiskowych zalecana szczególnie w schorzeniach dróg oddechowych, nie zalecana jednak przy nadkwasocie żołądka Wysowa-Zdrój Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 73 6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych Wysowianka naturalna woda mineralna. Ogólna zawarZdrój tość rozpuszczonych składników 505,6 Rabka-Zdrój woda lecznicza: chlorkowo-sodowa, jodkowa, bromkowa Rabczańska Zawartość NaCl wynosi od 19 600 do 23 15 Solanka ze źr. 900. Krakus Stężenie składników swoistych: Jod 16 do20, Br od 36 do 45 16 woda lecznicza: Termalna Rabczańska chlorkowo-sodowa, jodkowa, bromkowa Zawartość NaCl wynosi od 23 900 do Solanka z ujęcia 24 100. termalnego Stężenie składników swoistych: Jod 19 Rabka IG-2 do21, Br od 72 do 83 Fot. 1. Kraków. Etykieta nieprodukowanej już wody mineralnej Krakowianka. W tabeli 43 pominięto naturalne wody mineralne, stołowe i źródlane, które również są butelkowane przez licznych producentów na bazie wód leczniczych, występujących w uzdrowiskach bądź w innych miejscowościach. W hydrogeologii, ze względu na mineralizację, wody dzieli się na: słodką < 1 g/dm3, półsłodką 1 – 3 g/dm3, słonawą 3 – 10 g/dm3, słoną 10 – 35 g/dm3, solankę > 35 g/dm3. Definicja wód mineralnych stosowana w przemyśle rozlewniczym różni się od tej używanej w hydrogeologii. W rozlewnictwie wód mineralnych (ze względu na zawartość soli mineralnych) wydziela się wody: bardzo niskozmineralizowane poniżej 0,05 g/dm3 , niskozmineralizowane od 0,05 do 0,5 g/dm3 i wysokozmineralizowane: > 1,5 g/dm3 . 74 stosowana do płukania gardła, inhalacji solankowych, kąpieli solankowych stosowana do płukania gardła, nawilżenia śluzówki, inhalacji solankowych Według stopnia nasycenia dwutlenkiem węgla naturalne wody mineralne, źródlane i stołowe dzieli się na: wody niegazowane, wody niskonasycone – do 1,5 g/dm3 CO2, średnionasycone – 1,5 – 4,0 g/dm3 CO2 i wysokonasycone- powyżej 4 g/dm3 CO2 . W okresie ostatnich dwudziestu lat na obszarze województwa małopolskiego stare rozlewnie naturalnych wód mineralnych Kryniczanka, Muszynianka, Piwniczanka, Wysowianka, zostały zmodernizowane. Ponadto powstało szereg nowych zakładów rozlewniczych, w których produkowane są wody butelkowane pod nazwami handlowymi: MultiVita , Galicjanka, Muszyna Minerale, Krynica Minerale, Cechini, Sopel, Muszyna Zdrój, Zdroje Muszyny i inne. Wody termalne W ostatniej dekadzie XX wieku rozpoczęto wykorzystywanie energii geotermalnej w ciepłownictwie (rys.4). Obecnie działa 5 zakładów geotermalnych na Podhalu. Cztery eksploatują wody termalne dla celów rekreacyjnych w Zakopanem (fot.), Białym Dunajcu (fot.), Bukowinie Tatrzańskiej (fot.), Białce Tatrzańskiej (fot.). Dotychczasowe doświadczenia sugerują, że wody termalne Niecki Podhalańskiej powinny być przede wszystkim eksploatowane w ośrodkach rekreacyjno-rehabilitacyjnych. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Tabela 44. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych województwa małopolskiego opracowano (według Poradnika Kuracjusza Nr 2 z 2013 roku) Choroby ortopedyczno-urazowe + + + + + + Choroby układu nerwowego (Neurologia) + + + + + + + + KIERUNKI LECZNICZE Choroby reumatologiczne (Reumatologia) + + Choroby kardiologiczne i nadciśnienie (Kardiologia) + + Choroby górnych dróg oddechowych ( Laryngologia) + + + + Choroby dolnych dróg oddechowych (Pulmonologia) + + + + Choroby układu trawienia (Gastroenterologia, hepatologia) + + Cukrzyca (Diabetologia) + Otyłość + Osteoporoza + Żegiestów-Zdrój 14 Wysowa-Zdrój zalecana w chorobach: dwunastnicy, wrzodach żołądka, cukrzycy, schorzeniach dróg żółciowych, przemianach materii itp. Wapienne woda lecznicza: wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa HCO3 (3417) – Cl (709) –Na (1395) 5 226 Szczawnica Henryk Swoszowice 13 Rabka-Zdrój Józef zalecana w chorobach: kamicy nerkowej, stanach zapalnych dróg moczowych, dnie moczanowej, innych chorobach urologicznych cza solnego, korzystnie wpływa na zakończenia nerwów w skórze. Działanie biochemiczne uzyskuje się również pod wpływem kąpieli w szczawach i wodach kwasowęglowych. Niektóre wody wykorzystuje się do produkcji soli leczniczych a także do wytwarzania aerozoli solnych na obiektach tężniowych. Uzdrowiska małopolskie posiadają zróżnicowane profile lecznicze, wynikające z właściwości surowców leczniczych i klimatu oraz stosowanych metod leczenia. W województwie małopolskim jak wspomniano wcześniej funkcjonuje dziewięć uzdrowisk statutowych, lecz zróżnicowany jest sposób wykorzystania w nich wód leczniczych. Wody kwasowęglowe i szczawy opisane w podrozdziałach od 4.1 do 4.22, wykorzystywane są zarówno do celów pitnych, butelkowania oraz zabiegów terapeutycznych. Natomiast wody siarczkowe i solanki, opisane w podrozdziałach 4.23 do 4.27, służą głównie do celów kąpielowych. W uzdrowiskach Muszyna, Piwniczna- Zdrój i częściowo w Krynicy-Zdroju wody kwasowęglowe i szczawy wykorzystywane są głównie do celów rozlewniczych. Piwniczna Zdrój 12 woda lecznicza: wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-wapniowa HCO3 (1129) – Cl (170) –Na (363) - Ca (104) 2 157 11 Różnorodność składu chemicznego wód leczniczych, umożliwia stosowanie ich do kuracji pitnych, inhalacji, kąpieli oraz płukania jam ciała. „Ze względu na łatwe przenikanie składników mineralnych przez błony śluzowe przewodu pokarmowego, podawanie wody leczniczej per os stwarza możliwość najbardziej efektywnego oddziaływania biochemicznego składników danej wody, zarówno tych o właściwościach leczniczych jak też potencjalnie szkodliwych” (Latour T, 2012). Do kuracji pitnych zalecane się wody zawierające głównie wodorowęglany wapnia, magnezu, sodu, potasu. „Działanie wodorowęglanów (>1500 mg/l ) sodu i wapnia polega na regulowaniu odczynu pH w przewodzie pokarmowym i drogach moczowych a w następstwie hamowaniu stanów zapalnych w tych narządach i zapobieganiu tworzenia kamieni moczowych. Oddziaływanie składników rozpuszczonych, zwłaszcza wodorowęglanów wapnia i magnezu potęguje współobecność dwutlenku węgla” (Latour T, 2012). Zastosowanie do kąpieli leczniczych wód mineralnych chlorkowo-sodowych, siarczkowych, poprzez ich silne działanie osmotyczne i tworzenie na powierzchni skóry tzw. płasz- Muszyna zalecana w chorobach: wrzodowych, przewlekłych nieżytach żołądka i dwunastnicy, dyskinezy dróg żółciowych, zaparciach Krynica Zdrój Franciszek woda lecznicza: wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodkowa HCO3 (8930) – Cl (2522) –Na (4650), J (3) 14 814 7. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + Choroby skóry (dermatologia) Choroby kobiece (ginekologia) + Choroby nerek i dróg moczowych (nefrologia i urologia) + Choroby krwi i układu krwiotwórczego (hematologia) + Choroby zawodowe + + + + + + + + Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 75 8. Podstawowe pojęcia i definicje Balneologia – dział medycyny, nauka zajmująca się badaniem właściwości leczniczych wód podziemnych wykorzystywanych do kąpieli i picia oraz peloidów, a także współdziałających czynników środowiskowych (np. klimatycznych). Balneoterapia – wykorzystywanie surowców balneologicznych do leczenia, rehabilitacji, rekreacji i profilaktyki leczniczej. Infiltracja – wsiąkanie wody pochodzącej z opadów atmosferycznych, z cieków i zbiorników powierzchniowych oraz z kondensacji pary wodnej z powierzchni terenu do strefy aeracji, a następnie przesączanie do strefy saturacji. Kopalina – w rozumieniu Ustawy Prawo geologiczne i górnicze kopaliną jest takie naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą. (Wody lecznicze zaliczane są do kopalin i ich wydobywanie może być prowadzone wyłącznie na podstawie koncesji udzielanej przez Marszałka Województwa. Do 2011 roku koncesji udzielał Minister Środowiska). Flisz karpacki – zespół głębokomorskich osadów składających się zazwyczaj z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków. Mineralizacja wód – podstawowa cecha chemiczna wody określana w badaniach hydrogeochemicznych m.in. przy ocenie jakości wody i różnego rodzaju klasyfikacjach wód. Oblicza się ją sumując stężenia wszystkich mineralnych składników wody i wyraża się w mg/dm3 lub g/ dm3. Wody mineralne, to wody o mineralizacji wyższej od 1 g/dm3 . Wartość ta została przyjęta w 1911 r. na Zjeździe Balneologów i Chemików w Nauheim (Dominikiewicz,1951) a w Polsce wprowadzona w 1954 r. Wody zwykłe (słodkie) mają mineralizację niższą od 1 g/dm3 . Obszar górniczy – jest to przestrzeń, w granicach której przedsiębiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny oraz prowadzenia robót górniczych. Teren górniczy – jest to przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego. Obszar zasilania wód podziemnych – jest to obszar, na którym opady atmosferyczne lub wody powierzchniowe (także sztucznie magazynowane) przenikają bezpośrednio lub pośrednio (przez utwory przykrywające) do poziomu wodonośnego. Obszar zasobowy – jest to fragment zbiornika wód podziemnych ograniczony zasięgiem spływu wód podziemnych do ujęcia, w obrębie którego formuje się co najmniej połowa zasobów eksploatacyjnych tego ujęcia. Odwiert eksploatacyjny – otwór eksploatacyjny, to studnia. Najczęściej pionowe ujęcie wód podziemnych sięgający z powierzchni do poziomu wodonośnego i przystosowany za pomocą urządzeń technicznych do trwałego poboru wody Płaszczowina – jest to duża jednostka strukturalna częściowo lub całkowicie oderwana od swego podłoża i przemieszczona oraz sfałdowana lub zdeformowana w wyniku tego transportu. 76 9. Tabela stratygraficzna (według ICS) Poziom wodonośny – jest to zbiorowisko wód podziemnych pozostające w łączności hydraulicznej. Surowce balneologiczne – wody lecznicze (mineralne i swoiste) i gazy lecznicze (dwutlenek węgla, siarkowodór, radon) oraz peloidy (borowiny, błota lecznicze) Typy chemiczne wody – jest to zespół właściwości fizyczno-chemicznych wody, przedstawiony w formie skróconej, jako procentowy zapis anionów i kationów o stężeniu powyżej 20% mval/dm3. W zapisie typu wody gazowe i niezdysocjowane zapisane są w mg/dm3 . Wody lecznicze. Kryteria warunkujące zaliczenie wód podziemnych do leczniczych określone są w Prawie geologicznym i górniczym: Wodą leczniczą jest woda podziemna, która pod względem chemicznym i mikrobiologicznym nie jest zanieczyszczona, cechuje się naturalną zmiennością cech fizycznych i chemicznych o zawartości: a) rozpuszczonych składników mineralnych stałych - nie mniej niż 1000 mg/dm3 lub b) jonu żelazawego - nie mniej niż 10 mg/ dm3 (wody żelaziste), lub c) jonu fluorkowego - nie mniej niż 2 mg/ dm3 (wody fluorkowe), lub d) jonu jodkowego - nie mniej niż 1 mg/dm3 (wody jodkowe), lub e) siarki dwuwartościowej - nie mniej niż 1 mg/dm3 (wody siarczkowe), lub f) kwasu metakrzemowego - nie mniej niż 70 mg/dm3 (wody krzemowe), lub g) radonu - nie mniej niż 74 Bq/dm3 (wody radonowe), lub h) dwutlenku węgla niezwiązanego - nie mniej niż 250 mg/dm3 z tym, że od 250 do 1000 mg/dm3 to wody kwasowęglowe, a powyżej 1000 mg/dm3 to szczawa. Od 2006 roku do wód swoistych nie zalicza się wód: bromkowych, manganowych i borowych. Zasoby dyspozycyjne – jest to ilość wód podziemnych możliwa do pobrania z obszaru bilansowego w określonych warunkach środowiska i hydrogeologicznych, bez wskazywania szczegółowej lokalizacji i warunków techniczno-ekonomicznych ujmowania wód. Zasoby eksploatacyjne – jest to ilość wód podziemnych możliwych do pobrania z ujęcia w danych warunkach hydrogeologicznych i techniczno-ekonomicznych, z uwzględnieniem zapotrzebowania na wodę i przy zachowaniu wymogów ochrony środowiska. Źródło – naturalny i samoczynny, skoncentrowany wypływ wody podziemnej na powierzchni terenu lub w dnie zbiornika wodnego (źródło zatopione). Zwierciadło wód podziemnych – ustalone w wyniku naturalnego ciśnienia hydrostatycznego zwie się zwierciadłem statycznym, natomiast gdy jest obniżone wskutek pompowania wody lub podniesione wskutek jej wprowadzania do utworów wodonośnych, nosi nazwę zwierciadła dynamicznego. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Tabela stratygraficzna (według ICS), obejmująca jeden „Eon”, gdyż wody lecznicze i termalne województwa małopolskiego występują w utworach ery kenozoicznej i mezozoicznej. Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 77 10. Wybrana literatura Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2012 r. http://surowce-mineralne.pgi.gov.pl. Chowaniec J. 2012 - Dotychczasowy stan rozwoju geotermii w Polsce i naturalne warunki jej rozwoju. PIG/PIB O/ Kraków. Chowaniec J., Ciężkowski W., Duliński M., Józefko I., Porwisz B., Zuber A. 2009 – Typy chemiczne szczaw w Karpatach fliszowych. Biuletyn PIG, Hydrogeologia z. IX/1. Chowaniec J., (red) Freiwald P.,(red) 2011-Atlas hydrogeoróżnorodności województwa małopolskiego .PIG/PBG Oddział Kraków. Chowaniec J., Freiwald P., Operacz T., Patorski R., Porwisz B., Witek K., 2008- Surowce balneologiczne województwa małopolskiego. Wody lecznicze i termalne -zasoby, wykorzystanie, możliwości rozpoznania i zagospodarowania nowych złóż. PIG/PIB. Chowaniec J., Hajduga M., Porwisz B., Radwan J., 2013 – Najmniejsze i jedyne z wodami siarczkowymi Uzdrowisko karpackie w miejscowości Wapienne koło Gorlic. Biuletyn PIG-456; Warszawa. Ciężkowski W., Cisek J., Porwisz B., Żak S., 1999 - Dwutlenek węgla w powietrzu glebowym na obszarze zlewni Muszynki w świetle wstępnych badań. Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom IX. Ciężkowski W., Duliński W., Józefko I., Kiełczowa B., Liber-Madziarz E., Witczak S., Zuber A., Żak S., 2002 - Występowanie, dokumentowanie i eksploatacja endogenicznego dwutlenku węgla w Polsce. WTK Wrocław. 10. Wybrana literatura Porwisz B., Radwan J., Chowaniec J., Zuber A., 2011 – Wody podziemne Piwnicznej-Zdroju, ich wiek i obszary zasilania, według danych izotopowych. Biuletyn PIG-Hydrogeologia 2011. Warszawa Porwisz B., Reśko D., Szczepański A., Tomaszewska B., - 2006 Występowanie, chemizm, zasoby i znaczenie wód leczniczych Małopolski. Górnictwo w Małopolsce. Wydawnictwo Instytutu G.S.M. i E. PAN Porwisz A., Porwisz B., Grządziel A., Janusz M., - 2008 Operat Uzdrowiska Swoszowice Gminy Miejskiej Kraków. Radwan J., Porwisz B., Zuber A., Kowalski J., Szarek W., 2000 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych i o właściwościach leczniczych z utworów trzeciorzędowych ujęć eksploatowanych przez ZEWM „Muszynianka” wraz z obszarami zasilania i oceną zasobów wód podziemnych rejonu Muszyny-Milika – Zespół Usług Hydrogeologicznych s.c. Kraków. Radwanek-Bąk (redakcja). 2009 - Georóżnorodność i atrakcje geoturystyczne województwa małopolskiego. PIG-PIB O/Kraków, Wydawnictwa Kartograficzne „Kompas” Kraków. Rajchel L., 2012 - Szczawy i wody kwasowęglowe Karpat Polskich. Wydawnictwa AGH Kraków. Rajchel L., 2000- Źródła wód siarczkowych w Karpatach Polskich. Wydawnictwa AGH Kraków. Rajchel L., Rajchel J., 1999 - Karpackie źródła wód mineralnych i swoistych- pomnikami przyrody nieożywionej. Przegl. Geol. Warszawa. Dowgiałło J., Kleczkowski A. S., Macioszczyk T., Różkowski A., (red), 2002 - Słownik hydrogeologiczny, PIG Warszawa. Reśko D., Porwisz B., Schmaltz A., 2007 Wody lecznicze dorzecza Popradu oraz wybrane prace i badania wód leczniczych Krynicy-Zdroju. Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom XIII. Część 1. Wydawnictwa AGH Kraków. Franczukowski Z., (redakcja) 2008 - Wielka księga Polskich Uzdrowisk, Kąpielisk nadmorskich i miejscowości o walorach klimatyczno-zdrojowych. Wydawnictwo Mirex Bydgoszcz. Schmaltz A., Madraus-Konicka E., 2007 Krynica Zdrój- Perła polskich uzdrowisk Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom XIII. Część 4. Wydawnictwa AGH Kraków. Gala J., Gala A., 1996 – Uzdrowiska Gminy Muszyna i ich walory w prewencji chorób cywilizacyjnych. INTERMEDELEX Kraków Szamborski 1987 Górecki W.(red.) 2011- Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat zachodnich. AGH Kraków. Kępińska B., Ciągło 2008 - możliwości zagospodarowania wód geotermalnych Podhala dla celów balneologicznych i rekreacyjnych. Geologia 2008.Tom 34.zeszyt 3 (541-599). Szarek W., 2007 Eksploatacja wód leczniczych w Uzdrowisku Muszyna – dawniej i dziś. Szkolenie Służb Geologicznych Uzdrowiskowych Zakładów Górniczych. Wysowa-Zdrój Węcławik S., 1991 - Kompleksowa metodyka badań ochrony surowców balneologicznych przed oddziaływaniem przemysłu. Wydawnictwo CPPGSMiE PAN Kraków. Krawczyk J., Porwisz B., 2005. - Dokumentacja hydrogeologiczna ustalająca zasoby eksploatacyjne wód leczniczych ujęcia źródło „Główne” i źródło „Napoleon” w Krakowie - Swoszowicach. Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. Kraków. Latour T., 2012 – Składniki mineralne wód leczniczych warunkujące sposób ich wykorzystania do zabiegów kuracyjnych. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH, Zakład Tworzyw Uzdrowiskowych w Poznaniu. Szkolenie Służb Geologiczno-Górniczych „Salus per aquam” czyli „Zdrowie przez wodę”. Ustroń. Porwisz B., 2005 - Lecznicze wody siarczkowe na zapadlisku przedkarpackim - Szkolenie Służb Geologicznych Uzdrowiskowych Zakładów Górniczych. Kraków-Horyniec Materiały internetowe dotyczące wód mineralnych w woj. małopolskim: Motyka J., Porwisz B., Rajchel L., Zuber A., - 2003 Wody mineralne Krzeszowic. Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom XI, cz.1- Gdańsk. Paczyński B.(red.), Sadurski A.(red.), 2007 - Hydrogeologia regionalna Polski tom II. Wody mineralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. PIG Warszawa. Porwisz B., Chowaniec J., Gorczyca G., Kowalski J., 2002 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód leczniczych i towarzyszących im lub występujących odrębnie wód potencjalnie leczniczych na obszarze Karpat i zapadliska przedkarpackiego. Zadanie I, Zadanie A-1. Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, PIG Oddział Karpacki Kraków. Porwisz B., Radwan J., Zuber A., 1999 – Zasilanie ujęć wód podziemnych rejonu Tylicza Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom IX- Warszawa- Kielce 78 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce Fot. 1. Łomica k. Piwnicznej. Wodospad w rejonie źródeł mineralnych Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 79 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z otworu „Antoni” Muszyna 80 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody „Źródło Główne” Swoszowice Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 81 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z otworu „Helena” Rabka Zdrój 82 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody ze źródła „Kinga” Głębokie Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 83 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu „Krakus” Rabka Zdrój 84 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu M-4 Kraków (Mateczny) Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 85 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody ze źródła „Marta” Uzdrowisko Wapienne 86 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z otworu „Milusia” Muszyna Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 87 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z otworu „P-7” Piwniczna 88 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu „PIG/PGIN-1” Bukowina Tatrzańska Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 89 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu „Powroźnik I” Powroźnik 90 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwieru „Szczawa I” Szczawa Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 91 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu T-III Tylicz 92 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu „WK-1” Muszyna Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 93 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody ze źródła „Zdrój” Wierchomla 94 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z ujęcia „Zdrój Główny” Krzeszowice Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 95 11. Wykresy chemizmu wody Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznej wody z odwiertu „Złockie 8” Złockie k/Muszyny 96 Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce
