Państwo Katar - Ambasada Państwa Kataru

2009
Paostwo Katar
Gospodarka – polityka – kultura
Katarzyna Górak-Sosnowska, Robert Czulda (red.)
Ibidem, Łódź 2009
projekt książki
2009-08-03
SPIS TREŚCI
Wstęp
4
GOSPODARKA
Katarzyna Górak-Sonowska, Ku dywersyfikacji: polityka gospodarcza Kataru
Blanka Łęgowska, Nowoczesne technologie przyszłości w górnictwie gazowym Kataru
Magda Hussain-Pamuła, Prywatyzacja w Katarze
7
17
25
POLITYKA
John E. Peterson, Katar i świat. Budowanie marki mikropaostwa
Steven Wright, Polityka zagraniczna Kataru: geopolityka i strategiczne filary
David B. Roberts, Katar – w poszukiwaniu bezpieczeostwa
Robert Czulda, Polityka wojskowa Kataru
Steven Ekovich, Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi
37
54
71
84
95
SPOŁECZEOSTWO
Katarzyna Górak-Sosnowska, Kobiety w sferze publicznej: edukacja, gospodarka i polityka 105
Katarzyna Brataniec, W stronę nowoczesności – problemy edukacji w Katarze
114
Magdalena Rostron, Qatar Foundation: działalnośd i modele edukacji
123
Leo Lefebure, Stosunki międzyreligijne w Katarze
132
Marcin Grodzki, Chrześcijanie w Katarze
140
KULTURA
Katarzyna Pachniak, Symbol Kataru – poeta i orator Katari Ibn al-Fudża’a
Barbara Michalak-Pikulska, Współczesna literatura w Katarze
Ewa Machut-Mendecka, Złota kula spadająca do błękitnych wód (mitologia Al-Dżaziry)
Marcin Styszyoski, Siła perswazji w audycjach stacji Al-Dżazira
146
158
168
183
Noty o autorach
Katar: informacja o paostwie
193
196
Strona 2 z 201
Szanowni Paostwo,
Z nieukrywaną przyjemnością chciałbym Paostwa zachęcid do lektury pierwszej
książki w języku polskim poświęconej Paostwu Katar.
W 2006 r. miałem zaszczyt otworzyd nową Ambasadę Rzeczypospolitej Polskiej
w Doha, którą kieruję do dnia dzisiejszego. Warto odnotowad, że stosunki polityczne
pomiędzy obu paostwami rozwijają się niezwykle szybko.
W 2009 r. obchodzimy 20. rocznicę nawiązania stosunków dyplomatycznych. Katar z
dnia na dzieo staje się jednym z istotnych arabskich partnerów Polski. Nabiera to
szczególnego znaczenia, zwłaszcza po podpisaniu długotrwałego kontraktu na dostawy
katarskiego skroplonego gazu LNG do terminalu w Świnoujściu. Trwa wymiana wizyt na
wysokim i najwyższym szczeblu. W 2002 r. Warszawę odwiedził Emir Kataru, szajch Hamad
Ibn Chalifa Al Sani. Dwa lata później w Doha przebywał polski prezydent. W ostatnim czasie
w Katarze m.in. gościli: Premier Donald Tusk; Marszałek Senatu RP, Bogdan Borusewicz wraz
z delegacją biznesu; Minister Skarbu Paostwa, Aleksander Grad; Minister Sportu i Turystyki,
Mirosław Drzewiecki; Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Jacek Jezierski oraz Małżonka
Prezydenta RP, Maria Kaczyoska. W Polsce z kolei oczekiwana jest rewizyta katarskiego
władcy.
Kontakty polityczne przyniosły zdecydowane ożywienie stosunków gospodarczych,
których poziom odnotował spektakularny wzrost w 2008 r. o tysiąc procent. W tym samym
czasie wyraźnie wzrosła liczba Polaków podejmujących pracę w Katarze, co świadczy o stale
rosnącym zainteresowaniu tym krajem, dotychczas znanym jedynie z działalności największej
arabskiej stacji telewizyjnej Al-Dżazira.
Mam nadzieję, że niniejsza publikacja pozwoli przybliżyd Paostwu niezmiernie
ciekawe i szybko rozwijające się Paostwo Kataru.
Ambasador RP
Robert Rostek
Strona 3 z 201
Wstęp
Katar zwykło się postrzegad przez pryzmat jego zasobów surowców energetycznych –
podobnie jak i inne paostwa arabskie leżące nad Zatoką Perską (Arabską) – Arabię Saudyjską,
Bahrajn, Kuwejt, Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Na ich bogactwo (trzy z nich znajdują
się w pierwszej dwudziestce paostw o najwyższym PKB per capita) przełożyły się regionalnie
największe na świecie zasoby ropy naftowej, odkrywane począwszy od lat 30. Umożliwiły
one zarazem dynamiczny rozwój gospodarczy i społeczny. Paostwa Zatoki traktowane są przy
tym jak monolit – wszystkie posiadają duże zasoby naturalne, sporą nadwyżkę finansową,
którą coraz częściej inwestują na Zachodzie, słyną z wyrafinowanych inwestycji krajowych, a
ponadto cechują się dużym społecznym konserwatyzmem. Co więcej, wydaje się, że
posiadane zasoby są zarówno warunkiem koniecznym, jak i wystarczającym ich dobrobytu.
To znaczy, paostwa te bogacą się same z siebie, nie podejmując w tym kierunku żadnych
starao, działao i nie patrząc w przyszłośd – jak gdyby ropa i gaz miały zawsze znajdowad się
pod ich powierzchnią.
Katar wyróżnia się na tle pozostałych paostw Zatoki Perskiej (Arabskiej) z kilku
powodów. Po pierwsze, stawia na rozwój gazownictwa, które uznane jest za przyszłośd rynku
energetycznego. Celem strategicznym Kataru jest uzyskanie pozycji dominującego
eksportera tego surowca na świecie. Drugim powodem jest sfera polityki. Pomimo
niewielkiego rozmiaru, Katar wypracował sobie pozycję mediatora w sporach
bliskowschodnich, a dzięki umiejętnemu lawirowaniu między głównymi siłami w regionie –
Arabią Saudyjską, Iranem i Stanami Zjednoczonymi, osiągnął bezpieczną pozycję na arenie
regionalnej i globalnej. Kolejnym wyróżnikiem Kataru jest stacja telewizyjna Al-Dżazira, która
urosła do światowej marki medium – najbardziej rozpoznawalnego wśród niezachodnich
stacji telewizyjnych. Wreszcie, warto wskazad na osobę emira Kataru – Szajcha Hamada Ibn
Chalifę Al Saniego – który należy do najmłodszych, a zarazem najbardziej postępowych
władców w regionie. Jego małżonka Szajcha Muza bint al-Misnad porównywana jest dzięki
swojej działalności do jordaoskiej królowej Rani. To przede wszystkim im Katar zawdzięcza
dalekowzroczną politykę, która nastawiona jest na stopniowe przekształcenie go w
nowoczesne paostwo.
Publikacja przedstawia różne oblicza Kataru – obok najbardziej znanego,
gospodarczego, także polityczne i społeczno-kulturowe. Dzięki temu możliwe będzie
całościowe nakreślenie zmian, które zachodzą w tym paostwie. Autorzy artykułów pochodzą
z polskich, jak i zagranicznych ośrodków badawczych i reprezentują różne dyscypliny
naukowe. Częśd gospodarcza omawia politykę dywersyfikacji Kataru (Katarzyna GórakSosnowska), a następnie bardziej szczegółowo jej dwa elementy – zastosowanie
nowoczesnych technologii w górnictwie gazowym (Blanka Łęgowska) oraz proces
prywatyzacji (Magda Hussain-Pamuła). W części politycznej autorzy ukazują działania Kataru
na rzecz wyrobienia sobie marki na świecie (John E. Peterson), przedstawiają także meandry i
wymiary katarskiej polityki zagranicznej (Steven Wright), w tym polityki bezpieczeostwa
(David B. Roberts) i wojskowej (Robert Czulda), oraz relacje Kataru ze Stanami
Strona 4 z 201
Zjednoczonymi (Steven Ekovich). Trzeci blok dotyczy społeczeostwa – problematyki
funkcjonowania kobiet w sferze publicznej (Katarzyna Górak-Sosnowska), ze względu na
nacisk położony na rozwój kapitału ludzkiego; dwa kolejne teksty dotyczą problemów
edukacji (Katarzyna Brataniec) oraz działalności Qatar Foundation (Magdalena Rostron). Dwa
ostatnie w tej części teksty dotyczą spraw religijnych – stosunków międzyreligijnych (Leo
Lefebure) oraz katarskich chrześcijan (Marcin Grodzki). Publikację dopełnia częśd poświęcona
kulturze Kataru. Rozpoczynają ją dwa teksty ilustrujące historię i teraźniejszośd katarskiej
literatury – życie VII-wiecznego poety i oratora Katariego Ibn al-Fudża’a (Katarzyna Pachniak)
oraz współczesną literaturę w Katarze (Barbara Michalak-Pikulska). Częśd kulturową
zamykają dwa teksty na temat najbardziej znanej arabskiej stacji telewizyjnej – o mitologii
Al-Dżaziry (Ewa Machut-Mendecka) oraz sile jej medialnego przekazu (Marcin Styszyoski).
Paostwo Katar: gospodarka – polityka – kultura to pierwsza w języku polskim, a
zarazem jedna z nielicznych, prac zbiorowych poświęcona Paostwu Katar. Na polskim rynku
wydawniczym pojawiały się dotąd wyłącznie publikacje na temat regionu Zatoki oraz
wybranych jej paostw (Arabia Saudyjska, Kuwejt). Wydanie publikacji o Katarze możliwe było
w dużej mierze dzięki wsparciu Ambasady Paostwa Katar w RP, za które redaktorzy niniejszej
publikacji serdecznie dziękują. Mamy nadzieję, że niniejsza książka przyczyni się do lepszego
poznania tego niewielkiego, ale bardzo ciekawego paostwa.
***
W pracy zastosowano uproszczoną transkrypcję nazw i terminów arabskich opartą na
zasadach polskiej ortografii, zgodną z zasadami przyjętymi w encyklopediach PWN oraz w
Nazewnictwie geograficznym świata. Nazwy własne utrwalone w języku polskim, bądź
oficjalnie przyjęte, pozostały bez zmian (np. Doha a nie ad-Dauha, Saud a nie Su’ud). Od
rzeczownika islam przyjmuje się za Słownikiem języka polskiego, formę przymiotnikową
muzułmanoski, a nie islamski. Rada Współpracy Panstw Zatoki określana będzie jako GCC
(Gulf Cooperation Council), a sama Zatoka jako Perska (a nie Arabska).
Strona 5 z 201
GOSPODARKA
Strona 6 z 201
Katarzyna Górak-Sosnowska
Ku dywersyfikacji: polityka gospodarcza Kataru
Katar należy do najzamożniejszych krajów świata z PKB per capita wysokości 63 tys.
USD (2006)1. Od kilku lat paostwo to cechuje się wysokim wzrostem gospodarczym, który w
2006 r. osiągnął 8,8%2. Wraz z Arabią Saudyjską, Bahrajnem, Kuwejtem, Omanem i
Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi należy do Rady Współpracy Paostw Zatoki (GCC – Gulf
Cooperation Council). Wyróżniają się one trzema cechami: należą do najbardziej zamożnych
paostw świata; swoje bogactwo zawdzięczają surowcom naturalnym (ropa naftowa i gaz
ziemny); a przy tym są uważane za najbardziej konserwatywne w całym świecie islamu.
Jednocześnie paostwa Zatoki (a zwłaszcza emirat Dubaju) zwracają na siebie uwagę
wyrafinowanymi inwestycjami i bogactwem. Uważa się jednak, że nie próbują one
przeprowadzid skutecznej dywersyfikacji gospodarczej; na tyle skutecznej, aby pozwoliła na
uniezależnienie się tych paostw od surowców energetycznych, które, co prawda, w dalekiej
przyszłości, ale zostaną wyczerpane. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie prób
dywersyfikacji gospodarki Kataru, emiratu relatywnie mniej znanego, który dąży do pozycji
lidera w regionie.
Podobnie – jak w przypadku innych paostw Zatoki – gospodarkę Kataru kształtuje
kilka czynników, które przedstawia Elias Baroudi3: duża zależnośd od eksportu paliw;
stosunkowo niewielki sektor prywatny przy silnej dominacji sektora publicznego jako
głównej siły napędowej gospodarki krajowej; ograniczone występowanie surowców innych
niż węglowodory i praktyczny brak możliwości rozwijania rolnictwa; bardzo niski poziom
samowystarczalności (za wyjątkiem źródeł energii); ograniczona podaż rodzimej siły
roboczej, jej niski poziom edukacji i zaangażowanie w gospodarkę oraz początkowy brak
tradycji przedsiębiorczości i silnej etyki pracy w społecznościach beduioskich.
Z drugiej strony można wskazad na uwarunkowania gospodarcze i społecznopolityczne właściwe tylko dla Kataru, w istotny sposób wpływające na jego pozycję w
regionie oraz możliwości dywersyfikacji gospodarki:
 gospodarka Kataru opiera się przede wszystkim na gazie ziemnym, który jest
głównym surowcem eksportowym, a nie na ropie naftowej. Tymczasem
zainteresowanie gazem ziemnym na świecie zdecydowanie rośnie, ponieważ w
porównaniu z paliwami, w mniejszym stopniu obciąża on środowisko naturalne.
1
Qatar Review 2007, Country Watch 2007, s. 59.
Qatar Economic Report, Bank Audi LLC, lipiec 2007, s. 1.
3
E. Baroudi, Economic diversification in the oil-producing countries: the case of the Gulf Cooperation Council
economies, [w:] Economic Diversification in the Arab World, Proceedings of the Expert Group Meeting on
Economic Diversification in the Arab World, Bejrut, 25-27.09.2001, ONZ 2002, s. 12.
2
Strona 7 z 201
Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej (IEA) popyt na gaz, w latach 200020054 zwiększył się o 30%.
 władca emiratu, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani (wraz z żoną) jest uważany za
jednego z bardziej postępowych w regionie i od czasu objęcia władzy w 1995 r. stara
się, aby Katar było liderem rozwoju społecznego i gospodarczego wśród paostw
Zatoki. Należy jednak pamiętad, że Katar jest zarazem jednym z bardziej
konserwatywnych paostw w regionie, a to z powodu dominującej w nim doktryny
wahhabizmu.
Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami Zatoki sprawiają, że przykładu Kataru nie można
traktowad jako wzorca. Tym niemniej ilustruje on kierunek strategii przyjętej przez paostwa
regionu, a zarazem związane z tym wyzwania stojące zarówno przed władcami jak i
obywatelami. Artykuł omawia rozwój innych niż energetyka gałęzi gospodarki w Katarze, w
tym udział inwestorów zagranicznych. Aby jednak przedstawiony obraz był pełniejszy
niezbędnym wydaje się chociaż krótkie zarysowanie sektora paliw i jego dominującego
znaczenia w gospodarce narodowej Kataru.
Sektor paliw
W latach 70. czyli w początkach paostwowości Kataru, gospodarka tego paostwa była
niemalże wyłącznie oparta na surowcach energetycznych, które stanowiły 95% przychodów z
eksportu. Jeszcze w latach 80. przychody z wydobycia ropy naftowej stanowiły 94%
wypływów budżetowych5. Obecnie stanowią ponad 55% PKB, a zarazem około 85%
wpływów z eksportu i 70% dochodów paostwa. Dane liczbowe wskazują na nieznaczne
zmniejszenie się roli surowców energetycznych w gospodarce paostwa, jednak należy
pamiętad o bardzo wysokich dochodach, jakie generują. Aby efekt dywersyfikacji był
widoczny, inne sektory gospodarki muszą nie tylko rozwinąd się, ale generowad również
znaczące dochody.
Zasoby ropy naftowej Kataru wynoszą ponad 15 mld baryłek, co powinno zapewnid
mu możliwości eksportu na porównywalnym poziomie przez najbliższe kilkadziesiąt lat. Są to
zarazem najniższe zasoby wśród paostw OPEC. Katar posiada trzecie, największe na świecie
(po Rosji i Iranie) zasoby gazu ziemnego, które szacowane są na ponad 20 bln m 36 i powinny
wystarczyd na najbliższe 200 lat. Produkcja dzienna ropy naftowej kształtuje się na poziomie
1,1 mln baryłek. Zdecydowana większośd wydobytej ropy naftowej jest eksportowana (960
tys. baryłek dziennie w 2005 r., w kraju zużywano 95 tys. baryłek dziennie) 7. Do niedawna
paostwo było czołowym eksporterem LNG (Liquified Natural Gas – gaz w formie ciekłej) w
regionie, jednak od dwóch lat zajmuje również pierwsze miejsce na świecie. Katar planuje do
2012 r. eksportowad gaz do wszystkich ważniejszych odbiorców w Ameryce Północnej,
4
J. Nash, Qatar at top of the LNG table, Arabianbusines.com, 26.06.2007.
E. Baroudi, op. cit., s. 1.
6
Qatar Review…., s. 83.
7
CIA – The World Factbook – Qatar, http://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook.
5
Strona 8 z 201
Europie i Azji8. Aby utrzymad pozycję lidera paostwo planuje trzykrotnie zwiększyd eksport
gazu9. Według szacunków CIA eksport gazu ziemnego wyniósł w 2005 r. 26 mld m 3, niewiele
więcej niż zużycie w kraju (18 mld m3)10. Wydobycie, przetwórstwo i eksport ropy naftowej
kontroluje spółka paostwowa Qatar Petroleum (QP). W przypadku gazu ziemnego są to dwie
spółki: Qatar LNG Company (Qatargas) oraz Ras Laffan LNG Company (Rasgas), w których
większośd udziałów ma QP11.
Dominacja sektora paliw w gospodarce Kataru jest naturalną konsekwencją
posiadanych zasobów naturalnych. Jednocześnie hamuje ona rozwój innych gałęzi
gospodarki. Surowce energetyczne przynoszą bardzo duże zyski, zwłaszcza w związku ze
wzrostem ich ceny na światowym rynku. Inwestowanie w inne gałęzie przemysłu wydaje się
zatem mniej opłacalne. Dodatkowym utrudnieniem jest dosyd słaba baza dla rozwoju innych
gałęzi gospodarki – brak innych surowców, niesprzyjające warunki dla rolnictwa12, niski
poziom rodzimego kapitału ludzkiego i małe terytorium kraju. Niewielkie możliwości rozwoju
w zakresie handlu towarami odzwierciedlają dane UNCTAD. W 2002 r. Katar eksportował
zaledwie 117 różnych produktów – ponad dwukrotnie mniej niż średnia liczba produktów dla
paostw rozwijających się, a wskaźnik dywersyfikacji eksportu wynosił 0,8513.
Wskazane ograniczenia zdają się przekreślad możliwości rozwoju w Katarze innych
gałęzi gospodarki, jednak paostwo to posiada jeden zasadniczy atut – znaczne wpływy
budżetowe związane ze wzrostem nie tylko wydobycia, ale przede wszystkim cen surowców
energetycznych14. W 2004 r. nadwyżka budżetowa Kataru wyniosła 7,5 mld USD 15, a w 2007
r. szacunkowe dane CIA mówią o ponad 4 mld USD różnicy między przychodami i wydatkami
budżetowymi16. Środki te Katar przeznacza w dużej mierze na rozwój infrastruktury i
strategię dywersyfikacji gospodarczej, która w najbardziej optymalny sposób pozwoliłaby na
mniejszą zależnośd od surowców.
Ku dywersyfikacji?
Począwszy od lat 70., w krajach Zatoki rozpoczęto zmiany mające na celu mniejsze
uzależnienie od wpływów z wydobycia surowców energetycznych. Program reform dotyczył
przede wszystkim rozwoju infrastruktury fizycznej i społecznej, niezbędnej do powstania
konkurencyjnych gałęzi gospodarki. Szczególną uwagę zwrócono na kapitałochłonne gałęzie
gospodarki, po to aby w najlepszy sposób wykorzystad nadwyżki budżetowe. Podjęto także
8
J. Nash, Qatar at top of the LNG table, Arabianbusines.com, 26.06.2007.
Qatar Economic Report, Bank Audi LLC, lipiec 2007, s. 2.
10
CIA…
11
Qatar Economic Report, op. cit., s. 2.
12
Katar zaspokajał w 1997 r. 70% swojego zapotrzebowania na warzywa latem, 40% zimą oraz częśd
zapotrzebowania na jajka, zboża i drób – por. National Resource Aspects of Sustainable Development in Qatar,
UN Department of Economic and Social Affairs, czerwiec 1997.
13
UNCTAD Handbook of Statistics, TD/STAT.29, Geneva 2004, s. 427-429.
14
Cena baryłki ropy naftowej wzrosła z około 25 USD w 2003 r. nawet do 100 USD w styczniu 2008 r. – por.
Single trader behind oil record, BBC News, 3.01.2008.
15
K. Hanware, Oil, Gas Exports Set to Boost Qatar’s Trade Surplus, “Arab News”, 10.01.2006.
16
CIA…
9
Strona 9 z 201
działania zmierzające do ograniczenia roli sektora publicznego w gospodarce17. Na początku
lat 90. Katar podjął dalsze działania, które zakładały m.in. utworzenie stref wolnego handlu
oraz rozwój innych gałęzi gospodarki, pośrednio lub w ogóle nie są opartych na surowcach
energetycznych. W porównaniu do sektora energetycznego18, rozwój sektorów
pozapaliwowych jest znacznie skromniejszy, aczkolwiek w roku 2006 r. wzrost wyniósł 5%19.
W przemyśle przetwórczym największe znaczenie ma petrochemia, co wydaje się
konsekwencją posiadanych zasobów surowców naturalnych. Katar już w latach 70.
zapoczątkował rozwój tych gałęzi przemysłu w paostwach Zatoki, wprowadzając do spółek
zagranicznych partnerów, którzy z jednej strony stanowili zaplecze know-how, z drugiej –
partycypowali w kosztach20. W paostwie funkcjonuje obecnie kilka firm petrochemicznych –
QAFCO (nawozy sztuczne, karbamid i amoniak), QAPCO (etylen), QPPC (plastik), QAFAC
(MTBE21), QVC (winyl, PVC) i QChem (MDPE, HDPE22). Partnerami zagranicznymi paostwa
katarskiego w sektorze petrochemicznym są koncerny amerykaoskie: Chevron Phillips i
ExxonMobil, a także firmy chioskie, norweskie, francuskie i włoskie 23. Nowym projektem
Kataru i firmy południowokoreaoskiej jest Katarski Kompleks Petrochemiczny (QPCC), który
będzie przerabiał surowce z rafinerii w Measaieed Industrial City (Musajid) i Ras Laffan.
Kompleks ma byd gotowy do 2011 r24. W Musajid znajduje się także huta stali należąca do
Qatar Steel25, fabryka cementu Qatar National Cement, budowana jest także fabryka
aluminium. W 2006 r. roczna produkcja stali była ponad 10-krotnie mniejsza niż w Polsce, za
to cementu tylko dwukrotnie. Związane jest to z bardzo dynamicznym rozwojem
budownictwa.
Rozwój budownictwa wywołany jest trwającym obecnie boomem gospodarczym. W
Katarze powstają zarówno obiekty użyteczności publicznej (m.in. przygotowane na
Azjatyckie Igrzyska Olimpijskie Nowe Międzynarodowe Lotnisko Doha, Muzeum Sztuki
Muzułmaoskiej oraz Katarska Biblioteka Narodowa, a także most łączący Katar z
Bahrajnem26), jak i obiekty komercyjno-rezydencjalne (np. 168-metrowe dwie wieże Lagoon
Plaza, 445-metrowa Dubai Tower, kompleks Al-Wab City, które pomieści 10 tys.
mieszkaoców oraz Lusail przy Energy City dla 200 tys. mieszkaoców)27. Jedną z najbardziej
znanych inwestycji jest Perła – projekt wart 2,5 mld USD, luksusowa sztuczna wyspa, na
17
E. Baroudi, op. cit., s. 21.
Udział wpływów z LNG w PKB w 2002 r. wynosił 57%, a w 2004 r. wzrósł do 62%, a więc wzrost był
zdecydowanie większy. Wynika to jednak przede wszystkim ze wzrostu cen i produkcji tego surowca – por.
About Qatar, Qatar Petroleum, http://www.qp.com.qa/mic/web.nsf/web/mic_aboutq.
19
Qatar Economic…., s. 1.
20
E. Baroudi, op. cit., s. 31.
21
Eter metylo-tert-butylowy, stosowany jako dodatek do benzyn.
22
Odpowiednio: polietylen o średniej gęstości oraz polietylen niskociśnieniowy o dużej gęstości; stosowane do
wyrobu folii, pojemników, nart i żagli.
23
Petrochemicals Industry, Eligo Recruitment, http://www.eligorecruit.com.
24
Qatar Holding Petrochemical Complex, Mesaieed Industrial City, Qatar, http://www.chemicalstechnology.com.
25
Qatar Steel, http://www.qatarstreel.com.
26
Warto dodad, że słaby rozwój infrastruktury jest jednym z powodów relatywnie niższej konkurencyjności
Kataru – por. Arab World Competitiveness Report 2007, World Economic Forum, s. 188.
27
A. Dawson, Qatar construction, ArabianBusiness.com, 5.06.2007.
18
Strona 10 z 201
której zamieszka 40 tys. osób. Obiekty rezydencjalne przeznaczone są nie tylko dla
rodowitych mieszkaoców Kataru, ale także dla obcokrajowców, którzy do niedawna nie
mogli byd właścicielami nieruchomości w Katarze. Od 2006 r. obcokrajowcom wolno zakupid
nieruchomośd w trzech wskazanych rejonach paostwa lub wydzierżawid ją na 99 lat w 18
rejonach kraju28.
Wiele z tych inwestycji związanych jest z rozwojem innej branży – turystyki, albowiem
Katar postanowił zostad światowym centrum turystyki luksusowej. Qatar Tourism
Masterplan – czyli narodową strategię rozwoju w tym zakresie – ogłosiły wspólnie Qatar
Tourism Authority i Qatar Airways w 2004 r. Budżet wynosił 15 mld USD, a miał on
przyciągnąd do Kataru do 2010 r. ponad milion turystów. Projekt przewiduje m.in.
wybudowanie dodatkowych 2550 pokoi w hotelach cztero- i pięciogwiazdkowych (m.in.
Mariott, Hilton, Four Seasons, Shangri-la), utworzenie kurortu North Beach Development
(hotele, wille, pola golfowe, centrum handlowe), a także plażę w As-Suma’isma, oraz
budowę wspomnianych obiektów użyteczności publicznej, w tym obiektów sportowych 29.
Już w 2006 r. do Kataru przyjechało 900 tys. turystów (czyli więcej niż wynosi liczba
mieszkaoców tego kraju), a plany na 2010 r. zakładają 1,5 mln przyjezdnych. Obecnie połowa
z nich to mieszkaocy innych paostw Zatoki, a zdecydowana większośd przyjeżdża do Kataru w
celach służbowych. Projekt emiratu zakłada zmianę tych proporcji – tj. większe
ukierunkowanie na turystykę wypoczynkową oraz na kraje nie-arabskie30. Zwiększająca się
liczba osób i inwestycji przekłada się także na rozwój destylacji wody, która jeszcze przed
obecnym boomem inwestycyjnym pokrywała 95% krajowego zapotrzebowania 31.
Katar rozwija także sektor finansowy. W kraju działa 15 banków, z których ponad
połowa to filie banków zagranicznych (Arab Bank Limited, Saderat Iran Bank, HSBC Bank
Middle East, Mashreq Bank PSC, PNB Paribas, Standard Charteted Bank i United Bank
Limited)32. Ponadto zarejestrowanych jest 19 firm zajmujących się wymianą walut, jedna
spółka zajmująca się sprzedażą ratalną oraz trzy firmy inwestycyjne. Wszystkie podlegają
Centralnemu Bankowi Kataru33. Podążając śladami Bahrajnu, Katar wprowadził także
bankowośd offshore, dotyczącą podmiotów nie prowadzących działalności w kraju, w którym
mają siedzibę, lecz zagranicą. Usługi offshore oferuje m.in. HSBC oraz Barclays.
Duże znaczenie mają inwestycje w rozwój innowacyjności, nowych technologii oraz
kapitału ludzkiego. W marcu 2006 r. rozpoczęto realizację Energy City, które ma byd
pierwszym bliskowschodnim kompleksowym centrum zajmującym się przemysłem
naftowym i gazownictwem. Energy City będzie stanowid centrum biznesowe i
28
New real estate law for GCC citizens and foreigners, IFP Qatar Ltd., 2.10.2006, http://www/ifpqatar.com.
Qatar Unveils new tourism masterplan, World Trabel & Tourism Council, 1.05.2004.
30
J. Nash, Qatar touting its tourism, ArabianBusiness.com, 15.05.2007.
31
The Role of Desalinated Water in Augmentation of the Water Supply in Selected ESCWA Member Countries,
ESCWA UN, 28.12.2001, s. 42.
32
Ponadto w Qatar Financial Centre filię ma: Carclays Bank PLC, National Bank of Dubai PJSC, Bank Audi LLC,
Alpen Investment Bank, Deutsche Bank AG Doha (QFC) Branch, ICICI Bank Limited, Citibank N.A., The Royal
Bank of Scotland, TAIB Bank Qatar LLC, Bank Muscat International BSC, Kaupthing Bank hf, ABN AMRO Bank NV
oraz Industrial Commercial Bank of China – por. Qatar Financial Centre, http://www.qfc.com.qa.
33
Na podstawie: Qatar Central Bank, http://www.qcb.gov.qa.
29
Strona 11 z 201
technologiczne, a także skupiad czołowe korporacje międzynarodowe z sektora paliw.
Działające w ramach Energy City Centrum Doskonałości zawiera IMEX (International
Mercantile Exchange) – największą giełdę energetyczną oraz Światowe Centrum
Zaopatrzenia Przemysłu Energetycznego, będące platformą handlową dla firm z sektora
naftowego i gazowego. Poparcie dla projektu wyraziły m.in. Schlumberger Limited, Chevron
Corporation, Microsoft i Cisco34.
Inną katarską inwestycją jest Education City – centrum doskonałości w regionie, w
którym mieszczą się filie pięciu amerykaoskich uniwersytetów. W Education City znajdują się
ponadto jednostki badawcze, w tym RAND-Qatar Policy Institute, Qatar Science &
Technology Park oraz Qatar National Research Fund35. Education City zostało założone przez
Fundację Katarską (QF) podobnie jak Qatar Science and Technology Park, który powstał jako
przyczynek do katarskiej gospodarki opartej na wiedzy. Park oferuje dostęp do laboratoriów
oraz kompleksowe usługi dla biznesu, w tym usługi marketingowe, księgowe i prawne. Mają
w nim swoje biura m.in. EADS, ExxonMobile, Microsoft, GE, Shell oraz Total36.
Pomimo znaczących nadwyżek budżetowych, Katar nie byłby w stanie przeprowadzid
tak kompleksowego programu dywersyfikacji gospodarczej we własnym zakresie. Istotnym
jego elementem są inwestycje zagraniczne, na które paostwo stopniowo zaczęło się
otwierad.
Inwestycje zagraniczne
Katar należy do paostw, które przyciągają zagraniczny kapitał pomimo dosyd dużych
restrykcji dla zagranicznych inwestorów. Prowadzenie działalności gospodarczej w Katarze
dla zagranicznego podmiotu prawnego związane było z wieloma wymogami – m.in.
koniecznością posiadania lokalnego agenta oraz partnera w projekcie, polityką kataryzacji
siły roboczej, która nakładała na firmę obowiązek zatrudnienia odpowiedniej liczby
Katarczyków, a także koniecznością płacenia podatków (w przeciwieostwie do lokalnych firm
katarskich)37.
Niesprzyjające inwestycjom zagranicznym przepisy wynikają z jednej strony z obaw
rządu, iż firmy katarskie nie sprostają konkurencji z zagranicy38, z drugiej zaś – z
uwarunkowao gospodarczych i politycznych właściwych dla krajów Zatoki Perskiej. Paostwa
te nie wykorzystują bowiem w pełni swojego potencjału w zakresie handlu
międzynarodowego. Posiadanie strategicznych dla świata surowców naturalnych nie sprzyja
liberalizacji polityki handlowej – paostwa gdyż nie widzą takiej potrzeby39. Popyt na surowce
34
Na podstawie: Energy City Qatar Lusail, http://www.energycity.com.
Na podstawie: Education City, http://www.qf.edu.qa.
36
Na podstawie: Qatar Science & Technology Park, http://www.qstp.org.qa.
37
Podatki płacą w Katarze tylko firmy zagraniczne (35%), a całkowity przychód z tego tytułu wyniósł w 2007 r.
4,6% w PKB – por. Index of Economic Freedom, Heritage Foundation & Wall Street Journal 2008, s. 333.
38
Ibidem, s. 333.
39
Porównując stopieo liberalizacji gospodarczej Kataru i innych krajów Zatoki Perskiej według rankingu Index of
Economic Freedom z 2008 r. można powiedzied, że znajduje się on wśród bardziej zamkniętych gospodarek
regionu (pamiętając o tym, że kraje Zatoki Perskiej zdecydowanie górują nad innymi paostwami arabskimi jeżeli
35
Strona 12 z 201
energetyczne jest wystarczający, a znaczące dochody nie stymulują rządów do podjęcia
starao mających na celu pozyskanie dodatkowych źródeł dochodu. Stan ten autorzy raportu
Banku Światowego Trade, Investment and Development określają jako „przekleostwo
surowców” (resource curse)40. Kolejnym czynnikiem ograniczającym liberalizację
gospodarczą i dopływ zagranicznego kapitału jest struktura władzy. Paostwa Zatoki mają
tradycje kupieckie – stąd funkcjonuje tam klasa kapitalistycznych przedsiębiorców – jednak
ulega ona wpływom elit rządzących, które często równolegle zajmują się działalnością
gospodarczą i również w ten sposób kontrolują przepływy kapitału41.
Pomimo tego, według UNCTAD, Katar przyciąga więcej zagranicznych inwestycji
bezpośrednich (ZIB), aniżeli wynikałoby to z wielkości jego gospodarki42. W 2006 r. zajął on
szóste miejsce pod względem napływu i wypływu ZIB relatywnie do wielkości swojej
gospodarki oraz istniejącej infrastruktury (Inward/Outward FDI Performance Index). Od 2003
do 2005 r. w Katarze zrealizowano 73 projekty z udziałem inwestorów zagranicznych na
łączną kwotę 34 mld USD, a w 2006 r. – 36 projekty na kwotę 282 mld USD. Od 2002 r.
podstawowym źródłem zagranicznego kapitału są Stany Zjednoczone (23 projekty), a kolejno
Wielka Brytania, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Indie i Holandia43. Należy podkreślid, że już
latach 70. Katar jako pionier w regionie dopuszczał tworzenie spółek, w której partner
zagraniczny miał udział mniejszościowy. Dotyczyło to przede wszystkim dużych projektów
przemysłowych44.
Wysoką pozycję Kataru w rankingu paostw przyciągających zagraniczny kapitał
potwierdzają międzynarodowe rankingi konkurencyjności – w Arab World Competitiveness
Report z 2005 r. Katar zajął pierwsze miejsce wśród paostw arabskich, a w Global
Competitiveness Report 2005-06 był czwarty (i czterdziesty na świecie)45. W Arab World
Competitiveness Report z 2007 r., który uwzględnia rozwój innowacyjności gospodarek
światowych, Katar – w kategorii paostw najwyżej rozwiniętych – zajął 32. miejsce na świecie i
drugie wśród krajów arabskich. Największymi barierami dla zagranicznych inwestorów
okazały się: niewystarczająca infrastruktura, utrudniony dostęp do źródeł finansowania,
nieodpowiednio wykwalifikowana siła robocza, restrykcyjne regulacje dotyczące
zatrudnienia oraz biurokracja. Swoją konkurencyjnośd Katar opiera na wysokiej wydajności
administracji publicznej, stabilności politycznej i elastyczności rynku pracy46.
chodzi o liberalizację gospodarczą). Katar znajduje się na 66. pozycji w rankingu światowym jako ostatnie
paostwo Zatoki Perskiej. Porównywalne wyniki uzyskała Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie – por.
Ibidem, s. 80.
40
Trade, Investment and Development in the Middle East and North Africa, World Bank 2003, s. 67.
41
P. Pawelka, Entwicklung und Globalisierung im Vorderen Orient. Der Imperialismus des 21. Jahrhunderts, [w:]
Religion, Kultur und Politik im Vorderen Orient, P. Pawelka, L. Richter-Bernburg (red.), VS Verlag, Wiesbaden
2004, s. 30-34.
42
Matrix of Inward FDI Performance and Potential 1998–1990 i 2001–2003, UNCTAD 2005.
43
Qatar: 2007 Investment Climate Statement, US Department of State.
44
E. Baroudi, op. cit., s. 55.
45
Więcej na ten temat por. K. Górak-Sosnowska, Świat arabski wobec globalizacji, Difin, Warszawa 2007, s.
210.
46
Arab World Competitiveness Report 2007, World Economic Forum, s. 187.
Strona 13 z 201
Firmy zagraniczne mogą wejśd na rynek katarski na kilka sposobów. Jeżeli firma jest
dostawcą usług publicznych, a zatem wchodzi w relacje z rządem, może otworzyd swoją filię
w Katarze i prowadzid działalnośd na czas trwania kontraktu. Innym rozwiązaniem jest spółka
joint-venture z partnerem katarskim47. Inwestycje z udziałem kapitału zagranicznego możliwe
są – na mocy rozporządzenia z 2000 r. – w przypadku kilku branży: rolnictwa, przemysłu,
zdrowia, edukacji oraz turystyki, o ile uzyska się zgodę rządu48. Maksymalny wkład
zagranicznego partnera wynosi 49% i musi byd poprzedzony odpowiednią zgodą. W
bankowośd i ubezpieczeniach można w Katarze inwestowad bez ograniczeo, o ile uzyska się
zgodę rządu49. Działalnośd mogą także prowadzid firmy prawnicze. Pierwszeostwo mają
projekty, które zakładają korzystanie z krajowych materiałów, przyczyniają się do rozwoju
technologicznego Kataru i angażują lokalne zasoby siły roboczej50. Kilka sektorów gospodarki
pozostaje poza zasięgiem zagranicznych inwestorów. Są to: transport publiczny oraz
dystrybucja stali, cementu i paliw, które całkowicie kontrolują quasi publiczne spółki51.
Zmiana zaszła natomiast w sektorze telekomunikacji, bowiem monopol paostwowej spółki
QTel został w 2006 r. uchylony – w związku z czym firma stara się obecnie ukierunkowad
swoją działalnośd na inne kraje arabskie52.
W 2000 r. Katar otworzył się na zagraniczne inwestycje upraszczając procedury
zakładania firmy dla podmiotów zagranicznych. Aby przyciągnąd zagranicznych inwestorów
paostwo planuje zmniejszenie podatku dochodowego od osób prawnych do 12%53. Katar
zachęca zagranicznych inwestorów oferując m.in. konkurencyjne ceny energii elektrycznej,
zwolnienia z cła, zwolnienia z podatku od osób prawnych, a w przypadku pracujących
obcokrajowców – zwolnienie od opodatkowania ich pensji54. Ponadto inwestorzy zagraniczni
mogą wykupid do 25% udziałów spółek notowanych na giełdzie w Doha55. Wsparcia
merytorycznego zagranicznym podmiotom udziela Departament Promocji Inwestycji,
oferując wskazówki co do sposobu założenia firmy w Katarze, a także dostęp do
odpowiednich regulacji prawnych56.
W Katarze istnieją dwie strefy wolnego handlu. Jedna mieści się w Qatar Science and
Technology Park, a druga w Qatar Financial Centre. Firmy działające w QFC są zwolnione od
podatku przez trzy lata57. QS&TP oferuje możliwośd założenia firmy wyłącznie z kapitałem
zagranicznym, transakcje handlowe bez lokalnych pośredników, zwolnienie z podatków,
47
S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment
http://www.menabusinessguide.com/04_mena/091_094.html.
48
Qatar: 2007 Investment…
49
S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, op. cit.
50
Qatar: 2007 Investment…
51
Index of Economic…., s. 333.
52
O. Galal, Qtel joins sharks circling Lebanese telcos, ArabiaBusiness.com, 27.12.2007.
53
The Gulf: Qatar, “Middle East Monitor”, sierpieo 2007, s. 8.
54
S. Bastress, The emergence of Qatar as a prime foreign investment destination, op. cit.
55
Qatar: 2007 Investment…
56
Por. Qatar Investment Department, http://www.investinqatar.com.qa.
57
Qatar Financial Centre, http://www.qfc.com.qa.
Strona 14 z 201
destination,
zwolnienie z ceł importowych na towary i usługi, możliwośd zatrudniania obcokrajowców
oraz repatriację dochodu niepoddaną żadnym ograniczeniom58.
Od 1996 r. Katar jest członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO). Ponadto
paostwo to podpisało w 2003 r. umowę ramową ze Stanami Zjednoczonymi o handlu i
inwestycjach, która rok później zapoczątkowała negocjacje w sprawie wolnego handlu
między tymi paostwami. To właśnie w ramach współpracy ze Stanami Zjednoczonymi w
Education City filie założyły prestiżowe amerykaoskie uniwersytety59. Ponadto, w ramach tej
współpracy w Katarze, podobnie jak w kilku innych krajach Zatoki, utrzymywane są
symbolicznie oddziały amerykaoskie60. W 2005 r. Katar podpisał umowę o wolnym handlu z
Singapurem (QSFTA), a od kooca lat 90. umowy bilateralne z kilkoma innymi paostwami61.
***
Katar ma olbrzymie środki finansowe pochodzące z wydobycia gazu i ropy naftowej,
jednak podjął równie olbrzymie wyzwanie – przekształcenia się w nowoczesne paostwo.
Wymaga to nie tylko sprawnych i przemyślanych inwestycji, które będą przynosiły w
przyszłości dochody – gdy surowce energetyczne zostaną wyczerpane (albo w perspektywie
krótszej: w przypadku kolejnego kryzysu naftowego, chod ze względu na zasoby gazu
ziemnego, dotyczy on Kataru w niewielkim stopniu) – ale także utworzenia odpowiedniej
bazy infrastrukturalnej i instytucjonalnej. Dlatego wysoko należy oceniad podjęte przez
emirat działania, które mają na celu zwiększenie innowacyjności, a zarazem dywersyfikację
gospodarczą.
Rozwój kraju ma także efekty uboczne. Rosnące koszty budowy i niesprzyjające
warunki na rynku kredytów negatywnie wpływają na rozwój sektora petrochemicznego 62.
Liczne kapitałochłonne inwestycje budowlane pochłaniają nie tylko środki finansowe, ale
także materiały zużywane do ich budowli, które w większości trzeba importowad. To
znacznie podnosi koszty budowy i dodatkowo wzmaga inflację, która w 2006 r. przekroczyła
10% (chociaż ogólnie system finansowy jest stabilny)63. W perspektywie długookresowej
Katar stanie przed znanym dylematem – co wybrad: wzrost gospodarczy czy inflację64?
Dodatkowym problemem są rosnące koszty utrzymania, a zwłaszcza wynajmu lokali,
napędzane przez rosnącą liczbę imigrantów i niewystarczającą, pomimo inwestycji, bazę
mieszkaniowo-hotelową.
Zasadniczym wyzwaniem, przed jakim stoi Katar jest jednak rozwój rodzimego
kapitału ludzkiego. Gospodarka paostwa opiera się bowiem niemalże całkowicie na
imigrantach – mimo podejmowanych starao mających na celu nacjonalizację siły roboczej.
58
QS&TP: What we offer, http://www.qstp.org.qa/output/page559.asp#3.
S. Bastress, op. cit.
60
Active Duty Military Personnel Strengths by Regional Area and by Country (309A), Washington Headquarters
Services, Directorate for Information Operations and Reports, 31.03.2004, s. 2-3.
61
Są to: Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Chiny, Chorwacja, Kuba, Finlandia, Francja, Niemcy, Indie, Iran, Korea
Południowa, Maroko, Pakistan, Rumunia, Senegal, Sudan, Szwajcaria I Turcja - por Qatar: 2007 Investment…
62
P. Williams, Qatar petrochemicals: a shock to the system, Middle East Business Intelligence, 26.11.2007.
63
Qatar Economic….,s. 3.
64
Więcej na ten temat por. np. Między wzrostem a inflacją, Bankier.pl, 23.01.2008.
59
Strona 15 z 201
Sukces Kataru budowany jest za katarskie pieniądze, ale nie katarskimi rękami. Zważywszy na
niewielką liczbę mieszkaoców i specyficzną kulturę pracy nie powinno to zaskakiwad i nie
znaczy, że obróci się na niekorzyśd kraju. Jednak warunkiem koniecznym jest wykształcenie
odpowiedniej kadry wysokiego szczebla, która nie tylko będzie w stanie zaplanowad
kompleksowy program rozwoju kraju i skutecznie go realizowad, ale również wykaże
umiejętności szybkiego i skutecznego reagowania na pojawiające się trudności i zagrożenia
dla stabilności gospodarczej kraju.
Strona 16 z 201
Blanka Łęgowska
Nowoczesne technologie przyszłości w górnictwie gazowym
Kataru
Od 1949 r., kiedy odkryto pierwsze zasoby ropy na polu Duchan, produkcja
węglowodorów osiągnęła więcej niż trzy czwarte dochodów paostwa i więcej niż 40%
eksportu. Mimo że Katar nie jest w czołówce paostw - eksporterów ropy naftowej, cały czas
stanowi ona podstawę budżetu kraju. Pod koniec lat 80. znane i udokumentowane zasoby
szacowano na 4 mld baryłek, co starczyłoby na ok. 40 lat wydobycia 65. Od tego czasu
wielkośd znanych rezerw ropy znacznie wzrosła, osiągając w 2006 r. poziom 26,3 mld
baryłek. Przy dziennej średniej produkcji 740 tys. baryłek, potwierdzone rezerwy wystarczą
na 97 lat66.
Gaz ziemny jest drugim – po ropie – źródłem dochodów paostwa, jednakże wartośd
inwestycji w kraju i rozwój technologiczny górnictwa gazowego stawia Katar w czołówce
paostw świata. Na popularnośd gazu ziemnego wpływają nie tylko rosnące ceny ropy i
widmo wyczerpywania się rezerw tego surowca, ale fakt, iż gaz określany jest mianem
„czystej energii”. Przy obecnym zainteresowaniu, jakie opinia światowa poświeca ekologii,
Katar jest zdecydowanie pionierem produkcji energii i paliw płynnych z zachowaniem
podstawowych zasad ochrony środowiska. Gaz skroplony to strategiczne, czyste źródło
energii, które podczas wykorzystania emituje znacznie mniej niebezpiecznych gazów
cieplarnianych niż spalanie węgla lub ropy. Szacuje się, iż światowe zużycie gazu jako energii
wzrośnie do 2020 r. z obecnych 23% do 29%67. Katar ma ambicje stad się światową stolicą
przemysłu gazowego, oraz dostawcą gazu skroplonego LNG, gazu ziemnego
transportowanego rurociągami oraz producentem paliw syntetycznych GTL.
Do niedawna na Bliskim Wschodzie gaz ziemny traktowany był jako uboczny składnik
zalegającej pod ziemią ropy i dla celów bezpieczeostwa spalany w procesie jej wydobycia.
Nie było konieczności wykorzystywania technologii niezbędnej do odzyskiwania gazu, gdyż
dochody z produkcji i sprzedaży ropy naftowej kształtowały się na poziomie w pełni
zadowalającym potrzeby arabskich potentatów. Pierwsza zmiana w mentalności nastąpiła po
agresji Iraku na Kuwejt w latach 1990-1991. Zaczęto wtedy prace nad tworzeniem
alternatywnych źródeł dochodów paostw, w tym budowę infrastruktury okołonaftowej 68.
Katar również wpisał się ze swoimi inwestycjami gazowymi w ten czas. Jeszcze pod koniec lat
65
The Cambridge Encyclopeadia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988.
Qatar Economic Review 2007, Qatar National Bank, str. 14.
67
Przemówienie J.E. Abd Allaha Ibn Hamad al-Attija, wicepremiera Kataru i ministra Energii i Przemysłu, 5th
Doha Conference on Natural Gas, 28.02.2005, http://www.qp.com.qa.
68
th
Przemówienie J.E. Hamada Ibn Chalifa Al Sani, Emira Kataru, 6 Doha Conference on Natural Gas,
29.10.2007.
66
Strona 17 z 201
80. szacowane zasoby gazu z pola North Field wynosiły 150 mld stóp sześciennych69.
Ówcześnie przeznaczany on był jedynie do użytku przemysłowego, głównie do zasilania
elektrowni i lokalnego przemysłu. Dopiero w latach 90 rozpoczęto budowę instalacji do
produkcji i eksportu gazu skroplonego LNG, w tym budowę miasta przemysłowego i portu
gazowego Ras Laffan. Pierwszymi i największymi jak do tej pory odbiorcami katarskiego gazu
są kraje azjatyckie, w których technologia LNG znana jest już od lat 70. Jednakże rozwój
przemysłu samochodowego i lotniczego sprawia, iż najnowsze instalacje budowane są z
przeznaczeniem na rynki Europy i Stanów Zjednoczonych.
Sektor gazu skroplonego w Europie przeżywa obecnie intensywny rozwój. W 2002 r.
łączny eksport do Europy stanowił 27% światowego handlu LNG, a największym eksporterem
była Algieria. Na drugim miejscu uplasowała się Nigeria, a grupa paostw z obszaru Zatoki
Perskiej (w tym Katar) zajmuje dopiero trzecie miejsce. Największymi importerami w Europie
są Francja, Hiszpania, Włochy oraz Turcja, a gaz katarski przeznaczony jest obecnie jedynie
na rynki Hiszpanii i Belgii70.
Produkcja gazu i główne kierunki eksportu
Pole gazowe North Field zostało odkryte w 1971 r., lecz w owym czasie nie zdawano
sobie sprawy ze znaczenia tego odkrycia. Dopiero po 14 latach odwiertów uświadomiono
sobie, iż jest to obecnie największe na świecie pole gazu występującego samodzielnie (bez
obecności ropy). Rezerwy udokumentowane i potwierdzone określa się na 910 trilionów stóp
sześciennych, (27 trilionów metrów sześciennych), co stanowi 20% światowych zasobów71.
Po Iranie, Katar posiada drugie największe zasoby gazu w rejonie Bliskiego Wschodu. North
Field rozciąga się na obszarze 6 tys. km2 w północno-wchodniej części Kataru, w ramach jego
wód terytorialnych. Gaz wydobywany jest spod dna morskiego.
Całościowa kontrola i koordynacja sektoru petrochemicznego odbywa się poprzez
działania paostwowej korporacji Qatar Petroleum (QP), która zarządza katarskim
przemysłem naftowym, gazowym, produkcją nawozów sztucznych, petrochemikaliów i
rafineriami w kraju i zagranicą. Do produkcji i eksportu gazu skroplonego LNG powołano do
życia dwie spółki – Qatargas oraz Rasgas. Obie firmy są spółkami joint-venture z udziałem
zagranicznego kapitału. Qatargas (Qatar Liquefied Natural Gas Company) powstała w 1984 r.
jako spółka większościowa QP (65%), z udziałem TotalFinalElf (20%), ExxonMobil (10%), oraz
japooskich Mitsui (2,5%) i Marubei (2,5%) w celu poszukiwania, wydobywania i producji gazu
(upstream), oraz z udziałem tych samych spółek, lecz w innym składzie procentowym w celu
rafinacji, sprzedaży i dystrybucji (downstream)72.
Pierwsza dostawa kondensatów i skroplonego gazu do zakładów produkcyjnych i
elektrowni Chubu w Japonii miała miejsce w 1996 r. Początkowo trzy istniejące instalacje
69
The Cambridge Encyclopeadia of the Middle East and North Africa, Cambridge 1988. 1000 stóp sześciennych
= 28,3 metry sześcienne.
70
P. Sekielski, Europejski Rynek LNG. Departament Integracji Europejskiej i Studiów Porównawczych URE, s. 1-2.
71
Qatar...,s. 18.
72
Ibidem, s. 19.
Strona 18 z 201
gazowe (gas train) Qatargas zdolne były do przerobu 6,6 mln t gazu rocznie, z czego 6,3 mln t
przeznaczone było na rynek japooski. W 2001 r. zwiększono możliwości produkcyjne do
ponad 10 mln t. Japonia nadal pozostaje głównym odbiorcą skroplonego gazu, w 2006 r.
wartośd eksportu wyniosła 6,4 mln t. Na drugim miejscu znajduje sie Hiszpania (2,6 mln t), a
na trzecim Stany Zjednoczone (0,4 mln t).
Ze względu na dynamicznie rozwijający się rynek gazu skroplonego, w 2002 r.
powstała kolejna spółka joint-venture QP (70%) oraz ExxonMobil (30%), nazywana obecnie
Qatargas II. Głównym rynkiem docelowym stała się Wielka Brytania, a szacowana produkcja
wynosi 14 mln t. W ramach rozbudowy instalacji, do istniejących trzech dodano dwie nowe
(train 4, train 5). Pierwsza z nich, o mocy przerobowej 7,5 mln t73 została oddana do użytku
w 2008 r, a druga – w 2009 r. Do celów sprzedaży i dystybucji powołano w 2005 r. holding, w
którego skład wszedł QP (65%), francuski Total (16,7%) oraz ExxonMobil (18,3%). W 2003 r.
zatwierdzono projekt budowy nowej instalacji (train 6) z przeznaczeniem na rynek
amerykaoski. Pierwsza dostawa ma się odbyd w 2010 r., a udziałowcami Qatargas III są QP
(70%) oraz ConocoPhillips (30%). Podobnie jak w przypadku instalacji 4, moc przerobowa
wyniesie 7,5 mln t. Notę intencyjną w sprawie budowy Qatargas IV Qatar Petroleum
podpisało w 2005 r. z firmą Shell. Rynkiem przeznaczenia instalacji o mocy 7,5 mln t ma byd
Europa i Ameryka Północna. Zakooczenie inwestycji planowane jest na 2011 r. , a udział firm
rozkłada się w stosunku 70% dla QP oraz 30% dla Shell74.
Ras Laffan Liquefied Natutal Gas Company (RasGas) została utworzona jako
siostrzana spółka Qatargas w 1993 r. Udziałowcami joint-venture zostały: QP (63%),
ExxonMobil (25%), Koras (5%), Itochu Corporation (4%) oraz LNG Japan Corporation (3%). W
jej ramach zbudowano dwie instalacje gazu skroplonego (train 1, train 2) w 1999 i 2000 r., z
mocą produkcyjną każdej z nich ponad 3,3 mln t. Od początku istnienia, produkcja
kondensatów wzrosła prawie trzykrotnie, z 15 tys. baryłek dziennie w 1999 r., do 44 tys. b/d
w 2006 r. Rasgas jest również w stanie wyprodukowad ok. 300 ton siarki dziennie75.
Produkcja gazu skroplonego w RasGas rośnie w zawrotnym tempie 20-30% rocznie.
W 2001 r. osiągnęła wartośd 5,3 mln t, natomiast w 2007 r. – 19,4 mln t76. Jest to wynikiem
rozbudowy dwóch początkowych instalacji o kolejne: train 3, 4 i 5, każda o mocy
produkcyjnej 4,7 mln t, odpowiednio w 2004 r., 2005 r. oraz 2006 r. Do realizacji tych
instalacji powołano spółkę RasGas II, z udziałem QP (70%) oraz ExxonMobil (30%). W chwili
obecnej są to największe na świecie i najbardziej zaawansowane pod względem
technologicznym instalacje gazu skroplonego na świecie.
Pierwszym i największym jak do tej pory odbiorcą produkcji Rasgas I jest Korea
Południowa, (6,7 mln t). Drugim znaczącym kontrahentem są Indie, obecnie importujące gaz
w wysokości 5 mln t, z planami zwiększenia importu do 7,5 mln t, przede wszystkim z
instalacji RasGas II. Udział paostw europejskich (głównie Hiszpanii) oraz Stanów
Zjednoczonych stanowi łącznie mniej niż 2 mln t. Dalszy wzrost produkcji i eksportu
73
Według danych Qatargas, moc produkcyjna train 5 i train 6 wynosi 7,8 mln t.
Qatar..., s. 20.
75
Ibidem, s. 20.
76
Ibidem, s. 22.
74
Strona 19 z 201
przewidywany jest na lata 2008-2009, wraz z oddaniem do użytku dwóch następnych
instalacji (train 6, train 7), każda o mocy 7,5 mln t. RasGas III – podobnie jak jego poprzednicy
– to holding QP oraz ExxonMobil. Rynkami zbytu dla tych instalacji mają byd kraje azjatyckie
oraz Stany Zjednoczone77.
W 2006 r. Katar wyeksportował gaz skroplony w wysokości 25 mln t78. Od 1997 r.
łączna produkcja eksportowa wyniosła 130 mln t. W chwili obecnej Katar ustanowił swoją
pozycję jako największy eksporter gazu z Zatoki Perskiej, a ma ambicje stad się największym
portem eksportowym LNG na świecie79. Do 2010 r. będzie dostawcą 30% światowego
zapotrzebowania na LNG. Szacuje się, iż do 2012 r. wartośd produkcji ze wszystkich
istniejących już wtedy instalacji wyniesie 77 mln t, z czego 42 mln t w ramach Qatargas i 31
mln t w ramach Rasgas80. Katar jest również liderem w produkcji płynnych komponentów do
paliw GTL (Gas-to-Liquids).
Tabela 1: Możliwości produkcyjne i eksportowe Qatargas i Rasgas, z podziałem na
instalacje gazowe
Możliwości
Liczba
Data
Rynek
Mozliwości
Nazwa firmy
eksportowe
instalacji uruchomienia przeznaczenia produkcyjne
(łącznie)
Train 1
3,2 mln t
1997
Japonia
Qatargas I
Train 2
3,2 mln t
9,5 mln t (2007)
Hiszpania
Train 3
1998
3,2 mln t
Train 4
2008
7,5 mln t
14,0 mln t (2008)
Wielka
Qatargas II
Brytania
Train 5
2009
7,5 mln t
28,4 mln t (2009)
Qatargas III
Train 6
2009
USA
7,5 mln t
38 mln t (2010)
Qatargas IV
Train 7
2010
Europa i USA
7,5 mln t
38,7 mln t (2012)
Train 1
1999
3,3 mln t
Korea
Rasgas I
5,0 mln t (2003)
Południowa
Train 2
2000
3,3 mln t
Train 3
2004
4,7 mln t
10,5 mln t (2004)
Rasgas II
Train 4
2005
Indie
4,7 mln t
15,8 mln t (2006)
Train 5
2006
4,7 mln t
19,4 mln t (2007)
Train 6
2008
7,5 mln t
25,9 mln t (2008)
Rasgas III
USA
Train 7
2009
7,5 mln t
38,7 mln t (2012)
Źródło: Qatar Economic Review 2007.
Technologia produkcji gazu skroplonego oraz pochodnych gazu
Obecnie Katar oferuje pięd głównych produktów ekportowych, a są to: gaz skroplony
LNG, kondensat nieprzetworzony, kondensat produkcyjny, hel oraz siarka. W najbliższej
77
Ibidem, s. 21.
Ibidem.
79
The Energy to Transform, http://www.rasgas.com.
80
Qatar..., s. 18.
78
Strona 20 z 201
przyszłości produkowany na eksport będzie również gaz płynny LPG oraz kondensat
przetworzony.
Gaz skroplony LNG (Liquefied Natural Gas) to gaz ziemny w postaci ciekłej. Podczas
skraplania gaz zostaje oziębiony do temp. -163°C, a jego objętośd redukuje się 630-krotnie.
Dzięki temu gęstośd energii skroplonego gazu wzrasta. Instalacje gazowe na morzu znajdują
się ok. 80 km od linii brzegowej Kataru, na polu North Field. Skaładają się one z 20 platform
potrzebnych do wydobycia, oczyszczenia i dalszego przetworzenia gazu, w tym trzech
platform wiertniczych w miejscu wydobycia i jednej platformy sterowniczej oddalonej o 5
km, dwóch platform z 3 instalacjami do przetwarzania gazu i kondensatu, platformy
mieszkalnej oraz dwóch platform pomocniczych. Dziennie produkcja czystego gazu ziemnego
wynosi 45 mln m3 z rezerw znajdujących się pod dnem morskim81. Przetworzony gaz
trasportowany jest wraz z kondensatami do instalacji naziemnych znajdujących się w porcie i
mieście przemysłowym Ras Laffan. Każda ze znajdujących się tam instalacji (trains) ma 300 m
długości i przerabia gaz ziemny na produkt eksportowy znany jako LNG.
Port Ras Laffan, znajdujący się na północno-wschodnim wybrzeżu Kataru jest obecnie
jednym z największych portów ekportowych gazu na świecie. Początkowo istniejące dwa
doki zostały już powiększony o trzeci zdolny do przyjmowania floty Q-Max, a do 2010 r. w
porcie zostaną uruchomione dwa nowe doki. Port Ras Laffan stanie się wtedy największym
na świecie portem eksportowym gazu LNG82.
Miasto przemysłowe Ras Laffan rozciąga się na terenie 3,7 km 2. Obecnie pracuje tam
90 tys. pracowników, z czego ok 6-7 tys. rezyduje poza miastem. Do sierpnia 2008 r. i
planowanego otwarcia nowych instalacji w Ras Laffan pracowało 134 tys. pracowników.
Imponujące jest tempo budowy miasta, które powstało w przeciągu zaledwie 6 lat (do
momentu pierwszego frachtu do Japonii w 1996 r.). Pierwszy krok działao naziemnych to
odzielenie kondensatu od gazu. Zabezpieczony kondensat nieprzetworzony przeznaczony
jest do ekportu. Natomiast gaz przekazywany jest do przetworzenia w ramach instalacji
gazowych (trains), które składają się z ciągu kompresorów, turbin i zbiorników. Na tym
etapie z gazu odseparowywana jest siarka, dwutlenek węgla i woda. Następnie gaz zostaje
schłodzony, a oddzielone od niego ciężkie węglowodory są przerabiane na gaz płynny LPG i
kondensaty przemysłowe. Na koniec, gdy temperatura chłodzenia osiąga -162°C, z gazu
oddziela się azot. Czysty gaz transportowany jest do czterech zbiorników w celu załadowania
na statki przewozowe. Każdy ze zbiorników ma ściany grubości 1 m, z wewnętrzną powłoką
stalową, utrzymującą temperaturę gazu na stałym poziomie -163°C.
Kondensat nieprzetworzony, odzielony od gazu w pierwszym etapie produkcji, ma
strukturę podobną do lekkiej ropy nieprzetworzonej. W chwili obecnej nie jest on
poddawany obróbce na miejscu, lecz eksportowany na rynki dalekowschodnie i służy jako
podstawa produkcji nafty, oleju gazowego i nafty oczyszczonej.
Kondensat produkcyjny w postaci węglowodorów oddzielonych od gazu w
późniejszym etapie produkcji, jest również podstawą produkcji nafty. Nowoczesna
81
82
Current operations, http://www.qatargas.com.
Ras Laffan Port, http:// www.rasgas.com.
Strona 21 z 201
technologia pozwala od niedawna na pozyskiwanie helu, używanego m.in. w nurkowaniu,
spawaniu oraz urządzeniach wizyjnych z udziałem rezonansu magnetycznego. Siarka jest
podstawowym składnikiem produkcji kwasu siarkowego, wykorzystywanego w przemyśle
nawozów sztucznych. Katar eksportuje siarkę na rynki Indii, Chin oraz Japonii83.
Transportem gazu skroplonego zajmuje się paostwowa spółka Nakilat (Qatar Gas
Transport Company), powstała w celu optymalizacji przemysłu gazowego i zabezpieczenia
eksportu. Co ciekawe, jest to spółka akcyjna, a 50% jej udziałów jest wystawione do
publicznego obrotu. Obecnie na etapie budowy firma posiada 25 tankowców własnych, oraz
29 tankowców budowanych z udziałem joint-venture. Planowane na 2010 r. zakooczenie
inwestycji ustanowi flotę Nakilat na 56 tankowców do transportu gazu skroplonego, oraz 4
do transportu gazu płynnego LPG, w tym 9 tankowców konwencjonalnych o pojemności 145154 tys. m3, oraz 31 najnowszej generacji tankowców Q-flex i 14 Q–Max. Planowany jest już
dalszy rozwój inwestycji i powiększenie floty do 70 statków84.
Tankowce Q-flex o długości 315 m i pojemności 210-216 tys. m3 oraz Q-Max o
długości 345 m i pojemności 263-266 tys. m3 mają o ok. 80% większą pojemnośd od
konwencjonalnych85. Wykazują się one również lepszymi standartami ekologicznymi,
zabezpieczającymi przed wyciekiem gazu do morza, a także niższymi kosztami transportu, co
znacznie wpłynie na ofertę cenową gazu skroplonego. Portami docelowymi dla największych
na świecie tankowców gazu maja byd Stany Zjednoczone, Europa, Japonia i Korea
Południowa, które w chwili obecnej muszą przebudowad istniejące porty na przyjęcie
nowoczesnej floty.
Oprócz rozwoju produkcji i eksportu gazu skroplonego, w ostatnich latach Katar
rozpoczął
przedsięwzięcia
dywersyfikujące
przemysł
konwencjonalny.
Wśród
najważniejszych należy wymienid budowę rafinerii Ras Laffan, Projekt Delfin, produkcję gazu
płynnego NGL oraz komponentów płynnych GTL (Projekt Oryx i Pearl). Rafineria Ras Laffan
znajdująca się na terenie miasta przemysłowego Ras Laffan jest wspólnym przedsięwzięciem
Qatar Petroleum (51%) oraz ExxonMobil (10%), Total (10%), Idemitsu (10%), Cosmo (10%),
Mitsui (4,5%) i Marubei (4,5%). Planowane na 2008 r. otwarcie pozwoli na przetworzenie
145 tys. baryłek kondensatu dziennie. Głównymi produktami rafinacji będą LPG, nafta, nafta
oczyszczona (kerozyna) oraz olej gazowy. Gaz płynny LPG (Liquefied Petroleum Gas) to
mieszanina propanu i butanu, przechowywana w postaci cieczy. Używany jest głównie jako
paliwo do kotłów centralnego ogrzewania, paliwo silnikowe, gaz nośny do kosmetyków w
aerozolu oraz jako gaz do gospodarstw domowych. LPG uzyskiwany jest jako produkt
uboczny przy rafinacji ropy naftowej.
Projekt Delfin (Delphin Project) to pierwszy w regionie Zatoki Perskiej projekt budowy
rurociągu gazowego z Kataru do Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Ponad 400kilometrowy rurociąg morski ma przebiegad z północnych kraoców Kataru w Ras Laffan do
Tawila w Abu Zabi z odgałęzieniem do Dżabal Ali w Dubaju. Głównym udziałowcem
83
Our Products, http://www.qatargas.com.
Our Fleet, http://www.nakilat.com.qa.
85
A new Generation of LNG Ships, http://www.qatargas.com.
84
Strona 22 z 201
przedsięwzięcia jest spółka UOG (UAE Governments Offsets Group), kontrolowana przez rząd
ZEA86. Do kooca 2007 r. planowany rurociąg był w fazie testów.
Pierwsza instalacja do produkcji gazu płynnego NGL (Natural Gas Liquids) powstała w
Katarze w 1974 r. na terenie pola naftowego Duchan w zachodniej części kraju 87. Przetwarza
ona mieszaninę gazów występujących jako efekt uboczny rafinacji ropy i oddziela z niej etan,
propan, butan i kondensat. W kolejnych latach powstawały następne instalacje (łącznie
cztery), zajmujące się przetwarzaniem gazu z podmorskich pól naftowych oraz pola North
Field.
Technologia GTL (Gas-to-Liquids) to jedna z najnowocześniejszych technologii
petrochemicznych na świecie, wciąż jednak mało popularna. Dzięki niej z gazu ziemnego
można otrzymywad wysokiej jakości komponenty dla branży paliwowej, np. olej napędowy
bez zawartości siarki. Znajdujące się w Katarze złoża gazu są idealnym surowcem do
produkcji GTL. Technologia wytwarzania paliwa z węgla – tzw. technologia Fischera-Tropscha
– znana już była w czasach II wojny światowej. Po wojnie niskie ceny bliskowschodniej ropy
naftowej wstrzymały badania nad uzyskiwaniem syntetycznego paliwa. W latach 80. po
kryzysach naftowych naukowcy powrócili do badao nad dawna metodą F-T i udoskonalili ją w
celu produkcji paliwa do silników diesel z gazu ziemnego. Dopiero sytuacja na światowych
rynkach od początku XXI w. i galopujące ceny ropy spowodowały, iż największe światowe
koncerny inwestują w technologię GTL tak, aby cena paliwa syntetycznego była niższa niz
ropy naftowej. Co ważne, paliwo GTL spełnia normy ekologiczne – nie zawiera prawie w
ogóle siarki, ma znikomą ilośd środków aromatycznych, brak kolorantów i metali, niską
gęstośd i spala się lepiej od klasycznego paliwa diesel88. Emisja weglowodorów jest niższa o
600%, a tlenku węgla i tlenku azotu o 50%89.
W 2006 r. uruchomiono pierwszy w Katarze tego typu projekt Oryx, w ramach jointventure z południowoafrykaoskim koncernem Sasol (South Africa’s Sasol Synfuels
International). Projekt oparty jest na technologii destylacji udoskonalonej przez Sasol i ma na
celu przerób dziennie 330 mln stóp sześciennych gazu ziemnego na 34 tys. baryłek wysokiej
jakości paliwa, w tym 24 tys. b/d paliwa diesel, 9 tys. b/d nafty i tysiąc b/d gazu płynnego
LPG90. Podobny projekt (Pearl), ale na o wiele większą skalę, został podpisany w 2007 r. z
brytyjsko-holenderskim koncernem Shell. Przewidywana moc produkcyjna osiągnie 140 tys.
b/d91. Nowoczesne paliwo jest juz produkowane m.in. w RPA i Malezji, a najwięcej fabryk
GTL działa obecnie w Katarze92.
***
86
Qatar..., s. 23.
Ibidem, s. 24.
88
W. Rutkowski, Płynne nadzieje, „Polityka”, 11.04.2007.
89
Lyne, J., Shell signs on to Build $5B Gas-to-Liquid Plant in Qatar, Site Selection .
90
Qatar..., s. 25.
91
A. Kublik, Shell stawia fortunę na gaz z Kataru, „Gazeta Wyborcza”, 23.02.2007.
92
Lyne, op.cit.
87
Strona 23 z 201
Katar ma ambitne plany bycia czołowym producentem i dostawcą produktów
gazowych na świecie. Mimo iż technologia pozyskiwania gazu skroplonego, gazu płynnego i
paliw syntentycznych jest uznawana za najbardziej nowatorską i proekologiczną, ciągle
istniejącym problemem jest kwestia wysokich kosztów produkcji. Obecnie największym
wyzwaniem dla Kataru jest stworzenie nowoczesnej infrastruktury, niezbędnej do obniżenia
kosztów produkcji gazu skroplonego LNG i paliw GTL93. Podjęte już działania, w tym budowa
rafinerii Ras Laffan, stworzenie własnej, niezależnej floty transportowej, oraz rozbudowa
istniejących instalacji i zwiększenie eksportu gazu przybliża Katar do osiągniecia założonych
celów. Już dziś dynamiczny rozwój sektora petrochemicznego, gazowego i okołonaftowego
sprawił, iż liczący zaledwie 800 tys. mieszkaoców94 kraj ma jeden z najwyższych dochodów
per capita na świecie ( 57 350 USD w 2006 r.).
93
th
Przemówienie J.E. Hamada Ibn Chalifa Al Sani, Emira Kataru, 5 Doha Conference on Natural Gas,
28.02.2005.
94
Według spisu powszechnego z 2004 r., za: Qatar Economic Review, 2007, s. 6.
Strona 24 z 201
Magda Hussain-Pamuła
Prywatyzacja w Katarze
Doświadczenie ostatnich dekad pokazało paostwom arabskim, że dotychczasowy
model gospodarki, oparty o sektor paostwowy, w którym dochody pochodzą głównie z ropy
naftowej oraz uzyskiwane są dzięki napływowi pieniędzy przesyłanych do kraju przez rzeszę
imigrantów, nie tylko nie przynosi zamierzonych efektów, ale też coraz częściej zawodzi.
Dlatego też większośd paostw Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu zdała sobie sprawę z
faktu, że nadszedł najwyższy czas na stworzenie nowego modelu dla narodowych
gospodarek, który pozwoliłby na przyspieszenie wzrostu gospodarczego i poprawę stanu
finansów paostwa, a także stworzyłby perspektywy dalszego rozwoju. Taki nowy model miał
opierad się właśnie m.in. o prywatne inwestycje, których napływowi sprzyja znaczny udział
sektora prywatnego w gospodarce narodowej. Po długim okresie dominującej roli paostwa
rządy zaczęły przychylniej patrzed na charakteryzujący się większą wydajnością i dynamiką
sektor prywatny i jego udział w gospodarce narodowej. Dlatego podjęły starania i wysiłki
związane z przeprowadzeniem reform, w tym reformy prywatyzacyjnej. Zapoczątkowany
proces prywatyzacji miał odmienny przebieg w poszczególnych paostwach.
Prywatyzacja, włączona w zakres programów władz paostwowych, zdaje się byd jedną
z istotniejszych reform zwłaszcza w kontekście liberalizacji, która nie przyniesie
spodziewanych korzyści i rezultatów dopóki główne działania w zakresie gospodarki będą
kierowane i kontrolowane przez paostwo. Zmiany w proporcjach pomiędzy sektorem
prywatnym a paostwowym postępują jednak powoli i na pełne rezultaty tych zmian będzie
trzeba jeszcze poczekad.
Katar należy do paostw, które rozpoczęły realizację reform gospodarczych, a jego
obecny władca emir Hamad Ibn Chalifa Al Sani uznawany jest za inicjatora prywatyzacji, silnie
wspierającego proces przemian gospodarczych i otwarcia gospodarczego w emiracie.
Sytuacja gospodarcza Kataru
Katarska gospodarka napędzana jest dochodami uzyskiwanymi dzięki zasobom
surowców energetycznych. Mimo rosnących w imponującym tempie dochodów z eksportu
płynnego gazu ziemnego należy pamiętad, że głównym źródłem dochodów paostwa jest
wciąż produkcja ropy naftowej, której dzienne wydobycie systematycznie wzrasta.
Przewiduje się, że w najbliższych latach udział dochodów uzyskiwanych dzięki płynnemu
gazowi ziemnemu przewyższy udział ropy naftowej w PKB kraju. Produkt krajowy brutto,
który w roku 2006 osiągnął wartośd około 52 mld USD (ok. 62 000 USD per capita) plasuje
Strona 25 z 201
Katar w gronie najbogatszych paostw świata95. Gospodarcze możliwości Kataru dają mu
większą elastycznośd w zarządzaniu procesem transformacji niż wielu innym paostwom
regionu. Potencjał Kataru jest imponujący. W latach 1996-2003 średni przyrost PKB wyniósł
około 9%. Wynik ten oznacza dużą poprawę w porównaniu z okresem 1986-1995, kiedy to
średni wzrost wynosił jedynie ok. 1,3%96.
Katar doświadczył w przeciągu ostatnich 30 lat niezwykłego rozwoju gospodarczego i
społecznego. Polityka gospodarcza tego emiratu koncentrowała się w tym czasie na
wykorzystaniu rozległych rezerw ropy naftowej i gazu ziemnego i była w tym zakresie
efektywna. Rząd zrealizował wiele projektów z dziedziny energetyki, jednakże zdając sobie
sprawę z negatywnych stron silnego uzależnienia gospodarki od jednego sektora
zadecydował o potrzebie zdywersyfikowania gospodarki kraju. Za cel postawiono sobie
przekierowanie rosnącej części publicznych i prywatnych inwestycji do sektorów
niepaliwowych.
Dzięki naturalnemu bogactwu Katar może liczyd w najbliższej przyszłości na
relatywnie przewidywalny i stały strumieo dochodów, co pozwoli mu na realizację i
kontynuację procesu przemian politycznych i ekonomicznych. Jednak pomimo bogactwa
naturalnego i w miarę stabilnego napływu dochodów uzyskiwanych dzięki produkcji i
sprzedaży tych dóbr, Katar wkroczył w XXI w. pod znakiem niepewności. Mimo sporych sum
pieniędzy, które wpłynęły do budżetu ze sprzedaży ropy naftowej w przeciągu ostatnich
kilkudziesięciu lat, dziesięciolecia nadmiernych wydatków rządowych i marnotrawstwa
spowodowały poważne finansowe problemy, a przede wszystkim przyczyniły się do
powstania wysokiego długu zagranicznego i nawracających deficytów w budżecie. Zależnośd
Kataru od ropy naftowej oraz znaczna rola rządu w gospodarce kraju powodują, że wyniki
ekonomiczne kraju podlegają znacznym wahaniom w zależności od poziomu cen ropy
naftowej na świecie. W rezultacie gospodarka kraju osiąga najlepsze wyniki wtedy, gdy ceny
ropy kształtują się na odpowiednio wysokim poziomie, natomiast spadek cen tego surowca
na światowym rynku oznacza zmniejszenie dochodów w budżecie paostwa.
Rząd Kataru jest największym (a w niektórych przypadkach nawet jedynym) odbiorcą
i koocowym użytkownikiem szerokiej gamy produktów i usług wytwarzanych w kraju.
Ponadto sektor publiczny jest największym pracodawcą na katarskim rynku. Powoduje to
dużą zależnośd wielu przedsięwzięd gospodarczych i handlowych od poziomu wydatków
publicznych, a każdy spadek i cięcie wydatków z budżetu paostwa ma negatywny wpływ na
sektor publiczny oraz na zrównoważony wzrost w pozostałych sektorach. I tak na przykład w
roku 1996 należące do paostwa Katarskie Generalne Przedsiębiorstwo Ropy Naftowej (Qatar
General Petroleum Corporation, QGPC) musiało uciec się do zagranicznych pożyczek, aby
móc sfinansowad olbrzymie koszty rozwoju i wykorzystania rozległych rezerw gazu
ziemnego. Dodatkowo QGPC zawarło umowy dopuszczające udział kapitału zagranicznego w
95
US Department of State, Bureau of Near Eastern Affairs July 2007; J. Russell, Political and Economic Transition
on the Arabian Peninsula: Perils and Prospects, “Strategic Insights”, Vol. II, Issue 5, maj 2003.
96
Trade Policy Review, Qatar. Report by the Secretariat, WTO, 24.01.2005.
Strona 26 z 201
kapitale własnym firmy97. Wiele firm musiało pójśd tym samym tropem, co stopniowo
wpływało na wzrost długu zagranicznego. Wynikiem takiego stanu rzeczy były zachwiania w
równowadze budżetowej paostwa.
Mimo dobrych wyników gospodarczych kraju oraz znacznych złóż bogactw
naturalnych, ważne dla gospodarki Kataru jest przyjęcie takiej strategii, aby utylizacja tego
bogactwa pozwoliła na wygenerowanie większych zysków i korzyści, poprzez dywersyfikację
bazy ekonomicznej kraju. Program reform gospodarczych, realizowany równolegle do reform
politycznych, przyczynił się do znacznego wzrostu produktu krajowego brutto, a trwający
proces industrializacji będzie wpływał na dalsze bogacenie się tego małego emiratu.
Dodatkowo emir Hamad Ibn Chalifa Al Sani powoli dąży do stopniowej demokratyzacji kraju.
Formalnie zniósł cenzurę prasy w 1995 roku oraz rozwiązał Ministerstwo Informacji. W 1998
r. doprowadził do bezpośrednich wyborów do wpływowej rady handlu i przemysłu, w lipcu
1999 r. wyznaczył natomiast komisję, która w ciągu trzech lat przygotowała konstytucję
przewidującą bezpośrednie wybory do parlamentu posiadającego moc ustawodawczą 98.
Prywatyzacja w Katarze
Katar, podobnie jak większośd paostw regionu Północnej Afryki i Bliskiego Wschodu,
obok innych reform gospodarczych zaczął realizowad program prywatyzacji przedsiębiorstw
paostwowych. Kraje te musiały w koocu zdad sobie sprawę z faktu, że przedsiębiorstwa,
będące własnością paostwa niejednokrotnie przynoszą straty, są nierentowne i
zdecydowanie mniej wydajne niż przedsiębiorstwa prywatne. Dodatkowo koniecznośd
ciągłego pompowania pieniędzy w paostwowe przedsiębiorstwa powoduje istotną redukcję
funduszy, jakie paostwo mogłoby przeznaczyd chociażby na świadczenie usług społecznych.
Znaczny sektor publiczny, duże wydatki budżetowe związane również z utrzymaniem często
nierentownych przedsiębiorstw paostwowych, deficyt budżetowy oraz w wielu przypadkach
deficyt w handlu zmusiły wiele paostw regionu do zwrócenia się o pomoc do
międzynarodowych instytucji finansowych, przede wszystkim do Międzynarodowego
Funduszu Walutowego i Banku Światowego. Rozwiązaniem tego problemu miała byd, obok
innych reform, zmiana struktury własnościowej gospodarki. Dodatkowym impulsem do
podjęcia tych działao był spadek dochodów z ropy naftowej, jaki miał miejsce w marcu 1999
97
Zawarto wówczas umowy z takimi czołowymi przedsiębiorstwami paliwowymi jak: Mobil Oil (Stany
Zjednoczone), Total (Francja), Mitsui and Marubeni (Japonia) – por. Qatar Country Commercial Guide Office of
the Coordinator for Business Affairs, U.S. Department of State, Fiscal Year 1996.
98
Pierwsze wybory w Katarze miały miejsce 8.03.1999. Były to wybory do 29-osobowej rady doradczej ds.
municypalnych. Pomimo że rada może wydawad jedynie opinie okrojone do wąskiego zakresu spraw, wybory te
uważane są za punkt zwrotny w regionie, w którym rządzący tradycyjnie unikali dzielenia się władzą ze swoimi
wyborcami. Katar jest jednocześnie pierwszym krajem w Zatoce Perskiej, który przeprowadził bezpośrednie
wybory bazując na uniwersalnym prawie wyborczym. Stało się to dzięki dopuszczeniu kobiet do głosowania i
kandydowania - por. Freedom in the World – Qatar (2002), Freedom House, 18.12.2001,
http://www.freedomhouse.org.
Strona 27 z 201
r. Zwróciło to uwagę krajów naftowych regionu na potrzebę przeprowadzenia reform
strukturalnych, przy czym prywatyzacja stanowi ich dobre uzupełnienie99.
Główne cele, jakie kraje regionu Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu planowały
osiągnąd poprzez wdrożenie i realizację reformy prywatyzacyjnej koncentrowały się na
zmniejszeniu deficytu budżetowego, kontroli i zwalczania korupcji, zmniejszeniu
nierównowagi budżetowej, poprawie zarządzania, zachęcaniu do rozwijania prywatnych
inicjatyw, etc. Pomimo znacznej skali procesu prywatyzacji w paostwach regionu dostępne
dane pokazują, że rezultaty tych zmian są co najmniej mocno zróżnicowane. Nie tylko tempo
przeprowadzania reformy prywatyzacji w poszczególnych krajach, ale także jakośd tego
procesu stanowią znaczny problem. Tempo przekształceo, wsparcia i zachęcania do
tworzenia sektora prywatnego w większości krajów regionu było powolne, zwłaszcza w
początkowym etapie wdrażania reformy prywatyzacji. Jeśli zaś chodzi o jakośd to, jak dotąd,
prywatyzacja jedynie w nieznacznym stopniu wpłynęła na poprawę produktywności czy
konkurencji, niekiedy mając wręcz negatywny wpływ na wzrost gospodarczy.
W przypadku Kataru realizacja procesu prywatyzacji przyspieszyła po objęciu rządów
przez nowego władcę emira Hamada Ibn Chalifa Al Sani, co przez wielu obserwatorów
oceniane było jako krok ku otwarciu katarskiego rynku dla zagranicznych inwestorów.
Widziano w tym również szansę dla przeprowadzenia reformy prywatyzacyjnej. Działania
władz Kataru, poprzez przeprowadzane reformy gospodarcze, transparentne i przyjazne
biznesowi regulacje i politykę, mają pomóc w uczynieniu go atrakcyjnym dla handlu i
inwestycji. Inicjowane w Katarze reformy mają sprzyjad rozwojowi małych i średnich
przedsiębiorstw oraz prywatyzacji, która wedle założeo polityki gospodarczej ma stanowid
klucz do modernizacji gospodarki i wzrostu funduszy publicznych 100. Obserwatorzy
przewidywali przy tym zdecydowany wzrost udziału amerykaoskich oraz innych
międzynarodowych przedsiębiorstw w katarskim przemyśle naftowym, co pozwoliłoby na
podniesienie poziomu produkcji ropy w przybrzeżnych i morskich stacjach wydobywczych 101.
Katar, chcąc utrzymad wysoki wzrost gospodarczy i rozwój kraju w długoterminowej
perspektywie, musi zadbad o zdywersyfikowanie swojej bazy gospodarczej nawet, jeśli
posiada znaczne bogactwa naturalne. Obecnie przemysł jest w przeważającej części związany
z sektorem energetycznym (około 60% PKB). Produkcja przemysłowa niezwiązana z ropą
naftową, jej wydobyciem, produkcją oraz przetwórstwem w 2006 r. stanowiła jedynie 7,3%
PKB. Ogólnie udział sektorów niepaliwowych i niepowiązanych z wydobyciem i
przetwórstwem gazu ziemnego w PKB Kataru wyniósł w 2006 r. 38%. Wśród tych sektorów
główny wkład do PKB miał sektor finansów, ubezpieczeo, nieruchomości i usług biznesowych
– 8,2%, oraz na drugim miejscu sektor przemysłowy (niepowiązany z ropą naftową i gazem).
Pozostałe usługi wyniosły 8,9% PKB, natomiast udział przemysłu budowlanego w PKB
osiągnął 5,4%102. Sektor budowlany w Katarze w ciągu ostatnich lat przeżywa rozkwit
99
Privatization and the art of Doing Business in the Gulf, IMF 2003.
Country Profiles. Qatar, http://www.arabdatanet.com.
101
Qatar Country Commercial…
102
Qatar Economic Report. Strong Growth Momentum Steadily Sustainable in Years Ahead, Bank Audi sal, lipiec
2007, http://www.menafn.com/updates/research_center/Qatar/Equity_val/audi0706.pdf.
100
Strona 28 z 201
spowodowany wzrostem projektów i inwestycji realizowanych przez przedsiębiorstwa
zarówno sektora publicznego jak i prywatnego. Transformacja przedsiębiorstw
pozostających dotychczas w rękach paostwa w przedsiębiorstwa prywatne ma dodatkowo
przyczynid się do poprawy jakości usług. Sektor usług ma istotne znaczenie dla gospodarek
krajów rozwiniętych. W 2006 r. w Katarze sektor usług handlowych, restauracyjnych i
hotelowych odnotował wzrost w wysokości 10,9%, sektor transportu i komunikacji wzrósł o
9,74%, natomiast sektor elektryczności i wody odnotował wzrost o 9,73%103.
Usługi, jakie mają ulec poprawie i których poziom ma wzrosnąd na skutek
prywatyzacji w Katarze, to przede wszystkim edukacja oraz system opieki zdrowotnej. Katar
podobnie jak Zjednoczone Emiraty Arabskie ma ambicję, aby stad się regionalnym centrum
wyższej edukacji na światowym poziomie, które przyciągad będzie studentów z Maghrebu,
Lewantu, indyjskiego subkontynentu i innych regionów. W świecie arabskim publiczna
edukacja reprezentuje niski poziom, dlatego paostwa te stawiają na rozwój prywatnych
uniwersytetów i szkół. Reforma prywatyzacyjna ma na celu także wsparcie modernizacji i
rozwoju infrastruktury.
Przewiduje się, że transfer paostwowych przedsiębiorstw w prywatne ręce przyczyni
się do wzrostu publicznych oszczędności i poprawy stanu budżetu (m.in. poprzez
zmniejszenie wydatków na publiczne przedsiębiorstwa i poprawę rentowności
sprywatyzowanych firm)104. Program prywatyzacji w Katarze służy przede wszystkim
strategicznym celom, które koncentrują się wokół osiągnięcia rozwoju gospodarczego,
podniesienia poziomu jakości i wyników przedsiębiorstw oraz poprawie standardu usług
świadczonych obywatelom i rezydentom. Prywatyzacja bez wątpienia powinna pomóc nie
tylko w osiągnięciu tych celów, ale również w ożywieniu funkcjonowania i działao katarskiej
giełdy. Prywatyzacja widziana jest jako środek, który pozwoli na osiągnięcie licznych założeo,
wliczając w to przyczynienie się do poprawy stanu paostwowego budżetu (prywatyzacja jako
antidotum dla deficytu budżetowego), zmniejszenie ograniczeo i przeszkód
administracyjnych i finansowych, zwiększenie tempa wzrostu gospodarczego, redukcję cen
towarów i usług oraz rozszerzenie bazy własnościowej w społeczeostwie105.
Władze Kataru podjęły skonkretyzowane kroki i działania mające na celu
wzmocnienie prywatnego sektora oraz zbudowanie przyjaznych i atrakcyjnych warunków dla
prowadzenia działalności gospodarczej. Regulacje paostwowe zawierają postanowienia
mające wspomóc powstawanie prywatnych przedsiębiorstw. Przewidywały one m.in.
ochronę własności prywatnej, co miało zapewnid wolnośd działalności gospodarczej.
Czynnikiem, jaki miał zachęcid i wzmocnid wysiłki na rzecz dywersyfikacji gospodarczej było
również obalenie pewnych restrykcji prawnych dotyczących inwestycji zagranicznych. W
103
Investment Promotion Department, Ministry of Economy and Commerce, State of Qatar,
http://www.investinqatar.com.qa/investor/sector.php.
104
A. Aziz Al-Zeyara, Regulation in the Environment of Privatization. A regulatory Framework for State Owned
Enterprise Privatization with Emphasis on Electricity and Water Sector in the State of Qatar, 1st Meeting of GCC
Electricity Regulators, 13.11.2007.
105
Business Climate in Qatar, Economic Reform Procedure, Q-Money, 2008 – por.
http://www.qmoney.info/qatar/ar1.php.
Strona 29 z 201
2000 r. zostało przyjęte nowe prawo dotyczące zagranicznych inwestycji. Zastąpiło ono
prawo numer 25 z 1990 r., które ograniczało własnośd zagraniczną do 49% oraz zabraniało
obcokrajowcom dzierżawę nieruchomości i inwestowanie w prywatyzowane publiczne
usługi. Prawo dotyczące inwestycji zagranicznych z 2000 r. zawiera zapisy pozwalające, aby
właścicielami firm byli w 100% zagraniczni przedsiębiorcy, co jest jednak ograniczone do
takich sektorów jak rolnictwo, przemysł, turystyka, edukacja, służba zdrowia oraz bogactwa
naturalne. Dodatkowo legislacja ta zezwala zagranicznym inwestorom na dzierżawę oraz
zakładanie własnych przedsiębiorstw. W pozostałych sektorach własnośd zagraniczna
ograniczona jest do 49%. W 2002 r. przyjęto nowe prawo korporacyjne. Władze zachęcają
ponadto do inwestowania w projekty przemysłowe poprzez stosowanie specjalnych zachęt
przede wszystkim zwolnieo podatkowych oraz oferowanie specjalnych, subsydiowanych cen
na surowce. Przez bardzo długi czas zagraniczne inwestycje zabronione były w takich
sektorach jak bankowośd, ubezpieczenia, zakup nieruchomości106.
Na tle paostw regionu Katar wyróżnia się swoją aktywnością w zakresie
podejmowania wysiłków prywatyzacyjnych, rozwoju sektora prywatnego i zmniejszania roli
przedsiębiorstw paostwowych. Jednakże nie wszystkie sektory gospodarki w Katarze zostały
objęte procesem prywatyzacji. Istotną rolę reforma ta odgrywa przede wszystkim w takich
sektorach jak sektor usług komunalnych, produkcja i dostawy elektryczności, sektor wodny,
telekomunikacja, edukacja i opieka zdrowotna oraz innych.
Należy podkreślid, że Katar jest jednym z pierwszych paostw na Bliskim Wschodzie,
które ogłosiły pełną prywatyzację produkcji energii elektrycznej i odsalania wody, oraz
dopuściły prywatnych inwestorów do udziału w projektach związanych z rozwojem i
restrukturyzacją tych sektorów107. Niedobór energii elektrycznej zmusił władze Kataru do
podjęcia wysiłków celem zachęcenia inwestorów zagranicznych do inwestowania większych
sum pieniędzy i podejmowania większych przedsięwzięd. Jedną z takich zachęt jest
oferowana przez władze możliwośd udziału w niezależnych projektach związanych z energią
elektryczną (tzw. Independent Power Projects, IPPs). Chęd zwiększenia poziomu inwestycji w
sektorze energetycznym wymusiła jego restrukturyzację. Pierwszym krokiem w stronę
prywatyzacji sektora energii elektrycznej i wody było przekazanie w marcu 1998 r.
Katarskiemu Przedsiębiorstwu Wodno-Energetycznemu (Qatar Electricity and Water
Company, QEWC) odpowiedzialności za utrzymanie i prowadzenie największej w kraju
paostwowej elektrowni i stacji odsalania wody Ras Abu Fontas-B108. W maju 2000 r., rząd
Kataru dokonał transferu aktywów należących dotąd do Ministerstwa Energetyki i Wody.
Aktywa te zostały oddane w całości w ręce Katarskiego Przedsiębiorstwa WodnoEnergetycznego, które jest instytucją w połowie publiczną – 57% spółki należy do lokalnych
inwestorów, pozostałe 43% kontrolowane jest przez rząd. Katarskie Przedsiębiorstwo
Wodno-Energetyczne rozpoczęło wart 214 mln USD projekt rozwoju elektrowni i stacji
106
A. Aziz, op. cit.
B. Buxton, The Gulf Energy Scene: A Private US Perspective, 24.02.2003.
http://www.mees.com/postedarticles/oped/a46n08d02.htm.
108
B. Michalski, The Mineral Industry of Qatar – 1998. Qatar Country Survey 1998, Washington, D.C., United
States Geological Survey 1998.
107
Strona 30 z 201
odsalania wody. Dodatkowo QEWC kontroluje 25% udziałów w katarskim pierwszym
niezależnym projekcie, który ma zaspokoid długoterminowe potrzeby paostwowych
projektów industrialnych.109 QEWC jest uznawane za jedno z pierwszych przedsiębiorstw w
regionie prowadzących działalnośd w dziedzinie produkcji energii i odsalania wody, przy
zastosowaniu najnowocześniejszych technologicznie generatorów prądu i stacji odsalania
wody, w którym prywatni inwestorzy posiadają większościowe udziały 110. Pierwsze rezultaty
prywatyzacji tego sektora w Katarze wskazują na znaczny spadek kosztów produkcji
elektryczności i odsolonej wody w stacjach i elektrowniach już istniejących. Dodatkowo
planowana jest budowa nowych stacji, wykorzystujących nowe technologie. Redukcja
kosztów dzięki przetransferowaniu w ręce prywatne elektrowni i stacji odsalania wody
wyniosła aż 40%111.
W procesie prywatyzacji w krajach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej olbrzymie
znaczenie miała transformacja sektora telekomunikacyjnego, która w wielu krajach pchnęła
całą reformę na przód. Katar obok Bahrajnu, ZEA, Egiptu i Jordanii należy do tych paostw
arabskich, które z powodzeniem ukooczyły proces prywatyzacji ich sektora
telekomunikacyjnego. 25 listopada 1998 r. katarska publiczna firma telekomunikacyjna –
Qatar Public Telecommunication, założona 29 czerwca 1987 r. na mocy prawa numer 13 z
1987 r., mająca dostarczad usługi telekomunikacyjne (krajowe i międzynarodowe), została
przekształcona w spółkę akcyjną – Qatar Telecom, czy też inaczej Q-Tel112. Na mocy prawa
numer 21 z 1998 r., władze zaoferowały sprzedaż 45% udziałów spółki Q-Tel, przy czym nie
ograniczono możliwości zakupu firmy jedynie dla katarskich inwestorów. W kupnie mogli
wziąd udział wszyscy inwestorzy, bez wyjątku, co odzwierciedla silne postanowienie władz
rządowych, aby w jak największym stopniu zaangażowad sektor prywatny w proces rozwoju
tego sektora. Takie postępowanie jest również uważane za dobry krok mający na celu
zachęcenie i przyciągnięcie kapitału zagranicznego do udziału w inicjowanych przez władze
projektach113. Prywatyzacja sektora telekomunikacyjnego stanowiła pierwszą fazę programu
prywatyzacji przygotowanego przy współpracy z Bankiem Światowym.
Rząd Kataru podejmuje różne inicjatywy mające przyczynid się do wzrostu roli sektora
prywatnego w gospodarce kraju. Jedną z nich jest prywatyzacja przedsiębiorstw
paostwowych jak na przykład Qatar Telecom, prywatyzacja usług portowych (2001),
niektórych usług municypalnych (2005) oraz angażowanie prywatnych inwestorów w
109
R. Nayar, Qatar: Beyond Oil and LNG, 15.12.2002, http://www.mafhoum.com/press4/125E15.htm.
Ibidem.
111
Przemowa Ministra Energetyki i Przemysłu Abdullah Ibn Hamad Al-Attiyah na Ceremonii Inauguracyjnej Ras
Laffan Power & Water Plant, 29.11.2004 - por. http://www.qp.com.qa.
112
Qatar Telecom od 2002 r. notowana jest na Giełdzie Papierów Wartościowych Abu Zabi. Akcje spółki po
początkowych trudnościach wykazują tendencję zwyżkową. Spółka radzi sobie na giełdzie bardzo dobrze,
zwłaszcza w porównaniu z ostatnim trendem na rynku globalnym i trudnościami notowanych spółek
telekomunikacyjnych. Długi Q-Tel są niewielkie, a spółka inwestuje w kluczowy program mający wspomóc
rozwój i rozszerzenie infrastruktury. Obecnie firma realizuje dwuletni projekt „Q-Turn”, którego celem jest
przekształcenie spółki w najbardziej efektywną firmę telekomunikacyjną w regionie - por. Company Profiles,
AmeInfo, Middle East Finance and Economy, http://www.ameinfo.com.
113
Qatar Telecom (Qtel) Q.S.C., Unaudited Interim Condensed Consolidated Financial Statements, 26.04.2007,
http://www.qtel.com.qa.
110
Strona 31 z 201
projekty związane z sektorem wodnym i gazowym (2004). Pomimo tych wysiłków sektor
prywatny stanowi w dalszym ciągu relatywnie małą częśd gospodarki. Udział sektora
prywatnego w gospodarce wynosił w okresie 1999-2003 jedynie około 30%. Rząd pozostaje
ważnym udziałowcem w przedsiębiorstwach produkujących stal, cement i nawozy. Te gałęzie
przemysły promowane są częściowo poprzez zachęty inwestycyjne takie jak zwolnienie z ceł
importowych, czy możliwośd uzyskania zwolnieo podatkowych na okres od 5 do 10 lat.
Ocena procesu prywatyzacji
Podobnie jak inne kraje gospodarczo uzależnione od surowców energetycznych,
Katar musiał stawid czoło temu wyzwaniu i podjąd kroki, które pozwoliłyby mu osiągnąd cel
w postaci dywersyfikacji bazy gospodarczej oraz źródeł wzrostu i rozwoju. Odpowiedzią na to
wyzwanie obok innych reform był przyjęty przez władze plan prywatyzacji. Zainicjowany
program prywatyzacji paostwowych przedsiębiorstw i sektorów pomimo starao, przyniósł
jedynie cząstkowe rezultaty, a dotychczasowe efekty pozostawiają wciąż wiele do życzenia.
Przede wszystkim, podobnie jak większośd paostw regionu, program prywatyzacji
rozpoczął się z pewną opieszałością. Paostwa, mimo oczywistych sygnałów, opóźniały
zainicjowanie tej reformy głównie ze względu na brak politycznej woli rządzących elit. Elity
polityczne obawiały się utraty kontroli nad istotnymi aktywami kraju. Rządy z reguły
niechętnie oddają władzę nad strategicznymi sektorami w ręce prywatne. Katar rozpoczął
wdrażanie na szerszą skalę reform, w tym prywatyzacji dopiero po objęciu władzy przez
nowego emira, który zdając sobie sprawę z wyzwao stojących przed gospodarką Kataru,
zainicjował proces zmian. Emir jest zwolennikiem prywatyzacji, rozumiejąc jak istotną rolę
może odegrad sektor prywatny i jakie korzyści zmiana struktury własności może przynieśd dla
sytuacji gospodarczej kraju. Katar rozpoczął realizację ambitnego planu prywatyzacji przede
wszystkim telekomunikacji i energetyki. Jednak barierą dla pełnej realizacji tego planu w
zakresie produkcji i dystrybucji prądu i wody stanowił fakt, że Katarczycy zawsze mieli
zapewnione darmowe dostawy prądu i wody114.
Prywatyzacja budziła wśród społeczeostwa wiele obaw. Jedno z pytao, jakie stawiali
sobie obywatele kraju, dotyczyło tego, co stanie się z pracownikami prywatyzowanych
przedsiębiorstw i czy prywatni właściciele zapewnią utrzymanie dotychczasowych miejsc
pracy115. Problem ten jest często podnoszony w kontekście prywatyzacji w krajach regionu
Afryki Północnej i Bliskiego Wschodu. Obawa przed masowymi zwolnieniami w wyniku zmian
struktury własności powodowała duży opór ze strony społeczeostw krajów realizujących
proces transformacji sektora paostwowego. Obawy te w przypadku Kataru są o tyle
uzasadnione, jeśli weźmie się pod uwagę charakterystyczną cechę katarskiego rynku pracy –
zatrudnienie zdecydowanej większości Katarczyków (96%) w sektorze publicznym bądź
mieszanym, publiczno-prywatnym. W 2004 r. tylko 4% Katarczyków pracowało dla sektora
114
Country Analysis Briefs, Qatar, Energy Information Administration, maj 2007.
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Qatar/pdf.pdf.
115
A. Aziz Al-Zeyara, op. cit.
Strona 32 z 201
prywatnego, co oznacza spadek z 10% zatrudnionych w tym sektorze w 1986 r. Powodem,
dla którego obywatele Kataru preferują pracę dla bardziej rozbudowanego i większego
sektora paostwowego są zdecydowanie lepsze warunki pracy i hojniejsze wynagrodzenie116.
Mimo postępującego procesu prywatyzacji w Katarze nie ma w pełni
sprywatyzowanych firm. Zagraniczni inwestorzy z reguły nie są dopuszczani do
uczestniczenia w initial public offering (pierwsze notowanie akcji spółki na giełdzie; IPO) –
przywilej ten zarezerwowany jest dla obywateli Kataru lub niekiedy obywateli paostw GCC.
Tymczasem główną metodą zastosowaną w procesie prywatyzacji w Katarze jest właśnie
wprowadzanie spółek na giełdę (IPO)117. W większości pozostałych sektorów zagraniczna
własnośd ograniczona jest do 49%. Poprawka do tego prawa, przyjęta w 2004 r., dała
obcokrajowcom możliwośd inwestowania w sektor bankowy i ubezpieczeo, jednak w
dalszym ciągu wymagana jest wcześniejsza zgoda władz. Szacuje się, że Katar w 2007 r.
przyciągnął 1,8 mld USD zagranicznych inwestycji w sektorach innych niż przemysł paliwowy.
Liczba ta mogłaby znacznie wzrosnąd, jeśli obcokrajowcom dano by większy dostęp do
programu prywatyzacyjnego Kataru. Obecnie sprzedaż większości paostwowych
przedsiębiorstw jest ograniczona dla obywateli Kataru118. Pełna realizacja polityki
prywatyzacji będzie wymagała dodatkowej rewizji legislacji związanej z zagranicznymi
inwestycjami w Katarze. Uzyskanie przez obywateli innych paostw większego dostępu do
prywatyzowanych w Katarze przedsiębiorstw może znacząco poprawid realizację tej reformy.
Zaangażowanie paostwa w gospodarkę jest ciągle znaczne pomimo pewnego postępu
w procesie prywatyzacji. Całkowite rządowe wydatki, włączając w to konsumpcję i transfer
płatności, są wciąż wysokie. W 2007 r. wydatki rządu wyniosły 30,5% PKB. Pomimo dążeo do
zdywersyfikowania gospodarki Katar w dalszym ciągu pozostaje silnie uzależniony od ropy
naftowej oraz gazu119.
Mimo napotkanych trudności i niedociągnięd, Katar może poszczycid się wieloma
osiągnięciami w zakresie procesu prywatyzacji, co czyni go jednym z najbardziej znaczących
jego realizatorów wśród paostw będących członkami GCC. Jest tak m.in. dzięki zrozumieniu
roli, jaką odgrywa sektor prywatny oraz dążeniu do wzrostu roli tego sektora w gospodarce.
Sporym ułatwieniem dla powodzenia wdrażanych reform jest fakt, że Katar czerpie dochody
paostwowe ze stosunkowo zróżnicowanych źródeł nawet, jeśli wciąż dochody z ropy
naftowej mają największy udział w budżecie paostwa. Katar dużą uwagę przywiązuje do
rozwoju i modernizacji infrastruktury oraz do stosowania na coraz szerszą skalę
zaawansowanych technologii. Niewystarczająca i słaba infrastruktura w Katarze uznawana
jest za jeden z głównych czynników utrudniających prowadzenie działalności gospodarczej.
Dodatkowo kraj ten stara się kontrolowad swoje wydatki, dzięki czemu powstają
oszczędności, które potem przeznaczane są na finansowanie paostwowych inwestycji i
116
2008 Index of Economic Freedom, Qatar, The Heritage Foundation and the Wall Street Journal, 2008,
http://www.heritage.org/index/country.cfm?id=Qatar.
117
2007 Investment Climate Statement – Qatar, U.S. Department of State, 2007.
http://www.state.gov/e/eeb/ifd/2007/80765.htm.
118
Lowering Barriers, Opening Doors Qatar, Volume 145, Oxford Business Group 29.02.2008.
119
Index of Economic Freedom.
Strona 33 z 201
rozwoju. W 2006 r. Katar uzyskał czwarte miejsce w rankingu Światowego Forum
Ekonomicznego w kategorii wydajnych wydatków publicznych120. Władze skutecznie walczą z
biurokracją oraz promują i wspierają rozwój i powstawanie lokalnego sektora prywatnego 121.
Dzięki podjęciu ryzyka i dopuszczeniu do prywatyzacji sektora energetycznego i
wodnego, Katar czerpie teraz znaczne korzyści z prywatnych projektów energetycznych i
wodnych. Zapotrzebowanie na wodę i elektrycznośd w krajach Zatoki Perskiej ciągle wzrasta,
a niekiedy przekracza wręcz możliwości dostaw. Władze Kataru zdając sobie sprawę z faktu,
że tylko prywatny sektor ma tę możliwośd, żeby zadbad o odpowiednią wydajnośd elektrowni
oraz stacji odsalania wody, a to pozwoli zaspokoid rosnące zapotrzebowanie na te dobra.
Katar, podobnie jak większośd krajów Zatoki Perskiej, prowadzi politykę mającą zapewnid
dywersyfikację gospodarki i uniezależnienia się od ropy naftowej i gazu. Stąd wiedząc, jakie
możliwości ma prywatny sektor, Katar postawił na jego rozwój i większe zaangażowanie w
gospodarkę. Polityka władz zachęca prywatne przedsiębiorstwa i inwestorów do udziału w
budowie, funkcjonowaniu i dostarczaniu usług, co pozwala osiągnąd strategiczny cel –
zróżnicowanie bazy gospodarczej kraju. Prywatyzacja jest tym czynnikiem, który pozwala
sektorowi prywatnemu się rozwinąd i zwiększyd swoje możliwości, a tym samym w większym
stopniu przyczyniad się do wzrostu i poprawy sytuacji gospodarczej kraju.
***
Przed 1995 r. mało uwagi i wysiłków przywiązywano do realizacji strategii
rozwojowych i reform. Jednakże wraz ze zmianą władzy, doszło do zmiany nastawienia oraz
wzrostu zaangażowania władz w proces modernizacji gospodarki kraju, co umożliwiło
wykorzystanie bogactwa naturalnego do rozwoju solidniejszej infrastruktury i wzmocnienia
powiązao ze światową gospodarką. Katar, podobnie jak inne kraje Zatoki Perskiej, prowadzi
politykę mającą na celu wykorzystanie bogactwa naturalnego do budowy gospodarki, która
ostatecznie przestanie byd w przeważającej części skoncentrowana na sektorze
energetycznym i zacznie czerpad dochody również z innych źródeł. Dotychczas większości z
tych paostw nie udało się osiągnąd postawionego sobie celu dywersyfikacji. W Katarze
dochody z ropy naftowej i gazu stanowią ponad połowę produktu krajowego brutto i około
85% procent wpływów z eksportu. Świadczy to o tym, że gospodarka tego kraju jest w
dalszym ciągu silnie zależna od eksportu gazu ziemnego i ropy naftowej i jest zdecydowanie
mniej zdywersyfikowana niż gospodarka np. Dubaju122, który osiągnął sukces w
dywersyfikacji źródeł dochodu i zmniejszeniu uzależnienia od ropy naftowej. Udział ropy
naftowej w PKB Dubaju, w 2005 r. wyniósł zaledwie 5,4%, a w 2006 r. 5,1% (spadek z 10,3%
w 2000 r.)123. Krytycy twierdzą, że proces prywatyzacji w Katarze nie miał tak naprawdę
120
Global Competitiveness Report 2006, Country Profile: Qatar, World Economic Forum 2006.
A. Aziz Al-Zeyara , op. cit.
122
C. DeNicola, Dubai’s Political and Economic Development: An Oasis in the Desert?, 10.05.2005 s. 67,
http://library.williams.edu/theses/pdf.php?id=48.
123
Dubai Nominal GDP 2006, Dubai Chamber of Commerce and Industry, czerwiec 2007,
http://www.zawya.com/Story.cfm/sidZAWYA20070607065754.
121
Strona 34 z 201
jasno postawionych celów. W ocenie całej reformy utrudnieniem jest brak danych
statystycznych pozwalających na pełną ocenę procesu prywatyzacji124.
Osiągnięte dotychczas rezultaty przeprowadzonych reform strukturalnych i
prywatyzacji są w dalszym ciągu niezadowalające, jednakże pomimo tego Katar uzyskuje
wysokie wyniki w rankingu konkurencyjności prowadzonym przez Światowe Forum
Ekonomiczne (Global Competitiveness Ranking). W 2006 r. Katar uznany został za jedną z
najbardziej konkurencyjnych gospodarek w regionie. Do głównych zalet jej gospodarki należą
kwestie związane z instytucjami oraz rynkiem pracy. W zakresie instytucji podkreśla się ich
wysoką jakośd, przy czym dotyczy to zarówno instytucji prywatnych jak i publicznych. Należy
ponadto zauważyd, że udział sektorów niepaliwowych i niezwiązanych z wydobyciem,
produkcją i przetwórstwem gazu ziemnego w PKB kraju stopniowo i systematycznie wzrasta,
co jest zasługą realizowanego przez władze Kataru programu reform. Katar należy też do
tych nielicznych paostw regionu, którym udało się z sukcesem dokonad prywatyzacji sektora
telekomunikacyjnego.
Oczekuje się, że władze będą z zaangażowaniem kontynuowad program reform
gospodarczych, którego początek datuje się na połowę lat 90. Przewiduje się, że w wyniku
realizacji tego programu dojdzie do dalszego zwiększenia roli sektora prywatnego, a także
szerszej prywatyzacji przedsiębiorstw paostwowych.
124
Ibidem.
Strona 35 z 201
POLITYKA
Strona 36 z 201
John E. Peterson
Katar i świat. Budowanie marki mikropaostwa125
Historia niepodległości Kataru jest krótka. Niemniej jednak, zakres zmian i reform,
któremu został ten kraj poddany, jest naprawdę niezwykły. W ostatnich latach Katar wyrósł
na jedno z najbardziej znanych i poważanych paostw Zatoki, po części z powodu posiadania
ogromnych zasobów gazu ziemnego (trzecie światowych zasobów), ale również, co dużo
ważniejsze, z powodu ostatnich inicjatyw politycznych. Działania te zdają się byd realizowane
celowo, tak aby umieścid Katar na mapie świata.
Katar odniósł wiele sukcesów, z których może byd dumny. Od uzyskania
niepodległości w 1971 r. nieprzerwanie ją utrzymuje i wzmacnia dzięki członkostwu w
organizacjach międzynarodowych. Katar to jedno z tych paostw założycielskich GCC, które w
pełni uczestniczy w gospodarczych inicjatywach tej organizacji. Dotyczy to zwłaszcza
bezpieczeostwa, w tym działao zbrojnych podczas wojny w Zatoce w 1991 r. Może także
czerpad korzyści z tego, że jest krajem rozpoznawanym na Zachodzie i w Stanach
Zjednoczonych, w dużej mierze z powodu swej długiej historii jako producenta ropy
naftowej, a ostatnio także i dynamicznie rozwijanych projektów związanych z gazem
ziemnym. Istnieją jednak również inne powody. Katar został gospodarzem wielu imprez
sportowych. Organizował również wiele istotnych konferencji.
Ponadto, Katar zgodził się przyjąd regionalny sztab Centralnego Dowództwa Stanów
Zjednoczonych przed i w trakcie wojny irackiej w 2003 r., czym zyskał sobie zauważalną
uwagę w światowych serwisach informacyjnych. Jeszcze wcześniej, telewizja satelitarna AlDżazira – której siedziba mieści się w Doha – zdobyła wielką rzeszę widzów w świecie
arabskim ze względu na swoje bezpardonowe reportaże i prowokacyjne programy 126.
Pomimo zarzutów niektórych osób w administracji Busha o zbyt bliskich związkach Al-Dżaziry
z Al-Ka`idą, kontakty Kataru ze Stanami Zjednoczonymi stawały się coraz cieplejsze, a emirat
przekazał nawet 100 mln USD pomocy humanitarnej ofiarom huraganu Katrina w 2005 r.
Kraj zebrał też szereg pochwał za wkroczenie na drogę demokratyzacji i walki o
równouprawnienie kobiet.
125
Niniejszy artykuł jest tłumaczeniem uaktualnionego tekstu pt. Qatar and the World: Branding for a MicroState, który ukazał się w “Middle East Journal”, Vol. 60, No. 40, lato 2006.
126
Stacja telewizyjna Al-Dżazira rozpoczęła nadawanie w listopadzie 1996 r. z pomocą finansową ze strony
katarskiego rządu. Wielu dziennikarzy zostało zatrudnionych z rozwiązanej stacji BBC Arabic Service. Al-Dżazira
zdobyła szeroką arabską publicznośd ze względu na prezentowanie poglądów nie będących w zgodzie z
oficjalnymi komunikatami oraz dzięki krytyce większości arabskich rządów. Z tego też powodu odbiór stacji był
od czasu do czasu wstrzymywany w niemal wszystkich sąsiednich paostwach. Zob. L.Y. Bahry, The New Arab
Phenomenon: Qatar’s Al Jazeera, „Middle East Policy”, Vol. 8, No. 2 (lipiec 2001), s. 88-89; J.M. Sharp, The AlJazeera News Network: Opportunity or Challenge for U.S. Foreign Policy in the Middle East?, U.S. Library of
Congress, Congressional Research Service, CRS Report RL31889, 23 lipca 2003; oraz H. Miles, Al-Jazeera: The
Inside Story of the Arab News Channel that is Challenging the West, New York 2005.
Strona 37 z 201
Dwa czynniki wpłynęły na proces integracji Kataru oraz jego miejsce w systemie
międzynarodowym. Pierwszy wiąże się z ograniczeniami i problemami małych paostw. Drugi
to reakcja Kataru na te niedogodności – realizowanie strategii budowania swojego
wizerunku i marki, której celem jest zapewnienie sobie przetrwania. Artykuł ten omawia
sytuację Kataru jako mikropaostwa i analizuje charakter i pomyślnośd tego działania.
Charakterystyka i słabe punkty małych paostw
Problematyka słabych punktów, a nawet szans przetrwania małych paostw pojawiała
się często w literaturze z lat 60. oraz 70. dotyczącej stosunków międzynarodowych 127.
Podkreślano przede wszystkim wynikające z rozmiaru ograniczenia, które wpływają na
konkurencyjnośd w międzynarodowym środowisku politycznym i gospodarcznym. Analiza
przetrwania i rozwoju wielu małych paostw redukuje takie obawy. Nie pomniejsza to jednak
wątpliwości dotyczących ograniczeo i problemów, z którymi borykają się małe kraje.
Definicje małych paostw i mikropaostw
Należy przede wszystkim określid, co konstytuuje „małe paostwo” i czym jest
„mikropaostwo”. W 1980 r. oszacowano, że mikropaostw z populacją mniejszą niż pół
miliona jest 77 z 224 rozpoznanych i zamieszkanych regionów na świecie 128. Podmioty te
charakteryzują się różnymi rozmiarami i potencjałami. Powstało wiele definicji małych
paostw i mikropaostw, jednakże nie wszystkie są satysfakcjonujące. Jednocześnie należy
stwierdzid, że elementy składające się na termin „mały” często zależą od kontekstu. Analiza
zatytułowana Strategia przetrwania: dylematy polityki zagranicznej małych krajów
azjatyckich,129 skupia swoją uwagę na Korei, Wietnamie, Tajlandii, Malezji, Singapurze,
Indonezji oraz Filipinach; jedynie Singapur pod względem rozmiarów można porównywad z
małymi krajami Zatoki. Inna analiza zachowao w polityce zagranicznej, zatytułowana Małe
kraje w światowej polityce,130 koncentruje się na Paragwaju, Panamie, Austrii oraz Laosie.
Wielkośd paostwa jest często definiowana przez rozmiar geograficzny. To jednak
wyznacznik problematyczny, bowiem Hong Kong jest mały pod względem geograficznym,
jednak duży pod względem zaludnienia131. Co więcej, dwa kraje o takiej samej powierzchni
mogą różnid się gęstością zaludnienia. Na przykład Namibia jest osiemnaście razy większa niż
127
Zob. dla przykładu: D. Vital, The Inequality of States: A Study of the Small Power in International Relations,
Oxford – Clarendon Press 1967; D. Vital, The Survival of Small States, London – Oxford University Press 1971;
oraz UNITAR, Small States and Territories: Status and Problems, New York – Arno Press 1971; pierwotnie przez
ONZ, 1969.
128
J.C. Caldwell, G.E. Harrison, P. Quiggin, The Demography of Micro-States, “World Development”, Vol. 8,
1980, s. 953.
129
C.E. Morrison, A. Suhrke, Strategies of Survival: The Foreign Policy Dillemas of Smaller Asian States, New
York – St. Martin’s Press 1979.
130
J.A.K. Hey, Small States in World Politics: Explaining Foreign Policy Behavior, Boulder – Lynne Rienner
Publishers 2003.
131
Politics, Security, and Development in Small States, C.G. Clarke, A. Payne (red.), London – Allen and Unwin
1987, s. ix.
Strona 38 z 201
Estonia, ale oba kraje mają podobną liczbę mieszkaoców132. Produkt krajowy brutto (PKB)
jest również często wykorzystywany jako wyznacznik. Czynnik ekonomiczny może jednak
ulegad zmianie w czasie, chodby w wyniku wzrostu ceny za najważniejszy produkt
eksportowy. Uniemożliwia to więc skuteczne porównanie133. PKB Kataru jest wyższe od dużo
większych krajów afrykaoskich, chociaż jeszcze w połowie lat 60. było całkowicie odwrotnie.
Teoretycznie siła jest dobrym czynnikiem, jednak w praktyce okazuje się byd trudna
do zmierzenia. Po pierwsze, nie jest możliwe precyzyjne określenie siły i dokonanie
jednoznacznego porównania między paostwami. Co więcej, czynnik ten nie zawsze
umożliwia odróżnienie kraju małego od słabego. Słabe paostwo, nawet „upadłe”, może byd
względnie duże. Z kolei wiele małych paostw charakteryzuje nieproporcjonalny do ich
rozmiarów wpływ na środowisko międzynarodowe134. Siła ma również charakter względny.
Mauritius ze swoją populacją nieco powyżej miliona osób sąsiaduje w Afryce z dużo
większymi i ludniejszymi sąsiadami o całkowicie odmiennej kulturze. Podobnie 15milionowy Nepal, który jest wciśnięty pomiędzy Indie i Chiny. Dlatego też może byd uważany
za paostwo małe. Z drugiej strony można podad za przykład Fidżi, które liczy sobie 750 tys.
mieszkaoców i uchodzi za względnie silne paostwo w rejonie południowego Pacyfiku135.
Bez wątpienia najbardziej rozpowszechnionym wyznacznikiem jest wielkośd
zaludnienia. Rodzi się jednak pytanie, w którym miejscu należy postawid dolną granicę.
Niektórzy wskazują tutaj liczbę miliona mieszkaoców, inni podają trzy mln, a jeszcze inni
skłaniają się w stronę pięciu mln. Liczba miliona wydaje się byd najbardziej powszechną
wartością i została nawet przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Przyjęcie
takiej wartości jako wyznacznika oznaczałoby, że około 40 samodzielnych podmiotów
stosunków międzynarodowych na całym świecie spełnia kryteria przynależności do tej
kategorii136.
Tak jak nie istnieje consensus co do wyznaczników małego paostwa, tak samo nie ma
zgody gdzie przebiega granica rozdzielająca małe paostwa od mikro-paostw. Byd może
pojęcie mikropaostw jest bardziej odpowiednie niż „małe paostwo” w definiowaniu paostw
o populacji miliona osób i mniejszej. Chociaż czasem za mikropaostwo uważa się społecznośd
poniżej 100 tys. mieszkaoców137, inne czynniki – w tym polityczne, ekonomiczne,
strategiczne oraz kulturowe, mogą byd równie istotne co wielkośd populacji.
Dlaczego to rozróżnienie jest tak istotne? Jak zostanie przedstawione poniżej, istnieją
minimalne progi, które każde paostwo musi pokonad, aby byd zdolne do pełnego lub też
skutecznego funkcjonowania. Może brakowad ludzkich zasobów do obronienia się lub
132
D. Ott, Small Is Democratic: An Examiniation of State Size and Democratic Development, New York – Garland
2000, s. 16.
133
Ibidem, s. 17.
134
Ibidem, s. 14-15.
135
E. Dommen, What is a Microstate?, [w:] States, Microstates, and Islands, E. Dommen, P. Hein (red.), London
– Croom Helm 1985, s. 11-13.
136
Small is Dangerous: Micro States in a Macro World, S. Harden (red.), London – Pinter 1985, s. 9. (raport
Grupy Studyjnej z David Davies Memorial Institute of International Studies).
137
Według jednej z typologii, małe paostwa posiadają poniżej 1,5 mln mieszkaoców, średnie poniżej 5 mln, a
duże powyżej 5 mln. D. Ott, op. cit. s. 18.
Strona 39 z 201
sprostania wymaganiom rynku pracy, tak jak ma to miejsce w przykładu Kataru czy
Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Może to także stanowid przedmiot ekspansjonizmu
terytorialnego lub impuls niepodległościowy, tak jak to było w przypadku irackich roszczeo
wobec Kuwejtu i, do pewnego stopnia, w relacjach saudyjsko-katarskich. Może to
wywoływad koniecznośd zależności finansowej lub ekonomicznej, tak jak ma to miejsce w
przypadku Arabii Saudyjskiej, która zapewnia Bahrajnowi dostęp do instalacji produkcyjnych
ropy naftowej. Poddana w wątpliwośd na światowej scenie może zostad legitymacja
paostwa, co w przypadku małych krajów Zatoki Perskiej miało miejsce w pierwszych latach
ich niepodległości. Istnienie Kataru w krótkim okresie nie jest kwestionowane, jednak w
dłuższym okresie może byd poddane w wątpliwośd, dlatego też rozwaga wymaga od tego
paostwa zainicjowania strategii wzmacniającej suwerennośd i szansę na przetrwanie.
Kiedy małe paostwo jest faktycznie paostwem?
Próba określenia minimalnych warunków konstytuujących małe paostwo wymaga
większego wysiłku niż tylko wyznaczenia dolnej granicy w szerszej typologii.
Fundamentalnym pytaniem, które pojawia się na tym etapie jest – jakie są wyznaczniki
istnienia paostwa? Jak problematyka suwerenności i trwania może zostad zdefiniowana z
pominięciem kwestii funkcjonowania paostwa?
Pojęcie „paostwa” pozostaje nieco dwuznaczne, jak podobnie jak znaczenie terminu
ulegało zmianie na przestrzeni wieków. W minionych stuleciach małe paostwa były pewną
normą – Pokój westfalski z 1648 r. uznawał setki paostw niemieckich. Wraz z nadejściem XX
w., małe paostwa były postrzegane jako anachroniczne czy też nieistotne. W 1920 r. Liga
Narodów odrzuciła wniosek o przyjęcie Lichtensteinu, co jednocześnie zniweczyło plany
członkostwa Monako, San Marino oraz Islandii138. Postrzeganie małych paostw uległo
zmianie wraz z dekolonizacyjną falą w latach 50., a zwłaszcza w 60. W środowisku
międzynarodowym pojawiło się wiele małych paostw – odrywając się od większych paostw
(Erytrea), jako pozostałośd kolonializmu (Palau) czy efekt rozpadu Związku Sowieckiego
(Łotwa, Litwa, Estonia) lub też Jugosławii (Macedonia, Chorwacja, Słowenia, Bośnia).139
Proces ten wzmocnił legitymację małych paostw przez sam fakt istnienia czynnika
narodowotwórczego i prawa do samostanowienia. Zaczęto je postrzegad jako paostwa
zdolne do przetrwania przez sam fakt ich uznania na arenie międzynarodowej 140.
Nadanie podstawowej legitymacji paostwu na drodze jego uznania przez społecznośd
międzynarodową niekoniecznie czyni z takiego paostwa podmiot zdolny do przetrwania.
Szczególnie w przypadku mikropaostw, kluczową sprawę stanowi zestaw atrybutów, które
paostwo musi posiąśd, aby było postrzegane jako zdolne do istnienia.
Posiadanie terytorium wydaje się byd oczywistym warunkiem, ale okazuje się, że nie
musi byd tak w każdej sytuacji. W sytuacji wojny może zdarzyd się sytuacja, w którym
paostwo straciło swoje terytorium, a nadal jest uznawane. Pozostaje również otwarte
138
S. Harden, op. cit., s. 15., E.Dommen, op. cit., s. 3-4.
D. Ott., op. cit.
140
C.G. Clarke, A. Payne, Conlusion, [w:] Politics, ... C.G. Clarke, A. Payne (red.), s. 225.
139
Strona 40 z 201
pytanie o paostwa, których całe terytorium jest zajęte, okupowane czy kontrolowane przez
inne kraje, jak to ma miejsce w przypadku Palestyny czy Arabskiej Demokratycznej Republiki
Sahrawi141. Jakie prawne skutki rodzi to dla ruchów wyzwoleoczych? W którym momencie
Front Wyzwolenia Palestyny staje się paostwem? Czy Autonomia Palestyoska jest
paostwem? Wydaje się oczywiste, że każdy kraj musi mied populację. Bez ludności, kto
kierowałby paostwem i kim władza mogłaby rządzid? Watykan jest jednak częściowym
wyjątkiem – chociaż nieustannie zamieszkany, nie posiada stałych mieszkaoców142.
Wydaje się konieczne, aby każde paostwo posiadało rząd. Paostwa muszą sprawowad
władzę. Istnieją jednak wyjątki, jak chodby ruchy wyzwoleocze, które kontrolują określone
terytoria nie posiadając jednocześnie statusu paostwa. Co więcej, nie wszystkie paostwa
posiadają wyłącznośd na sprawowanie władzy na swoim terytorium, szczególnie gdy istnieją
silne siły oporu lub ruchy dążące do secesji. Kolejnym przykładem jest Monako i Andora,
które zgodnie z prawem mogą byd obiektem francuskiej interwencji143.
Innym kryterium może byd uznanie przez kilka paostw. Utworzone przez RPA
Bantustany są uznawane jednak tylko przez to paostwo i wcale nie muszą byd postrzegane
jako suwerenne paostwa. Z drugiej strony, Tajwan nie jest oficjalnie uznawany przez
większośd krajów, a jednak mimo tego jest zdolny utrzymywad stosunki, w tym gospodarcze i
polityczne, z wieloma innymi paostwami. Co więcej, utrzymywanie stosunków
dyplomatycznych wcale nie oznacza uznania paostwa: Suwerenny Rycerski Zakon
Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego z Rodos i Malty (Zakon Kawalerów Maltaoskich)
utrzymuje stosunki dyplomatyczne z ponad 40 paostwami, jednak nie uważa siebie za
paostwo144. Podobnie też członkostwo w międzynarodowych organizacjach nie wydaje się
byd jasnym kryterium: Indie i Filipiny były członkami założycielskimi ONZ jeszcze przed
uzyskaniem niepodległości. Białoruś i Ukraina weszły w skład ONZ mimo członkostwa w
Związku Sowieckim145. Tym niemniej małe paostwa zdają się uważad, że członkostwo w
międzynarodowych organizacjach zapewni im lepszą pozycję niż izolacja 146.
Droga w kierunku suwerenności małych paostw może stanowid dobry czynnik dający
możliwośd przewidzenia ich zdolności do trwania, a także skuteczności ich prób
zalegimityzowania swej suwerenności. Tak więc była kolonia może byd zdolna do trwania,
dzięki roli mocarstwa kolonialnego, które nakreśliło jej terytorium i doprowadziło do
wytworzenia się więzi narodowej. Ruchy secesyjne i wyzwoleocze mogą uzyskad legitymację
wskutek pomyślnie zakooczonej walki. Wiele może jednak zależed od tego czy niepodległośd
była owocem triumfu samostanowienia czy efektem osłabienia imperium147. Z drugiej jednak
strony, podmiot stworzony lub wzmacniany siłą kolonialną może nie byd zdolny do istnienia
jako samodzielny organizm. Anguilla wybrała inną drogę do niepodległości, niż federacja z
141
E. Dommen, op. cit., s. 4-5.
Ibidem, s. 5.
143
Ibidem, s. 6-7.
144
Ibidem, s. 7-9.
145
Ibidem, s. 1-3.
146
S. Harden, op. cit., s. 51.
147
R. Cohen, An Academic Perspective, [w:] Politics..., C.G. Clarke, A. Payne (red.), s. 203.
142
Strona 41 z 201
karaibskimi sąsiadami. Z kolei Majotta pozostała częścią Francji i to wtedy, gdy Komory
uzyskały niepodległośd. Nawet w Zatoce Perskiej, koncepcja Unii Emiratów Arabskich – taką
jaką wyobrażała i promowała Wielka Brytania w okresie poprzedzającym swoje wycofanie –
została zrealizowana tylko w pewnej części. W pewnym momencie dały o sobie znad różnice
w postrzeganiu przyszłej struktury federacji i brak zgody co do dominującej pozycji, którą
chciał uzyskad Bahrajn (z powodu dużego odsetka osób wykształconych) i Katar (z powodu
nowo zdobytego bogactwa ropy naftowej). Gdy negocjacje uległy ostatecznemu załamaniu,
Bahrajn zdecydował się na samodzielną niepodległośd, czym zmusił Katar do podobnego
kroku.
Dlaczego niewielki rozmiar ma znaczenie? Zachowanie małych paostw
Nie ma zgody co do poglądu o różnicach w zachowaniu małych i dużych paostw oraz
istnienia odmiennego poziomu ich stabilności. Wszystkie te argumenty zostały zwięźle
omówione w dwóch książkach: Małe jest piękne, stanowiącej opozycję do książki pod
tytułem Małe jest niebezpieczne. W pierwszej wymienionej monografii, E.F. Schumacher
dowodzi, że duży rozmiar kraju ma w wielu aspektach, w tym także najbliższym otoczeniu,
niebezpieczne konsekwencje. Wzywa jednocześnie do powrotu do małych podmiotów
politycznych, ponieważ istnieje szereg spraw, które małe społeczności potrafią lepiej
rozwiązad148. Chociaż opinie Schumachera nie są powszechnie uznane, wielu ekspertów
uważa, że niewielki rozmiar kraju ma znaczenie, ponieważ wzrosła liczba małych paostw i
nastąpił rozwój regionów, tworzonych przez takie paostwa. Można to odnieśd w
szczególności do Zatoki Perskiej, gdzie regionalne znaczenie Kataru jest wzmacniane właśnie
dlatego, że znajduje się on w otoczeniu krajów o podobnej wielkości. Kontekst może byd
zatem ważniejszy niż wielkośd absolutna.
Istnieje także równie dużo negatywnych konkluzji dotyczących stabilności małych
paostw. Sugerowano, że ograniczone środki są determinantą dla prowadzenia polityki
zagranicznej, a także procesu podejmowania decyzji. To z kolei zawęża obszar
zainteresowania małych paostw do spraw związanych bardziej bezpośrednio z ich
niepodległością oraz interesami, a także zmusza do większych wysiłków związanych z
odpieraniem interesów lub wojowniczych zachowao dużych potęg. Jednocześnie
argumentuje się, że małe paostwa są bardziej podatne na zewnętrzną presję, skłonniejsze
ulegad naciskom, mają ograniczony wachlarz działao oraz są bardziej sceptyczne co do
zewnętrznych inicjatyw gospodarczych, ze względu na strategiczne znaczenie handlu
zagranicznego dla ich własnych gospodarek. Ich nastawienie jest więc bardziej defensywne
niż u większych paostw149.
Niektórzy obserwatorzy dostrzegają czynniki, które mają negatywny wpływ na
stabilnośd małych paostw. Tytuł raportu grupy studyjnej – Małe jest niebezpieczne w dośd
jednoznaczny sposób sugeruje konkluzję: małe paostwa są niebezpieczne nie tylko dla siebie,
148
E.F. Schumacher, Small is Beautiful: Economics As If People Really Mattered, New York – Harper and Row
1973, s. 59-70.
149
A.B. Fox, Power of Small States: Diplomacy in World War II, Chicago – University of Chicago Press 1959, s. 19.; D. Vital, The Inequality..., s. 3; D. Vital, Survival of..., s. 1-12.
Strona 42 z 201
ale również dla otoczenia zewnętrznego. Badania grupy dowodzą, że małe paostwa są
podatne na tworzenie kryzysów, które ostatecznie wymagają międzynarodowej uwagi, a
czasem także interwencji. Podaje się przykład Falklandów w 1982 r. i Grenady w 1983 r.
Można także dodad do nich Kuwejt w latach 1990 – 1991. Co więcej, autorzy stoją na
stanowisku, że niewiele małych paostw posiada zasoby finansowe na poziomie
zapewniającym im samowystarczalnośd, a niektóre są poddawane tendencjom
odśrodkowym150. Inny autor zauważa z kolei, że małe kraje w większym stopniu są zagrożone
uzależnieniem się od eksportu jednego surowca151. Chociaż bogactwo Kataru jest niezwykle
duże, a katarskie surowce energetyczne są wysoko pożądane, może to sprowokowad wrogie
działania, tak jak stało się to swego czasu z Kuwejtem.
Druga negatywna cecha małych paostw wynika z często istniejących braków
politycznych. Można tu wskazad korupcję, nepotyzm oraz faworyzowanie wynikające z faktu,
że w tak małych krajach niewielkie jest pole do działania pozostające poza kontrolą władz, a
mobilnośd pionowa zależna jest od rządu. Ponadto, wymogi administracji wymuszają
względnie wysoki koszt na małych paostwach152. Polityce zagranicznej mogą szkodzid
mianowania wielu ambasadorów z powodów politycznych, bez związku z faktycznymi ich
kompetencjami153. Małe paostwa jednakże mogą czerpad korzyści z większego poczucia
wspólnoty przy mniejszym ryzyku wyalienowania. Mniejsze są szanse przyjęcia radykalnych
ideologii, bowiem istnieje tendencja kierowania się w stronę politycznego centrum154. A
zatem, można powiedzied, że zasadnicza rola rządu w Katarze, jak i innych paostwach Zatoki
Perskiej nie wynika tylko z dystrybucji dochodów z ropy naftowej, ale jest immanentną cechą
małych paostw jako takich.
Kolejną wadą małego paostwa może byd brak uniwersalistycznego społeczeostwa. Co
istotniejsze, sugeruje to, że mniejsze społeczeostwa w większym stopniu są zależne od
osobistych relacji i lojalności niż ma to miejsce w dużych społecznościach. Sied bliskich
powiązao osobistych i pokrewieostw mogą komplikowad kwestie publiczne, a osobiste
nieporozumienia na temat polityki mogą prowadzid do osobistych konfliktów 155. Mogą też
wyniknąd trudności dla administracji publicznej, ponieważ ta sama osoba może byd
zmuszona do wykonywania wielu zadao, a to w konsekwencji prowadzi do uzależnienia od
wąskiej grupy osób podejmujących decyzje. To z kolei negatywnie przekłada się na proces
budowania instytucji156. W fazie koocowej może to mied korzyści zarówno pozytywne
150
S. Harden, op. cit., s. 1. Nowsze badania kwestionują taką tezę wskazując, że mikropaostwa mają małe siły
zbrojne, a w niektórych wypadkach są ich pozbawione.
151
D. Ott, op. cit., s. 93.
152
B. Benedict, Introduction, [w:] Problems of Smaller Territories, B. Benedict (red.), London – Athlone Press
1967 dla University Institute of Commonwealth Studies, Commonwealth Papers, No. 10., s. 1-10. Zob. także
UNITAR, op. cit., s. 148-162.
153
M. Hong, Small States in the United Nations, “International Social Science Journal”, Vol. 144, lipiec 1995, s.
283.
154
P. Sutton, Political Aspects, [w:] C.G. Clarke, A. Payne (red.), op. cit., s. 18-19.
155
D.P.J. Wood, The Smaller Territories: Some Political Considerations, [w:] B. Benedict (red.), op. cit., s. 33.
156
P.J. McGowan, K.P. Gottwald, Small States Foreign Policies: A Conparative Study of Participation, Conflict,
and Political and Economic Dependence, “International Studies Quarterly”, Vol. 19, No. 4, grudzieo 1975, s. 469-
Strona 43 z 201
(wytworzenie stabilności jako rezultat istnienia lojalności w systemie) lub negatywne
(rodzenie się korupcji i elitaryzmu).
Oprócz wspomnianych czynników wewnętrznych, małe paostwa są także wrażliwe na
siły zewnętrzne. Niewielki rozmiar przy jednoczesnym strategicznym położeniu może wikład
je w meandry międzynarodowej polityki. To z kolei zwiększa obawy o bezpieczeostwo
małych paostw, a także o równowagę systemu międzynarodowego. Większe i silniejsze
potęgi regionalne lub globalne mogą wymusid na małym paostwie zgodę na nierówne
stosunki dwustronne. Może to dotyczyd zależności w polityce zagranicznej, uczestnictwa w
porozumieniach o obronie kolektywnej lub pakcie obronnym z silniejszym paostwem,
użyczenia instalacji wojskowych, zakupów broni lub nawet zgody na wspieranie bardziej
swobodnego handlu, który jest korzystniejszy dla silniejszego paostwa 157. Międzynarodowy
handel narkotykami może również stwarzad poważne zagrożenie dla małego paostwa 158.
Sąsiad Kataru, Zjednoczone Emiraty Arabskie, ilustruje te ograniczenia: „odziedziczona z
przeszłości fragmentaryzacja, w połączeniu ze słabością militarną i zależnością ekonomiczną
oraz dużą liczebnie populacją imigrantów, czyni z tego kraju obiekt regionalnej i
międzynarodowej presji. Geograficzne położenie kraju jest strategicznie i gospodarczo
istotne, co sprawia, że Zjednoczone Emiraty Arabskie są jeszcze bardziej wrażliwe na
działania potężnych paostw, które chcą tutaj realizowad swoje interesy. Co więcej, jako kraj
muzułmaoski i arabski, Zjednoczone Emiraty Arabskie muszą realizowad politykę pozostającą
w harmonii z ideami arabskimi oraz muzułmaoskimi159.”
Sugeruje się również, że małe kraje mogą prowadzid bardziej ryzykowną politykę,
ponieważ są niezdolne do monitorowania rozwoju międzynarodowej sytuacji tak
kompleksowo jak paostwa duże160. Globalizacja to kolejne wyzwanie odkąd szybkie
podróżowanie, natychmiastowa komunikacja oraz międzynarodowe korporacje stanowią
same w sobie czynnik presji. Wzmożona współzależnośd jeszcze bardziej marginalizuje małe
paostwa ponieważ wystawia je na czynniki, które są poza ich kontrolą: handel, wymiana
zagraniczna czy też kulturalne i polityczne nurty.
Małe paostwa stoją również przed bardziej poważnymi zagrożeniami, a to z powodu
skromnych zdolności reagowania na kryzysy, niezależnie czy naturalne – jak huragany – czy
też takie, które powstają za sprawą człowieka161. Szukając przykładu tego drugiego, militarne
pucze są uważane za łatwiejsze do przeprowadzenia w krajach małych, ponieważ do takiego
działania potrzeba mniejszej liczy żołnierzy162. Jedna z ostatnich analiz dowodzi, że
500.; K.R. Hope, The Administration of Development in Emergent Nations: The Problems in the Caribbean,
“Public Administration and Development”, Vol. 3, 1983, s. 50-51.
157
N. Linton, A Policy Perspective, [w:] C.G. Clarke, A. Payne (red.), op. cit., s. 214-217.; M.A. East, Size and
Foreign Policy Behavior: A Test of Two Models, “World Politics”, Vol. 25, No. 4, lipiec 1973, s. 556-576.
158
C.E. Griffin, Drugs, Democracy and Instability in a Microstate, “North-South: The Magazine of the Americas”,
Vol. 4, Issue 1, lipiec-sierpieo 1994.
159
H. Hamdan al-Alkim, The Foreign Policy of the United Arab Emirates, London – Saqi Books 1989, s. 209.
160
M.A. East, op. cit., s. 558-560.
161
S. Harden, op. cit., s. 1-2.
162
G.H. Quester, Trouble in the Islands: Defending the Micro-States, “International Security”, Vol. 8, No. 2,
jesieo 1983, s. 164-165.
Strona 44 z 201
globalizacja uniemożliwia małym paostwo dalszą skuteczną partycypację w kontaktach ze
światem w wyniku „geografii niesprawiedliwości”163.
Powracając do wywodu z książki Małe jest piękne, istnieje równie duża liczba
pozytywnych czynników, które mogą zrównoważyd te negatywne. Przede wszystkim należy
zauważyd, że bezpieczeostwo i stabilnośd jest w rękach samego paostwa, które ponosi za nie
pełnię odpowiedzialności. Systemy, które nie dają ujścia społecznemu niezadowoleniu,
muszą liczyd się z możliwością utraty popularności. Małe paostwa ryzykują zatem utratę
więzi społecznych, które spajają ich obywateli, więc we własnym interesie starają się
zachowad spójne otoczenie wewnętrzne. Można również postawid tezę o faktycznie większej
stabilności małych paostw ze względu na mniejsze prawdopodobieostwo rządów
autorytarnych. Nie są wcale bardziej narażone od większych paostw na nagłą zmianę reżimu,
a co więcej charakteryzuje je niższy poziom politycznych protestów, wyrażonych liczbą
zamieszek oraz ofiar śmiertelnych164.
Szczególna natura zależności małych paostw w systemie międzynarodowym wymaga
od nich przyjęcia wielu środków, które zapewnią pomoc w dziedzinie obrony, będą wspierad
handel i pomoc gospodarczą, promowad współpracę na poziomie regionalnym, ułatwią
czerpanie korzyści z wielonarodowych misji pokojowych, międzynarodowego prawa, a
czasem także interwencji165. W wymiarze polityki zagranicznej, małe paostwa są bardziej
świadome swych ograniczeo oraz słabych stron, co sprawia, że mogą byd bardziej skłonne do
zapewniania swego międzynarodowego bezpieczeostwa za pośrednictwem polityki
budowania skutecznych sojuszy166.
Zalety bycia małym paostwem można wymienid na przykładzie sąsiada Kataru –
paostwa Kuwejt. Jak napisał jeden z analityków:
Pomimo swego rozmiaru, Kuwejt wybrał wyjątkowy kierunek na płaszczyźnie
międzynarodowej i w strukturze wewnętrznej. Polityka zagraniczna charakteryzuje się
poziomem aktywności, który nie jest proporcjonalny do faktycznej siły kraju. Mówiąc
163
“Na rozwijającym się południu większośd małych paostw oraz mikropaostw prezentuje bezradnośd i
wrażliwośd, co jest rezultatem wielu czynników. Niektóre z nich mają charakter zewnętrzny, podczas gdy
jeszcze inne mają swe źródło wewnątrz i są charakterystyczne dla konkretnych paostw”. A. Misra, Theorising
‘Small’ and „Micro’ State Behaviour Using the Madives, Bhutan and Nepal, „Contemporary South Asia”, Vol. 13,
No. 2 (June 2004), s. 145.
164
D. Ott, op. cit., s. 128-129; Dag Anckar w: Why Are Small Island States Democracies?, “The Round Table”, No.
365 (2002), s. 375-390 sugeruje, że małe podmioty są bardziej skłonne wyrażad swoją solidarnośd i
przywiązanie do wspólnoty. Społeczności takich podmiotów są także lepiej poinformowane w zakresie spraw
społecznych i polityki. W innym miejscu autor zauważa, że wybór systemu politycznego w małym paostwo
często stanowi konsekwencję kolonialnej przeszłości. Przewaga systemów parlamentarnych wśród takich
paostw wynika z faktu, że wiele z nich stanowi byłe kolonie brytyjskie. D. Anckar, Regime Choices in
Microstates: The Cultural Constraint, „Commonwealth & Comparative Politics”, Vol. 42, No. 2, lipiec 2004, s.
206-223.
165
S. Harden, op. cit., s. 115-123.
166
B.A. de Vries, Foreign Policy Coordiniation Among Small European States, “Cooperation and Conflict”, Vol. 23
(1988), s. 45. Cyt. w: D. Ott, op. cit., s. 34. Oczywiście zawsze pozostaje alternatywa przedstawiona w filmie
Petera Sellersa pod tytułem Mysz, która ryknęła: wypowiedzied wojnę Stanom Zjednoczonym, od razu się
poddad i czekad na przysłanie pomocy.
Strona 45 z 201
otwarcie, Kuwejtczycy zdają się byd ogarnięci obsesją ‘mentalności oblężonej
twierdzy’ i z powodów historycznych ocenili, że to właśnie siły zewnętrzne mogą
zapewnid im przetrwanie (...) Polityka zagraniczna Kuwejtu po uzyskaniu
niepodległości była i nadal jest pod wpływem trzech głównych celów narodowych: (1)
politycznego i militarnego bezpieczeostwa; (2) arabskiej ideologii oraz muzułmaoskich
wartości; oraz (3) ‘misji’ inwestowania i dzielenia się narodowym bogactwem z
biedniejszymi krajami arabskimi i muzułmaoskimi167.
Strategie przetrwania
Szukając wniosków z powyższych argumentów, można zapewne stwierdzid, że małe
paostwa muszą zastosowad co najmniej jedną z uzupełniających się strategii przetrwania. Po
pierwsze, kraje takie muszą osiągnąd modus vivendi ze swoimi sąsiadami, nawet za cenę
zrzeczenia się terytorium lub innych elementów swej suwerenności. Wymaga to również
utrzymania poprawnych relacji pomimo wszelkich prowokacji (na przykład Kuwejt i Irak). Po
drugie, potrzeby jest silny protektor zdolny ochronid przed silniejszymi sąsiadami. Po trzecie,
powinny wykorzystad wyjątkową niszę, która umożliwi małemu paostwu zapewnianie
korzystnych usług sąsiadom, regionowi czy światu. W pierwszym etapie taka polityka
legitymizuje istnienie małego kraju. W drugim etapie wysyła się do systemu
międzynarodowego komunikat: małe paostwo będzie bardziej przydatne jako samodzielny
podmiot niż element składowy innego paostwa. Przykłady wybrania polityki umiejscowienia
się w niszy są następujące:
 Luksemburg – zapewnianie usług powietrznych oraz infrastruktury dla Unii
Europejskiej;
 Szwajcaria – neutralnośd, poufny system bankowy, dobra luksusowe oraz turystyka;
 Panama oraz Liberia – zapewnianie bandery dla statków handlowych;
 Monako – hazard, miejsce gromadzenia bogactwa oraz bankowośd offshore;
 Kuwejt – do niedawna ważne działania związane z importem i reeksportem złota,
budowy łodzi oraz handlu;
 Bahrajn – siedziby regionalnych przedstawicielstw handlowych, usługi finansowe,
siedziby firm usługowych, miejsce weekendowych przyjazdów dla mieszkaoców
krajów sąsiednich;
 Dubaj – import i reeksport złota, regionalny magazyn, strefa wolnego handlu, miejsce
handlu detalicznego, turystyka.
Implikacje strategii przetrwania dla Kataru
Naturalnie, pewne cechy małych paostw mają niezmienny charakter: mały rozmiar
geograficzny, niewielka populacja (szczególnie rdzennych mieszkaoców) czy też sytuacja
geopolityczna. Ropa naftowa i gaz ziemny niewątpliwie wzmocniły pozycję Kataru, jednakże
nie eliminuje to wszystkich problemów. Prawdą też jest, że w różnych okresach swej historii
167
A.R. Assiri, Kuwait’s Foreign Policy: City-State in World Policy, Boulder – Westview Press 1990, s. xiv.
Strona 46 z 201
Katar wybierał ryzykowną politykę zagraniczną, czym nie zjednywał sobie sympatii sąsiadów i
sojuszników. Widad to było szczególnie w sporze granicznym z Bahrajnem, który
rozstrzygnięto w 2001 r. za pomocą werdyktu Międzynarodowego Trybunału
Sprawiedliwości. Był to najdłuższy spór w historii tej instytucji. Po tym jak w 1995 r. szajch
Hamad Ibn Chalifa Al Sani zastąpił swojego ojca na stanowisku emira, nowe władze oskarżyły
swych sąsiadów o próby jego przywrócenia na tron. Stosunki z Arabią Saudyjską były w tym
okresie bardzo napięte ze względu na starcia graniczne w 1992 i 1994 r., które zostały
ostatecznie rozwiązane w 2001 r. Prócz zawoalowanych oskarżeo o wspieranie ojca, na
poprawę stosunków nie wpływają: odmienna ocena kwestii polityki Iranu, saudyjskie
protesty po otworzeniu w Doha izraelskiego przedstawicielstwa handlowego oraz złośd
Arabii Saudyjskiej będąca rezultatem krytyki Rijadu przez stację Al-Dżaziry. Wszystkie te
kwestie doprowadziły ostatecznie do bojkotu przez saudyjskiego księcia Abd Allaha szczytu
GCC w Doha oraz przerwania budowy gazociągu z Kataru do Kuwejtu przez terytorium Arabii
Saudyjskiej.
Niemniej jednak, podczas różnych okresów w swej niepodległości, Katar
wykorzystywał niektóre z opisanych powyżej strategii. W zakresie budowania sojuszy, Katar
jest członkiem założycielskim GCC. W ostatnich latach poprawił swoje relacje z Bahrajnem
oraz Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi, jednak nadal utrzymuje chłodne relacje z krajem, z
którym dobre relacje mają największe znaczenie – Arabią Saudyjską. Katar zintensyfikował
też stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, w celu poprawy swojej pozycji w regionie oraz
wzmocnienia szerszego bezpieczeostwa regionalnego. Wzmocniono także swoją legitymację
wśród społeczności międzynarodowej poprzez uczestnictwo i organizowanie wielu
międzynarodowych konferencji.
Katar rozpoczął proces budowania instytucji paostwowych oraz politycznych i
administracyjnych reform, tak aby stworzyd efektywniejszy rząd i lepiej spełniad społeczne
oczekiwania. Kluczowe zmiany dotyczą również rozwiązania Ministerstwa Informacji,
przeprowadzenia w 1998 r. wyborów do rady miejskich (w których kobiety uzyskały zarówno
bierne jak i czynne prawo wyborcze) oraz zorganizowania referendum w 2003 r. na temat
pierwszej w historii kraju konstytucji168. Przeprowadzone i obiecane dalsze reformy zmian
politycznych i liberalizacji mają także na celu uzyskanie przychylności Zachodu, szczególnie
Stanów Zjednoczonych. Katar aktywnie wykorzystuje nisze w środowisku międzynarodowym.
To właśnie ta strategia jest faktycznym znakiem rozpoznawczym Kataru.
168
Więcej informacji na temat procesu politycznej liberalizacji zob. L. Bahry, Elections in Qatar: A Window of
Democracy Opens in the Gulf, „Middle East Policy”, Vol. 6, No. 4, lipiec 1999, s. 118-127; O. Da Lage, La
constitution du Qatar approuvee par referendum le 29 avril 2003 [The Constitution of Qatar was approved by
Referendum on April 29, 2003+, “Maghreb-Machrek”, No. 176, wiosna 2003, s. 111-121; F. Dazi – Heni, Des
processus electoraux engages dans les monarchies du Golfe: les cas du Kuweit et du Qatar [Electoral Processes
Utilized in the Gulf Monarchies: the Case of Kuwait and Qatar+, “Monde arebe – Maghreb-Machrek”, No. 168
(kwiecieo-czerwiec 2000), s. 76-88; M. Herb, Emirs and Parliaments in the Gulf, „Journal of Democracy” Vol. 13,
No. 4 (październik 2002), s. 41-47; J.E. Peterson, The Arab Gulf States: Further Steps Towards Political
Participation, Dubai: Gulf Research Center 2006; A. Rathmell, K. Schulze, Political Reform in the Gulf: The Case
of Qatar, „Middle Eastern Studies”, Vol. 36, No. 4 (październik 2000), s. 47-62. Na temat polityki zagranicznej
zob. J. Abadi, Qatar’s Foreign Policy: The Quest for National Security and Territorial Integrity, “Journal of South
Asian and Middle Eastern Studies”, Vol. 27, No. 2, zima 2004, s. 14-37.
Strona 47 z 201
Strategia tworzenia marki
Według najprostszej definicji, marka to produkt lub usługa rozpoznawana przez
uznane osoby. Cytując jednego z badaczy, „budowanie marki czerpie swą potęgę z faktu, iż
odpowiednio wypracowana marka może stad się dla przedsiębiorstwa dobrem ważniejszym
niż rzeczywisty produkt”169. Tworzenie marki nie odnosi się wyłącznie do świata biznesu.
Tworzenie marki oraz cele
Od zarania dziejów, producenci dóbr wykorzystywali swoją markę, aby wyróżnid
swoje produkty. Po części – ponieważ byli z nich dumni, ale także, co ważniejsze, dawano
konsumentom możliwośd rozpoznania kupowanego produktu przy kolejnym zakupie oraz
umożliwiano zachwalanie go innym170. Na przestrzeni dziejów, marki rozwinęły się w trzech
różnych kierunkach:
 system prawny uznał koncepcję marki i rozpoczął jej ochronę jako własności
intelektualnej z pomocą znaków handlowych, patentów i praw autorskich;
 idea marki została rozszerzona z produktów także na usługi, które korzystają z takiej
samej ochrony prawnej;
 co najważniejsze, to w jaki sposób produkt czy usługa jest rozpoznawana na tle
innych, zależy od nieuchwytnych czynników, a także cech samego produktu, jak
jakośd czy cena: „jakośd konkretnej marki, na której swój wybór opiera konsument, to
kwestia bardzo subtelna i czasami nieprzewidywalna171.
Marka wymaga rozpoznawalności, jednakże wszystko sprowadza się do problemu, w jaki
sposób sprawid, by dany produkt był rozpoznawalny, a ponadto utkwił konsumentowi w
pamięci. To w koocu nie producent decyduje, która marka jest rozpoznawana, a która
pozostaje anonimowa. Produkt jest rozpoznawany tylko, gdy tak uważa konsument 172.
Bardzo często pomiędzy produktami i markami nie ma zbyt wielu dostrzegalnych różnic, więc
jedynym elementem wyróżniającym staje się narracja. Tworzenie marki jest zatem
połączeniem pewnej narracji, opowiadania z konkretnym produktem lub usługą. To właśnie
owa historia czyni, że konsument identyfikuje się lub pożąda konkretnej marki, nawet
bardziej niż produktu czy usługi173. Mówiąc innymi słowy, marka musi stad się Gestalt (niem.
postad – przyp. tłum.), zwornikiem pomiędzy wieloma różnymi wartościami, tymi
uchwytnymi i nieuchwytnymi, co sprawi, że stanie się rozpoznawalna174.
169
P. van Ham, The Rise of the Brand State: The Postmodern Political Image and Reputation, “Foreign Affairs”,
Vol. 80, No. 5 (wrzesieo-październik 2001), s. 3.
170
J.M. Murphy, What is Branding?, [w:] Branding: A Key Marketing Tool, J.M. Murphy (red.), New York –
McGraw-Hill 1987, s. 1.
171
Ibidem, s. 1.
172
D.E. Knapp, The Brandmindset, New York – McGraw-Hill 2000, s. xv.
173
J.B. Twitchell, Branded Nation: The Marketing of Megachurch, Inc., and Museum World, New York – Simon
and Schuster 2004, s. 4-5.
174
J.M. Murphy, op. cit., s. 1-2.
Strona 48 z 201
Jeden z autorów nazywa tę zmianę w koncepcji tworzenia marki z promocji produktu
w stronę promocji wspomnianego Gestalt – mistyką marki, „emocjonalnym tworzeniem
marki”: opierającym się na założeniu, że prócz funkcji użytkowych kupowanego produktu,
konsument chce kupid również doświadczenie emocjonalne. „Marka staje się nie tym, co
myślimy o danym produkcie, ale jak o nim myślimy”175. Tworzenie marki dotyczy nie tylko
opowiedzenia historii danego produktu, ale determinuje również odbiór konsumentów.
Trudnym etapem w tworzeniu marki jest wytworzenie lub wzmocnienie
nieuchwytnych czynników, które mają faktyczne znaczenie. Nie istnieje żadna naukowa
metoda określenia relacji istotnych czynników. W wymiarze praktycznym owocuje to tym, że
twórcy decydują się na zastosowanie jednej lub kilku alternatywnych strategii w procesie
tworzenia nowych marek. Produkty stanowiące kopię („Me too” products) są podobne do
oryginałów w swym założeniu, marketingu, funkcji oraz nazwie marki. Nie mogą jednak
skutecznie rywalizowad z nimi, jednakowoż stanowią szansę wejścia na rynek z tanim
produktem przy małym ryzyku. Inna strategia polega na stworzeniu marki od zera, a nie
poprzez skopiowanie już istniejącej, zbudowanie otoczki i zapotrzebowania na zupełnie
nową. To oznacza odkrycie i wykorzystanie unikalnej niszy. Jest to także proces kosztowny i
często zawodny176.
Te same mechanizmy tworzenia i utrzymywania marki mają odniesienie do świata
pozabiznesowego. Ostatnie dekady przyniosły rozwój tworzenia marek nie tylko w świecie
konsumpcjonizmu, ale także w odniesieniu do wartości kulturalnych, religijnych, szczególnie
ze strony szkół, kościołów, muzeów, szpitali i polityki. Wszystkie te instytucje zaczęły
wykorzystywad koncepcję marki nie tylko w celu wyrażenia swych idei i wytworzenia
społecznego kapitału, ale również – jak w przypadku świata biznesu – wyróżnienia swych
instytucji na tle innych177. Te same zasady odnoszą się do stosunków międzynarodowych i ról
paostw w międzynarodowym systemie.
Tworzenie marki paostw
Posługując się słowami jednego z autorów, „najlepszy opis marki to wizja konsumenta
na temat produktu: pojęcie ‘marki paostwa’ dotyczy postrzegania konkretnego kraju przez
świat zewnętrzny”178. Tworzenie marek przez polityczne podmioty jest stosunkowo nowe i
może byd postrzegane jako rozszerzenie kulturowego tworzenia marki. Szczególnie
rozwinięte jest to w Stanach Zjednoczonych, gdzie różne stany są kojarzone z różnymi
cechami: Floryda i Hawaje z plażami i tropikalnymi owocami; Maine i Oregon z pięknymi
175
J.B. Twitchell, op. cit., s. 38. Kolejny praktyk dokonuje podziału tworzenia marki na fazy: w latach 50.
tworzenie marki wiązało się z UCO (Unikatowa Cecha Oferty, która skupia się na produkcie, a nie marce); w
latach 60. pojawiło się ECO (Emocjonalna Cecha Oferty, w której do marek przypisany jest konkretny ładunek
emocjonalny). W latach 80. stworzono koncepcję OCO (Organizacyjna Cecha Oferty – kryjąca się za konkretną
marką firma lub korporacja sama w sobie staje się marką). W latach 90. pojawiło się MCO (Markowa Cecha
Oferty, w której marka jest silniejsza niż fizyczny wymiar całego produktu). M. Lindstrom, Brand Sense, Build
Powerful Brands Through Touch, Taste, Smell, Sight, and Sound, New York – Free Press 2005, s. 4.
176
J.M. Murphy, op. cit., s. 1-2.
177
J.B. Twitchell, op. cit., s. 3.
178
P. van Ham, op. cit., s. 2.
Strona 49 z 201
wybrzeżami; Nowy Jork z centrum sztuki i miejscem zakupów; Nevada z hazardem i stolicą
rozrywek. Te stany, które nie mają przypisanych marek, stworzyły swoje hasła: „Virginia jest
dla zakochanych”, „W Pennsylvanii masz przyjaciela”, czy też „Oklahoma jest OK”. Hasła te
nie mówią niczego o stanie, jednak zapadają w pamięd i od razu są przywoływane gdy o nim
mowa179.
W środowisku międzynarodowym niektóre narody są znane i posiadają uznaną
markę: Francja za kulturę, dobre jedzenie, ser oraz wino; czy też Szwajcaria za posiadane
banki i neutralnośd. Gdy jednak kraje nie mają łatwo identyfikowalnej marki, muszą włożyd
wiele wysiłku aby zbudowad taką od podstaw. Tworzenie marki może byd kontekstualne, tak
jak Zachód postrzega paostwa jak konsumowane produkty: „przyjazny” (skierowany w
stronę Zachodu), “wiarygodny” (sojusznik), “agresywny” (prowadzący politykę
ekspansjonizmu) czy „niewiarygodny” (paostwo zbójeckie)180.
Pomyślne stworzenie marki w przypadku paostwa jest równie trudne, co tworzenie
marki w świecie biznesu. W obu środowiskach czołowe marki są bardzo konkurencyjne.
Coca-Cola byd może i jest najwartościowszą marką na świecie, ale musi cały czas dbad o
swoją pozycję, którą stara się zająd Pepsi. Różnica pomiędzy firmami nie sprowadza się do
produktu, ale ich wizerunku181. „Wizerunek i reputacja stają się kluczowymi elementami
strategicznego dobra paostwowego, kapitałem eksportowym, który oferuje się tym, na który
chce wywrzed wpływ182. Korzystnym efektem ubocznym kampanii budowania uznanej marki,
może byd mniejszy szowinizm i prowincjonalizm, bowiem paostwo stara się zwiększyd liczbę
konsumentów oraz dotrzed do większej liczby podmiotów.„Aby sprzedad, trzeba
porozumiewad się nie swoim językiem, lecz językiem konsumenta”183.
By jednak odnieśd sukces, kraj budujący markę musi byd stanowczy, a nawet
zuchwały. Procesy globalizacji i wzrostu znaczenia międzynarodowego rynku medialnego
prowadzą do wzrastającego postrzegania paostw przez pryzmat ich wizerunku i reputacji. Z
tego też powodu Belgia kilka lat temu postanowiła zmienid swój wizerunek zastępując swój
nieprzemyślany obraz bardziej żywym i weselszym. Jak powiedział jeden z belgijskich
przedstawicieli, celem Belgii było pójście drogą firmy Virgin – brytyjskiego imperium
biznesowego Sir Richarda Bransona, które „chod nie jest duże, jest wszędzie tam gdzie się
spojrzy”184. Podobnie postąpił rząd Tony`ego Blaira, który zbudował wizerunek „Nowej Partii
Pracy”, poprzez rozbudowaną kampanię reklamową, opierającą się na haśle „Cool
Britannia”185. Posiadanie marki stało się obecnie cennym kapitałem obok geopolityki i
179
J.B. Twitchell, op. cit., s. 290.
P. van Ham, op. cit. s. 3. van Ham idzie dalej pisząc, że “tworzenie marki przez paostwo stopniowo wypiera
nacjonalizm. Tworzenie marki wykorzystuje historię paostwa, jego geografię, aspekty etniczne. Wszystko po to,
aby stworzyd wyróżniający się obraz wykorzystywany w życzliwej kampanii, w której brakuje głęboko
zakorzenionych, często antagonistycznych elementów narodowej tożsamości i wyjątkowości, które towarzyszą
nacjonalizmowi. Poprzez marginalizację narodowego szowinizmu, tworzenie marki w wielkim stopniu
przyczynia się do dalszego wzmocnienia pokojowych stosunków w Europie. P. van Ham, op. cit, s. 3.
181
J.B. Twitchell, op. cit., s. 13-14.
182
Ibidem, s. 294.
183
Ibidem, s. 294.
184
Cytat za: P. van Ham, op. cit., s. 4.
185
Ibidem, s. 4.
180
Strona 50 z 201
tradycyjnie postrzeganej siły. Tworzenie marki jest kluczowe tak dla paostw jak i
przedsiębiorstw aby wyróżnid się z tłumu, szczególnie, że bardzo często oferują podobne
produkty: terytorium, infrastrukturę, wykształconych obywateli i – jak dla przykładu jest w
Zatoce Perskiej – niemal identyczny system sprawowania rządów.
Byd może nie ma bardziej wyrazistego przykładu niż Unia Europejska, sztuczny
produkt, który polega w dużym stopniu na marce, stanowiącej podporę jej legitymizacji. UE
osiągnęła uznanie jako odrębny podmiot ze swoim własnym znakiem – okręgiem gwiazd na
błękitnym tle ukuwając termin „euro”, który zaczęto wykorzystywad w każdym możliwym
kontekście – od festiwali muzycznych („Eurowizja”) przez połączenie kolejowe Wielkiej
Brytanii z kontynentem („Eurostar”) na wspólnej walucie koocząc. UE obwieszcza swej
klienteli, że kupując ten produkt – w tym wypadku członkostwo – wchodzą w świat
bezpieczeostwa, wyrafinowania oraz przynależności186.
Istnieją również negatywne aspekty opartego na rywalizacji budowania marek.
Wychodząc naprzeciw konsumentom traci się wyjątkowośd. Bezwzględny marsz centrów
handlowych przez Amerykę i świat oznacza, że w każdym miejscu na świecie mamy takie
same sklepy i takie same marki. Nieustannie rozwijający się Dubaj oznacza, że to miastopaostwo stało się wyjątkowym miejscem na świecie, ale jednocześnie jest takie samo jak
inne. Obserwując problem z innego punktu widzenia, można powiedzied, że tworzenie marki
wymaga „pozostania na kursie”, zachowania tej samej perspektywy i polityki, tak aby
zachowad wizerunek marki. To jednak wywołuje ograniczenia tak w krajowej, jak i
zagranicznej polityce.
Katar jako przykład budowania marki małego paostwa
Niewiele paostw w ostatnich latach wzięło do serca lekcję płynącą ze znaczenia
budowania marki, tak jak zrobił to Katar. Strategia tworzenia marki w przypadku Kataru
przebiega na wielu frontach. Pod względem politycznym Katar uzyskał wysoką pozycję w
ramach GCC. Podniósł też wiedzę o mikropaostwach poprzez goszczenie wielu istotnych
konferencji międzynarodowych i zaktywizowanie swojego udziału w organizacjach
międzynarodowych. W listopadzie 1997 r. w Doha odbyło się wspierane przez Stany
Zjednoczone spotkanie dotyczące gospodarki obszaru Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej,
na którym gościli także przedstawiciele Izraela. Spotkanie Światowej Organizacji Handlu
(WTO) w listopadzie 2001 r. dało Katarowi szansę zorganizowania serii negocjacji
handlowych w ramach tak zwanej „Rundy Doha”. Pozycja w świecie muzułmaoskim uległa
poprawie w wyniku zorganizowania w Doha w marcu 2003 r. spotkania Organizacji
Konferencji Muzułmaoskiej (OIC). Nieco później, w czerwcu 2005 r., Katar był miejscem
obrad Grupy 77. W październiku 2005 r., Katar wybrano na dwuletnią kadencję do Rady
Bezpieczeostwa ONZ.
Strategia budowania marki dotyczy także celów ekonomicznych. Zasoby ropy
naftowej od dawna stanowiły element wizerunku, jednak ostatnio Katar rozpoczął rozwój
produkcji gazu ziemnego. W prasie zaczęto pisad o Katarze w kontekście ogromnych ich
186
Ibidem, s. 5-6.
Strona 51 z 201
zasobów – trzecich na świecie. Kolejnym elementem budowy wizerunku w wymiarze
ekonomicznym było stworzenie linii lotniczych Qatar Airways. Reprezentują one kraj dzięki
temu, że nazwa Kataru pojawia się za każdym razem, gdy samoloty wzbijają się w niebo. Dla
Kataru to oczywiście forma reklamy.
Sport to kolejny istotny aspekt budowy wizerunku Kataru, szczególnie w odniesieniu
do corocznych wydarzeo. W tenisie, od 1998 r. w Katarze odbywa się turniej ExxonMobil
Open. W 2006 r. czołowy tenisista świata, Roger Federer, obronił tutaj swój tytuł. Qatar
Masters od 1998 r. znajduje się na liście wydarzeo w ramach azjatyckiego związku golfa Asian
Professional Golfers’ Association (PGA). Kraj gości też coroczne Qatar International Rally.
Największe wydarzenie sportowe odbyło się w grudniu 2006 r., gdy odbyły się tu XV Igrzyska
Azjatyckie. Katarscy sportowcy uczestniczą również w międzynarodowych imprezach
lekkoatletycznych i zapaśniczych. Wielu z nich otrzymało nawet katarskie obywatelstwo, tak
aby mogli występowad w narodowych barwach.
Pod względem wydarzeo kulturalnych należy wymienid coroczny Qatar Cultural
Festival, którego szósta odsłona odbyła się w 2006 r. Niezwykle ambitny plan rozwoju
światowej klasy muzeów sprawił, że Katar zagościł na światowej mapie sztuki. Sztandarowym
muzeum jest Muzeum Sztuki Muzułmaoskiej. Niedaleko umieszczono Bibliotekę Narodową i
Muzeum Historii Naturalnej. Trwają prace w Muzeum Fotografii i Muzeum Ubiorów
Tradycyjnych i Tekstyliów, które umieszczono w starym forcie. Planowane jest także Arabskie
Muzeum Sztuki Nowoczesnej187. Kolejna istotna inicjatywa to Education City, powstała i
rozwijana pod skrzydłami wspieranego z kasy paostwowej Katarskiej Fundacji Edukacji, Nauki
i Rozwoju Społecznego (Qatar Foundation for Education, Science and Community
Development). Kompleks mieści lokalne filie Texas A&M University (inżynieria); Cornell
University (szkoła medyczna), Virginia Commonwealth University (sztuka i projektowanie);
Carnegie Mellon University (informatyka i biznes) oraz Georgetown University (stosunki
międzynarodowe). Gości również Rand Qatar Policy Institute. Powstał również Qatar Science
and Technology Park.
Mając na uwadze liczne trudności, z jakimi przychodzi borykad się przy tworzeniu
marki, Katar musi odpowiedzied sobie na wiele kluczowych pytao. Jakie są cele Kataru?
Dlaczego Katar buduje swoją markę? Jaki jest rynek? Kim są odbiorcy? Kogo Katar stara się
dosięgnąd i przekonad swoją marką? Jakie środki Katar jest gotów zastosowad aby
zrealizowad te cele?
Tworzenie nowej marki to proces trudny, długi i drogi. Wymaga on wytworzenia lub
wykorzystania już istniejącej unikatowej niszy w środowisku. Celem priorytetowym Kataru,
jako jednego z kilku rozwiniętych dzięki surowcom energetycznym i tradycyjnym
mikropaostw Zatoki Perskiej, jest odróżnienie się od innych. Strategia kopiowania nie
187
Wszystkie te ambitne i kosztowne projekty zyskały zainteresowanie po nagłym zdymisjonowaniu i osadzeniu
w tymczasowym areszcie domowym w 2005 r. szajcha Sauda Ibn Muhammada Ibn Ali Al Saniego,
przewodniczącego Narodowej Rady Sztuki, Kultury i Dziedzictwa Naukowego. Szajch Saud zelektryzował świat
sztuki gromadząc dzieła sztuki muzułmaoskiej. Nie podano oficjalnego powodu dymisji, jednak krążą plotki o
kupowaniu niektórych dzieł do swojej prywatnej kolekcji. O tej sprawie pisał „New York Timesa” z 09.03.2005
oraz londyoski „The Art Newspaper” z 14 i 31.03.05.
Strona 52 z 201
przyniesie oczekiwanych sukcesów. Innymi słowy, marka Kataru musi odróżniad to paostwo
od innych w regionie. Oznacza to jednakże nie tylko odrzucenie strategii prostego
skopiowania drogi Dubaju. Wydarzenia sportowe, Qatar Airways, kulturalne i handlowe
festiwale mogą poprawid obraz Kataru, ale nie wystarczą do stworzenia rozpoznawalnej
marki.
Dokonując zapożyczenia z celów typowych dla komercyjnego budowania marki, Katar
musi pamiętad, że to nie produkt jest najważniejszy – bardziej doznanie. Produkt zaspokaja
potrzeby, jednak to doznanie zaspokaja pragnienia. „Produkt” Kataru musi wyjśd poza
wytworzenie odpowiedniej jakości w stronę rozbudzenia potrzeby na markę. Identyfikacja
jest tylko pierwszym krokiem na drodze do budowania marki; kluczowe jest stworzenie
pożądanej, wiarygodnej osobowości. Nacisk musi byd położony nie tylko na
rozpowszechnianie marki, ale i uwzględnienie dialogu. Od marki wymaga się uczciwości, ale
równie istotne jest zdobycie i utrzymanie zaufania188. Wreszcie, ostatnim krokiem na drodze
do sukcesu jest rozszerzenie marki.
Korzyści ze stworzenia marki są oczywiste. Podnoszą one prestiż paostwa. Mogą też
zwiększyd rozpoznawalnośd Kataru na świecie: czym jest ten kraj, gdzie leży, co jest w nim
takiego ważnego, co czyni go wyjątkowym. Dzięki odpowiedniemu wizerunkowi, Katar staje
się czymś więcej niż miejscem produkcji ropy naftowej czy gazu ziemnego. Doha przestaje
byd anonimowym miejscem za sprawą nowoczesnych budynków i centrów handlowych.
Kluczową korzyścią jest jednak to, że zapewnia to mikropaostwu legitymizację. To z kolei
prowadzi do najważniejszego czynnika – zwiększonej świadomości i legitymacji
przysługującej Katarowi – w kwestiach tak krajowych jak i zagranicznych – która zwiększa
prawdopodobieostwo jego przetrwania.
Należy jednocześnie pamiętad, że tworzenie marki wiąże się z szeregiem wad i
ograniczeo. Jeden z wymienionych wcześniej problemów to opracowanie wyróżnika na tle
innych, uniknięcie schematu kopiowania i odnalezienia swego własnego miejsca. Używając
pojęd z dziedziny ekonomii, Katar to produkujące surowce energetyczne paostwo Zatoki
Perskiej, które stoi w obliczu problemu „przewagi komparatywnej”: Katar i sąsiadujące
paostwa są ubogie w inne od energetycznych surowce i wszystkie rywalizują we wspólnej
walce o dywersyfikację. Dotyczy to także strategii tworzenia marki: rywalizują z tej samej
pozycji, a ten kto zajmie pierwsze miejsce wraz ze swoją wyjątkową strategią, nie tylko
zostanie liderem, ale również osiągnie trudną do podważenia pozycję. Małe paostwa zawsze
pozostaną małymi, dlatego polityka tworzenia marki zawsze musi odzwierciedlad podstawy
natury Kataru.
Z angielskiego przełożył Robert Czulda
188
M. Gobe, Citizen Brand: 10 Commandments for Transforming Brands in a Consumer Democracy, New York –
Allworth Press, 2002.
Strona 53 z 201
Steven Wright
Polityka zagraniczna Kataru: geopolityka i strategiczne filary
Ze względu na trzecie na świecie zasoby gazu ziemnego, Katar wybił się na pozycję
globalnego lidera wśród producentów i eksporterów gazu skroplonego (LNG) oraz paliwa z
gazu (GTL), a jego znaczenie w międzynarodowej siatce bezpieczeostwa energetycznego
stało się istotne. Od początku lat 90. polityka zagraniczna Kataru jest swego rodzaju
paradoksem, także na tle innych paostw GCC. Obejmuje ona wiele kierunków działania, które
można uznad za odmienne od polityki prowadzonej przez pięciu pozostałych członków GCC.
Katar zerwał z typowymi dla innych paostw stanowiskami – począwszy od nawiązania
stosunków gospodarczych z Izraelem, na działaniach dyplomatycznych związanych z iraoskim
programem atomowym koocząc. Aż do 2007 r. relacje Kataru z Arabią Saudyjską wywoływały
wyraźny niepokój wśród krajów GCC, co samo w sobie stanowi interesujący problem
badawczy. Od momentu swojego powstania w 1996 r., również Al-Dżazira stała się niejako
synonimem kontrowersji – nie tylko wśród najbliższych sąsiadów Kataru, ale również na
poziomie globalnym. Istotnym problemem badawczym wydaje się więc nie tylko zrozumienie
globalnego schematu złożonej polityki zagranicznej Kataru, ale także procesu jej tworzenia,
zarówno na poziomie regionalnym, jak i w coraz większym stopniu na poziomie
międzynarodowym.
Celem tego artykułu jest zidentyfikowanie strategicznych filarów polityki zagranicznej
Kataru. Ukazana zostanie historyczna ewolucja katarskiej polityki zagranicznej ze
szczególnym uwzględnieniem jej początków z lat 90. Umożliwi to przedstawienie
uwarunkowao, struktur oraz procesów, które ukształtowały jej wyniki. Główną tezę całego
artykułu stanowi twierdzenie, że strategiczne podstawy polityki bezpieczeostwa Kataru
spoczywały na dwóch filarach: bezpieczeostwa wewnętrznego systemu politycznego oraz
pragnienia autonomii w zakresie polityki zagranicznej i wewnętrznej. Artykuł ukaże, iż Katar
przyjął wiele różnych metod maksymalnie efektywnej realizacji postawionych sobie celów,
które w olbrzymim stopniu stanowią odpowiedź na geopolityczną presję, jakiej poddawane
są małe paostwa.
Przyjęło się uważad, iż kraje Zatoki Perskiej obrały strategię utrzymywania równowagi
na wielu poziomach, w której elity dokonały racjonalnych ocen w odniesieniu do
największych istniejących w danej chwili zagrożeo bezpieczeostwa189. Przyjęta w tym
artykule metoda analizy należy do kategorii „teoretycznego pluralizmu”, która wykracza poza
tradycyjne ograniczenia realizmu politycznego190. Analiza będzie opierad się na przyjęciu
189
S. David, Explaining Third World Alignment, „World Politics”, 43 (1991), s. 233-256.
B. Buzan, R. Little, International Systems in World History: Remaking the Study of International Relations,
Oxford University Press 2000. Na temat oceny metodologii badao nad polityką zagraniczną Bliskiego Wschodu
zob. R.A. Hinnebusch, A. Ehteshami, The Foreign Policies of Middle East States, Lynne Rienner Publishers 2002;
G. Nonneman, Analyzing Middle East Foreign Policies and the Relationship with Europe, Routlegde 2005; B.
190
Strona 54 z 201
zintegrowanej analizy czynników na poziomie subpaostwowym. Kompleksowe ukazanie
odgrywających kluczową rolę sił wymagad będzie przedstawienia związku tych czynników ze
sferą transnarodową. Aby osiągnąd postawione zamierzenia, rozważania należy rozpocząd
prezentacją geopolitycznych sił, a dopiero potem przejśd do analizy procesu podejmowania
decyzji.
Regionalny geopolityczny i historyczny kontekst
Geopolityczne położenie Kataru stanowi historyczny element wpływający na ocenę
zagrożeo i wyzwao przed jakim stał i stoi ten kraj. Ponieważ uwarunkowania te w naturalny
sposób kształtowały politykę bezpieczeostwa, uzasadnione wydaje się rozpoczęcie od
nakreślenia odpowiedniego kontekstu. Geograficzny i demograficzny rozmiar odróżnia Katar
od sąsiadów – Iranu oraz Arabii Saudyjskiej – którzy są mocarstwami regionalnymi. W
pewnym okresie historii również Indie stanowiły centrum geopolityczne, które w znaczący
sposób kształtowało wewnętrzną i zewnętrzną politykę Kataru. Dotyczy to głównie okresu
1916-1971, w którym Katar stanowił brytyjski protektorat i w nieformalny sposób częśd Indii
Brytyjskich191. Przeniesienie w 2001 r. sił z bazy lotniczej Prince Sultan w Arabii Saudyjskiej
do Kataru sprawiło, że podobną rolę w polityce bezpieczeostwa zaczęły pełnid Stany
Zjednoczone. Położenie Kataru sprawia, że kraj jest zmuszony szukad przeciwwagi w postaci
sojuszu obronnego lub parasola ochronnego. Można to wyraźnie dostrzec obserwując
niektóre działania przywódców Kataru w relacjach z imperium osmaoskim, a przede
wszystkim w relacjach z Wielką Brytanią aż do 1971 r. Zapewnienie Stanom Zjednoczonym
dostępu do bazy powietrznej Al Udajd wpisuje się w tę samą logikę.
Historycznie to właśnie Arabia Saudyjska może byd postrzegana jako poważne
zagrożenie dla bezpieczeostwa Kataru. Już od 1851 r. emir Fajsal Ibn Turki as-Saud wyrażał
aspiracje do rozszerzenia wpływów paostwa wahabbickiego. Chciał to uczynid wykorzystując
pretekst, jakim było zbieranie rocznego podatku (zakat) z Bahrajnu, który w tym czasie
sprawował kontrolę nad Półwyspem Katarskim. W późniejszym okresie, już pod rządami
rodu Al Sani, obawa przed aneksją ze strony Arabii Saudyjskiej zajmowała kluczową rolę we
wszystkich kalkulacjach na temat bezpieczeostwa. To właśnie ta obawa doprowadziła do
podpisania w 1916 r. traktatu z Wielką Brytanią, który czynił z Kataru specjalny
„protektorat”192. Umowa ta dawała Katarowi pewien poziom bezpieczeostwa, jakże
niezbędny dla przetrwania dojrzałego paostwa. Porozumienie z Wielką Brytanią było
momentem zwrotnym w historii Kataru i stanowiło punkt odniesienia w polityce zagranicznej
aż do uzyskania niepodległości w 1971 r. Co więcej, poczucie zagrożenia było tak duże, że
nawet po podpisaniu traktatu władca Kataru, szajch Abd Allah Ibn Jassim Al Sani wielokrotnie
Korany, A.E. Hillal Dessouki, The Foreign Policies of Arab States: The Challenge of Globalization, American
University of Cairo Press 2008.
191
J. Onley, The Arabian Frontier of the British Raj: Merchants, Rules, and the British in the Nineteenth-Century
Gulf, Oxford University Press 2007.
192
Traktat pomiędzy Wielką Brytanią a Katarem został podpisany 3 listopada 1916 r. Brytyjczycy ratyfikowali go
jednak dopiero 23 marca 1918 r.
Strona 55 z 201
prosił Wielką Brytanię o większe gwarancje bezpieczeostwa z obawy przed Arabią Saudyjską.
Przyczyniło się to w dużej mierze do poruszenia przez Brytyjczyków tej kwestii w traktacie
regulującym stosunki z Arabią Saudyjską. W 1927 r. traktat z Dżuddy wzywał do
utrzymywania pokojowych relacji pomiędzy Saudyjczyami a Katarem oraz innymi
szajchanatami Zatoki. Pomimo traktatów z 1916 r. i 1927 r., Katar stanął przed koniecznością
walki o swoją autonomię. Reakcja Arabii Saudyjskiej na katarską koncesję na wydobycie ropy
naftowej jest znamiennym przykładem. Król Abd al-Aziz as-Saud poinformował władcę
Kataru, że mieszkaocy Półwyspu Katarskiego są jego poddanymi i wchodzą w skład dira
(terytorium do którego rości się prawa plemienne). Stwierdził wtedy, że jego zwierzchnictwo
nie jest wymuszane, ale wynika z chęci zachowania przyjaznych stosunków z
Brytyjczykami193.
Zagrożenia bezpieczeostwa w relacji między Katarem a Arabią Saudyjską były
widoczne również na płaszczyźnie wewnątrzpaostwowej, co wynikało ze skomplikowanych
relacji poddaostwa wewnątrz niektórych plemion. Duże plemię al-Murra stanowi tego dobry
przykład, bowiem jego historyczne terytorium znajdowało się w strefie przygranicznej, na
obszarze obu paostw194. Abd al-Aziz as-Saud wykorzystał tę sytuację do usprawiedliwienia
swych ekspansjonistycznych ambicji kosztem suwerenności Kataru195. W momencie
pojawienia się kwestii koncesji na wydobycie ropy naftowej, wysunął on argument o
istnieniu poddaostwa plemiennego. Wpływ oraz władza, jakie miał władca w kluczowych
plemionach, lub grupach tego samego plemienia, w szczególności w strefie przygranicznej, są
zatem decydujące w zrozumieniu złożoności postrzegania przez plemiona suwerenności
terytorialnej lub dira. Kwestia ta odegrała kluczową rolę w granicznych sporach Kataru z
Arabią Saudyjską. Widmo działao Arabii Saudyjskiej, starającej się podważyd bezpieczeostwo
i autonomię Kataru, zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie, ma więc wyraźny rodowód
historyczny.
W kontekście zagrożeo dla Kataru postrzegad można również Iran. Zarówno rozmiar
geograficzny jak i świadomośd bycia wyróżniającą się siłą w regionie nadają temu krajowi
wyjątkowe geopolityczne znaczenia na obszarze Zatoki Perskiej. Jest to widoczne szczególnie
od czasów rządów Szaha Abbasa I w XVI w. Ambicja bycia dominującą siłą w regionie
wykrystalizowała się wskutek prowadzenia ekspansywnej polityki zagranicznej przeciwko
Portugalczykom oraz imperium osmaoskiemu. Należy podkreślid również różnice kulturowe,
językowe i religijne, które w wpływają na nieufnośd, jaka występuje w regionie pomiędzy
Arabami i Persami. Na płaszczyźnie politycznej, stosunki Kataru z Iranem – szczególnie po
iraoskiej rewolucji – były mniej napięte niż stosunki Iranu z Bahrajnem, Kuwejtem czy Arabią
Saudyjską, które od czasu do czasu dochodziły do poziomu otwartej wrogości. Te bardziej
wyważone relacje można przypisad wspólnie wykorzystywanym zasobom o charakterze
strategicznym – największym na świecie samodzielnym pokładom gazu ziemnego North
193
P. Tuson, Records of Qatar: Primary Documents 1820-1960, Slough: Archive Editions 1991.
D.P. Cole, Nomads of the Nomads: The Al-Murrah Bedouin of the Empty Quarter, Aldine Pub. Co. 1975.
195
P. Tuson, op. cit.
194
Strona 56 z 201
Field/South Pars]196. Nierówne wykorzystywanie zasobów może byd jednak w dłuższej
perspektywie czasu poważnym wyzwaniem w stosunkach dwustronnych. Katar rozpoczął
eksploatację złóż gazu ziemnego z obszaru morskiej granicy z Iranem a następnie od strony
Półwyspu Katarskiego. Wynikająca z ograniczeo technologicznych i możliwych sankcji
niezdolnośd Iranu do eksploatacji złóż, przekłada się na przekonanie w Teheranie, że Katar
mógłby rozpocząd wykorzystywanie zasobów po iraoskiej stronie. Pomimo tego
potencjalnego zagrożenia, Iran zasygnalizował chęd rozwijania strategicznych stosunków
dwustronnych z Dohą. Scementowanie stosunków z Dohą to skuteczny sposób na wywołanie
podziału wśród krajów GCC, biorąc pod uwagę jego „niezależną” politykę zagraniczną197.
Kluczowe wyzwanie dla bezpieczeostwa wynikające ze strony Iranu może znajdowad
się na poziomie wewnątrzpaostwowym. Obecnośd licznej mniejszości perskiej w Katarze
pozwala racjonalnie wywnioskowad podstęp, przynajmniej z punktu widzenia psychologii.
Katar doświadczył dużego napływu perskich imigrantów w okresie międzywojennym.
Przyczyną takie stanu rzeczy były polityczne i ekonomiczne wstrząsy w przededniu upadku
perskiej dynastii Kadżarów. Przybyli wówczas imigranci utworzyli osobną kategorię, odrębną
od Baharina,198 która od dawna zamieszkiwała Półwysep Katarski199. Dla porównania,
Persów uznano za mniejszośd w Katarze około 1908 r.200 (ok. 425 os., a już w 1939 r. perska
społecznośd stała się największą niearabską grupą (ok. 5 tys. osób)201. Co ciekawe, trend ten
był podtrzymywany. Pierwszy spis ludności w Katarze – w kwietniu i maju 1970 r. – wykazał,
że największą nie-katarską grupą byli Persowie, którzy stanowili wtedy 32% nie-Katarczyków.
Łączna ich liczba wyniosła 20 843 os. (ok. 18% całej populacji)202. Chociaż w 1986 r. spis
ludności wykazał, że największą nie-katarską grupą stali się obywatele z krajów Azji
Południowej, to wieloletnia obecnośd dużej rzeszy Persów w Katarze, w połączeniu z
iraoskimi roszczeniami co do zwierzchności nad Bahrajnem, wytworzyła w kraju jasne
geopolityczne przekonanie o istnieniu wewnętrznego i zewnętrznego zagrożenia.
Przekonanie to zostało wzmocnione w momencie regionalnego Zeitgeistu podczas rewolucji
muzułmaoskiej w 1979 r.
Katar musiał również stawid czoła geopolitycznemu zagrożeniu ze strony Bahrajnu,
którzy miał faktyczną władzę nad Półwyspem Katarskim aż do 1868 r. W 1867 r. al-Chalifa
bezskutecznie próbował zdusid rebelię wśród mieszkaoców wschodniego Kataru203. Nie
godzili się oni na jego zwierzchnictwo, które w latach 60. XIX w. było symboliczne 204. W
przededniu tych zdarzeo Wielka Brytania wzmocniła swoje relacje z rodem Al Sanich. W 1868
196
Samodzielne zasoby gazu ziemnego oznaczają, że nie towarzyszą im inne surowce, jak ropa naftowa czy
węgiel kamienny.
197
Wywiad z Madżubem Zwajrim, Doha, listopad 2008.
198
Baharina to arabska grupa odłamu szyickiego, wywodząca się z Bahrajnu.
199
John Lorimer szacował, że w 1908 r. ich liczba wynosiła około 500 os.
200
J.G. Lorimer, Gazetter of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia, Slough: Archive Editions 2003.
201
R. Said Zahlan, The Creation of Qatar, Routledge 1979.
202
A.L.P. Burdett, Records of Qatar, 1966-1971, 4: 1970-1971, Slough: Archive Editions 2006.
203
Szerzej na temat rebelii w 1867 r. we wschodnim Katarze zob.: J.G. Lorimer, op. cit.
204
Szerzej na temat władzy al-Chalify nad Półwyspem Katarskim w latach 60. XIX w. zob. W.G. Palgrave,
Narrative of a Year’s Journey Through Central and Eastern Arabia (1862-63), Macmillan and Co. 1865.
Strona 57 z 201
r. Muhammad Ibn Al Sani podpisał z Brytyjczykami traktat morski, którego celem było
zapobieganie aktom piractwa. Umowa ta oznaczała, iż Wielka Brytania formalnie uznała
Muhamada Al Sani za władcę Półwyspu Katarskiego i jednocześnie zaprzestała uznania
władzy zwierzchniej ze strony al-Chalify205. Oba kraje od dawna spierały się o miasto Zubarra
i wyspy Hawar, w tym o Kitat Dżarada, wyspę Dżanan, Faszt ad-Dibal206. Poważnie
komplikacje na płaszczyźnie politycznej nie wynikały wyłącznie ze sporów terytorialnych.
Istotną przyczyną były również niespokojne relacje pomiędzy dwoma rządzącymi
plemionami. To właśnie Bahrajn zdecydował się w kwietniu 1986 r. wybudowad posterunek
obserwacyjny na Faszt ad-Dibal, co miało poważny wpływ na stosunki dwustronne. Incydent
doprowadził do zatrzymania przez Katar 29 zagranicznych pracowników (później
zwolnionych), którzy wykonywali prace budowlane. Jednostronną decyzją Katar skierował
spór terytorialny przed oblicze Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Wniosek z
lipca 1991 r. oznaczał odrzucenie próby rozwiązania problemu na drodze rozmów
dwustronnych lub wielostronnych z pomocą mediacji Arabii Saudyjskiej. Miało to swoje
konsekwencje w katarskich stosunkach z Arabią Saudyjską.
Wkroczenie Kataru do brytyjskiej strefy wpływów zostało przerwane w 1872 r., gdy
imperium osmaoskie okupowało półwysep. W 1916 r. Wielka Brytania podpisała z szajchem
Abd Allahem Ibn Jassimem Al Sanim traktat o ochronie. Stając się protektoratem, Katar mógł
oddad sprawy związane z polityką zagraniczną i bezpieczeostwa Brytyjczykom i skupid się na
bezpieczeostwie systemu politycznego oraz autonomii w polityce wewnętrznej. Nagły kres
brytyjskiego parasola ochronnego rozpoczął się w styczniu 1968 r., gdy Wielka Brytania
ogłosiła, że przestaje dbad o bezpieczeostwo Kataru wraz z koocem 1971 r. Katar rozpoczął
wtedy negocjacje z Bahrajnem oraz pozostałymi emiratami (Trucial States) na temat
utworzenia unii. Wizja ta jednak nie została zrealizowana. Chociaż Wielka Brytania nadal
miała w Katarze swoje strategiczne i gospodarcze interesy, to zabrakło porozumienia
dającego Katarowi autonomię i bezpieczeostwo od wpływów sił zewnętrznych. Stosunki ze
Stanami Zjednoczonymi były w tamtym okresie w początkowej fazie rozwoju. Waszyngton
otworzył swoją ambasadę w Katarze dopiero w 1973 r.
Powstała w pierwszych latach po uzyskaniu niepodległości sytuacja geopolityczna
przełożyła się na nieuchronne, acz niechętne, wejście w strefę wpływów Arabii
Saudyjskiej207. Katar odczuwał prawdziwą presję wpływającą na zdolnośd realizowania pełni
swojej autonomii w polityce zagranicznej. Raz jeszcze stosunki pomiędzy obu paostwami
wróciły do swojej historycznej formy. Gdy w 1979 r. wybuchła iraoska rewolucja, Katar
zjednoczył się z pozostałymi krajami Zatoki Perskiej w obawie przed zagrożeniem, jakie niesie
muzułmaoska teokracja w Teheranie. Mając na uwadze liczną perską populację w kraju,
205
Zob. C.U. Aitchison, Treaties and Engagements Relating to Arabia and the Persian Gulf, Gerards Cross:
Archive Editions 1987.
206
J.S. Al-Arayed, A Line in the Sea: the Qatar v. Bahrain Border Dispute in the World Court, Berkeley: North
Atlantic Books 2003.
207
Bliskie stosunki bilateralne można było dostrzec po zamordowaniu saudyjskiego króla Fajsala Ibn Abd alAziza as-Sauda w marcu 1975 r. oraz po śmierci króla Chalida Ibn Abd al-Aziza as-Sauda w 1982 r. W obu
przypadkach Katar zarządził 40-dniową żałobę.
Strona 58 z 201
zagrożenie zyskało dostrzegalnego wymiaru. Co było do przewidzenia, kierowany swoim
interesem narodowym Katar stał się adwokatem idei kolektywnego bezpieczeostwa
członków GCC. Stało się tak w głównej mierze ze względu na jawną chęd Iranu do mieszania
się w sprawy wewnętrzne krajów regionu, czego potwierdzeniem było wsparcie próby
zamachu stanu w Bahrajnie w 1981 r.
Mając na uwadze wybuch wojny iracko-iraoskiej w 1980 r. oraz zagrożenie, jakie Iran
stwarzał dla szlaków przesyłowych ropy naftowej, zrozumiałe jest, że kierując się interesem
narodowym polityka zagraniczna Kataru w większym stopniu oparła się na wspólnych
działaniach krajów GCC. Zbliżenie z Arabią Saudyjską było jednym z elementów tej
pragmatycznej strategii. Ważne jest jednak podkreślenie, że przyjęta polityka nie uczyniła z
Kataru wasala Arabii Saudyjskiej. Autonomia i bezpieczeostwo systemu politycznego
pozostały kluczowymi celami w procesie podejmowania decyzji przez katarskie elity, jednak
były niemożliwe do osiągnięcia, biorąc pod uwagę brak relacji strategicznych podobnych do
tych, jakie stworzył Katar z Brytyjczykami.
Ewolucja struktury procesu decyzyjnego
Podczas rządów szajcha Chalify Ibn Hamada Al Sani (1972-1995), proces decyzyjny
charakteryzował się wysokim poziomem scentralizowania i patrymonialności. Dopiero
późniejsze zmiany, prowadzące do stworzenia bardziej rozproszonego systemu,
zaowocowały strukturalnym pluralizmem, co z kolei wpłynęło na kształt przyszłej polityki
zagranicznej Kataru oraz strategią rozwoju gospodarczego. W pewnym sensie wynikało to z
braku istnienia rywalizujących ze sobą wpływowych grup interesu, ale również z powodu
idiosynkretycznej natury samego władcy, który zdecydował się na scentralizowanie władzy.
Problem ten był wyraźnie dostrzegalny po 1972 r., gdy Katar wszedł w okres przejściowy, po
wycofaniu się Brytyjczyków. Tuż po uzyskaniu niepodległości władzę stracił szajch Ahmad Ibn
Ali Al Sani. Centralizacja władzy w polityce wewnętrznej doprowadziła do powstania bardziej
spersonalizowanej polityki zagranicznej. Struktura procesu decyzyjnego ma przecież
kluczowe znaczenie w zrozumieniu, jak spójna lub niezintegrowana okazuje się byd polityka
zagraniczna w krajach rozwijających się208. Jednak mimo tego, w Katarze dało się zauważyd
już w pierwszym okresie centralizację procesu decyzyjnego. Zmiany we władzach oraz
cedowanie autonomii w procesie decyzyjnym na innych aktorów skutkowały stopniowym
odejściem od struktury skupienia władzy. W przypadku Kataru, główny powód takiej zmiany
może byd oceniany z perspektywy ekonomii politycznej. Pozostałe istotne czynniki
wpływające na odejście od centralizacji to zarówno wynikająca z potrzeby większej
efektywności koniecznośd biurokratycznych reform jak i niezaprzeczalnie naciski na emira.
Taka właśnie była natura systemu politycznego Kataru. Wybranie następcy tronu nastąpiło
dopiero w 1977 r. – dopiero pięd lat po przejęciu władzy przez szajcha Chalifę.
208
B. Korany, S. Akbik, Decision-Maig in a Non-State Actor – OPEC, [w:] How Foreign Policy is Made in the Third
World, B. Korany (red.), Boulder, CO: Westview Press 1986.
Strona 59 z 201
Ewolucja struktury jest kwestią niezwykle istotną, bowiem pozwala ona w dużej
mierze wyjaśnid zmianę charakteru polityki zagranicznej Kataru w kontekście wojny Iranu z
Irakiem. Zwiększająca się rola ówczesnego następcy tronu szajcha Hamada Ibn Chalify Al Sani
stanowi dobrą ilustrację rozszerzania się katarskiego systemu decyzyjnego. Szajch Hamad
pełnił jednocześnie funkcję ministra obrony oraz głównodowodzącego sił zbrojnych. Do maja
1989 r. szajch Hamad stał się jeszcze bardziej istotną osobą w procesie decyzyjnym. Objął
wtedy rolę przewodniczącego Wysokiej Rady Planistycznej. Wszystkie te wydarzenia
stanowią elementu szerszego trendu, który pojawił się pod koniec lat 80. Emir scedował
więcej władzy na następcę tronu w sprawach związanych z codziennym funkcjonowaniem
rządu209. Co ważne, zmiana ta nastąpiła w sytuacji globalnego spadku cen ropy naftowej oraz
deficytu budżetowego. Pierwszy nieznaczny deficyt budżetowy pojawił się w 1986 r. W
bardziej dokuczliwej formie trwał on od 1986 r do 2000 r., W lipcu 1989 r. emir znalazł się
pod silą presją ze strony rządu naciskającego na przeprowadzenie reform, co przełożyło się
na dalszą autonomię następcy tronu w podejmowaniu decyzji. Połączenie wszystkich
czynników przyczyniło się do pierwszych w historii przetasowao w rządzie Kataru – większośd
ministrów została wymieniona. Kolejna rekonstrukcja rządu nastąpiła we wrześniu 1992 r.,
gdy gabinet został poszerzony o dwóch kolejnych ministrów.
Należy stwierdzid, że jako następca tronu szajch Hamad nie tylko skupiał w swym ręku
więcej władzy w procesie decyzyjnym, ale również miał inną niż emir wizję polityki
zagranicznej. Kwestia sprowadzenia z Afganistanu do Kataru wyprodukowanych w Stanach
Zjednoczonych rakiet Stinger jest bardzo pouczająca. Rząd katarski sprowadził rakiety za
pośrednictwem trzeciej strony, a potem odmówił ich oddania Stanom Zjednoczonym.
Konsekwencją było wprowadzenie embarga na dostawy broni oraz pogorszenie wizerunku
Kataru na arenie międzynarodowej. Joseph Kechichian uważa, że szajch Hamad uznał to za
błąd w polityce zagranicznej Kataru, bowiem międzynarodowe konsekwencje były większe
niż zyski płynące z posiadania takiego uzbrojenia210.
Po wojnie iraosko-irackiej oraz po wyzwoleniu Kuwejtu przez siły koalicji w 1991 r.,
można było wyraźnie dostrzec pozytywną zmianę w polityce zagranicznej Kataru. Wynikało
to nie tylko z podjętych reform wewnętrznych i zwiększającej się roli szajcha Hamada. Biorąc
pod uwagę sposób, w jaki Katar zręcznie zbudował swoją politykę zagraniczną (na
pragmatyzmie opartym o interpretację interesów narodowych), możemy jasno dostrzec, iż
regionalny kontekst geopolityczny zmienił zasady gry w relacjach Kataru z Arabia Saudyjską.
Zmiany te stanowią początek bardziej autonomicznej polityki zagranicznej Kataru,
realizowanej w oparciu o własną ocenę interesów narodowych oraz przy jednoczesnym
pominięciu geopolitycznej presji jakiej kraj ten był poddawany. Jak zostało już wcześniej
wspomniane, w 1991 r. Katar zdecydował się rozwiązad spór terytorialny z Bahrajnem z
pomocą Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, a nie za pośrednictwem mediacji
Arabii Saudyjskiej. Można to oceniad jako nowe podejście szajcha Hamada do katarskiej
209
Dobrą ilustracją jest wzrost budżetu biura następcy tronu po 1988 r.
J.A. Kechichian, Power and Succession in Arab Monarchies: A Reference Guide, Lynne Rienner Publishers
2008.
210
Strona 60 z 201
polityki zagranicznej. Początkowo Bahrajn nie uznawał jurysdykcji sądu stojąc na stanowisku,
że spór powinien zostad rozwiązany poprzez mediacje Arabii Saudyjskiej, która zgodziła się
pełnid taką rolę. W obliczu presji wywieranej na Katar przez Arabię Saudyjską, chęd Kataru do
odzyskania autonomii za pomocą działao multilateralnych w ramach GCC jest szczególnie
wymowna, ponieważ ma wpływ na kształtujący się krajowy kontekst decyzyjny w Katarze
oraz na nową wizję autonomicznej polityki zagranicznej, którą szajch Hamad był w stanie
zbudowad.
Ignorując rolę Arabii Saudyjskiej w rozwiązaniu sporu terytorialnego z Bahrajnem,
stosunki obu paostw zaczęły się systematycznie pogarszad. Punktem zwrotnym było
wydarzenie z października 1992 r., gdy doszło do starcia granicznego. Był to jasny sygnał
zmiany relacji dwustronnych. Niemniej jednak, ciekawe jest zaobserwowanie sposobu, w jaki
ukształtowała się katarska polityka zagraniczna podczas kryzysu, ponieważ stanowi to
pouczające studium przypadku ilustrujące, w jaki sposób zmieniająca się struktura procesu
decyzyjnego miała wpływ na formowanie polityki zagranicznej. Szczególnie interesująca
wydaje się reakcja katarskich władz. Katar jednostronnie wycofał się z porozumienia
granicznego z 1965 r. Co ważne, stanowcza reakcja Kataru doprowadziła do tego, iż szajch
Hamad przejął kierowniczą rolę w procesie formułowania polityki obronnej i zagranicznej.
Gdy w czerwcu 1995 r. władzę przejął szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, relacje
międzynarodowe Kataru stały się bardziej wyrazistym odzwierciedleniem nowej dynamiki
oraz nabrały autonomicznego charakteru, którego zalążki można było dostrzec już wcześniej.
Biorąc pod uwagę kontekst, w którym rozpoczęła się transformacja polityki zagranicznej
Kataru od późnych lat 80., zmiana w polityce wewnętrznej Kataru przyspieszyła proces
pogarszania nienajlepszych relacji z kluczowymi krajami sąsiednimi. W lutym 1996 r. doszło
do próby obalenia władz – rzekomo na rozkaz byłego emira i przy wsparciu krajów
sąsiednich211. Wskazuje to na geopolityczne zagrożenia, na które Katar był narażony oraz
służy do podkreślenia faktu, iż bezpieczeostwo najlepiej można było osiągnąd przez przyjęcie
wieloaspektowego schematu polityki zagranicznej ukierunkowanej na przezwyciężenie tych
dostrzegalnych zagrożeo.
Równie duże znaczenie ma szeroki zakres zmian, jakie w dziedzinie polityki,
gospodarki i spraw społecznych poczynił nowy emir, szajch Hamad. Zwiększona autonomia w
realizowani polityki doprowadziła również do ewolucji w zakresie polityki zagranicznej. W
tym miejscu należy jednak w pełni docenid zmianę pokoleniową212. Jeden z najważniejszych
aspektów dotyczył mediów i wolności wypowiedzi, co bezpośrednio wiąże się z powstaniem
telewizji satelitarnej Al-Dżazira. Stacja stała się kontrowersyjna, a jednocześnie rewolucyjna
na tle innych środków masowego przekazu w regionie. Miała też olbrzymi wpływ na
kształtowanie katarskiej polityki zagranicznej oraz budowę międzynarodowego wizerunku. W
październiku 1994 r. zniesiono cenzurę paostwową – zaledwie kilka miesięcy po dojściu do
władzy szajcha Hamada. W 1998 r. rozwiązano Ministerstwo Informacji i Kultury. Już w
sierpniu 1994 r. szajch Hamad wyraził zainteresowanie utworzeniem niezależnej stacji
211
212
Life Sentences for Qatari Coup Plotters, „BBC News Online”, BBC 1996.
L.Y. Bahry, Elections in Qatar: A Window of Democracy Opens in the Gulf, „Middle East Policy” nr 6 (1999).
Strona 61 z 201
informacyjnej. W okresie od lutego do marca 1995 r., gdy był jeszcze następcą tronu, podjęto
w tym zakresie pierwsze kroki213. Jego poglądy były bez wątpienia bardziej postępowe.
Przywiązanie do wolności słowa oraz prawa do wyrażania własnych poglądów znalazło
oddźwięk w wielu środowiskach Zachodu, gdzie uznano to za przejaw liberalizacji Bliskiego
Wschodu. Al-Dżazira została oficjalnie uruchomiona dekretem emira z lutego 1996 r. W
listopadzie 1996 r. rozpoczęła nadawanie. Początkowo stacja transmitowała jedynie przez
sześd godzin dziennie za pośrednictwem satelity Arabsat. Dopiero w styczniu 1999 r. zaczęto
nadawad przez całą dobę214. Siostrzana stacja – Al-Jazeera English – została uruchomiona w
listopadzie 2006 r.
Gdy w 1995 r. uchylono prawa związane z cenzurą, postępowe promowanie wolności
słowa stało się jednocześnie przeszkodą oraz formą soft power w polityce zagranicznej
Kataru. Tuż po tej politycznej zmianie, w styczniu 1996 r., katarska telewizja przeprowadziła
debatę w której uchodźcy z Bahrajnu – Szajch Ali Salman oraz dr Mansur al-Dżamri –
zaatakowali rząd w Bahrajnie. Incydent ten wart jest zanotowania, bowiem po raz pierwszy
w historii rząd paostwa należącego do GCC został skrytykowany przez jedno z paostw
członkowskich215. W kontekście stosunków z Bahrajnem, które od 1986 r. uznad należy za
problematyczne, dopuszczenie uchodźców do głosu w mediach stanowiło logiczną
kontynuację tej strategii. Według oficjalnego stanowiska władz katarskich, Al-Dżazira nie jest
instrumentem polityki zagranicznej, a dobór tematów nie wynika z żadnej skrytej i
podstępnej strategii. Innymi słowy, przyznanie autonomii Al-Dżazirze oznacza, iż stacja
posiada swobodę w wyborze materiałów i tematów. Swoboda wykorzystywania wolności
słowa i niezależności edytorskiej dają dziennikarzom wolną rękę w wybieraniu materiałów,
które mają największe szanse zaciekawid odbiorców. Wydaje się zasadne stwierdzenie, że
może to wzmocnid ten typ dziennikarstwa, który nie zawsze jest mile widziany przez niektóre
rządy, szczególnie te w regionie Bliskiego Wschodu. Co więcej, zgoda na swobodę
wypowiedzi jest oczywistym przykładem postępowej liberalizacji. To jednak swoisty miecz o
dwóch ostrzach. Działalnośd Al-Dżaziry spotkała się z krytyką ze strony paostw sąsiednich. Z
drugiej strony była to innowacyjna metoda (korzyści płynące ze stosowania soft power)
projekcji siły politycznej oraz wpływania, co niewątpliwie wzmocniło bezpieczeostwo
narodowe. Kontrola nad dominującym medium na Bliskim Wschodzie może, w połączeniu z
reputacją nieskrępowanego nadawcy, stanowid potężny instrument polityczny. Może on
umożliwid wpływanie na opinię publiczną w krajach Bliskiego Wschodu, a tym samym
stanowid poważne zagrożenie dla elit politycznych w tych krajach. Tak przebiegł scenariusz w
przypadku Arabii Saudyjskiej, z którą stosunki dwustronne ulegały pogorszeniu począwszy od
kooca lat 80. Al-Dżazira stanowi zatem narzędzie małego paostwa do przeciwstawiania się
geopolitycznej dominacji ze strony Arabii Saudyjskiej. Należy przy tym pamiętad, że istnieje
różnica pomiędzy świadomymi/poinformowanymi i upoważnionymi obywatelami: można
213
L.Y. Bahry, The New Arab Media Phenomenon: Qatar’s Al-Jazeera, „Middle East Policy”, nr 8 (2001).
W styczniu 1997 r. transmisję wydłużono do 8 godzin dziennie, a następnie do 12. Od wprowadzenia zmian
w systemie nadawania, al-Dżazira emitowała po 18 godzin dziennie, począwszy od listopada 1997 r.
215
L.Y. Bahry, op. cit.
214
Strona 62 z 201
zatem rozumied, iż al-Dżazira służyła do drażnienia krajów sąsiednich, co jest użyteczną
formą miękkiej siły soft-power.
Połączenie dostępności al-Dżaziry w regionie z chęcią emitowania kontrowersyjnych
programów na temat sąsiednich krajów pomogło zbudowad uznanie dla dziennikarstwa
śledczego oraz nieskrępowanych debat na żywo. Dzięki temu stacja stała się jedną z
najpopularniejszych na świecie. Podczas gdy do 1997 r. stacja miała ograniczoną możliwośd
nadawania programów, to począwszy od 1998 r. jest uważana za najbardziej wpływową
instytucję medialną na Bliskim Wschodzie. Istnieje zgoda, że al-Dżazira miała istotny wpływ
na zwiększenie konkurencyjności i współzawodnictwa na bliskowschodnim rynku
medialnym. Dzięki olbrzymiej rzeszy widzów oraz wypracowanej marce, a także gotowości
do poruszania kontrowersyjnych tematów i zapraszania gości krytykujących władców innych
krajów, al-Dżazira odegrała niezaprzeczalną rolę w katarskiej polityce zagranicznej. Wpływ
ten osiągnął swoje apogeum w 2002 r., kiedy to podczas debaty na żywo uczestnicy
skrytykowali saudyjskiego króla Abd Allaha as-Sauda za przedstawiony projekt pokojowy
dotyczący konfliktu arabsko-żydowskiego. Słowa krytyki skierowano również pod adresem
założyciela Arabii Saudyjskiej, Abd al-Aziza Ibn Sauda. W odpowiedzi, we wrześniu 2002 r.
Arabia Saudyjska odwołała swojego ambasadora z Dohy. Król Abd Allah wezwał do
zbojkotowania grudniowego szczytu GCC w Doha. Katar stworzył tym samym skuteczne
narzędzie do realizowania soft power. Oparte na zasadach wolności słowa i dziennikarskiej
niezależności, umożliwia stawianie czoła geopolitycznym rywalom – wszystko to przy
utrzymaniu deklaracji co do swojego przywiązania do „uniwersalnych ideałów”. To z kolei
umożliwiło wejście w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi, którego stawką jest zapewnienie
„twardego” bezpieczeostwa i bezpieczeostwa systemu politycznego. Chociaż istnieją
dostrzegalne korzyści z udzielenia autonomii instytucjom, rodzi to jednak realne wyzwania,
które mogą utrudnid realizację postawionych przez dyplomację celów – zarówno w
odniesieniu do krajów regionu, jak i Stanów Zjednoczonych. To dośd paradoksalna sytuacja,
która może zaszkodzid powodzeniu prowadzonej polityki zagranicznej. Tym samym słusznym
wydaje się, aby w tym miejscu przedstawid w jaki sposób stosunki ze Stanami Zjednoczonymi
wpłynęły na dwustronne relacje Kataru z Arabią Saudyjską.
Parasol ochronny Stanów Zjednoczonych oraz zbliżenie katarsko-saudyjskie
Jak wspomniano, stosunki ze Stanami Zjednoczonymi rozwijały się powoli.
Amerykaoska ambasada została otworzona w Doha w 1973 r., a stały ambasador pojawił się
rok później. Dopiero jednak ponad dwie dekady później zaczęło kształtowad się partnerstwo
strategiczne. Chociaż Katar uczestniczył w koalicji międzynarodowej, która wyrzuciła wojska
Iraku z Kuwejtu, to w tym okresie amerykaoska obecnośd w regionie ograniczyła się do bazy
lotnicze Prince Sultan na południe od Rijadu. W 1992 r. Katar podpisał ze Stanami
Zjednoczonymi umowę dotyczącą współpracy obronnej, dostępu do obiektów wojskowych
oraz wspólnych dwiczeo wojskowych. Dopiero jednak dojście do władzy w 1995 r. szajcha
Hamada stworzyło fundamenty dla nowej strategii bezpieczeostwa, która opierała się na
Strona 63 z 201
odparciu geopolitycznych zagrożeo za pośrednictwem długookresowych porozumieo
dotyczących bezpieczeostwa militarnego.
W 1996 r. rozpoczęto prace konstrukcyjne w bazie lotniczej al-Udajd, które według
różnych doniesieo kosztowały Katar ponad miliard dolarów. Szczególnie interesujący jest
kontekst ekonomii politycznej w momencie podejmowania tej decyzji. Od początku połowy
lat 80. rząd borykał się z deficytem. Pojawiły się nawet sygnały, że znaczna częśd
paostwowych pieniędzy znalazła się pod kontrolą usuniętego emira. Nie było możliwości ich
odzyskania. Decyzja przeznaczenia środków na budowę bazy lotniczej al-Udajd podkreśla
strategiczne znaczenie katarskich prób skuszenia Stanów Zjednoczonych do przeniesienia
swych sił wojskowych z bazy w Arabii Saudyjskiej do Kataru. W tym okresie Katar miał
niezbyt dobre stosunki nie tylko z Arabią Saudyjską i Bahrajnem, ale również z Abu Zabi, w
którym przebywał na wygnaniu były emir szajch Chalifa. Biorąc pod uwagę wszystkie
zagrożenia – które dały o sobie znad poprzez próbę zamachu stanu w 1996 r. – decyzja o
wzmocnieniu fundamentów przyszłej strategicznej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi
oparta była na przesłankach praktycznych. W wielu punktach można dostrzec paralelę do
oceny sytuacji w 1916 r., kiedy to katarscy przywódcy weszli w specjalną relację z Wielką
Brytanię, która roztoczyła nad krajem parasol ochronny. Kroki mające na celu wzmocnienie
sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi obejmowały między innymi otwarcie izraelskiego
przedstawicielstwa handlowego w Doha w maju 1996 r. Podobnym krokiem do wzmocnienia
relacji dwustronnych było zaproszenie amerykaoskich uniwersytetów do Education City w
Doha. Nawet otworzenie al-Dżazairy jako przykładu wolności prasy na Bliskim Wschodzie
było witane na Zachodzie jako dobry krok. Nastrój ten trwał aż do 2001 r., czyli do wybuchu
amerykaoskiej globalnej wojny z terroryzmem. Stosunki amerykaosko-katarskie były
wzmacniane osobistymi wysiłkami ministra spraw zagranicznych, szajcha Hamada Ibn
Jassima Al Sani. Można go uznad za architekta stosunków Stanów Zjednoczonych i Kataru.
Jako zaufany człowiek emira cieszy się on relatywnie dużą autonomią w działaniu. Jego
wyjątkowa rola została potwierdzona w kwietniu 2007 r., gdy został mianowany premierem
przy jednoczesnym zachowaniu funkcji ministra spraw zagranicznych.
Pozostająca pod kontrolą sił zbrojnych Kataru baza lotnicza al-Udajd została wiosną
2001 r. poddana intensywnej rozbudowie. Zbiegło się to w czasie z narastającą opozycją
wewnętrzną wobec dalszej obecności sił amerykaoskich w Arabii Saudyjskiej oraz poprawą
sytuacji gospodarczej w Katarze. Od 2000 r. rząd przestał się wreszcie borykad z deficytem
budżetowym. Dostępnośd dodatkowych pieniędzy umożliwiła zatem rozwój bazy lotniczej, co
ułatwiło wykorzystanie pogarszającej się sytuacji amerykaoskich wojsk w Arabii Saudyjskiej.
W następstwie ataków terrorystycznych na Stany Zjednoczone 11 września 2001 r.
oraz w przededniu zbliżającej się wojny z terroryzmem, baza lotnicza al-Udajd nabrała
szczególnego znaczenia w amerykaoskiej strategii wojennej. Amerykaoskie relacje z Arabią
Saudyjską znalazły się pod dokładną obserwacją, bowiem większośd zamachowców z 11
września – a także sam Ibn Ladin – byli z pochodzenia Saudyjczykami. Co więcej,
nadchodzący atak na Irak był niekorzystny dla władców Arabii Saudyjskich – amerykaoska
obecnośd w tym kraju od dawna wywoływała sprzeciw muzułmaoskich radykałów.
Strona 64 z 201
Przeniesienie amerykaoskich sił z bazy w Arabii Saudyjskiej pociągnęło za sobą relokację
siedziby Centralnego Dowództwa CENTCOM. Katarska chęd goszczenia amerykaoskich
żołnierzy stała w jaskrawej opozycji do sytuacji w Arabii Saudyjskiej. Dla Kataru obecnośd
Amerykanów była realizacją celu strategicznego, bowiem w ten sposób ich kraj znalazł się
pod ich parasolem ochronnym. Parasol, na który składa się również współpraca w zakresie
bezpieczeostwa wewnętrznego, pozwala ochronid kraj przed zagrożeniami, na które Katar
był wystawiony od 1971 r., kiedy to z regionu Zatoki wycofali się Brytyjczycy 216. Stanowi
także owoc polityki zainicjowanej w 1996 r., która przekłada się na większą swobodę w
realizowaniu polityki zagranicznej i bezpieczeostwa, co z kolei pozwala skupid się na
tworzeniu i realizowaniu strategii rozwoju gospodarczego kraju.
Szczególnie interesująca jest zależnośd pomiędzy poziomem bezpieczeostwa Kataru i
transformacji stosunków z Arabią Saudyjską. Katar zawarł porozumienie z Arabią Saudyjską,
które zakooczyło spory graniczne pomiędzy obu krajami217. Dawało to nadzieję, że stosunki
dwustronne ulegną poprawie. Wtedy jednak wysiłki zostały poważnie storpedowane przez
al-Dżazirę, której autonomia w działaniu doprowadziła we wrześniu 2002 r. do poważnego
incydentu dyplomatycznego. Jak zostało już wspomniane, konsekwencją spięcia było
wycofanie z Dohy saudyjskiego ambasadora. Autonomia na poziomie działao przełożyła się
zatem na niezintegrowaną politykę zagraniczną.
Wykorzystanie bazy al-Udajd przez Amerykanów stanowiło kolejny czynnik
komplikujący stosunki dwustronne. Saudyjski entuzjazm do obecności Amerykanów na
swoim terenie systematycznie spadał. Ze względu na konsekwencje dla bezpieczeostwa
regionu, Arabia Saudyjska negatywnie podeszła do rozszerzenia wojny z terroryzmem o
inwazję na Irak. Zgoda Kataru na wsparcie Stanów Zjednoczonych opierała się na
kalkulacjach zysków i strat dla własnych interesów narodowych, z pominięciem kontekstu
geopolitycznego. Innymi słowy, polityka zagraniczna Kataru była w stosunku do Arabii
Saudyjskiej szczególnie prowokacyjna, zarówno na poziomie retorycznym, jak i na
płaszczyźnie bezpieczeostwa regionalnego.
Wysiłki na rzecz rozwiązania nieporozumieo w relacjach dwustronnych wysunęły
Kuwejt do pozycji mediatora. Zbliżenie z Arabią Saudyjską wynikało nie tylko z odmiennego
stanu bezpieczeostwa Kataru, ale również przyczynił się do tego brak bezpieczeostwa
wewnątrz kraju, wywołany przez byłego emira, szajcha Chalifę Ibn Hamada. Rozbieżności
zostały ostatecznie zlikwidowane. 14 października 2004 r. szajch Chalifa Ibn Hamad otrzymał
pozwolenie na powrót do Kataru, aby mógł uczestniczyd w pogrzebie swojej żony, szajchy
Muzy bint Al Sani. Szajch Chalifa otrzymał tytuł „Amir al-Ab” (Emir-Ojciec), a jego przyjazd
odbył się z pełnymi honorami. Osiągnięto pojednanie, a dawne zagrożenie zostało
zażegnane. Taki rozwój zdarzeo umożliwił przyjęcie jasnej strategii dotyczącej kwestii
bezpieczeostwa związanych z Rijadem. Wraz z pojawieniem się nadwyżki budżetowej po
2000 r., rząd mógł z wiarą i optymizmem przystąpid do realizacji tego planu.
216
J.A. Kechichian, op. cit.
Porozumienie oparto na wynikach pracy wspólnej komisji technicznej, która osiągnęła porozumienie w 1999
r. Z powodu sporu Kataru z Bahrajnem przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości, formalne
podpisanie porozumienia odbyło się dopiero w marcu 2001 r.
217
Strona 65 z 201
Relacje pomiędzy Katarem i Arabią Saudyjską nie uległy normalizacji aż do września
2007 r. – pięd lat po incydencie z al-Dżazirą, który doprowadził do zerwania stosunków na
poziomie ambasadorów. W tym okresie władze oskarżały się wzajemnie o wrogą kampanię
medialną. Formułowano też poważniejsze oskarżenia o finansowe wspieranie opozycji. Jak
zostało już wcześniej nadmienione, problem lojalności plemion w strefie przygranicznej
stanowi historyczny oręż Arabii Saudyjskiej przeciwko Katarowi. Stanowiło to również,
zgodnie z oczekiwaniami, wyzwanie dla bezpieczeostwa wewnętrznego paostwa. To właśnie
ten problem doprowadził w czerwcu 2005 r. do pozbawienia przez Katar obywatelstwa i
praw z niego wynikających ponad 5 tys. członków al-Ghufran z plemienia al-Murrah. Biorąc
pod uwagę prawo katarskie zabraniające posiadania podwójnego obywatelstwa, była to
kwestia prima facie w działaniach podjętych przeciwko tym ludziom, ponieważ wiele z nich
zachowało obywatelstwo saudyjskie.
Mediacja i dyplomacja Kuwejtu osiągnęła niezwykłe sukcesy podczas szczytu w
Dżuddzie we wrześniu 2007 r. pomiędzy szajchiem Hamadem i królem Abd Allahem. Szczyt
ten był historyczny, bowiem doprowadził do rozwiązania wielu istotnych różnic, które
rzutowały na stosunki dwustronne od połowy lat 80., a szczególnie po 1995 r. Co ciekawe, to
właśnie strona katarska jako pierwsza wyraziła chęd zorganizowania szczytu. Pokazuje to
wyraźnie, że władze w Doha chciały raz na zawsze rozwiązad ten geopolityczny problem. Był
to możliwe dzięki wcześniejszemu wzmocnieniu swojego bezpieczeostwa umową ze Stanami
Zjednoczonymi. Ponieważ spór dotyczył w dużej mierze działalności al-Dżaziry, prezes stacji
telewizyjnej szajch Hamad Ibn Samir Al Sani dołączył do katarskiej delegacji. Tłumaczono to
koniecznością wyjaśnienia sprawy programów telewizyjnych dotyczących Arabii Saudyjskiej.
Owocem spotkania było nie tylko wznowienie stosunków dyplomatycznych na poziomie
ambasadorów, ale również zgoda na otworzenie w Arabii Saudyjskiej biura al-Dżaziry. Co
więcej, członkowie grupy al-Ghufran z plemienia al-Murrah, którzy utracili swoje
obywatelstwo w 2005 r., otrzymali je ponownie po indywidualnym rozpatrzeniu każdej
sprawy. Owoce historycznego szczytu z Dżuddy zostały wzmocnione wizytą króla Abd Allaha
w Doha podczas szczytu GCC w grudniu 2007 r. W marcu 2008 r. w Katarze przebywał
następca saudyjskiego tronu, książę Sultan Ibn Abd al-Aziz as-Saud.
Stosunki z Arabią Saudyjską i Stanami Zjednoczonymi pozwalają zauważyd strategię
zwiększania swojego własnego bezpieczeostwa. Opierała się ona na sojuszu ze Stanami
Zjednoczonymi, a następnie wykorzystaniu swej wzmocnionej pozycji do normalizacji
stosunków z Arabią Saudyjską. Biorąc po uwagę geopolityczne otoczenie Kataru, obranie
takiej strategii jest jak najbardziej logiczne. Niemniej jednak, w przededniu wojny z
terroryzmem stosunki ze Stanami Zjednoczonymi zostały nadwerężone poprzez działalnośd
al-Dżaziry, co stanowi paradoks, bowiem oba kraje mają wspólne interesy strategiczne.
Sposób, w jaki al-Dżazira przedstawiała inwazję na Irak oraz emitowanie taśm z odezwami alKa’idy stanowiło prowokację w stosunku do administracji Busha. Rodzi się z tego niezwykle
paradoksalny obraz: aby zapobiec historycznym zagrożeniom, Katar wyraził najpierw chęd
bliskiej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi w zakresie bezpieczeostwa wewnętrznego i
zewnętrznego. Z drugiej jednak strony autonomia dana al-Dżazirze (co stanowi odbicie
Strona 66 z 201
panarabskich poglądów emira), przy jednoczesnym negatywnym odbiorze jej działao w
Waszyngtonie, stanowi jasny przykład niekompatybilności celów. Poziom niezadowolenia
Stanów Zjednoczonych był ogromny. Z tego powodu spotkanie we wrześniu 2004 r.
pomiędzy emirem a wiceprezydentem Cheneyem zakooczyło się fiaskiem 218. Kolejne
wydarzenia – jak chodby wojna Izraela z Libanem w 2006 r. i wkroczenie wojsk izraelskich do
Strefy Gazy w styczniu 2009 r. – jeszcze bardziej pogorszyły wzajemne relacje. Stosunki
Kataru ze Stanami Zjednoczonymi mają więc dwie strony: obustronne korzyści wynikają z
obecności amerykaoskich żołnierzy w Katarze (co daje Katarowi bezpieczeostwo i
niezależnośd). Z drugiej strony nadana autonomia (będąca odbiciem specyficznych
motywacji) może paradoksalnie odbid się negatywnie na stosunkach dwustronnych.
Chociaż zapewnienie sobie „twardego” bezpieczeostwa poprzez sojusze z
mocarstwami stanowi podstawę do realizacji celów jakim są autonomia i bezpieczeostwo,
należy zauważyd, że Katar przyjął jednocześnie dodatkową strategię. Polega ona na
dywersyfikacji bezpieczeostwa, co ma na celu wzmocnienie strategicznych filarów. W tym
miejscu należy więc zanalizowad korzyści, jakie płyną z wykorzystania przez Katar bogactwa
w surowce energetyczne w kontekście wzmacniania „miękkiego” bezpieczeostwa.
Energia i dywersyfikacja bezpieczeostwa
Odkrycie North Field przez Shell Oil w 1971 r. – największych złóż gazu ziemnego na
świecie (6 tys. km2) – dało Katarowi unikatową pozycję na regionalnym i globalnym rynku
tego surowca. Rozpoczęty w połowie lat 80. rozwój swojego gazowego potencjału wyniósł
Katar na pozycję lidera eksporterów skroplonego gazu ziemnego (LNG). Katar ma również
ambicję stad się czołowym eksporterem bardziej przyjaznego środowisku paliwa
uzyskiwanego z gazu (GTL). Biorąc pod uwagę wzrastające zapotrzebowanie na LNG i GTL na
rynku światowym, szansa Kataru na odgrywanie kluczowej roli w światowym
bezpieczeostwie energetycznym wydaje się oczywista.
Katarski minister energii i przemysłu Abd Allah Ibn Hamad al-Attija to przyjaciel emira
z dzieciostwa. To również wicepremier rządu. Pod jego kontrolą ministerstwo cieszy się
względną autonomią. Działalnośd opiera się o zasady podaży i popytu oraz o kontrakty na
energię podpisywane na rynkach pozwalających osiągnąd największe ilości i ceny 219.
Zaspakajając potrzeby energetyczne innych krajów, Katar niejako tworzy „udziałowców” w
swojej własnej stabilności i bezpieczeostwie. Chociaż nie daje to takich samych gwarancji jak
obronna umowa ze Stanami Zjednoczonymi, to jednak umożliwia to intensyfikowanie i
wzmacnianie dyplomatycznych więzów z najważniejszymi paostwami świata, co z kolei
poprawia „miękkie” bezpieczeostwo. Innymi słowy, chociaż polityka energetyczna nie musi w
całości zostad wkomponowana w politykę zagraniczną Kataru, to pośrednio może stanowid
instrument dywersyfikacji bezpieczeostwa.
218
219
Źródła dyplomatyczne, Doha, listopad 2008.
Wywiad prywatny, Doha, grudzieo 2007.
Strona 67 z 201
Sposób w jaki Katar wykorzystuje swoją energetyczną „kartę atutową” wyjaśnia nie
tyle przyszły kształt ekonomii politycznej, co raczej sposób, w jaki odbywa się dywersyfikacja
dodatkowego szczebla bezpieczeostwa na poziomie instytucjonalnym. Polityka energetyczna
Kataru – w powiązaniu z jego polityką zagraniczną – może byd analizowana zarówno na
płaszczyźnie regionalnej jak i międzynarodowej. Na płaszczyźnie regionalnej kwestia
przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na gaz ziemny doprowadziła na początku lat 80.
do dyskusji w ramach GCC na temat stworzenia regionalnej siatki energetycznej. Regionalny
wzrost popytu na gaz ziemny wynikał nie tylko z powodu rosnącego zapotrzebowania przez
gazowe elektrownie, ale również ze wzrastającej potrzeby wypełniania wykorzystanych
pokładów ropy naftowej. Chociaż powstały projekty budowy gazociągów z Kataru do Izraela,
Pakistanu oraz Indii, to z powodów politycznych, technicznych oraz ekonomicznych odłożone
odłożone je na półkę. Zainicjowało to jednak koncepcję budowy regionalnej siatki, łączącej
Katar z Kuwejtem, Omanem oraz Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi. Z powodu złych
stosunków katarsko-saudyjskich, Rijad wyraził swój sprzeciw wobec budowy gazociągu na
swoich wodach terytorialnych. Udział Kuwejtu stał się więc niemożliwy. W tym samym
okresie powstał „Dolphin Project” o mniejszym zasięgu, bowiem miał obejmowad jedynie
Katar, ZEA i Oman. W kontekście polityki zagranicznej, stosunki energetyczne Kataru z
Omanem i ZEA, które zostały zainicjowane w 2008 r., pozwoliły na poprawę relacji Dohy w
regionie w oparciu o wzajemne interesy z tymi dwoma krajami.
Na płaszczyźnie międzynarodowej, głównymi importerami katarskiego LNG w 2008 r.
były: Korea Południowa, Japonia oraz Indie. Do 2012 r. na liście największych odbiorców LNG
z Kataru znajdzie się również Wielka Brytania i Stany Zjednoczone. Nie można jednak
wykluczyd, że kryzys gospodarczy z 2008 r. opóźni te zamierzenia. Co ciekawe, Katar potrafił
wykorzystad zapotrzebowanie energetyczne krajów Europy, które z pobudek
geopolitycznych dążą do dywersyfikacji źródeł dostaw gazu ziemnego chcąc zmniejszyd
uzależnienie od Rosji. Można przewidywad, że w nadchodzących latach udział katarskiego
gazu skroplonego (LNG) w ogólnym imporcie takich krajów jak Włochy, Belgia, Hiszpania oraz
Francja będzie wzrastał. Do 2012 r. Katar powinien zaspakajad około 20% zapotrzebowania
Europy na gaz. Do tej pory, kontrakty na energię były podpisywane w oparciu o kryteria
ekonomiczne, a politykę energetyczną można było postrzegad jako prowadzoną z pewnym
stopniem autonomii na poziomie instytucjonalnym. Kluczową kwestią dla katarskiej polityki
energetycznej oraz jej związków z polityką zagraniczną wydaje się byd określenie czy siatki w
ramach GCC lub “Dolphin Project” będą w stanie przynieśd takie same korzyści jak eksport
surowców energetycznych na rynki poza regionem Zatoki Perskiej. Pośrednie wyniki takich
wyliczeo tłumaczą, iż Katar przykłada większą wagę do bezpieczeostwa energetycznego,
zarówno na poziomie regionalnym jak i międzynarodowym, co zapewnia wpływy oraz
dywersyfikację bezpieczeostwa soft power przez pozyskanie partnerów energetycznych.
Rozwiązywanie konfliktów i dywersyfikacja bezpieczeostwa
Strona 68 z 201
Sposób, w jaki Katar postanowił zwiększyd swoje bezpieczeostwo, pozwolił
jednocześnie na zwiększenie autonomii w polityce zagranicznej. Zależnośd ta jest szczególnie
widoczna od czasu wejścia w sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Chociaż zdobycie
bezpieczeostwa pozwala na większą swobodę działania, to aktywne działanie Kataru w
rozwiązywaniu regionalnych konfliktów i pełnienia roli mediatora rodzą pytana ukryte
motywy. Katar wielokrotnie angażował się w cichą dyplomację w rozwiązaniu konfliktów w
Libanie, Jemenie, Sudanie, Libii oraz Iraku. Szczególnie warto przypomnied porozumienie w
Doha pomiędzy rywalizującymi ze sobą partiami Libanu w 2008 r.
Ewolucja roli Kataru w rozwiązywaniu sporów jest procesem nowym i ma związek z
wejściem w formalny sojusz ze Stanami Zjednoczonymi. Chociaż to właśnie ta umowa
pozwoliła Katarowi na aktywne działanie dyplomatyczne, to politykę Dohy w tej kwestii
można równie dobrze wytłumaczyd przez pryzmat ekonomii politycznej. Jak zostało już
wcześniej nadmienione, począwszy od lat 80. do 2000 r., Katar borykał się z deficytem
budżetowym. To niezwykle istotny czynnik, bowiem dopiero nadwyżka budżetowa
umożliwiła Katarowi aktywne działania mediacyjne. Instrumentem polityki zagranicznej stała
się „dyplomacja dolarowa”. Metoda ta została wyraźnie zastosowana w sprawie
porozumienia partii Libanu w 2008 r. Ta forma dyplomacji to luksus, który wynika nie tylko z
osiągnięcia pewnego poziomu autonomii w polityce zagranicznej, ale również z posiadania
odpowiednich zasobów finansowych. Oczywiste jest, że emir szajch Hamad Ibn Chalifa ma
aspirację, aby Katar był nie tylko kluczowym paostwem regionu, ale także istotnym aktorem
na płaszczyźnie globalnej. Osobiście wykazał duże zainteresowanie kwestią palestyoską. Chęd
zostania regionalnym liderem w kwestii konfliktu Izraela ze Strefą Gazy w 2009 r. to jasny
przykład zaangażowania w sprawę palestyoską ze strony katarskich elit decyzyjnych.
Zaangażowanie Kataru i wsparcie tego typu kwestii to oczywisty przykład istnienia szerokiej
autonomii. Wyzwaniem dla dyplomacji katarskiej jest zatem pogodzenie przejawów
autonomii z wymogami bezpieczeostwa, koniecznych do utrzymania bliskich relacji ze
Stanami Zjednoczonymi.
Korzyści płynące z uczestniczenia w rozwiązywaniu konfliktów są widoczne na
poziomie narodowym i instytucjonalnym. Na jednym poziomie udział Kataru w
rozwiązywaniu sporów buduje wizerunek „pokojowego kraju”, a co za tym idzie zwiększa
dyplomatyczną wiarygodnośd tego paostwa na wszystkich poziomach. Dowodem jest chodby
prośba rządu Filipin w grudniu 2008 r. o mediację z Muzułmaoskim Frontem Wyzwolenia
Moro. Zdarzenie to wyraźnie podkreśla, jaką pozycję w świecie dyplomacji wyrobił sobie
Katar. Emirat systematycznie buduje swój wizerunek gracza regionalnego, który może
pomagad innym w rozwiązywaniu sporów regionalnych – tworzy obraz kraju promującego
pokój i bezpieczeostwo220. Polityka energetyczna Kataru oraz sposób, w jaki zezwala ona na
pewien stopieo dywersyfikacji bezpieczeostwa soft power w odniesieniu do partnerów
energetycznych, ale także przyjęcie istotnej roli przez Katar w rozwiązaniu konfliktów,
pozwoliły na poprawę bezpieczeostwa soft power oraz zwiększenie pozycji w systemie
międzynarodowym. Prawdziwym wyzwaniem jest ustalenie granicy dywersyfikacji
220
J.E. Peterson, Qatar and the World: Branding of a Micro-State, „Middle East Journal”, nr 60 (2006).
Strona 69 z 201
“miękkiego” bezpieczeostwa, której przekroczenie skutkowałoby konfliktem z “twardym”
bezpieczeostwem, jakie Katar uzyskuje dzięki sojuszowi ze Stanami Zjednoczonymi.
***
Historycznie Katar znajdował się pod wpływami czterech regionalnych sił: Arabii
Saudyjskiej, Iranu, Indii Brytyjskich oraz imperium osmaoskiego. Obecnośd Stanów
Zjednoczonych nie różni się zasadniczo od roli, jaką swego miały Indie Brytyjskie. Katar był
zmuszony opierad się i balansowad pomiędzy tymi zewnętrznymi siłami, bowiem każda z nich
dawała pewnego rodzaju szanse, ale jednocześnie rodziła zagrożenia dla własnego
bezpieczeostwa i ograniczała swobodę działania. Odkąd al-Chalifa został ostatecznie
wypchnięty z półwyspu, a Katar zrodził się jako odrębny byt, wykształciły się dwa silne filary
stosunków zagranicznych Kataru: poszukiwanie bezpieczeostwa systemu politycznego oraz
dążenie do autonomii działao. Osiągnięcie tych celów zapewnia stabilną gospodarkę, która
nierozerwalnie łączy się z umową społeczną obowiązującą wewnątrz tego kraju o
charakterze paternalistycznym. Metody realizacji postawionych sobie celów zostały w dużej
mierze ukształtowane geopolitycznym otoczeniem oraz możliwymi alternatywami działania
w danym momencie historii. Za stały wzorzec można uznad szukanie dróg realizacji swoich
celów poprzez zbliżenie z zewnętrznym mocarstwem, wykraczającym poza najbliższe
otoczenie. Geopolityczny wpływ sąsiadów mógłby bowiem szybko stad się nazbyt duży dla
takiego paostwa jak Katar.
Jednym z najważniejszych wniosków płynących z obserwacji Kataru od momentu
uzyskania niepodległości jest dostrzeżenie próby wyjścia spod wpływów Arabii Saudyjskiej.
Strategia ta zdaje się opierad na dwóch elementach: po pierwsze, na wejściu w bliską
współpracę militarną z zewnętrznym mocarstwem dającym swobodę w prowadzeniu
polityki. Umożliwia to również zapewnienia bezpieczeostwa wewnętrznego, a więc również i
bezpieczeostwa systemu politycznego. Drugi poziom wiąże się z dywersyfikacją
bezpieczeostwa w ramach globalnych i regionalnych systemów. Zwiększa to niewątpliwie
„miękkie” bezpieczeostwo Kataru. Co więcej, rozpoczęto również budowanie wizerunku
Kataru jako „rozjemcy”, co ułatwia zwiększenie reputacji swojej własnej dyplomacji oraz
ułatwia integrację kraju ze światową społecznością.
Wyzwaniem na przyszłośd jest odpowiednie zbalansowanie kilku elementów: przede
wszystkim strategicznych interesów z zakresu bezpieczeostwa w ramach współpracy ze
Stanami Zjednoczonym oraz pragnienia bardziej niezależnej dyplomacji, zaplanowanej
zgodnie z osobliwymi poglądami w kwestiach panarabskich lub innych zagadnieo
sprzecznych z interesami polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Zrozumienie zawiłości
i charakteru dywersyfikacji polityki bezpieczeostwa Kataru stanowi niezwykle interesujący
temat dla przyszłych badao katarskiej polityki zagranicznej. Znaczenie tego zagadnienie jest
tym większe, że Katar odgrywa coraz większą rolę w systemie międzynarodowym.
Z angielskiego przełożył Robert Czulda
Strona 70 z 201
David B. Roberts
Katar – w poszukiwaniu bezpieczeostwa
Katar, jak i inne paostwa, napotyka na wiele wyzwao i zagrożeo, które pojawiają się w
momencie poszukiwao najbardziej efektywnego sposobu zapewnienia sobie przetrwania
oraz integralności terytorialnej. Te wyjątkowe dla Kataru uwarunkowania – zarówno
historyczne jak i współczesne – są głównym przedmiotem badania w niniejszym artykule.
Historyczne doświadczenia Kataru z czasów kolonialnych wpływają negatywnie na
postrzeganie politycznych stosunków międzynarodowych przez współczesnych decydentów.
Szczególnie w pierwszym okresie historii Kataru sojusze cechowały się wysokim stopniem
nietrwałości. Nie byłoby zbytnią przesadą stwierdzenie, iż w tamtym okresie sojusznik mógł
w bardzo krótkim czasie stad się przeciwnikiem. Dominującą lekcją płynącą z tego okresu jest
przekonanie, aby nie opierad swojej polityki w zbyt dużym stopniu tylko na jednym
sojuszniku.
Począwszy od lat 60. XVIII w. aż do 1971 r., Katar pozostawał pod formalną ochroną
jednego z ówczesnych mocarstw. Regionalne siły, takie jak ród Al Chalifa z Bahrajnu, Sułtan
Maskatu, Persowie, wahhabici, Turkowie oraz Brytyjczycy, w pewnym okresie historii
sprawowały kontrolę nad katarskim terytorium. Rodzi to określone konsekwencje
współcześnie, jak chodby zagrożenie dla integralności terytorialnej w wyniku istnienia
roszczeo. Dobrym przykładem jest spór – chod już rozwiązany – z Bahrajnem dotyczący
Zubarry oraz Wysp Hawar. Potencjalne roszczenia są wzmacniane przez fakt, że rodzina
królewska nie sprawowała pełnej kontroli nad Półwyspem Katarskim aż do XX w.
Prócz uwarunkowao historycznych istnieją także inne, które wpływają na
bezpieczeostwo Kataru. Najważniejszy czynnik ma charakter geograficzny. Katar to bardzo
małe paostwo, które nie jest w stanie samodzielnie obronid się przed zagrożeniami
zewnętrznymi. Wahhabicka Arabia Saudyjska oraz perski Iran, dwa historycznie dominujące
kraje sąsiednie, mają populację o odpowiednio 37 i 87 razy większą niż populacja Kataru. Ta
nierównośd, szczególnie po przełożeniu jej na dostępną liczbę mężczyzn mogących odbyd
służbę wojskową, w prosty sposób pokazuje słabośd militarną Kataru, a więc także i problem
z zakresu bezpieczeostwa.
Chociaż geologia okazała się dla Kataru łaskawa, wynagradzając położenie wielkim
bogactwem surowców energetycznych, kwestia ta może byd również rozpatrywana jako
zagrożenie. Katar z niepokojem przyglądał się irackiej inwazji na Kuwejt widząc w niej czarny
– acz prawdopodobny – scenariusz dotyczący swojej własnej przyszłości. Chociaż Irak został
ostatecznie militarnie pokonany i politycznie ukarany, a prawdopodobieostwo agresji ze
strony Arabii Saudyjskiej lub Iranu jest wysoce nieprawdopodobne w krótkim i średnim
okresie czasu, kraj żadne paostwo nie może budowad swojego bezpieczeostwa i przetrwania
na zwykłym rachunku prawdopodobieostwa. Bliski Wschód to wszak zmienny region, który
był świadkiem trzech dużych wojen w ciągu zaledwie dwóch dziesięcioleci.
Strona 71 z 201
Druga częśd niniejszego artykułu dotyczy działao Kataru w odpowiedzi na powyższe
czynniki. Kierując się rozważnością i pragmatyką w kierowaniu paostwem, Katar musiał
przystosowad priorytety swojej polityki do obiektywnie istniejących zagrożeo. Emanacją
takiej polityki było chociażby zaproszenie Stanów Zjednoczonej, jedynej na świecie
superpotęgi, do wykorzystania obiektów wojskowych 30 km od stołecznej Dohy. Ponieważ
jednak Katar nie chciał byd zależny tylko od woli i interesów jednej potęgi, zawarto
jednocześnie porozumienie dotyczące bezpieczeostwa z rządem indyjskim, w którym Indie
zadeklarowały gotowośd obrony Kataru, jeśli zajdzie taka potrzeba, a stosowna prośba
zostanie złożona221.
Prócz zawarcia porozumieo militarnych, Katar podjął szereg działao mających na celu
wzmocnienie „miękkiego bezpieczeostwa”. Dobrym przykładem na ilustrację tej polityki są
inicjatywy humanitarne czy liberalna polityka inwestycyjna. Działania tego typu mają jednak
często charakter ulotny i na ogół bardzo trudno jest dokładnie je zanalizowad i ocenid ich
efektywnośd. Można jednak stwierdzid, iż ich głównym celem jest poprawienie pozycji Kataru
w systemie międzynarodowym. Poprawienie „miękkiego bezpieczeostwa” może wywoład
określone skutki, jak chodby zwiększenie atrakcyjności Kataru jako dobrego miejsca do
bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Prowadzona przez Katar polityka utrzymywania
dobrych stosunków z możliwie dużą liczbą paostw oraz prowadzenia współpracy handlowej z
szeroką gamą partnerów ma na celu zwiększenie kręgu przyjaciół, których można byłoby
poprosid o pomoc w przypadku kryzysu. Szczególnie paostwa importujące z Kataru gaz
ziemny lub ropę naftową będą żywotnie zainteresowane utrzymaniem status quo222. Co
więcej, na ogólne bezpieczeostwo wpływ będzie mied zdolnośd zbudowania wizerunku kraju
jako uznanego w społeczności międzynarodowej rozjemcy. Wizerunek taki działa jako
swoisty system odstraszania. Agresja na paostwo uznane za pacyfistyczne lub neutralne
może z większym prawdopodobieostwem spotkad się z międzynarodowym potępieniem.
Na potrzeby stworzenia odpowiedniej hipotezy potrzebne jest ekstrapolowanie
dwóch potencjalnych planów strategicznych na poziomie makro. Każdy z nich wyjaśnia
„miękką” i „twardą” politykę Kataru, które z kolei składają się na jedną, zintegrowaną
strategię. Jeden z tych planów opiera się na założeniu, iż Katar chce byd postrzegany jako
paostwo, które kieruje się w stronę Zachodu. Ma to na celu uzyskanie możliwie szerokiego
wsparcia paostw zachodnich. Drugi opiera się na założeniu, iż Katar stara się zbudowad
określoną markę w społeczności międzynarodowej, czego głównym celem jest wzmocnienie
swojego statusu.
Przed przedstawieniem współczesnej polityki Kataru kluczowe jest poznanie i
zrozumienie związanych z nią aspektów historii tego kraju. Wymaga to krótkiego
przedstawienia specyfiki relacji na Półwyspie Arabskim, które wpłynęły na proces
kształtowania się stosunków w okresie tworzenia się paostw regionu. To właśnie wtedy Katar
221
S. Roy, India to Ink Pact with Qatar, „Indian Express”, 04.11.2008.
Sprzedaż gazu ziemnego następuje poprzez zawarcie kontraktów długoterminowych. Zmiana dostawcy w
krótkim okresie nie jest więc możliwa.
222
Strona 72 z 201
pierwszy raz doświadczył czym jest hobbesowska wizja stosunków międzynarodowych i
został zmuszony opierad się na coraz to kolejnych mocarstwach.
Styl życia na Półwyspie Arabskim
Półwysep Arabskim był – a do pewnego stopnia nadal jest – obszarem, w którym
krzyżowały się i ścierały różne strefy wpływów. Na poziomie mikro dotyczyło to chodby
poławiaczy pereł, drobnych kupców lub marynarzy. Każdy z nich musiał płacid stosowny
podatek lokalnemu władcy w porcie lub wiosce. Ten z kolei musiał oddawad częśd podatku
lokalnemu szajchowi, który z kolei opłacał z podatku lokalną rodzinę, która często musiała
płacid trybut silniejszej od siebie zbiorowości, jak chodby Persom czy wahhabitom. Na
każdym etapie płacenie podatku miało na celu zapewnienie sobie bezpieczeostwa i prawa do
życia i pracy. Ludzie na stale mieszkający w danym terenie (hadar) musieli opłacad obronę
przed atakami Beduinów. Stanowi to typowy przykład arabskiego konfliktu 223. Podobnym
przykładem, chod na wyższym poziomie organizacji społecznej, było płacenie przez
konfederację plemion podatku za gwarancję bezpieczeostwa ich terytorium i ochronę przed
najazdami. Terytorium było czymś zmiennym i ulotnym, często także w dosłownym
znaczeniu. Szczególnie, jeśli plemiona płacące trybut szajchowi byli Beduinami
podróżującymi z miejsca na miejsce.
Zmiennośd sojuszy
Półwysep Arabski, podobnie jak wiele innych przybrzeżnych obszarów Zatoki Perskiej,
był zamieszkiwany już co najmniej 50 tys. lat temu 224. Od samego początku położenie Kataru
było uznawane za strategiczne. Obszar leżał bowiem w połowie drogi pomiędzy antycznym
spichlerzem w Basrze a Cieśniną Ormuz. Czyniło to z Kataru punkt tranzytowy w szlaku
handlowym na obszarze Zatoki Perskiej. Katar był jednocześnie niegościnnym miejscem do
zamieszkania. Duże połacie pustyni oraz niewielkie zasoby wody pitnej sprawiały, że
Półwysep Katarski był obszarem, na którym nie powstawały osady ludzkie przez dłuższy
czas225. Nawet współcześnie środkowa częśd Kataru jest praktycznie niezamieszkała. Do
Kataru w wyraźnym kontraście stoi odległy o zaledwie 30 km Bahrajn, który od zawsze był
bardziej zaludniony. W porównaniu z Katarem, zasoby wody pitnej są w Bahrajnie względnie
duże i łatwo dostępne. Perły z Bahrajnu od wieków cieszą się renomą. Wszystkie te czynniki
sprawiały, że Katar nie był idealnym miejscem do budowy trwałych i długookresowych
siedlisk ludzkich.
223
H.I. Barakat, The Arab World: Society, Culture, and State, Berkeley: University of California Press 1993, s. 48.
Zob. M.A. Nayeem, Qatar: Prehistory and Protohistory from the Most Ancient Times (Ca. 1,000,000 to End of
B.C. Era), Hyderabad: Hyderabad Publishers 1998.
225
J. Crystal, Oil and Politics in the Gulf: Rulers and Merchants in Kuwait and Qatar, Cambridge University Press
1995, s. 26.
224
Strona 73 z 201
W konsekwencji aż do połowy XVIII w. niewiele pisano o Katarze. Jedyne wzmianki
dotyczy odkryd archeologicznych:
Brak informacji o warunkach politycznego i gospodarczego życia Katarczyków aż do
powstania Zubarry może prowadzid do wniosku – biorąc pod uwagę nieurodzajnośd
obszaru oraz jej podatnośd w przypadku agresji – iż mieszkaocy tego obszaru
prowadzili spokojne życie i nie musieli stawiad czoła żadnym wydarzeniom wartym
zapisania na kartach historii226.
Współczesna historia Kataru rozpoczyna się, gdy w 1766 r. plemię Al-Chalifa, będące
częścią większego plemienia Utub, przeniosło się z Kuwejtu do Zubarry na północnozachodnie wybrzeże Kataru. Plemię pierwotnie chciało osiedlid się w Bahrajnie, jednak
tereny te były już zamieszkałe przez ludnośd znajdującą się pod perską kontrolą. Wybrano
ostatecznie Półwysep Katarski, gdzie wzniesiono Zubarrę, która szybko stała się tętniącą
życiem osadą opartą na połowie pereł i handlu. Rozwój miasta był w pewnym stopniu
wzmacniany poprzez bliskie związki Al-Chalify z Kuwejtem oraz perską blokadą portu w
Basrze, głównym centrum handlowym na wschodnim wybrzeżu Arabii 227. W momencie
przybycia do Zubarry plemienia Utub, rządy na półwyspie sprawowało plemię Al-Musallam.
Płaciło ono należny trybut silniejszemu plemieniu Bani Chalid, które powstało w Kuwejcie, na
wschód od Kataru i Hasy228. Ponieważ plemię pozostawało we wrogich relacjach z
wahhabitami, w pierwszym okresie chronili Półwysep Katarski przed atakami ze strony
wahhabickich grup.
Tuż po przybyciu Al-Chalify, przystąpiono do fortyfikowania rozrastającego się miasta.
Zostało to odebrane przez Al-Musallam jako akt wrogości229. W odpowiedzi Al-Musallam
przeprowadzili nieudany atak – ich siły zostały bez większych trudności rozbite, a Al-Chalifa
wyrósł na najważniejszego przywódcę na całym półwyspie. Szybko jednak zainteresowanie
Zubarrą zaczęli wykazywad Persowie. Przeprowadzili atak wraz z sojuszniczymi siłami z
Bahrajnu w 1782 r., ale również zostali pokonani. Al-Chalifa, razem z plemieniem Utub z
Kuwejtu oraz grupą plemion katarskich, przeprowadzili uderzenie odwetowe. Zaatakowano
Bahrajn, który rok później został zdobyty. Tak zapoczątkowano kontrolę Al-Chalify nad
Bahrajnem, która pomimo kilku przerw, trwa do dnia dzisiejszego.
Do drugiej połowy lat 70. XVIII w. plemię Bani Chalid było militarnie pokonane i
pogrążone we frakcyjnej rywalizacji. W konsekwencji wystawiło to Bahrajn i Katar na śmiałe
ataki ze strony plemion wahhabickich. Wzrost Zubarry oraz narastające problemy z obroną
miasta sprawiły, że około 1782-1783 r. Al-Chalifa wyjechał do większego i łatwiejszego do
226
Z.M. Al-Rashid, Saudi Relations with Eastern Arabia and Oman, 1800-1870, London: Luzac & Company 1981,
s. 34.
227
J. Crystal, op. cit., s. 26-27.
228
A. Mustafa Abu Hakima, History of Eastern Arabia, 1750-1800: The Rise and Development of Bahrain and
Kuwait, Beirut: Khayats 1965, s. 67.
229
Ibidem, s. 70.
Strona 74 z 201
obrony Bahrajnu230. W 1795 r. plemię Bani Chalid ostatecznie skapitulowało, a rok później
Półwysep Katarski został zajęty przez wahhabitów. To zmusiło Al-Chalifę do całkowitego
opuszczenia Zubarry. Wydarzenie to „tymczasowo zakooczyło rządy Al-Chalify w Katarze i
doprowadziło do całkowitego podporządkowania Półwyspu Katarskiego paostwu
saudyjskiemu”231.
Jedna z grup plemienia Utub, Al-Dżalamina, czuła się dyskryminowana przez AlChalifę. Uznała, że dwukrotnie nie otrzymała należnej jej władzy: w momencie przenosin z
Kuwejtu do Zubarry, oraz gdy pomogła Al-Chalifie zająd Bahrajn i wygnad Persów. Przez kilka
następnych dekad Al-Dżalamina wykorzystywała każdą nadarzającą się okazję do zemsty na
Al-Chalifie. W 1799 r. grupa weszła w sojusz z sułtanem Maskatu, który zgłaszał roszczenia co
do Bahrajnu. Wspólnie zaatakowali Bahrajn, ale zostali pokonani. Al-Chalifa zdecydował się
na sojusz z byłym wrogiem, Persami, aby wspólnie opierad się późniejszym inwazjom. Szybko
okazało się byd to niewystarczającym zabezpieczeniem, bowiem zaledwie rok później siły
sułtana Maskatu uderzyły raz jeszcze, jednak tym razem skutecznie. Al-Chalifa został
zmuszony do ucieczki do Zubarry. Aby odbid Bahrajn, Al-Chalifa zdecydował się na sojusz z
wahhabitami, purytaoskimi sąsiadami, którzy od lat terroryzowali jego poddanych i niszczyli
jego miasta i wsie. Bahrajn został odzyskany przez wspólne siły w 1801 r. Jak pisze Al-Raszid,
wykształcił się wtedy system podobny do systemu „saudyjskiej konfederacji”.
Wraz z pojawieniem się tego systemu konfederacyjnego, tradycją stało się wysyłanie
przedstawicieli nowych dystryktów do rodów rządzących (w tym przypadku AlChalify). Szefowie rodów mogli sprawowad władzę tak długo, jak długo postępowali
zgodnie z zasadami i oddawali hołd władzy centralnej. Każdy kto postępował wbrew
regułom, był osadzany w niewoli w stolicy wahhabitów, ad-Dirijji. Naczelnymi
regułami, które dany wódz musiał przestrzegad, było zbieranie podatków oraz
wystawianie kontyngentów wojskowych232.
Utub szybko zaczęli kwestionowad to zwierzchnictwo i to pomimo faktu, że bez
wahhabickiej pomocy nigdy nie byliby w stanie tak szybko odbid Bahrajnu. Z tego też
powodu Al-Chalifa skierował się w stronę sił, które dopiero co wspólnie pokonano – sił
sułtana Maskatu. W 1810 r. siły sułtana pomogły Al-Chalifie zlikwidowad zależnośd od
wahhabitów. Poddaostwo sułtanowi nie trwało jednak długo, bo Al-Chalifa szybko przystąpił
do kwestionowania także i tego zwierzchnictwa.
W ciągu niecałych 50 lat nominalna „władza” nad Katarem ciągle zmieniała
właściciela: od Al-Musallam i Bani Chalid, poprzez Al-Chalifę i znów Bani Chalid. Następnie AlChalifę, wahhabitów, znów wahhabitów, Al-Chalifę, sułtana Maskatu i raz jeszcze Al-Chalifę.
Status quo w okresie powstania Kataru zmieniał się nieustannie, a sojusznicy byli nimi
jedynie przez krótką chwilę.
230
Ibidem.
Z.M. Al-Rashid, op. cit., s. 37.
232
Ibidem, s. 39.
231
Strona 75 z 201
Brytyjczycy, Turkowie i Al Sani
Kolejne 50 lat historii dobrze wpisuje się w schemat chwiejnych i zmiennych sojuszy.
Główna różnica polega na dołączeniu do rywalizacji o dominację dwóch nowych graczy –
Brytyjczyków i Turków. Wielka Brytania stworzyła swój system protektoratów (Trucial State
System) w 1820 r., co w dużej mierze było związane z próbą likwidacji zagrożenia piractwem
w regionie. Kolejne traktaty z 1835 r. i 1853 r. formalizowały udział paostw arabskich w
brytyjskim imperium. Bahrajn podpisał stosowne porozumienie w 1861 r., a Katar dopiero w
1916 r. Aż do tego momentu, zarówno Katar jak i Bahrajn opierały swoją politykę na
umiejętnym balansowaniu pomiędzy potęgami233.
Rodzina Al Sanich wyrosła na istotnego gracza politycznego mniej więcej w latach 60.
234
XIX w . W październiku 1867 r. Al-Chalifa przeprowadził niszczycielski atak na Dohę. Agresja
ta była jednak niezgodna z zapisami porozumienia z Brytyjczykami, które Bahrajn zawarł w
1861 r. Brytyjski przedstawiciel polityczny w regionie, Lewis Pelly, przybył z interwencją do
Dohy. Upomniał i ukarał Muhammada Al-Chalifę pozbawiając go władzy. Spotkał się też z
przedstawicielem ludu katarskiego, Muhammadem Al Sanim. Pelly zakazał mu prowadzenia
działao wojennych na morzu, nakazał odwoływad się bezpośrednio do niego w przypadku
sporów oraz zabronił wchodzid w sojusz z Al-Chalifą mimo iż Al Sani nadal płacił mu trybut.
Seria rozmów z wpływowym przedstawicielem imperium umocniła pozycję Al Saniego w
Katarze. Zahlan ocenił to jako przekazanie Al Saniemu „nowego wymiaru władzy”235. Był to
początek kooca sprawowania władzy przez Bahrajn nad Katarem i rodziną Al Sanich.
Pozycja Al Sanich została wzmocniona kilka lat później. W 1871 r. Osmanowie złamali
ostatecznie opór wahhabitów i zajęli obszar Hasy dochodząc aż do południa Półwyspu
Katarskiego. Al Sani postanowił wykorzystad to do skierowania wrogości Osmanów
przeciwko Al-Chalifie. Aby to uczynid, Al Sani zgodził się na budowę osmaoskiego posterunku
wojskowego oraz na umieszczenie czterech flag imperium osmaoskiego na kraocach swoich
ziem236.
Powyższe krótkie streszczenie historyczne ukazuje jak zmienne były wpływy i
dominujące siły na Półwyspie Katarskim na przestrzeni dziejów. Jeśli doświadczenie
historyczne uczy czegoś współczesnych decydentów politycznych, to przede wszystkim tego,
że przyjaźo i wrogośd są zmienne i ulotne. Jak ujął to swego czasu Lord Palmerston, tylko
interesy pozostają trwałe w czasie. Można również sądzid, iż ostateczny rozpad silnego
kiedyś imperium osmaoskiego, a następnie imperium brytyjskiego, zwiększył pragmatyzm i
ostrożnośd katarskich liderów tworzących długookresową strategię.
233
F. Anscombe, The Ottoman Gulf, Columbia University Press 1997, s. 20.
Konkretna data nie jest znana. Zob. J. Crystal, op. cit., s. 27-28.
235
R. Said Zahlan, The Creation of Qatar, London-New York: Croom Helm 1979, s. 42.
236
Zob. F. Anscombe, op. cit., s. 31-32.; Z. Kursun, The Ottomans in Qatar : A History of Anglo-Ottoman Conflicts
in the Persian Gulf, Studies on Ottoman Diplomatic History, Istanbul: Isis Press, 2002, s. 59-31.
234
Strona 76 z 201
Katar w stosunkach międzynarodowych współcześnie
Katar jest niezwykle bogatym krajem, otoczonym przez paostwa, które w różnych
okresach historii praktycznie lub formalnie sprawowały nad nim kontrolę. Jeden z takich
sąsiadów leży na wschód. Szajchowie Abu Zabi wsparli w pewnym momencie inwazję na
Półwysep Katarski. Współcześnie stosunki dwustronne są bardziej niż poprawne. Co więcej,
Abu Zabi/Zjednoczone Emiraty Arabskie mają podobny rozmiar geograficzny i nie mogą pod
tym względem górowad nad Katarem tak, jak czynid to może Arabia Saudyjska lub Iran. Katar
rozwiązał też wieloletni spór z Bahrajnem o Wyspy Hawar i Zubarrę. Relacje pomiędzy obu
krajami są coraz lepsze. Najbardziej widocznym tego dowodem jest planowana budowa
drogi oraz linii kolejowej łączącej oba te paostwa237.
W ostatnich latach stosunki z Arabią Saudyjską przypominały sinusoidę. Od samego
początku powstania Al-Dżaziry w połowie lat 90., stacja emitowała reportaże i filmy
dokumentalne krytyczne wobec Arabii Saudyjskiej. Saudyjskie władze podjęły w odpowiedzi
szereg działao. W 1999 r. zakazano emisji Al-Dżaziry w miejscach publicznych w Rijadzie. Była
to odpowiedź na krytykę monarchii saudyjskiej ze strony kuwejckiego intelektualisty, który
określił ją mianem „pogrążonej w korupcji”238. Najczęstszą reakcją Saudów (ale także i
większośd krajów arabskich) jest wycofywanie przedstawiciela dyplomatycznego z Dohy. W
okresie od 2002-2007 stosunki dwustronne były praktycznie zamrożone. Dopiero
ograniczenie anty-saudyskiej retoryki w stacji telewizyjnej doprowadziły do przełomu w
stosunkach obu krajów239.
Obecnie relacje saudyjsko-katarskie raz jeszcze przechodzą przez trudny okres, czego
przyczyną jest „starcie konferencji”. Arabia Saudyjska stara się rozwijad swoje pozycję
poprzez „dyplomację z Mekki” – prowadzenie mediacji pomiędzy skłóconymi stronami240.
Katar nie tylko przejął od Arabii Saudyjskiej roli naczelnego mediatora, ale również
przeprowadził szereg konferencji z udziałem osób, które nie spodobały się w Rijadzie241.
Katar ma względnie dobre stosunki z Iranem i to pomimo tego, iż Doha wspierała Irak
w wojnie iracko-iraoskiej w latach 80242. Oba kraje dzielą jednak kwestie polityczne. Teheran
jest stanowczym przeciwnikiem obecności amerykaoskich wojsk w Zatoce Perskiej i zagroził
uderzeniem na bazy w Bahrajnie, Katarze i Kuwejcie, jeśli tylko zostanie zaatakowany 243.
Taka deklaracja jest dla Kataru niepokojąca tym bardziej, iż Teheran zagroził w przypadku
237
H. Tomlinson, Value of Bridge between Qatar and Bahrain Outweighs the Cost, “Middle East Economic
Digest”, 13.03.2005.
238
R.F. Worth, Al Jazeera No Longer Nips at Saudis, “New York Times”, 04.01.2008.
239
Ibidem.
240
M. Yamani, Kingdom on Alert: Saudi Arabia and the New Middle East Cold War, *w:+ “Tuesday Evening
Lecture Programme on the Contemporary Middle East, London: SOAS 2009.
241
S. Moubayed, Old Battles, New Contenders in the Gulf, “Asia Times Online”, 17.12.2008.
242
A. Toth, Qatar, [w:] Persian Gulf States: Country Studies, H.C. Metz (red.), U.S. Government Printing Office,
Washington 1994, s. 191.
243
Associated Press, Iran Vows to Retaliate against U.S. Bases in Gulf if U.S. Attacks First, “International Herald
Tribune”, 26.01.2008.
Strona 77 z 201
wojny odcięciem Cieśniny Ormuz, co poważnie utrudniłoby eksport ropy naftowej i gazu
ziemnego z krajów regionu244. Pomimo tego, Katar wielokrotnie zapraszał iraoskich
delegatów na swoje konferencje, co na ogół spotykało się z niezadowoleniem pozostałych
członków GCC245. Można nawet dostrzec wytworzenie się wyraźnego podziału w świecie
arabskim – Egiptu i Arabii Saudyjskiej z jednej strony, a Iranu, Syrii i Kataru z drugiej. Różnice
te dały o sobie ostatnio znad, chodby podczas inwazji Izraela na Strefę Gazy w styczniu 2009
r. Pomimo obecnego zbliżenia politycznego, potencjalnym powodem konfliktu może byd
podział złóż North Field/South Pars.
„Miękka” i „twarda” polityka
Koncepcja soft power została stworzona w latach 90. przez Josepha Nye’a z Harvardu.
Pojęcie to jest chyba najłatwiej zrozumied przy zestawieniu go z hard power.
Wiadomo dobrze, iż środki militarne i gospodarcze mogą wpłynąd na postępowanie
innych. Hard power może opierad się albo na zachętach („marchewka”), albo na
groźbach („kij”). Czasem jednak lepiej osiągnąd korzyści bez otwartych gróźb i
kosztów. To jest właśnie sens soft power – sprawienie, aby inni chcieli tego samego co
ty. Sprawienie, aby chcieli współpracowad, a nie zostali do tego zmuszeni246.
Nye wskazuje na trzy źródła „miękkiej polityki”: kulturę kraju, polityczne wartości i
politykę247. Paostwa wykorzystują te środki do wzmacniania swojej „miękkiej” siły. Starają się
jednocześnie realizowad strategie „miękkie” i „twarde” do maksymalizacji swojego
bezpieczeostwa. Często „twarda” polityka zajmuje miejsce priorytetowe, bowiem żadne
paostwo nie może uzależniad swojego bezpieczeostwa od dobrej woli innych. Jednocześnie
taka polityka nie zapewnia bezpieczeostwa przed każdym zagrożeniem. Dlatego potrzebna
jest bardziej wyrafinowana „miękka” polityka, która jest efektywniejsza w przypadku
niuansów i dyplomacji. Oba te narzędzia są stosowane przez Katar.
Biorąc pod uwagę dwa uwarunkowania: historyczne (nieustanne zmiany w
równowadze sił i ulotnośd sojuszy) oraz geograficzne (bogactwo surowce przy jednoczesnym
położeniu w niestabilnym regionie), Katar szuka obecnie „twardego” bezpieczeostwa poza
regionem Zatoki Perskiej – w Stanach Zjednoczonych. W ostatnich latach Katarczycy dokonali
dywersyfikacji bezpieczeostwa poprzez wzmocnienie stosunków z Indiami. Wybór takiego
sojusznika nie jest przypadkowy, bowiem oba paostwa współpracą w przemyśle gazowym.
Wiąże je również długoletnia historia imigracji indyjskich pracowników do Kataru. Obecnie
obywatele Indii stanowią dwukrotnie większą kategorię społeczną w Katarze niż sami
Katarczycy. Rozmowy na temat współpracy obronnej zaczęły się kilka lat temu. Aby ułatwid
244
T. Capacci, Iran Might Try to Disrupt Hormuz Oil Flow If Attacked by U.S., “Bloomberg”, 05.05.2006.
M. Lynch, Dueling Arabs Summits, “Foreign Policy”, 2009.
246
J.S. Nye, Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York: Public Affairs 2004, s. 5.
247
M. Ichihara, Making the Case for Soft Power, “SAIS Review”, Vol. 1, No. 1 (2006), s. 198.
245
Strona 78 z 201
zawarcie porozumienia, Katar zaoferował Indiom całą swoją flotę francuskich samolotów
Mirage. Podpisano też porozumienie o współpracy w zakresie produkcji uzbrojenia 248. W
listopadzie 2008 r. wykorzystano pobyt indyjskiego premiera w Doha do zacieśnienia
współpracy. Indie zadeklarowały gotowośd pomocy w przypadku zagrożenia Kataru249.
Porozumienia obronne ze Stanami Zjednoczonymi oraz Indiami stanowią fundament
„twardego” bezpieczeostwa Kataru. Dywersyfikacja bezpieczeostwa to dowód wyciągnięcia
wniosków ze swojej historii, która uczy, iż opieranie się tylko na jednym gwarancie nie jest
działaniem zbyt rozważnym. Zasada ta jest dużo ważniejsza obecnie niż kiedykolwiek
wcześniej. Katar nie jest już bowiem surową, niezamieszkałą ziemią bez wartości, lecz
stanowi jeden z najbogatszych krajów na świecie (per capita), który posiada olbrzymie
zasoby surowców energetycznych.
Ten element strategii Kataru jest wzmacniany poprzez inne, komplementarne
działania, które wpisują się w definicję soft power. Zaliczyd można do nich przede wszystkich
politykę opartą na mediacjach, szczodrości, gospodarce, mediach i kulturze. Katar
zaangażował się aktywnie w wiele działao mediacyjnych nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale
również poza nim. Wymienid można chodby działania w kwestii Jemenu, Sahary Zachodniej,
Darfuru, Algierii, Etiopii-Erytrei, Somalii i Indonezji. Katar prowadził mediacje również z
Hamasem, Fatahem, Autonomią Palestyoską, Hezbollahem, władzami Libanu oraz Libanem.
Jednym słowem można stwierdzid, iż Katar angażuje się w każdy możliwy konflikt.
Można wskazad kilka powodów, dla których mediacyjna polityka Kataru jest tak
skuteczna. Katar jest postrzegany jako obiektywny mediator, który nie staje po żadnej ze
stron. To z kolei wzbudza zaufanie wszystkich stron sporu250. Swój obiektywizm traktuje ze
śmiertelną powagą. Katar nie tylko zaprosił w 2007 r. Iran na posiedzenie GCC (pierwszy raz
w historii), ale również utrzymuje względnie dobre stosunki z Izraelem. Doha udziela też
azylu kontrowersyjnym osobom, jak chodby byłej żonie Saddama Husajna, liderowi Hamasu,
synowi Usamy Ibn Ladina czy byłemu czeczeoskimu terroryście251. Każde negocjacje są
wspierane pokaźnymi sumami pieniędzy. Jak napisał swego czasu „Economist”:
Pieniądze z całą pewnością ułatwiają osiągniecie porozumienia. Darmowy weekend
spędzony w jednym z sześciogwiazdkowych hotelu w Doha odbierze każdemu
wojowniczego i nieprzejednanego ducha. A niektórzy, na przykład w Libanie
utrzymują, że ich politycy skorzystali z innych, większych zachęt.
Znaczne sumy są przekazywane na pomoc bezpośrednią. Doha przekazała 100 mln
USD Nowemu Orleanowi po huraganie Katrina252, rzekomo zapłaciła około 460 mln USD
248
S. Aroor, Govt, Qatar’s Emir to Hold Mirage Talks, “Indian Express”, 15.04.2005.
India: Pm Vows to Defend Tiny Qatar ‘If Needed’, “Adnkronos International”, 12.11.2008.
250
Zob. na przykład: A. Lyon, Qatar Pulls Off Mediation Coup in Lebanon Crisis, „Reuters” 2008; A. Howeidy,
Doha Steps In, “Al Ahram Weekly Online”, 24.05-04.06.2008; Small Country, Big Ideas, “The Economist”,
05.06.2008; M. Hancock, Qatar Becoming the Region’s Peacebroker, “Middle East Economic Digest” (2008).
251
R.F. Worth, Qatar, Playing All Sides, Is a Non Stop Mediator, „International Herald Tribune”, 09.07.2008.
252
A. Koppel, Qatar Offers $100m to Relief Fund, „CNN International”, 04.10.2004.
249
Strona 79 z 201
ofiarom sagi z bułgarskimi pielęgniarkami253. Przekazała co najmniej 50 mln USD Hamasowi,
co ułatwiło zwycięstwo w wyborach z 2006 r.254, Ofiarowano też nowy samolot Airbus
prezydentowi Asadowi z Syrii255. Ponadto, Katar organizuje niezliczoną liczbę konferencji w
Doha.
Równie istotnym elementem budowania swojej pozycji w systemie
międzynarodowym jest wykorzystanie stacji telewizyjnej al-Dżazira. To właśnie jej
utworzenie sprawiło, iż Katar stał się rozpoznawanym w świecie krajem. Wywołało to szereg
sporów z takimi paostwami jak Arabia Saudyjska, Kuwejt, Libia, Maroko, Algieria, Bahrajn,
Jordania i Autonomia Palestyoska. W odpowiedzi na działalnośd al-Dżaziry składano pisemne
protesty (do 2002 r. oficjalnie 450256), zamykano biura stacji lub wycofywano ambasadorów.
Czasem, jak chodby w Algierii w 1999 r., posuwano się nawet do wyłączania prądu w stolicy i
największych miastach tylko po to, aby obywatele nie mogli obejrzed w al-Dżazirze debaty z
przedstawicielami opozycji257. Działalnośd al-Dżaziry jest skierowana w stronę paostw świata
zachodniego. Gdyby Katar chciał poprawid stosunki z krajami arabskimi, z pewnością nie
czyniłby tego poprzez liberalizację rynku medialnego.
Katar wykorzystuje do zwiększenia swojej „miękkiej” siły także kulturę. W Doha
otworzono jedno z najlepszych na świecie muzeów sztuki muzułmaoskiej, zorganizowano
nowojorski Tribeca Film Festival oraz otworzono dom aukcyjny Sotheby’s. Rozwija się także
sport. Katar zorganizował azjatycką olimpiadę w 2006 r., oraz regularnie organizuje ważne
wydarzenia tenisowe i golfowe. W 2011 r. będzie gościł olimpiadę halową. Doha planuje też
zorganizowanie olimpiady w 2020 r. i mistrzostw świata w piłce nożnej w 2022 r. Goszczenie
tak wielkich imprez kulturalnych i sportowych pozwala umocnid pozycję Kataru na mapie
świata.
W swojej analizie znaczenia gazu ziemnego w polityce zagranicznej Kataru, Justin
Dargin podniósł kilka interesujących kwestii. Pisząc o projekcie gazociągu Dolphin
przesyłającego surowiec do krajów sąsiednich, Darkin stwierdził, iż koncepcja ta nie jest
kierowana jedynie kwestiami rachunku ekonomicznego, lecz przede wszystkim ma służyd
realizacji szerokich celów polityki zagranicznej:
W odróżnieniu od większości projektów transnarodowych, główny cel projektu
Dolphin nie był wcale komercyjny. Katar od początku traktował projekt Dolphin jako
sposób na zwiększenie politycznych związków ze Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi
i Omanem. Jeśli projekt zostanie zrealizowany, zwiększona współpraca gospodarcza
doprowadzi w konsekwencji do poprawy stosunków politycznych, a gazociąg wzmocni
status Kataru w regionie258.
253
O. Guitta, What Is Qatar Up To?, “Middle East Times”, 25.02.2008.
R. Ehrenfeld, Where Hamas Gets Its Money, „Forbes”, 16.01.2009.
255
R.F. Worth, Qatar, Playing....
256
M. El-Nawawy, A. Iskander, Al-Jazeera: How the Free arab News Network Scooped the World and Changed
the Middle East, Cambridge: Westview 2002, s. 113.
257
Ibidem, s. 113.
258
J. Dargin, Qatar’s Natural Gas: The Foreign-Policy Driver, „Middle East Policy” 14, No. 3 (2007), s. 140.
254
Strona 80 z 201
Innymi słowy, według Dargina, projekt Dolphin był planowany jako środek do
wzmocnienia soft power. Bogactwo Kataru w gaz ziemny to dobry sposób na poprawienie
relacji z każdym krajem. Niemożliwe jest jednak precyzyjne i pewne ustalenie motywów
katarskiej polityki energetycznej. Dobrym tego przykładem jest kwestia indyjska. Katar
rozpoczął eksport LNG do Indii w 2006 r., a niecałe dwa lata później Indie zaoferowały
Katarowi gwarancje bezpieczeostwa. Czy decyzja Kataru o sprzedaży gazu ziemnego do Indii
była motywowana przede wszystkim chęcią osiągnięcia gwarancji „twardego”
bezpieczeostwa w późniejszym okresie? Tego w żaden sposób nie można ustalid.
Prawdopodobne jest jednak, iż umowa na LNG z Indiami wzmocniła „miękkie”
bezpieczeostwo Kataru, a konsekwencji w pewien sposób wpłynęła na umowę wojskową.
Drugim narzędziem gospodarczym stanowiącym narzędzie polityki zagranicznej są
inwestycje. Jak stwierdził Paul Melly na łamach „Middle East Economic Digest”, Katar ma
„nienasycony apetyt inwestycyjny na Zachodzie”259. Melly wymienia jednocześnie nabytki
Kataru: 20% udziałów w londyoskim Chelsfield Partners, 8% w bankowym gigancie Barclays,
udziały w amerykaoskiej fabryce samochodów elektrycznych Fisker Automotive, udział w
Credit Suisse Industrial, EADS oraz 20% akcji London Stock Exchange260. Katar inwestuje nie
tylko w Europie: 1 mld USD w inwestycje w różnych branżach w Indonezji 261; 820 mln USD w
inwestycje w drugim co do wielkości operatorze sieci komórkowej w Indonezji262, a także
inwestycje w Commercial Bank of China. Do tego doliczyd należy również niezliczoną liczbę
projektów budowlanych na Bliskim Wschodzie, na przykład w Syrii i Jordanii 263.
Katar, jak każdy inwestor, liczy przede wszystkim na zwrot poniesionych kosztów. Nie
ma co do tego najmniej wątpliwości. To jest główny cel tych inwestycji. Nie można jednak
zapominad o drugim celu, jakim jest zwiększenie soft power. Jeśli Katarczykom uda się
zbudowad swój wizerunek poważnych i profesjonalnych inwestorów, może to w przyszłości
przynieśd dodatkowe korzyści. Szczególnie, jeśli zostanie to połączone z innymi działaniami
politycznymi.
Plan strategiczny
Katar realizuje swoją politykę na wielu kierunkach – od elementów natury hard
power aż po bardziej wysublimowane działania z zakresu soft power. Wszystkim tym
działaniom przyświeca jeden cel strategiczny – zapewnienie sobie bezpieczeostwa. Czy
możliwe jest jednak dostrzeżenie pewnego rodzaju metastrategicznego planu, którego
częściami składowymi są opisane powyżej elementy? Po pierwsze, strategiczny plan Kataru
zakłada możliwie daleką orientację swojej własnej polityki w stronę Zachodu oraz coś, co
259
P. Melly, Qatar Investment Authority Building a Global Portfolio, “Middle East Economic Digest”, 10.10.2008.
Ibidem.
261
Indonesia and Qatar Establish $1bn Venture to Target Investments in Indonesia, “Middle East Economic
Digest”, 06.12.2007.
262
W. Hadfield, Qtel pays $810 to Take Control of Indosat, “Middle East Economic Digest”, 26.02.2009.
263
R.F. Worth, Qatar, Playing....
260
Strona 81 z 201
można określid mianem „liberalizacji”, która czyniłaby z Kataru atrakcyjnego partnera dla
krajów zachodnich. Po drugie, Katar, co sugeruje J.E. Peterson w swoim artykule Qatar and
the World: Branding of a Micro-State, stara się stworzyd swoją własną markę, która
ułatwiłaby spopularyzowanie kraju na świecie.
Wiele elementów polityki Kataru zawiera składniki, które pozwalają stwierdzid, iż
Katar kieruje się w stronę Zachodu. Katarskie starania o stworzenie wizerunku paostwa
neutralnego zdają się naśladowad politykę Szwajcarii lub paostw Skandynawii. Chociaż kraje
te słyną ze swojej neutralności, to jednocześnie angażują się w stosunki międzynarodowe. W
ich przypadku neutralnośd nie jest pretekstem do wyalienowania się z systemu
międzynarodowego, jak ma to miejsce chodby w przypadku Turkmenistanu lub Bhutanu.
Mediacyjne wysiłki Kataru wpisują się w ogólnie przyjętą wśród zachodnich
demokracji liberalnych ideę Kanta o tym, iż konflikty można wyeliminowad i są one do
uniknięcia. To, czy Katar faktycznie przyjmuje założenia tej koncepcji jest niemożliwe do
ustalenia. Niemniej jednak dla zachodnich społeczeostw już sam fakt realizowania idei Kanta
w tak dużym wymiarze i z tak wyraźnym zaangażowaniem jest powodem uznania, iż łączy je z
Katarem wspólny system wartości. Co więcej, zachodnie społeczności mogą łatwo dostrzec w
Katarze elementy „liberalnej” lub „zachodniej” kultury, jeśli tylko będą one zajmowały ważne
miejsce w katarskiej sztuce, kulturze, sporcie i edukacji.
Również udzielanie pomocy potrzebującym może zostad uznane jako element
„zachodniego etosu”. Jednym z innych elementów może byd z całą pewnością promowanie
lokalnych i niezależnych mediów. Wolne media są bardzo często uważane za fundament
stabilnego, wolnego i liberalnego paostwa demokratycznego264. Nie oznacza to oczywiście
uznania al-Dżaziry za całkowicie wolne medium, bowiem zostało ono powołane, aby Katar
był postrzegany jako kraj liberalny. Wydarzenie można to jednak traktowad jako pewien
element na drodze stopniowej liberalizacji.
Jeśli faktycznie uznad, iż Katar stara się zbudowad wizerunek paostwa prozachodniego
i relatywnie liberalnego, należy wskazad implikacje takiego stanu dla „twardego”
bezpieczeostwa. Jeśli Katar skutecznie stworzy swój obrazu kraju arabskiego, który naprawdę
stara się liberalizowad, to prawdopodobnie przełoży się to na wzrost wsparcia ze strony
Stanów Zjednoczonych. Nie tylko Waszyngton będzie chciał wzmocnid demokratyczne
tendencje w Katarze tworząc z tego kraju symbol i wzór dla całego świata arabskiego, ale
również ułatwi to stacjonowanie sił amerykaoskich, bowiem będzie miało to mniejszy koszt
polityczny w samych Stanach Zjednoczonych. Amerykaoski elektorat wielokrotnie wyrażał
niezadowolenie z utrzymywania bliskich stosunków z Arabią Saudyjską. To z kolei ułatwiłoby
dłuższą obecnośd Amerykanów w Katarze.
***
Katar to mały kraj z bogatą, acz skomplikowaną historią, w której lista wrogów i
przyjaciół zmieniała się nieustannie. Współcześnie Katar stanowi kraj bogaty w surowce
264
J.H. Culver, K.M. Brudney, M.E. Weber, Critical Thinking and American Government, Wadsworth/Thomson
Learning 2002, s. 49.
Strona 82 z 201
energetyczne, otoczony przez historycznych przeciwników, z którymi niejednokrotnie się
spierał. To wymaga podjęcia szeregu inicjatyw w celu zapewniania sobie przetrwania.
Metody te dzielą się na „miękkie” i „twarde”. W przypadku tych pierwszych, Katar nawiązał
bliskie stosunki z najpotężniejszymi silami zbrojnymi na świecie, które otworzyły w tym
paostwie swoje przyczółki i gotowe są go bronid. Jednocześnie zawarto porozumienie z
Indiami, które ma służyd jako druga gwarancja bezpieczeostwa. Katar rozwija też „miękką”
politykę, do której zaliczyd można chodby budowanie wizerunku kraju neutralnego,
szczodrego i chętnego wspierad pokojowe rozwiązywanie konfliktów. Wszystkie te działania
mają na celu wzmocnienie bezpieczeostwa Kataru.
Doha realizuje również szereg planów strategicznych. Do jednego z nich zaliczyd
można próbę orientacji na Zachód, co ma zwiększyd i umocnid zachodnie wsparcie dla
Kataru. Istnieje szereg dowodów na poparcie tej tezy. Katar wybrał Stany Zjednoczone jako
głównego gwaranta swojego bezpieczeostwa, zainicjował proces tworzenia wolnych
mediów, znacząco zainwestował w zachodnie gospodarki oraz przyjął wartości, które można
uznad za charakterystyczne dla świata zachodniego – obiektywności i pokojowego
rozwiązywania konfliktów. Jednocześnie dba się o zachowanie swojej arabskiej tożsamości.
Jak zauważył J.E. Peterson, Katar był sponsorem wielu muzułmaoskich konferencji, czego
celem było zjednanie sobie przychylności świata muzułmaoskiego265. Byd może więc lepiej
byłoby określenie polityki Kataru jako kierowanie się w stronę liberalizmu, a nie tylko w
stronę Zachodu. Oczywiście nie znaczy to, iż Katar jest krajem liberalnym czy też chce przyjąd
liberalny światopogląd, jednakże w porównaniu ze światem arabskim, Katar jest dużo
bardziej liberalny niż wynikałoby to z przyjętej w regionie normy.
Z angielskiego przełożył Robert Czulda
265
J.E. Peterson, Qatar and the World: Branding for a Micro-State, “The Middle East Journal”, No. 60 (2006).
Strona 83 z 201
Robert Czulda
Polityka wojskowa Kataru
Chod w ostatnich latach niektórzy teoretycy stosunków międzynarodowych
deprecjonują znaczenie siły militarnej, to ich przeciwnicy – głównie wojskowi wychowani na
Clausewitzu czy Napoleonie – przekonują, że narzędzia niemilitarne są skuteczne, ale tylko w
połączeniu z realną siłą wojskową. O niezmiennym znaczeniu siły militarnej jako fundamentu
polityki paostwa świadczą przeprowadzane ostatnimi laty wojny: w Iraku (1991), Kosowie
(1999), Afganistanie (2001) Osetii Południowej (2008) lub Strefie Gazy (2009). Odpowiednia
strategia bezpieczeostwa militarnego, w połączeniu z nowoczesnymi siłami zbrojnymi,
stanowi podstawę trwania i dobrobytu każdego paostwa. Jak słusznie zauważa J.H. Hertz „w
anarchii bezpieczeostwo jest celem najważniejszym. Tylko wtedy, gdy przetrwanie jest
zapewnione, paostwo może dążyd do realizacji innych celów”266.
Każde paostwo formułujące swoją strategię bezpieczeostwa podlega licznym
ograniczeniom, które determinują zachowania organów decyzyjnych. Są wyznacznikiem
zachowao innych podmiotów stosunków międzynarodowych, warunkują możliwości, nie
przesądzając jednocześnie biegu wydarzeo. Nie inaczej jest w przypadku Kataru, który
znajduje się w niedogodnej sytuacji geopolitycznej. Pozycja – a co za tym idzie konsekwencje
tego stanu rzeczy (sąsiedzi, surowce, gospodarka, uwarunkowania historyczne) – wpływają
na zakres dostępnych środków realizacji polityki zagranicznej, w tym polityki
bezpieczeostwa. Celem artykułu jest przedstawienie kierunków realizacji strategii
bezpieczeostwa Kataru w wymiarze militarnym oraz licznych dylematów z tym związanych.
Na wstępie konieczne wydaje się krótkie omówienie struktury i historii katarskich sił
zbrojnych.
Katarskie siły zbrojne
Wraz z uzyskaniem niepodległości w 1971 r., Katar przystąpił do tworzenia własnych
sił zbrojnych. Wieloletnie bliskie kontakty z Londynem sprawiły, że w pierwszym okresie
tworzenia samodzielnych struktur większośd sprzętu pochodziła z Wielkiej Brytanii.
Brytyjczycy dostarczyli kilka śmigłowców oraz trzy egzemplarze jednomiejscowych
bombowo-szturmowych Hawker Hunterów FGA.9, które szybko zostały przemalowane na
kamuflaż pustynny. Do Kataru trafił też jeden brytyjski dwumiejscowy Hawker Hunter T.79 w
wersji szkolno-treningowej. Z powodu braku własnych pilotów samoloty były obsługiwane
przez personel Royal Air Force. W 1996 r. Katar podpisał umowę z Wielką Brytanią, dzięki
której w pierwszym etapie zakupiono sprzęt warty 500 mln funtów. W latach 80. nastąpił
266
Cyt. za: J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeostwa międzynarodowego paostwa – aspekty teoretyczne, [w:] S.
Dębski, B. Górka-Winter (red.), Kryteria bezpieczeostwa międzynarodowego, Warszawa 2003, s. 15.
Strona 84 z 201
wzrost pozycji Francuzów – Hawker Huntery zostały zastąpione przez Alpha-Jety oraz 14
maszyn wielozadaniowych F1E/D Mirage. To właśnie Francuzi na początku lat 90.
wybudowali bazę wojskową al-Udajd ze specjalnymi bunkrami, systemem radarowym oraz
bateriami przeciwlotniczymi Roland. Obecnie około 80% sprzętu emiratu pochodzi właśnie z
Francji.
Siły lądowe podzielone są na trzy pułki Gwardii Królewskiej i dwa pułki artylerii. Prócz
tego wydzielono dwa bataliony piechoty zmechanizowanej, dwie kompanie przeciwpancerne
i jeden batalion piechoty267. Trzon katarskich sił lądowych stanowią przestarzałe już
francuskie czołgi AMX-30 w liczbie 30 maszyn, kołowe wozy rozpoznawcze AMX-10RC (12
sztuk), bojowe wozy piechoty AMX-10P (30 sztuk), wycofywane ze służby kołowe pojazdy
rozpoznawcze EE-9 Cascavel (20 sztuk), kołowe pojazdy opancerzone V150 Chaimite,
samochody rozpoznawcze Panhard VBL (16 sztuk) oraz 160 kołowych transporterów
opancerzonych VAB. Od 1998 r. w służbie znajduje się także 36 nowoczesnych pojazdów
opancerzonych Piranha II, w większości uzbrojonych w armaty Cockerill MK8 kalibru 90 mm.
Również artyleria jest głównie francuska – armia posiada chodby 28 francuskich
samobieżnych haubic 155 mm Mk F3. Katar ma na wyposażeniu sił lądowych także cztery
brazylijskie samobieżne wyrzutnie rakietowych pocisków niekierowanych ASTROS II,
francusko-niemieckie zestawy przeciwrakietowe HOT (30 sztuk) oraz MILAN (100 sztuk)268. W
maju 2009 r. Katar zawarł wstępne porozumienie z Niemcami na dostawę 36 czołgów
Leopard 2.
Siły powietrzne Kataru składają się z trzech eskadr: myśliwskiej, transportowej oraz
eskadry śmigłowców. W 1994 i 1998 r. emirat podpisał z Francją umowę, na mocy której
zakupiono 12 samolotów Mirage 2000 (dziewięd jednomiejscowych Mirage 2000-5EDA oraz
trzy dwumiejscowe Mirage 2000-5DDA) o wartości ponad miliarda dolarów. Po kilku latach
niespodziewanie ogłoszono wystawienie maszyn na sprzedaż, na co szybko zareagowały
zaprzyjaźnione Indie, gotowe nabyd samoloty269. Nieoficjalnie mówi się, że za nieoczekiwaną
decyzją stali Amerykanie, którzy chcieli tym samym zająd pozycję lidera na katarskim rynku
zbrojeniowym, do tej pory zdominowanym przez Francję. Nieoficjalne źródła donoszą, że
Waszyngton zabiega o sprzedaż do Kataru swoich F-16, podobnie jak swego czasu do
Omanu, Bahrajnu, Jordanii czy Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Póki co Katar nadal jest w
posiadaniu wszystkich 12 maszyn, a decyzja o sprzedaży jeszcze nie zapadła. Prócz tego na
wyposażeniu sił powietrznych nadal znajduje się sześd wspomnianych już francuskoniemieckich szkolno-bojowych samolotów Alpha-Jet. W skład eskadry transportowej wchodzi
sześd samolotów: jeden Airbus A-340, jeden Boeing 727, dwa Boeingi 707, trzy francuskie
Dassault Falcon 900 oraz trzy lekkie brytyjskie samoloty BN-2 Islander. W nachodzących
267
R. Czulda, Małżeostwo z rozsądku, „Polska Zbrojna”, nr 43 (561), 2.10.2007.
Na podstawie: The Military Balance 2007, London 2007, s. 240-241 oraz dane The Institute For National
Security Studies przy The Jaffe Center For Strategic Studies Uniwersytetu w Tel Avivie. Dane mogą się różnid w
zależności od źródła – większośd informacji z tego zakresu (jak liczba, rozmieszczenie oraz stan operacyjny)
pozostają tajne.
269
W czasie katarsko-indyjskich rozmów francuski producent Dassault Aviation zaoferował odkupienie maszyn i
odsprzedanie Indiom po ich unowocześnieniu. Zainteresowanie maszynami, zdolnymi do przenoszenia
ładunków nuklearnych, wyraził również Pakistan.
268
Strona 85 z 201
latach siły powietrzne otrzymają 18 samolotów szkolno-treningowych BAE Hawk Mk. 100
oraz 4 samolotu transportu strategicznego C-130J-30 Super Hercules. Eskadra śmigłowców
składa się ze szturmowych SA-342 Gazelle (11 maszyn w siłach powietrznych –
wyposażonych w zestawy przeciwpancerne HOT, dwie maszyny w służbie policji), jednego
transportowego śmigłowca Sikorsky S-92 oraz 12 Westland Commando Mk 2/Mk 3 (z czego
osiem w siłach morskich)270. W lipcu 2008 r. Katar złożył zamówienie na 18 śmigłowców
AgustaWestland AW-139.
Najskromniej prezentuje się marynarka wojenna Kataru, w której służy około 1,8 tys.
marynarzy (w tym funkcjonariusze policji przybrzeżnej). W 1992 r. Katar zamówił w
brytyjskiej stoczni Vosper Thornycroft cztery szybkie okręty patrolowe klasy Vita (Barzan).
Pierwsze dwa okręty (QENS Barzan, QENS Huwar) zostały dostarczone w 1996 r., a dwa
kolejne (QENS Al Udeid i QENS Al Deebel) dwa lata później. Każdy z okrętów wyposażony jest
w osiem pocisków rakietowych klasy woda-woda MM40 Exocet oraz osiem pocisków
rakietowych klasy woda-powietrze Mistral. Do tego marynarkę wojenną Kataru tworzą także
trzy okręty patrolowe Combattante III klasy Damsah, każdy mający po 8 pocisków MM40
Exocet. Na wyposażeniu znajduje się także 17 lekkich okrętów patrolowych oraz jedna barka
desantowa271.
Ważnym krokiem w kierunku poprawy jakości własnego potencjału obronnego jest
podpisana w 2006 r. umowa z firmą EADS (posiadającą samoloty Airbus) o współpracy w
zakresie wspólnych treningów, wymiany technologii i wzajemnych szkoleo. Pod koniec 2007
r. zawarto kontrakt na dostawę systemów radarowych o łącznej wartości 240 mln USD. Tego
samego dnia ogłoszono, że Katar kupi od Airbusa 80 maszyn w wersji A350XWB. Była to
wielka porażka Lockheeda Martina, który również brał udział w przetargu.
W poszukiwaniu strategicznego partnera
Katar – jako niewielkie paostwo – musi szukad szuka strategicznego partnera, a
właściwie protektora, gotowego bronid go nie bezinteresownie, ale z powodu własnych
interesów w regionie. O tym, że zagrożenie jest realne Katarczycy przekonali się w czasie
krwawej wojny Iranu z Irakiem. W ostatniej fazie konfliktu obie strony przystąpiły do
atakowania cywilnych tankowców w Zatoce Perskiej.272
Niewiątpliwie największym potencjalnym zagrożeniem dla sunnickiego Kataru jest
szyicki Iran, którego armia jest większa niż wszystkich pozostałych paostw Zatoki Perskiej
łącznie273.
Tabela 2: Siły zbrojne wybranych krajów Zatoki Perskiej w 2007 r.
270
Ibidem.
Ibidem.
272
W wyniku tak zwanej Wojny Tankowców uszkodzono 546 komercyjnych statków.
273
G. Bahgat, Iran and the United States: The Emerging Security Paradigm in the Middle East, “Parameters”,
lato 2007, s. 8.
271
Strona 86 z 201
Iran
Bahrajn
Kuwejt
Oman
Arabia
Saudyjska
12 400
224 500
Katar
Liczebnośd
545 600
11 200
15 500
41 700
Rezerwy
350 000
0
23 700
0
0
0
40 000
11 260
6 600
4 400
0
15 500
Czołgi
1 613
180
368
117
30
910
BWP/TO
1 250
260
780
191
266
4 080
310
13
41
24
28
170
8 200
69
218
233
89
868
0
0
0
0
0
0
286
33
50
64
18
278
Siły paramilitarne
Artyleria samobieżna
Artyleria
Bombowce
Myśliwce
Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych The Military Balance 2007, op. cit., s. 219-243.
Paostwa Zatoki Perskiej z niepokojem patrzyły na Iran już w 1979 r. obawiając się
rozszerzenia Rewolucji Muzułmaoskiej. Niepokój był duży szczególnie w Katarze, gdzie
rewolucyjne hasła trafiłyby z pewnością na podatny, konserwatywny grunt. O ile rządy
Mohammada Chatamiego (1997-2005) przyniosły poprawę stosunków na linii Teheran –
Doha, to wojownicza retoryka jego sukcesora Ahmadinedżada wzbudza niepokój sąsiadów.
Największym zagrożeniem byłoby jednak wejście przez Iran w posiadanie broni atomowej
oraz rozwój nowych środków jej przenoszenia. Iran stałby się bezsprzecznie najsilniejszym
mocarstwem regionalnym, co w konsekwencji mogłoby doprowadzid do zwiększenia
zainteresowania tym rodzajem broni wśród pozostałych paostw arabskich. Dotyczy to przede
wszystkim Arabii Saudyjskiej, która postrzegałaby Iran jako jeszcze większe zagrożenie.
Paostwa Zatoki Perskiej podnoszą także kwestie ewentualnych zanieczyszczeo z powodu
działalności iraoskich reaktorów alarmując, że częśd instalacji znajduje się bliżej ich granicy
niż Teheranu. Nawet bez broni atomowej Iran jest poważnym zagrożeniem militarnym – bez
większych trudności Iraoczycy mogliby zablokowad całą żeglugę w regionie, co byłoby
potężnym ciosem dla Kataru. W ewentualnej wojnie Iran mógłby atakowad amerykaoskie
cele w Katarze. Tym samym próba negocjacji z Iranem oraz starania o utrzymanie status quo
w regionie są jak najbardziej zrozumiałe.
Współpraca w ramach utworzonej w 1981 r. GCC nigdy nie zapewniała
bezpieczeostwa na wystarczającym poziomie. Członkowie GCC są beneficjentami współpracy
ze Stanami Zjednoczonymi, w marginalny sposób przyczyniając się samodzielnie do wzrostu
bezpieczeostwa i stabilizacji w regionie. Mimo nowoczesnego sprzętu (przede wszystkim w
Arabii Saudyjskiej, Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich), kraje regionu nie byłyby
zdolne oprzed się agresji na przykład iraoskiej, czy też do niedawna irackiej. Stacjonujące w
Arabii Saudyjskiej (Hafr Al-Batin siły koalicyjne GCC (Peninsula Shield) w liczbie 7 tys.
żołnierzy nie zostały znacząco wzmocnione od momentu ich powołania w 1986 r. Pojawiają
Strona 87 z 201
się nawet głosy o ich całkowitym rozwiązaniu274. W sytuacji rosnącego napięcia iraoskiego
paostwa Zatoki Perskiej zwiększyły współpracę z Amerykanami w ramach tak zwanej „GCC
Plus Two” (razem z Egiptem i Jordanią).275 W lipcu 2007 r. prezydent George W. Bush
zapowiedział sprzedaż dodatkowej broni o wartości 20 mld USD w celu „poprawienia
zdolności obronnych” oraz „wzmocnienia zdolności do utrzymania pokoju i stabilności” w
regionie, czyli innymi słowy zredukowania zagrożenia ze strony Teheranu.276 Na liście
wymienianych krajów mających otrzymad pomoc znajduje się również Katar, któremu
zaproponowano przede wszystkim systemy obrony przeciwrakietowej i przeciwlotniczej.
Pomoc krajom Zatoki Perskiej zaoferowało również NATO. Na spotkaniu w Abu Zabi
sekretarz generalny Jaap de Hoop Scheffer otwarcie przyznał, że jest to reakcja na rosnące
zagrożenie ze strony Iraoczyków. Warto nadmienid, że Katar – podobnie jak Bahrajn, Kuwejt i
Zjednoczone Emiraty Arabskie – dołączył do inicjatywy zaprezentowanej w Stambule
(Istanbul Cooperation Initiative) dotyczącej bliskiej współpracy wojskowej i wywiadowczej
pomiędzy NATO i GCC.
Pewnym sojusznikiem strategicznym nie może byd Arabia Saudyjska, z którą w
przeszłości stosunki dwustronne charakteryzowały się kilkoma znaczącymi incydentami. W
1992 r. oskarżono siły saudyjskie o atak na katarski posterunek wojskowy w Al-Chofu, w
którym zginęło dwóch żołnierzy, a jeden został uprowadzony. W odpowiedzi Katar wycofał
swój kontyngent wojskowy ze wspólnych sił GCC. Dopiero po mediacji Egiptu oba paostwa
podpisały umowę demarkacyjną, jednak w listopadzie 1994 r. Katar zbojkotował spotkanie
ministrów spraw wewnętrznych w Arabii Saudyjskiej. W 1996 r. otwarcie mówiło się, że Rijad
usilnie wspiera obalonego rok wcześniej emira. Głównym orężem antysaudyjskiej
działalności stała się kontrowersyjna stacja telewizyjna Al-Dżazira w Doha. Napięcie sięgnęło
zenitu w 2002 r., gdy zbulwersowana krytyką pod adresem króla Abd Al-Aziza as-Sauda
Arabia Saudyjska wycofała swojego ambasadora z Dohy.
Zbliżenie ze Stanami Zjednoczonymi
Katar nie mógłby liczyd na jednoznaczną i stanowczą pomoc ani Francji, ani Wielkiej
Brytanii. Co prawda emirat nadal dośd blisko współpracuje z oboma paostwami (na przykład
w formie wspólnych dwiczeo, czy wizyt okrętów), jednak nie zapewnia to wystarczającej
ochrony na wypadek kryzysu polityczno-wojskowego, którego nie można wykluczyd w
dłuższej perspektywie czasu277.
274
W listopadzie 2006 r. odbyło się posiedzenie krajów należących do GCC na temat ewentualnego
wzmocnienia wspólnych sił. Saudyjska propozycja zakłada m.in. dyslokację sił, tak aby oddziały stacjonowały w
paostwach pochodzenia i spotykały się tylko na wspólne dwiczenia. Umożliwiłoby to redukcję kosztów i
zwiększenie liczebności do 22 tys. żołnierzy.
275
Iraq: Regional Perspective and U.S. Policy, C.M. Blanchard (red.), CRS Report for Congress, 12.01.2007, s. 25.
276
Assistance Agreements with Gulf States, Israel and Egypt. Statement by Secretary Condoleezza Rice, U.S.
Department of State, Washington D,C., 30.07.2007, http://www.state.gov/secretary/rm/2007/89600.htm.
277
W 2003 r. Francja zapewniła Katar o gotowości pomocy w razie ataku ze strony Iraku. Katar w przeszłości
przeprowadzał manewry i dwiczenia zarówno z Wielką Brytanią jak i Francją. W styczniu 2008 roku w porcie w
Strona 88 z 201
Gdy w 1987 r. Amerykanie przystąpili do ochrony kuwejckich tankowców w ramach
operacji Earnest Will, Waszyngton dał tym samym jasny sygnał swego zainteresowania
ochrony zasobów surowcowych krajów Zatoki Perskiej, w tym i Kataru. Tym samym
uczynienie z tego emiratu istotnego partnera Amerykanów było i jest dla władz w Doha
priorytetowe – tylko silny protektor może zapewnid ochronę przed groźnymi sąsiadami,
nawet jeśli miałoby to się wiązad z utratą części suwerenności. Amerykanie zdają sobie
dobrze sprawę z pragmatyzmu władz w Doha. Jak zauważyli W.A. Terill i C.C. Crane Katar, ale
również Zjednoczone Emiraty Arabskie i Kuwejt „postrzegają bazy Stanów Zjednoczonych
jako ważne źródło ochrony przed zastraszaniem, a nawet interwencją zbrojną swych
potężniejszych sąsiadów”. Jest to tym atrakcyjniejsze dla Amerykanów, że nie mogą oni liczyd
na gościnnośd większych paostw regionu, gdyż „byłoby to poważną przeszkodą w
realizowaniu polityki regionalnego przywództwa w świecie arabskim (…) szczególnie w
okresie silnego anty-amerykanizmu”278.
Katar ma do zaoferowania Stanom Zjednoczonym przede wszystkim surowce
energetyczne i własne terytorium. Już w 1999 r. ówczesny sekretarz stanu, William Cohen,
potwierdził, że „Stany Zjednoczone będą prowadzid multilateralną politykę użycia siły, by
zapewnid niezahamowany dostęp do rynków, źródeł energii i źródeł strategicznych”279.
Potężne Stany Zjednoczone są uzależnione od surowców energetycznych, w tym ropy
naftowej i chod prezydent Georgie W. Bush zapewnił, że „Stany Zjednoczone muszą
zmniejszad uzależnienie od ropy naftowej” 280, to minie wiele lat zanim tak się stanie. Chociaż
obecnie Stany Zjednoczone nie są uzależnione od dostaw z Bliskiego Wschodu, to udział
importowanej ropy z tego regionu wzrasta, cena surowca rośnie, a jej zasoby maleją. Dlatego
też Bliski Wschód jest postrzegany jako obszar realizacji podstawowych interesów Stanów
Zjednoczonych.
Katar jest krajem, w którym zjawisko terroryzmu jest marginalne. Jedynym – jak do
tej pory – incydentem śmiertelnym był samobójczy zamach bombowy w 2005 r., w którym
zginęła jedna osoba, a kolejnych 12 zostało rannych. Warto także odnotowad skandal z 2003
r., kiedy to amerykaoscy eksperci do spraw terroryzmu ogłosili publicznie, że minister spraw
wewnętrznych Kataru, Abd Allah Ibn Chalid Al Sani, nie tylko sympatyzuje z Al-Ka’idą, to
także udzielał aktywnej pomocy terrorystom. Ponod pierwsze sygnały o współpracy z
terrorystami dotarły do Amerykanów już w 1995 r. Jak powiedział Richard Clarke, były
dyrektor ds. antyterroryzmu w Białym Domu, Al Sani „sympatyzował z Ibn Ladinem, z
terrorystami, używał prywatnych pieniędzy i funduszy katarskiego ministerstwa do
finansowania komórek Al-Ka’idy281.
Doha gościł francuski flagowy okręt dowodzenia i zaopatrzenia Var. W Al-Udajd stacjonowało sześd brytyjskich
samolotów Tornado GR4 zapewniajych wsparcie Brytyjczykom stacjonującym w Iraku.
278
W.A. Terill, C.C. Crane, Precedents, Variables, and Options in Planning a U.S. Military Disengagement
Strategy From Iraq, Strategic Studies Institute of the U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2005. s. 42-43.
279
N. Chomsky, Rogue States: The Rule of Force In World Affairs, London 2000, s. 4.
280
G.W. Bush, The State of the Union 2006, Washington, January 2006.
http://www.whitehouse.gov/news/releases/2006/01/20060131-10.html.
281
J. Meyer, Qatar's security chief called suspected al-Qaida sympathizer, “Milwaukee Journal Sentinel”,
28.03.2003.
Strona 89 z 201
W 1992 r. Stany Zjednoczone podpisały z Katarem kilkukrotnie odnawianą umowę o
współpracy w zakresie obronności (Defense Cooperation Agreement)282. Było to zgodne z
przedstawionymi przez Pentagon na początku lat 90. trzema celami strategicznymi w
regionie, realizowanymi następnie przez ekipę Billa Clintona. Pierwsze zadanie zakładało
poprawę zdolności operacyjnych w regionie, przede wszystkim w zakresie szybkiego
przerzutu i osiągnięcia zdolności bojowej w krótkim czasie (rapid deployment). Dwa
pozostałe zadania wiązały się bezpośrednio z paostwami członkowskimi GCC – wzmocnienie
zdolności obronnych krajów członkowskich oraz wspieranie współpracy pomiędzy nimi283.
Gdy w 1995 r. do władzy doszedł szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, Waszyngton
otrzymał propozycję budowy w emiracie instalacji wojskowych, w tym dostęp do dużej
pofrancuskiej bazy Al-Udajd koło Dohy, zdolnej obecnie pomieścid 10 tys. osób i 120
samolotów. Na początku amerykaoskiej obecności w emiracie, w bazie stacjonowało 30
samolotów wielozadaniowych i cztery latające cysterny ochraniane przez od 50 do 100
amerykaoskich żołnierzy. Począwszy od 2002 r. liczba samolotów zaczęła wzrastad.
Rozbudowana infrastruktura i przyjazny rząd (co najmniej 400 mln USD na modernizację
obiektów ze strony władz Kataru) ułatwił Amerykanom podjęcie decyzji o pozostaniu i
rozbudowie już istniejących instalacji. W 2003 r. oficjalnie ogłoszono przeniesienie centrum
operacyjnego U.S. Air Force dla Bliskiego Wschodu (Central Command’s Combined Air
Operations Center) z bazy lotniczej Sultan w Arabii Saudyjskiej do bazy lotniczej Al-Udajd. Był
to wielki sukces rządu w Katarze, który tym samym istotnie związał się z amerykaoskim
sojusznikiem. Co prawda, obiekty są rozbudowywane przez Amerykanów, jednak jak ujął to
Frank R. Theus z Ambasady Stanów Zjednoczonych w Doha, Waszyngton jest jedynie
„zwykłym najemcą”. Z formalnego punktu widzenia są one własnością Kataru. Podstawowe
instalacje zostały zbudowane przez Katar lub Francję – w pierwszym etapie na bazę Al-Udajd
wydano 1,7 mld USD, a jej rozbudowa zakooczyła się w 2008 r. Modernizacja i najdłuższy pas
startowy w całej Zatoce Perskiej umożliwi obsługę wszystkich typów samolotów – od
wielozadaniowych F-16 Fighting Falcon, aż po bombowce B-2 Spirit. Baza Al-Udajd stanowiła
nieocenione miejsce wsparcia logistycznego zarówno operacji w Afganistanie jak i w Iraku.
Już pierwszego dnia przeprowadzono z niej ponad 700 lotów różnego typu. W szczytowym
okresie wojny w Afganistanie w bazie stacjonowało 4 tys. żołnierzy.
Baza As-Sajlija to jeden z największych magazynów wyposażenia Stanów
Zjednoczonych na świecie, a w czasie irackiej wojny centrum dowodzenia Centralnego
Dowództwa (CENTCOM – Central Command)284. Mieści się w niej także Centrum
Wywiadowcze (Joint Intelligence Operations Center), zdolne do nadzorowania operacji w 27
paostwach. Jest to również główne miejsce rekreacyjne dla amerykaoskich żołnierzy (Rest
and Recuperation Center). Wcześniej centrum znajdowało się w Bahrajnie, jednak Pentagon
282
Stany Zjednoczone podpisały podobne umowy także z: Omanem (1990), Arabią Saudyjską (1990), Bahrajnem
(1990), Kuwejtem (1991) i Zjednoczonymi Emiratami Arabskimi (1994). Zapisy umów zostały utajnione na
wniosek paostw arabskich.
283
M. Kraig, Assessing Alternative Security Frameworks for the Persian Gulf, “Middle East Policy”, Vol. XI, No. 3,
jesieo 2004, s. 148.
284
J. M. Sharp, Qatar: Background and U.S. Relations, CSR Report for Congress, 17.03.2004, s. 1.
Strona 90 z 201
doszedł do wniosku, że Katar jest bezpieczniejszym miejscem. Już w 2004 r. Departament
Obrony nakazał wycofanie z Bahrajnu całego personelu, którego obecnośd nie jest w tym
kraju konieczna. Rok wcześniej podjęto decyzję o rekonfiguracji sił, wycofując się między
innymi z bazy położonej przy lotnisku w Doha, zwanego Camp Snoopy i obsługującego przede
wszystkim samoloty transportowe.
Oba paostwa prowadzą także wspólne dwiczenia – lotnicze, morskie, lądowe i
ochrony infrastruktury krytycznej, przede wszystkim energetycznej. CENTCOM przeprowadza
coroczne dwiczenia zarządzania kryzysowego Eagle Resolve z udziałem wszystkich paostw
GCC. Dwiczenia z maja 2007 r. polegały na zarządzaniu w sytuacji użycia pocisków
balistycznych należących do „fikcyjnego paostwa zbójeckiego” – w domyślne Iranu. W
kwietniu 2007 r. pod amerykaoskim nadzorem przeprowadzono dwiczenia katarskich sił
zbrojnych, sił wewnętrznych i oddziałów specjalnych pod nazwą Eastern Maverick. W
dwiczeniach siły katarskie wspólnie z Amerykanami doskonaliły między innymi powietrzne i
lądowe manewry285.
Amerykanie udzielają Katarczykom skromnej pomocy finansowej w ramach dwóch
rządowych programów z zakresu współpracy i doskonalenia zdolności antyterrorystycznych
(w tym cyberterroryzm, zarządzanie kryzysowe, wykorzystanie psich jednostek K9, działania
w sytuacji wzięcia zakładników) oraz spraw związanych z nieproliferacją broni masowego
rażenia. Odkąd Katar dołączył w 1987 r. do programu NADR-ATA, szkolenie przeszło ponad
500 kursantów co kosztowało około 3,3 mln USD. Dzięki programom Katar będzie mógł
rozwinąd nowe programy szkoleniowe, szczególnie policyjne. Już teraz uważa się, że
katarskie antyterrorystyczne oddziały policji są najlepsze spośród wszystkich paostw Zatoki
Perskiej.
Tabela 3: Pomoc Stanów Zjednoczonych dla Kataru (w tys. USD)
Program
2005
2006
NADR-ATA
1 379
1 274
NADR-CTF
300
IMET
FMF
-
2007
1 493
-
Legenda: NADR (Nonproliferation, Anti-Terrorism, Demining and Related Programs); ATA (Anti-Terrorism
Assistance) i CTF (Counter-Terrorism Financing); IMET (International Military Education and Training); FMF
(Foreign Military Financing)
Źródło: Security Assistance in the Near East, Department of State.
O ile można zrozumied otwarte poparcie działao amerykaoskich względem Iraku przez
Kuwejt w 2003 r., decyzja Kataru może zaskakiwad. Katarczycy – chod niechętni samej wojnie
– wsparli politykę Amerykanów mimo że sami nie byli bezpośrednio zagrożeni reżimem
285
Materiały Ambasady Stanów Zjednoczonych w Doha. Jak powiedział Frank R. Theus, attaché ds.
bezpieczeostwa, największy nacisk kładzie się na wspólne dwiczenia powietrzne sił amerykaoskich i katarskich.
Niedawno Amerykanie przeprowadzili wspólne dwiczenia ewakuacji personelu ze swojej ambasady zgodnie z
amerykaoskimi procedurami (NEO – Non-Combatant Evacuation Operation).
Strona 91 z 201
Saddama Husajna. Rząd w Doha z jednej strony publicznie krytykował działania Amerykanów
(zarówno w Afganistanie jak Iraku), a z drugiej godził się na pomoc. Porażka Iraku mogła
wydawad się kusząca tylko w perspektywie krótkoterminowej. Rząd w Doha musiał zdawad
sobie sprawę, że osłabienie Iraku w wyniku wojny może wpłynąd na wzmocnienie pozycji
Iranu, a tym samym doprowadzid do zwiększenia zagrożenia dla Kataru. Wojna w Iraku
doprowadziła do niewyobrażalnej fali przemocy prowadząc do destabilizacji regionu, wzrostu
fundamentalizmu, wzmocnienia szyitów i całego Iranu. Jak trafnie ujął to w 2005 r. saudyjski
minister spraw zagranicznych Saud Al-Fajsal podczas gdy po I wojnie irackiej i usunięciu
Irakijczyków z Kuwejtu „Stany Zjednoczone i Arabia Saudyjska walczyły, aby wyrzucid Iran z
Iraku”, to teraz – po II wojnie irackiej „Irak jest oddawany Iranowi bez żadnego powodu”. Jak
wynika z doniesieo wywiadu „iraoscy agenci przeprowadzają tajne operacje w każdym
większym mieście irackim z dużym udziałem ludności szyickiej”286. David Kaye, były szef
inspektorów rozbrojeniowych, przyznał otwarcie: „prowadzimy wywiadowczą wojnę z
Iranem”287. Zdaniem Departamentu Stanu, Teheran wspiera Hezbollah (przekazując
pieniądze i samoloty bezzałogowe), pomaga szyickiemu duchownemu Muktadzie AsSadrowi, trenuje terrorystów, zbiera informacje o ruchach wojsk koalicji, opłaca zabijanie
Amerykanów i przymyka oko na niekontrolowany przepływ sił wrogich do Iraku. Ewentualna
wojna z Iranem z pewnością uderzyłaby także w Katar, który mógłby znaleźd się w ogniu
walk.
Wydarzenia w Iraku niewątpliwie wzmacniają fundamentalizm muzułmaoski czego
obawiają się władze paostw Zatoki Perskiej, w tym Kataru. Wzrost nastrojów
fundamentalistycznych z pewnością mógłby zagrozid aktualnej władzy. W swej ocenie dalej
posuwa się L.G. Martin stwierdzając, że im bardziej kraje Zatoki Perskiej „zbliżają się do
Stanów Zjednoczonych w celu obrony przed zagrożeniami zewnętrznymi, tym bardziej
podatne są na zagrożenia wewnętrzne”288. Byd może dlatego Katar stara się utrzymywad
stosunki z Amerykanami możliwie bez rozgłosu, co biorąc pod uwagę antyamerykanizm
świata arabskiego jest jak najbardziej zrozumiałe. Niechęd części społeczeostwa, w tym także
wojskowych jest dobrze znany wśród amerykaoskich dyplomatów oraz władz Kataru. W 2003
r. aresztowano grupę katarskich oficerów rzekomo planujących zamach mający na celu
uniemożliwienie Amerykanom przygotowao do wojny z Irakiem. Oficjalne spotkania
przedstawicieli obu rządów nie są nagłaśniane, a telewizja milczy na temat wojskowej
obecności Stanów Zjednoczonych. Gdy w 2002 r. odbyły się wielkie dwiczenia dowodzenia,
kontroli i komunikacji (Internal Look) media katarskie pominęły je w swoich relacjach.
Podobnie nie nagłaśniano sprawy wpłynięcia do portu w Doha amerykaoskiego okrętu
podwodnego USS Underwood w maju 2007 r., podczas gdy podobna wizyta okrętów
indyjskich w sierpniu znalazła się na pierwszych stronach wszystkich miejscowych gazet 289.
286
The GCC and Gulf Security. Still Looking to America, “Military Technology”, 2/2007, s. 21.
E.T. Pound, The Iran Connection, “U.S. News & World Report”, 22.11.2004.
288
L.G. Martin, Assessing the Impact of U.S-Israeli Relations on the Arab World, Strategic Studies Institute of the
U.S. Army War College, Carlisle Barracks 2003, s. 5.
289
Oba paostwa planują zwiększenie współpracy w dziedzinie bezpieczeostwa morskiego, przede wszystkim na
Oceanie Indyjskim. Okręty indyjskiej floty wpłynęły do portu w Doha w sierpniu 2007 r., a ambasador Indii
287
Strona 92 z 201
Oba kraje są jedynie stronami umowy wynikającej z pragmatyzmu i konieczności
realizacji wspólnych interesów. Bliskie związanie Kataru ze Stanami Zjednoczonymi to
kalkulacja zysków i strat. To małżeostwo z rozsądku. Można odnieśd wrażenie, że
Amerykanie nie traktują Kataru, kraju mniejszego od większości swych stanów, z należytą
powagą. Mimo zabiegów strony katarskiej przez długi czas nie udawało się uruchomid
bezpośrednich połączeo lotniczych do Stanów Zjednoczonych. Ostatecznie Amerykanie
ulegli, jednak prestiżowe linie Qatar Airways zostały zmuszone korzystad z dużo mniej
prestiżowego lotniska Newark pod Nowym Jorkiem. Zdaniem byłego już ambasadora Stanów
Zjednoczonych w Katarze Chase’a Untermeyera nie wynika to z powodów politycznych –
jego zdaniem główną przyczyną spięd na linii Waszyngton – Doha jest działalnośd stacji
telewizyjnej Al-Dżazira, która – chod formalnie prywatna – podlega poważnym wpływom
władz (nieoficjalnie mówi się, że jest ona drugim „ministrem spraw zagranicznych” i oczkiem
w głowie emira)290. Stacja prezentowała niepochlebne materiały o izraelskich i
amerykaoskich działaniach na Bliskim Wschodzie. Amerykanie zarzucali stacji nieobiektywne
ich zdaniem przedstawianie sytuacji z okupowanych przez Izrael obszarów Zachodniego
Brzegu oraz Strefy Gazy, a także przesadne epatowanie cierpieniem wśród palestyoskich i
libaoskich cywilów. Amerykanom nie podobało się przedstawianie w niekorzystnym świetle
wojny w Iraku, która w telewizji była otwarcie określana mianem „wojny z Irakiem”. AlDżazira pokazywała ostrzelane irackie szpitale, zabitych cywilów i amerykaoskie działania
przeciwko ludności291. Byd może to jest przyczyną, dla której w tym małym kraju nieczęsto
goszczą najważniejsi członkowie waszyngtooskiej administracji. W Doha pojawiają się
przedstawiciele Kongresu, Białego Domu, ważni wojskowi, sekretarz obrony Robert Gates
przybył z wizytą w styczniu 2007 r. Gdy jednak sekretarz stanu Condoleezza Rice przybyła do
Zatoki z dyplomatyczną wizytą, odwiedziła jedynie Arabię Saudyjską i Kuwejt. Wbrew
oczekiwaniom władz w Doha, Katar został pominięty. Brak dyplomatycznych wizyt
najwyższego szczebla jest dowodem na to, że Amerykanie są zainteresowani utrzymywaniem
jedynie dobrych kontaktów wojskowych a nie politycznych – Katar ma niewiele do
zaoferowania na tym polu.
Nawet pomimo licznych problemów i niepewności związanych z amerykaoską
obecnością w Katarze (aktualnie ok. 5 tys. osób z personelu wojskowego) z pewnością można
stwierdzid, że polityka utrzymywania bliskich stosunków militarnych z Waszyngtonem będzie
trwad, a dalsze uzależnienie będzie postępowad mimo nieuchronnej poprawy stosunków z
Arabią Saudyjską. Katarski przyczółek jest dla Amerykanów zbyt cenny, podobnie jak
amerykaoska ochrona dla Katarczyków. Nawet rozbieżności w ocenie niektórych zagadnieo
(jak kwestia iraoska) nie są w stanie tego zmienid. W opinii płk Briana R. Kerinsa z Ambasady
Stanów Zjednoczonych w Doha, Katarczycy chcieliby jeszcze większej obecności Amerykanów
przyznał oficjalnie, że istnieją plany umowy wojskowej z krajami Zatoki Perskiej. Szerzej zob. Qatar-India joint
naval exercise on anvil, „The Peninsula”, 19.08.2007.
290
Zdaniem dyplomaty drugą przyczyną stanowi utrzymywanie embarga na amerykaoską wołowinę. Por.
Jazeera had strained US-Qatar ties: US Envoy, „Qatar Tribune”, 19.08.2007.
291
J.M. Sharp, The Al-Jazeera News Network: Opportunity or Challenge for U.S. Foreign Policy in the Middle
East?, CRS Report for Congress, 23.07.2003, s. 2.
Strona 93 z 201
w kraju oraz zwiększonych kontaktów z lokalną społecznością. Jego zdaniem to właśnie chęd
poprawy swego wizerunku w oczach Amerykanów i presja ze strony Waszyngtonu
doprowadziła do liberalizacji kraju292. Potwierdzenie tezy odnajdujemy w oficjalnym
stanowisku władz. Jak przyznał otwarcie minister spraw zagranicznych Kataru szajch Hamad
Ibn Jassim Al Sani, „nie jesteśmy w stanie obronid kraju przed potężnym atakiem.
Potrzebujemy Amerykanów w Katarze, a Amerykanie potrzebują nas”293. Obecnośd
Amerykanów w Katarze jest zgodna z przyjętą i realizowaną zasadą poszerzania stref wpływu
poprzez tak zwaną „wysuniętą obecnośd” (forward presence)294. Działania Białego Domu
zdają się to potwierdzad, bo w czerwcu 2007 r. Pentagon podpisał wartą 50 mln USD umowę
z firmą ITT Federal Services International Corp dotyczącą bazy As-Sajlija. Oznacza to, że
obecnośd Amerykanów będzie trwała co najmniej do grudnia 2012 r.
292
S.G. Hajjar, Op. cit., s. 46.
G. Jaffe, Desert Maneuvers: Pentagon Boosts U.S. Military Presence in the Gulf, “Wall Street Journal”,
24.06.2002.
294
Szerzej na temat koncepcji globalnej architektury sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych zob. R. Czulda, Siły
zbrojne Stanów Zjednoczonych na świecie, „Przegląd Wojsk Lądowych”, nr 2 (020) luty 2009, s. 53-63.
293
Strona 94 z 201
Steven Ekovich
Stosunki Kataru ze Stanami Zjednoczonymi
Omówienie relacji katarsko-amerykaoskich wymaga, chodby w ograniczonym
charakterze, umieszczenia ich w odpowiednim kontekście, jakim jest obecnośd Stanów
Zjednoczonych Zatoce Perskiej. Przyjęło się uważad, że amerykaoskie zainteresowanie
regionem to względnie współczesne zjawisko, jednakże początków zaangażowania należy
szukad w bardziej odległej historii. Pierwsze przejawy zainteresowania, aczkolwiek
symboliczne, datuje się na okres dominacji w regionie imperium osmaoskiego. Dopiero
jednak w okresie brytyjskiej hegemonii Stany Zjednoczone zaczęły stopniowo zwiększad
swoje wpływy, później rywalizowad z Wielką Brytanią, aby następnie zająd jej miejsce. Gdy w
1971 r. Wielka Brytania oficjalnie przestała sprawowad kontrolę nad regionem, interesy
Stanów Zjednoczonych w Zatoce Perskiej miały już kluczowe znaczenie. Mimo tego,
Waszyngton nie był jeszcze gotów przejąd na siebie bezpośredniej odpowiedzialności za
bezpieczeostwo Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego. Intensywne relacje utrzymywano
wyłącznie z Iranem i Arabią Saudyjską. Obecnośd militarna w Zatoce była symboliczna.
Istniała niewielka grupa polityków, dyplomatów i biznesmenów (oczywiście nie licząc tych
zaangażowanych w przemysł energetyczny), którzy posiadali faktyczną wiedzę o regionie.
Mimo tego przez lata gospodarcze, strategiczne i polityczne interesy miały coraz większe
znaczenie, szczególnie na początku lat 80. W pierwszym okresie pewną rolę odgrywały
również motywy religijne, jednak szybko przestały wpływad na kształtowanie polityki
względem regionu.
Chociaż w pierwszym okresie amerykaoska polityka wobec Zatoki Perskiej zależała
bezpośrednio od kwestii gospodarczych, uwarunkowania strategiczne i polityczne również
odgrywały swoją rolę. Doświadczyli tego także i poprzedni regionalni hegemoni – wraz z
rozwojem interesów gospodarczych nie dało się unikad wyzwao strategicznych i rosnącej
odpowiedzialności. Z każdym rokiem, z każdą dekadą, amerykaoska odpowiedzialnośd za
wydarzenia w regionie wzrastała aż do całkowitego zastąpienia Wielkiej Brytanii – nie tylko
na płaszczyźnie gospodarczej, ale również politycznej i militarnej. W odróżnieniu jednak od
poprzednich „protektorów”, Stany Zjednoczone dzielą współcześnie wpływ w Zatoce Perskiej
z innymi istotnymi podmiotami stosunków międzynarodowych, chociaż to ich rola jest
dominująca. W pewnym stopniu wynika to z faktu, że – zgodnie z amerykaoskimi założeniami
– bliskowschodnia ropa naftowa przyspieszyła gospodarczą odbudowę zniszczonej po II
wojnie światowej Europy Zachodniej, stając się jednocześnie surowcem o strategicznym
znaczeniu. Bez amerykaoskiego wsparcia takie kraje jak Kuwejt, Bahrajn, Katar, ZEA, Oman, a
nawet Arabia Saudyjska prawdopodobnie długo by nie przetrwały. Historia dobitnie
Strona 95 z 201
pokazuje, że sąsiednie i bardziej zaludnione kraje – Irak, Iran i Egipt – przejawiały
zainteresowanie ekspansją terytorialną na obszarze Półwyspu Arabskiego295.
Amerykaoskie zaangażowanie w Zatoce Perskiej, a więc także i obecnośd w Katarze,
kształtowane jest przez interesy Waszyngtonu. Istotny wpływ ma również tradycyjny
amerykaoski pragmatyzm, ideologia demokratyczna oraz spłycone lub – jakby można
powiedzied – nieco naiwne wyobrażenie Bliskiego Wschodu, który został swego czasu
określony mianem amerykaoskiego stylu „orientalizmu”296. Czy jednak wymienionych
elementów nie można odnaleźd w działaniach wszystkich potęg?
Relacje Stanów Zjednoczonych z Katarem
Stany Zjednoczone były jednym z pierwszych paostw, które uznały niepodległośd
Kataru we wrześniu 1971 r. Już w marcu 1973 r. w Doha otworzono amerykaoską ambasadę.
Pierwszy ambasador przybył w lipcu 1974 r. Stosunki dwustronne rozkwitły jednak dopiero
po wojnie irackiej w 1991 r. Od tego momentu oba paostwa utrzymują intensywne stosunki
i, pomimo drobnych incydentów, dostrzec można wyraźną tendencję do ich wzmacniania na
przestrzeni czasu. Wraz z koocem lat 90. Katar stał się ważnym sojusznikiem Stanów
Zjednoczonych, czego najlepszą ilustracją jest przyjęcie na swoim terytorium kluczowych dla
amerykaoskich sił zbrojnych instalacji dowódczych i magazynów z zaopatrzeniem. Można
śmiało powiedzied, że relacje dwustronne układają się bardzo dobrze na każdej płaszczyźnie
– dyplomatycznej, gospodarczej, wojskowej i kulturalnej. Katar współpracuje blisko ze
Stanami Zjednoczonymi w zakresie regionalnych inicjatyw dyplomatycznych oraz utrzymania
bezpieczeostwa obszaru Zatoki Perskiej. Rozwijają się również intensywnie stosunki
gospodarcze, głównie w sektorze energetycznym. Nie można stwierdzid, iż Waszyngton w
pełni akceptuje działalnośd katarskich władz, ani że jest całkowicie zadowolony z polityki
wewnętrznej, w tym z kwestii zaangażowania władz w proces demokratyzacji i liberalizacji
politycznej. Również i Katar nie zawsze w sposób bezkrytyczny odbiera amerykaoskie
działania – zarówno względem Zatoki Perskiej jak i całego świata arabskiego i
muzułmaoskiego. Żadne jednak kraje, nawet jeśli utrzymują dobre stosunki, nie zgadzają się
we wszystkim297.
Stosunki gospodarcze
295
Szerzej na temat amerykaoskiej obecności w regionie Zatoki Perskiej zob. M.A. Palmer, Guardians of the
Gulf: A History of America’s Expanding Role in the Persian Gulf, 1833-1992, The Free Press 1992. W zwięzłej
formie zob. J.E. Peterson, The Historical Pattern of Gulf Security, [w:] Security in the Persian Gulf, L.G. Potter i G.
Sick (red.), Palgrave 2002. Na temat obecności imperium osmaoskiego zob. F.F. Anscombe, The Ottoman Gulf:
The Creation of Kuwait, Saudi Arabia, and Qatar, Columbia University Press 1997.
296
Szerzej zob. D. Little, American Orientalism: The United States and the Middle East since 1945, University of
North Carolina Press 2002.
297
Szerzej na temat amerykaoskiej polityki w Katarze zob. raport Departamentu Stanu pt. Background Note:
Qatar (styczeo 2009) oraz C.M. Blanchard, Qatar: Background and U.S. Relations, CRS Report for Congress,
24.01.2008.
Strona 96 z 201
W kontekście najstarszego powodu amerykaoskiego zaangażowania w regionie –
interesów gospodarczych – relacje z Katarem są względnie poprawne. Od zakooczenia wojny
w latach 1990-1991 wymiana handlowa obu krajów systematycznie rośnie. Eksport do
Kataru wynosi niemal 2 mld USD, głównie w formie sprzętu maszynowego i transportowego.
Import z Kataru to głównie paliwo i nawozy. Chociaż większośd katarskiego handlu dotyczy
krajów europejskich i Japonii, kilka amerykaoskich firm aktywnie uczestniczy w rozwoju
branży energetycznej w Katarze. Za przykład może posłużyd wspólny projekt amerykaoskiej
firmy ExxonMobil z Qatar Petroleum, dotyczący budowy dużego terminalu gazu skroplonego
na wybrzeżu Teksasu. Ma on od 2009 r. odbierad dostawy gazu ziemnego z Kataru 298.
Według Amerykaoskiej Izby Handlowej rząd Kataru odegrał niezwykle ważną rolę w
zbudowaniu przez krajowe firmy reputacji wiarygodnych partnerów handlowych 299. Zdaniem
Izby, przedstawiane projekty są w większości przypadków realizowane, a kontrakty zlecane w
sposób efektywny i przejrzysty. Amerykanie doceniają, że poprzez wykorzystanie bogactwa
energetycznego, władze Kataru budują nowoczesną służbę zdrowia, infrastrukturę
turystyczną, oświatę opartą na wzorach i standardach zachodnich, co w konsekwencji
wysoce przełoży się na kwalifikacje społeczeostwa. W odczuciu Stanów Zjednoczonych, Katar
dokonał liberalizacji handlu i ułatwił inwestycje zgodnie z zaleceniami WTO. Osiągnięto to
poprzez redukcje barier celnych, usunięcie utrudniających swobodę gospodarczą restrykcji i
ograniczeo oraz zwiększanie możliwości dla zagranicznych inwestycji. Katar odegrał też
znacząca rolę w zainicjowaniu, a następnie zorganizowaniu światowych rozmów
handlowych, które znane są jako Runda z Doha.
Uznaje się, że katarskie przepisy związane z biznesem są przyjazne dla inwestorów i
przedsiębiorców. Amerykaoskie firmy uważają, że procedura odpraw celnych odbywa się bez
problemów, a współpraca z Qatar Petroleum i innymi podmiotami z sektora publicznego jest
przejrzysta i bezproblemowa. Gdy pojawia się problem, istnieje możliwośd jego
satysfakcjonującego rozwiązania. Przedstawiciele amerykaoskich firm uważają, że przepisy
dotyczące przemysłu również ułatwiają amerykaoski eksport. Dla strony amerykaoskiej
szczególnie pomocna jest obecnośd w Katarze instytucji finansowych z dużym kapitałem,
stabilna waluta oraz brak kontroli wymiany walut. Co więcej, prawo zezwala na 100%
kapitału zagranicznego w firmach związanych z branżami: rolniczą, wytwórczą, zdrowotną,
edukacyjną, turystyczną oraz energetyczną. Dotyczy to również projektów związanych z
surowcami naturalnymi Kataru. Wszystko to tworzy przyjazną atmosferę do inwestowania.
Można powiedzied, że polityka w Katarze kształtowana jest przez interesy gospodarcze.
Budzący zachwyt wzrost Kataru i jego rozwój nie zawsze odbywa się bezproblemowo.
W pewnych obszarach gospodarka kraju rozwija się szybciej niż regulujące je prawo i
procedury, które mają istotny wpływ na biznes. Izba Handlowa Stanów Zjednoczonych
298
United States International Trade Administration, U.S. Department of Commerce, TradeStats Express –
National Trade Data, dostępne na: http://tse.export.gov oraz Natural Gas Intelligence, Shakeout of Gulf LNG
Projects Begins as ExxonMobil, BP Shelve Plans, 28.08.2006.
299
Szerzej na temat gospodarczych i handlowych stosunków Stanów Zjednoczonych z Katarem zob. publikacje
Izby Handlowej Stanów Zjednoczonych. Na przykład: Market of the Month: Qatar na stronie United States
Commercial Service: http://www.buyusa.gov/sacramento/qatarmarket.html.
Strona 97 z 201
ocenia, iż czasem informacja o wprowadzeniu nowych przepisów nie jest w wystarczającym
stopniu upubliczniona, a czasem jej powstanie następuje przy małej lub żadnej konsultacji z
przedstawicielami sektora prywatnego. W ostatnich czasach dochodziło nawet do sytuacji, w
których brakowało pracowników lub materiałów potrzebnych w pewnych gałęziach
przemysłu. Co więcej, ceny gruntów i wynajmu gwałtownie rosną, co jest wynikiem wzrostu
gospodarczego, napływu zagranicznych pracowników i firm do Kataru. Wysoka inflacja
pozostaje dużym problemem, chod jest ona charakterystyczna dla całego regionu.
Stosunki kulturalne
Władze Kataru uważają, iż kluczem do utrzymania sukcesu i dobrobytu jest rozwój
systemu edukacyjnego na najwyższym światowym poziomie. W konsekwencji takiej polityki,
tysiące Katarczyków studiują w Stanach Zjednoczonych. Katar zaprosił amerykaoskie
uniwersytety do otworzenia swoich filii. Jako przykład podad można Cornell University, który
otworzył szkołę medyczną w Doha. Inne uniwersytety to chodby Texas A&M, Carnegie
Mellon University, Virginia Commonwealth University School of Design, Georgetown School
of Foreign Service oraz Northwestern. Wszystkie otworzyły swoje filie w sfinansowanym
przez Katar kompleksie “Education City”. Katar wykorzystuje na swoje potrzeby elementy
amerykaoskich i zachodniej kultury. Na przykład, w znajdującym się w sercu Dohy
kompleksie handlowym mieszczą się ikony amerykaoskiego biznesu: Starbucks, KFC i
McDonald’s. Prowadzą one do Cineplexu, gdzie Katarczycy mogą obejrzed najnowsze
amerykaoskie produkcje filmowe. Katar jest także bardzo otwarty na zachodnich turystów.
Eksperci zajmujący się bezpieczeostwem uznają Katar za kraj, w którym przestępczośd jest
jedną z najniższych na świecie. Warto też zauważyd, że od września 2005 r. Katar przekazał
100 mln USD pomocy ofiarom huraganu Katrina w Stanach Zjednoczonych 300.
Amerykaoska ideologia a Katar
Amerykaoskie wyobrażenie Kataru, przynajmniej to oficjalne, można odnaleźd w
corocznym raporcie na temat praw człowieka, wydawanym przez Biuro ds. Demokracji, Praw
Człowieka i Pracy Departamentu Stanu. Amerykaoskie raporty oceniają sytuację w danym
kraju oraz stan demokracji i instytucji. Departament Stanu jest prawnie zobowiązany do
corocznego przedkładania przed Kongres dokumentu301. Ocena zawarta w raportach jest
dokonywana przez pryzmat amerykaoskich wartości i instytucji. Kolejne raporty dotyczące
Kataru podkreślają, iż pomimo kilku problemów, ogólna sytuacja praw człowieka uległa
poprawie (na przykład w raporcie z 2006 r.).
Wstęp do raportu z 2007 r. nie do kooca słusznie ocenia ogólną sytuację polityczną w
Katarze wskazując, iż „obywatelom zabrakło praw do pokojowej zmiany rządów”.
300
Final Gifts Announced for $100 Million Qatar Katrina Fund for Hurricane Victims, mmdnewswire.com,
08.01.2007.
301
Dostępne na stronie Departamentu Stanu.
Strona 98 z 201
Stwierdzenie Departamentu Stanu nie jest w pełni prawdziwe, jako że doszło do pokojowej i
spokojnej tranzycji władzy, chociaż nie do kooca zgodnej z amerykaoską wizją demokracji.
Ograniczyła się ona do rywalizacji o władzę wewnątrz dużej rodziny Al Sanich, w ramach
której istnieje szerokie grono męskich następców tronu starających się uzyskad dostęp do
pozycji w biurze rządzącego emira lub do innych stanowisk na wysokim szczeblu 302.
Amerykaoskie naciski na wdrożenie demokratycznych reform mają ograniczony charakter.
Można nawet stwierdzid, iż amerykaoska polityka w tej kwestii jest łagodnym i cichym
zachęcaniem. Opiera się ona na założeniu, iż przejście do demokracji nie powinno
wywoływad sytuacji niestabilności i niepewności w kraju, który w tak dużym stopniu jest
Stanom Zjednoczonym przychylny.
Chociaż władza ustawodawcza spoczywa w rękach wydającego dekrety emira, prawo
jest stanowione po konsultacjach z najważniejszymi obywatelami kraju, którzy są skupieni w
formalnej i zinstytucjonalizowanej 35-osobowej Radzie Konsultacyjnej (Madżlis asz-Szura),
której celem jest wspieranie procesu formułowania polityki. Skład Rady Konsultacyjnej jest
wybieralny. 1 kwietnia 2009 r. obywatele wybrali 29 członków doradczej Centralnej Rady
Municypalnej. Wybory zostały docenione przez stronę amerykaoską. Powołany przez rząd
Narodowy Komitet Praw Człowieka (NHRC), a także nieformalni obserwatorzy z misji
dyplomatycznych, nie zanotowali żadnych wyraźnych nieprawidłowości w procesie
wyborczym. Mają na uwadze te wydarzenia, łatwiej jest umieścid amerykaoską krytykę braku
demokracji w Katarze w odpowiednim kontekście. Dla przykładu, chociaż konstytucja
zakazuje arbitralnego aresztowania i osadzania w więzieniu, amerykaoscy dyplomaci
donosili, iż prawa te były w praktyce ograniczane. Niewystarczająca ochrona prawna
obcokrajowców to niezmienny problem, na który Amerykanie zwracają uwagę. Problem jest
tym większy, że zaledwie jeden na pięciu mieszkaoców Kataru to Katarczyk. Zarzuty te są
podnoszone także przez inne kraje oraz organizacje pozarządowe, jak chodby Amnesty
International303.
Dziennikarze i wydawcy realizują zasadę autocenzury, co jest wynikiem politycznej i
ekonomicznej presji. Dotyczy to informacji związanych z polityką władz, negatywnymi
względem islamu, na temat rodziny królewskiej lub stosunków z krajami sąsiednimi. Chociaż
siedem dzienników nie należy do paostwa, właściciele gazet są członkami rodziny królewskiej
lub też pozostają w bliskich relacjach z władzami. Zagraniczne dzienniki i magazyny były
przeglądane pod kątem poprawności obyczajowej, religijnej i politycznej. To oczywiście
można uznad za akceptowalne, jako że wiele paostw – w tym także demokratycznych –
również zakazuje publikowania pewnych rzeczy. Nie pojawiły się żadne raporty, które
podnosiłyby kwestię politycznej cenzury informacyjnych programów stacji zagranicznych lub
innych zagranicznych programów. Należy jednocześnie zauważyd, że słuchacze dzwoniący do
porannych programów w rządowych stacjach radiowych mogą poruszad takie tematy jak
skutecznośd polityki rządu czy też brak zainteresowania potrzebami obywateli. Jak wynika z
302
Szerzej na ten temat zob. M. Herb, All in the Family: Absolutism, Revolution, and Democracy in the Middle
Eastern Monarchies, State University of New York Press 1999.
303
Zob. raport Amnesty International z 2007 r.
Strona 99 z 201
Freedom of the Press Report z 2007 r. (wydawanego przez cieszącą się uznaniem organizację
pozarządową Freedom House), chociaż władze Kataru nie prześladowały nikogo za wyrażanie
swoich poglądów, obywatele kraju unikali publicznego prezentowania trudnych tematów
politycznych i religijnych. W okresie monitorowanym przez Freedom House, wspierana przez
katarski rząd Qatar Foundation finansowała tak zwane Debaty z Doha, będące serią
publicznych rozmów na kontrowersyjne tematy międzynarodowe z udziałem osób nie
będących Katarczykami, które były prezentowane przez BBC.
Dyskusja na temat rynku mediów w Katarze nie byłaby kompletna bez wspomnienia
międzynarodowej telewizji satelitarnej al-Dżazira, która mieści się w Doha. Arabskojęzyczna
stacja skupiła się na przedstawianiu i komentowaniu najważniejszych spraw
międzynarodowych. Al-Dżazira oraz władze utrzymują, że kanał jest niezależny i wolny od
paostwowych wpływów, jednak pamiętad należy, iż jest on finansowo wspierany przez rząd.
Fakt ten może ułatwid wyjaśnienie dlaczego kanał – przynajmniej jego arabska wersja – unika
krytykowania polityki władz. Freedom House zauważa, iż al-Dżazira zajmuje się kwestiami
lokalnymi tylko wówczas, gdy mają one wymiar międzynarodowy. Angielski kanał al-Dżaziry,
który został uruchomiony w listopadzie 2006 r., jest inny, bowiem zezwala na większą
swobodę wypowiedzi. Zajmuje się głębszymi analizami polityki rządu, szczególnie kwestii
pracowniczych. Wyemitowano nawet dokument śledczy pod tytułem Krew, pot i zło, który
podjął problem zmuszania do pracy w paostwach Zatoki Perskiej, odnosząc się kilkukrotnie
do Kataru. Dokument pokazano również na arabskim kanale al-Dżaziry. Uważa się, że to
właśnie al-Dżazira zmieniła charakter globalnego świata mediów poprzez dołączeniu do
niego głosu arabskiego oraz stworzenie silnej konkurencji dla dominujących mediów
zachodnich. W kontekście polityki, można to uznad za wielki sukces katarskiej dyplomacji.
Amerykaoska dyplomacja zajmuje się obecnie monitorowaniem wolności religijnej w
innych krajach. Amerykaoski raport dotyczący praw człowieka informuje, że chociaż islam
jest oficjalną religią w Katarze, z zadowoleniem można dostrzec w kraju swobodę
praktykowania religii, co jest gwarantowane przez konstytucję. Działalnośd misyjna osób nie
będących muzułmanami jest jednak niemożliwa. Zarówno szyici jak i sunnici mogą bez
przeszkód praktykowad islam. Poza muzułmanami, jedynie chrześcijanie zgłosili chęd
uzyskania miejsca do praktyk religijnych. Ich prośba została spełniona. Wyznawcy innych
religii mogą praktykowad je w prywatności bez obaw o prześladowanie. Tolerancja religijna
przekracza nawet akceptowalne przez Stany Zjednoczone granice. Ma to miejsce w
szczególności w przypadku osób uznanych za radykalne, którzy mają swobodny dostęp do
mediów. Amerykanie podnosili w przeszłości, iż Katar wielokrotnie gościł konserwatywnych
muzułmaoskich duchownych, w tym doktora Jusufa al-Karadawiego, prezentującego
kontrowersyjne poglądy w kwestii prawa do samobójczych ataków. Jego krytyka Izraela i
Stanów Zjednoczonych jest często określana mianem zjadliwej. Należy jednocześnie
zauważyd, że był wielokrotnie krytykowany przez wiele osób304.
Relacje bezpieczeostwa z Katarem
304
Zob. przypis 14 na s. 5 z raportu C.M. Blanchard, Qatar:..
Strona 100 z 201
Stany Zjednoczone od dawna interesują się kwestią bezpieczeostwa Kataru. Jako
małe paostwo Zatoki Perskiej, Katar i inne paostwa zajmowały jednak drugorzędne miejsce
w amerykaoskiej polityce w regionie, za Arabią Saudyjską i Iranem, w ramach tak zwanej
strategii „dwóch filarów”. Ponieważ jednak w 1979 r. w wyniku rewolucji Chomeiniego Iran
przestał byd jednym ze wspomnianych filarów, amerykaoska polityka uległa zmianie
przechodząc w strategię powstrzymywania nowego, wrogiego reżimu z Teheranu305. Podczas
tego trudnego dla amerykaoskiego bezpieczeostwa okresu, relacje z Katarem można określid
jako poprawne. W 1988 r. doszło do wyraźnego pogorszenia, bowiem Stany Zjednoczone
wdały się z spór z Katarem dotyczący potajemnego zakupu przez Dohę przeciwlotniczych
pocisków Stinger amerykaoskiej produkcji. Spór okazał się na tyle poważny, że storpedował
rozwój współpracy gospodarczej i wojskowej. Doprowadził też do nałożenia przez Kongres
embarga na sprzedaż broni do Kataru. Problem Stingerów został ostatecznie rozwiązany w
1990 r., kiedy to Katar zniszczył rakiety oraz zezwolił siłom koalicji międzynarodowej na
operowanie ze swojego terytorium w okresie poprzedzającym wojnę z Irakiem. Obie strony
zgodziły się na wojskową współpracę w przededniu irackiej inwazji na Kuwejt. Operacje
Pustynna Tarcza i Pustynna Burza wyraźnie poprawiły wizerunek Kataru w Stanach
Zjednoczonych jako dobrego partnera w kwestiach bezpieczeostwa. Owocem tej poprawy
było nawiązanie dwustronnych stosunków wojskowych.
Iracka inwazja i okupacja Iraku, a w konsekwencji wzrost zagrożenia dla małych
paostw regionu, wymusiła na Katarze wyraźną zmianę w priorytetach polityki obronnej i
zagranicznej. Na przykład, chociaż Katar finansowo wspierał Irak podczas jego wojny z
Iranem w latach 1980-88, Doha szybko dołączyła do antyirackiej koalicji po inwazji na
Kuwejt. Chociaż wspierano politycznie i finansowo Organizację Wyzwolenia Palestyny, Katar
równie szybko potępił OWP za poparcie udzielone Saddamowi Husajnowi. Pierwotna niechęd
do obecności mocarstw w regionie została zastąpiona otwartym zaproszeniem sił
powietrznych Stanów Zjednoczonych, Kanady i Francji do operowania z terytorium Kataru.
Współpraca została sformalizowana 23 czerwca 1992 r., kiedy to Katar zawarł ze Stanami
Zjednoczonymi dwustronne porozumienie o współpracy w zakresie obronności. Przez
ostatnie 15 lat katarsko-amerykaoskie stosunki obronne zostały rozszerzone o wspólne
dwiczenia, zgodę na magazynowanie w Katarze zaopatrzenia oraz dostęp do obiektów. Co
ciekawe, około 80% sprzętu sił zbrojnych dostarczyły nie Stany Zjednoczone, lecz Francja.
Katar zbliżył się ze Stanami Zjednoczonymi, gdy zgodził się na przyjęcie wysuniętego
dowództwa Centralnego Dowództwa (CENTCOM). W latach 2003-2007 amerykaoski Kongres
przekazał sumę 126 mln USD na budowę obiektów wojskowych w Katarze. W 2008 r.
przekazano 81,7 mln USD na budowę obiektów wykorzystywanych przez siły powietrzne i
wojska specjalne. Bliska współpraca w zakresie wojskowej nie sprawiła bynajmniej, że
305
Szerzej na temat ewolucji amerykaoskiej polityki względem Iranu oraz dylematów z tym związanych zob. S.
Ekovich, Iran and New Threats in the Persial Gulf and Middle East, „Orbis”, zima 2004.
Strona 101 z 201
przedstawiciele Kataru okazjonalnie nie krytykują amerykaoskich działao na obszarze Zatoki
Perskiej306.
Dyplomacja Kataru a Stany Zjednoczone
Chociaż niektóre paostwa regionu zdecydowały się oprzed swoje bezpieczeostwo
niemal wyłącznie na amerykaoskich gwarancjach, Katar przyjął wielowymiarową politykę
bezpieczeostwa, która w dużej mierze polega na współdziałaniu z całą gamą istotnych
paostw systemu międzynarodowego. Dzięki temu Katar uzyskał nie tylko renomę uznanego
gracza regionalnego, ale jest postrzegany jako ważny członek globalnej społeczności. Jak ujął
to ekspert od spraw międzynarodowych z Al-Dżaziry, George Graham, „pozycja Kataru jest
niewspółmierna do mikroskopijnego rozmiaru kraju”307. Profesor Harvardu, Joseph Nye
stwierdził, iż „Katarowi udało się odnaleźd ważną niszę dyplomatyczną pomiędzy światem
Zachodu a arabskim głównym nurtem nacjonalizmu, który jest wzmacniany dzięki dużym
zasobom finansowym”308. Pozostając w terminologii Nye’a można powiedzied, iż pieniądze
stanowią istotne źródło finansowania „twardego bezpieczeostwa”. Emir Kataru potrafi
wykorzystad silną pozycję swojego paostwa do odgrywania istotnej roli w rozwiązywaniu
konfliktów regionalnych. Jako przykład wskazad można chodby kluczową i godną podziwu
rolę, jaką spełnił Katar w likwidacji napięcia pomiędzy Izraelem, Hezbollahem i Libanem.
Komentując pozycję Kataru, jeden z komentatorów napisał w wydawanym w Bejrucie
dzienniku „Daily Star”: „szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani cieszy się zaufaniem różnych sił na
Bliskim Wschodzie. Wynika to z faktu, iż jest gotów rozmawiad z Syryjczykami, Iraoczykami,
Izraelczykami, Hamasem i Hezbollahem”. W listopadzie 2007 r. Katar skutecznie nakłonił
kraje arabskie do przybycia na bliskowschodni szczyt pokojowy, który został zorganizowany
w Annapolis (Maryland) przez prezydenta George’a W. Busha. Miesiąc później Katar
zaskoczył stronę amerykaoską zapraszając na szczyt w Doha prezydenta Iranu, Mahmuda
Ahmadinedżada, który swego czasu w wyjątkowo zjadliwych słowach krytykował Izrael. Był
to jasny sygnał, który miał pokazad niezależnośd polityczną Kataru. Amerykaoscy dyplomaci
wielokrotnie negatywnie odnosili się do ich zdaniem nieobiektywnych reportaży
podawanych przez Al-Dżazirę, finansowanej przez katarski rząd. Podnoszono również, iż
Katar nie dołączył do grupy paostw arabskich, które naciskały na Syrię, aby ta przestała
ingerowad w sprawy Libanu. Chociaż Katarowi nie udało się odegrad roli rozjemcy podczas
ostatniego konfliktu zbrojnego w Gazie, poprzez zwołanie arabskiego szczytu (styczeo 2009
r.), miał jednak pozycję wiarygodnego gracza, który mógłby podjąd próbę pojednania
przeciwnych obozów świata arabskiego i muzułmaoskiego, które powstały w związku z
walkami309.
306
C.M. Blanchard, op. cit.
G. Abraham, Qatar is a diplomatic heavy-hitter, Aljazeera.net, 21.07.2008.
308
Ibid. zob. również: J. Zacharia, For Qatar, Relations with West Are a Balancing Act, “International Herald
Tribune”, 04.03.2008.
309
PLO says Qatar using Gaza war for political gain, Agence France Presse, 16.01.2009.
307
Strona 102 z 201
Jednym z najważniejszych elementów pozwalających ocenid całośd dyplomacji Kataru
jest stosunek tego kraju do Izraela. Można zastanawiad się w jakim stopniu utrzymywanie
stosunków z Izraelem jest próbą utrzymania dobrych relacji ze Stanami Zjednoczonymi, co z
kolei ma duże znaczenie w kontekście zapewnienia bezpieczeostwa Kataru w tym jakże
niestabilnym regionie. Można też uznad, że główna przyczyna ma wymiar gospodarczy, jako
że Katar stara się sprzedad gaz ziemny do Izraela310. Oba te czynniki nie pozwalają w pełni
wyjaśnid przyczyn takiej polityki, która w świecie arabskim i muzułmaoskim jest niezwykle
kontrowersyjna. Odkąd Amerykanie wzięli na siebie odpowiedzialnośd za trwanie i
bezpieczeostwo Izraela, dobre kontakty Kataru z Izraelem mogą byd odczytywane przez
Waszyngton jedynie pozytywnie. Niezależna polityka zagraniczna Kataru zdaje się byd
odbierana przez Stany Zjednoczone życzliwie i to pomimo tego, iż czasem Katarczycy nie
zgadzają się z Amerykanami. Ta wyjątkowa samodzielnośd Dohy sprawiła, że w 2006 r.
Waszyngton wsparł kandydaturę Kataru na niestałego członka Rady Bezpieczeostwa ONZ.
Kolejną ilustracją sukcesu katarskiej dyplomacji jest wsparcie udzielone w tej samej sprawie
ze strony Izraela.
***
W ostatnich latach Katarowi z całą pewnością udało osiągnąd się delikatną
równowagę w stosunkach pomiędzy Stanami Zjednoczonymi, które mają tutaj swoje wojska;
Izraelem, który w Doha utrzymuje przedstawicielstwo handlowe; a dwoma rywalami obu
tych krajów: Syrią i Iranem. Fakt, iż rząd Kataru utrzymuje stosunki oparte na zaufaniu z tak
wieloma podmiotami o często różnych interesach, jest niewątpliwie bardzo przydatny dla
amerykaoskiej dyplomacji. „Katar z całą pewnością realizuje politykę bliskich kontaktów z
przyjaciółmi i jeszcze bliższych z wrogami” – stwierdził Patrick Theros, były ambasador
amerykaoski w Katarze, a obecnie prezes Amerykaosko-Katarskiej Rady Biznesu311. Katar
stanowi przykład małego, acz bogatego paostwa, które potrafi stworzyd zręczną,
wyrafinowaną i jednocześnie samodzielną politykę, odmienną od kierunków politycznych
obranych przez dużo silniejszych i większych sąsiadów. Polityka ta jest realizowana
jednocześnie do wzmacniania swojego wizerunku na arenie międzynarodowej i na Bliskim
Wschodzie. W skrócie można tym samym stwierdzid, iż relacje pomiędzy Katarem i Stanami
Zjednoczonymi są bardzo dobre na każdej płaszczyźnie i to pomimo okazjonalnych
nieporozumieo. Katar to mały kraj, który jak do tej pory skutecznie rozmawia z każdym,
wykorzystując to na własną korzyśd. Realizuje to bez jednoczesnego faworyzowania żadnej
ze światowych potęg – także Stanów Zjednoczonych.
Z angielskiego przełożył Robert Czulda
310
U. Rabi, Qatar's Relations with Israel: An Exemplar of an Independent Foreign Policy, Tel Aviv Notes, Moshe
Dayan Center, 07.10.2008. Dostępne: http://www.dayan.tau.ac.il/Qatar.pdf.
311
G. Abraham, op. cit.
Strona 103 z 201
SPOŁECZEOSTWO
Strona 104 z 201
Katarzyna Górak-Sosnowska
Kobiety w sferze publicznej: edukacja, gospodarka i polityka
Patrząc na Katar przez pryzmat zmian zachodzących w zakresie funkcjonowania
kobiet w życiu społecznym można powiedzied, że jest to kraj wielu pozornych sprzeczności.
Pod względem udziału studentek w populacji studentów zajmuje trzecie miejsce na świecie,
a pomimo tego, jedynie co dziesiąta obywatelka Kataru podejmuje pracę zawodową. Jako
pierwsze w Zatoce Perskiej, mieszkanki Kataru uzyskały prawa wyborcze, jednak żadna
kobieta nie zasiada w Radzie Konsultacyjnej. Katar jest monarchią dziedziczną, której
fundamenty oparte są na znanej z Arabii Saudyjskiej doktrynie wahhabizmu. Pomimo tego,
emir od kilkunastu lat przeprowadza w Katarze szerokie reformy społeczne, a pomaga w nich
mu jego małżonka.
Celem artykułu jest przedstawienie udziału kobiet w trzech sferach życia społecznego
– w edukacji, gospodarce i polityce. Pierwsza sfera stanowi punkt wyjścia, ukazujący rosnący
potencjał kobiet, zaś dwie kolejne wskazują na ich faktyczne zaangażowanie gospodarcze i
polityczne. Udział kobiet w sferze publicznej jest splotem wielu czynników, a w
szczególności: regulacji prawnych, opartych na religii i tradycji norm społecznych oraz
stosunku do przemian samych kobiet. Ich konfiguracja ukaże, że przedstawione powyżej
sprzeczności są tylko pozorne. Co więcej, w zaistniałych warunkach, zdają się byd
przewidywalne i logiczne.
Edukacja: klucz do sukcesu?
W kategoriach ilościowych edukacja w Katarze należy do najlepiej rozwiniętych w
świecie arabskim. Obowiązek edukacji w tym paostwie trwa 12 lat i należy do najdłuższych w
regionie312. Niemalże wszystkie dzieci (96%) są przyjmowane do szkoły podstawowej, a
znaczna ich większośd kontynuuje naukę w szkole średniej (nabór wynosi 90%)313. Różnice
między płciami w naborze do szkół zostały wyeliminowane. Podobnie wysokie wskaźniki
uzyskały dwa inne kraje Zatoki Perskiej – Bahrajn i Kuwejt.
Nabór do szkół wyższych jest znacznie niższy – w 2003 r. wynosił 32%314. To głównie
on tłumaczy, dlaczego w światowym rankingu pod względem łącznego naboru do szkół
(2005) Katar uplasował się na odległym 64. miejscu – porównywalnie do Kirgizji, Brunei, czy
Mongolii. Szkolnictwo wyższe w Katarze ma jedną cechę szczególną – jest zdecydowanie
312
Dla porównania w Arabii Saudyjskiej wynosi on 6 lat, w Kuwejcie – 8 lat, w Jordanii – 10 lat, a w Tunezji – 11
lat. Podobnie pod względem liczby uczniów przypadających na jednego nauczyciela Katar należy do czołówki
paostw arabskich. W szkole podstawowej jest to średnio 9 osób, a w średniej – 10; por. dane z: Institute for
Statistics, UNESCO, http://www.uis.unesco.org.
313
Human Development Report, UNDP 2007, s. 269.
314
Arab Human Development Report, UNDP 2005.
Strona 105 z 201
zdominowane przez kobiety. Udział studentek przewyższa ponad trzykrotnie udział
studentów. Porównywalną proporcję osiągnęły tylko Zjednoczone Emiraty Arabskie, a
obydwa kraje należą do pierwszej trójki paostw o najwyższym udziale kobiet w łącznym
naborze do szkół315. Co dziesiąty obywatel Kataru nie umie czytad ani pisad, jednak dotyczy
to przede wszystkim ludzi starszych, których nie objęła reforma edukacji. Analfabetyzm
wśród ludzi młodych (15-24 lat) wynosi 2,5%316.
Tak wysoki udział studentek w populacji studentów ogółem możliwy był w dużej
mierze dzięki polityce paostwa katarskiego, a zwłaszcza dzięki staraniom Pierwszej Damy,
szajchy Muzy bint Nassir al-Misnad317. Jest ona szefową Fundacji Katarskiej, która założyła na
przedmieściach Dohy Education City – centrum doskonałości edukacji w całym regionie318.
Jednym z dążeo rodziny rządzącej jest uczynienie z Kataru inkubatora rozwoju
ekonomicznego, reform politycznych i rozwoju edukacji w całym regionie 319. Education City
mieści kilka filii uczelni zachodnich, m.in. Georgetown University, czy Carnegie Mellon
University. W części z nich prowadzone są zajęcia koedukacyjne (co jak na Katar jest
rozwiązaniem liberalnym), chociaż studenci i tak dokonują segregacji w klasach 320. Obecnośd
tych uczelni w Katarze jest szansą na uzyskanie dyplomu zachodniej uczelni przede
wszystkim dla kobiet, z których większośd nie miałaby możliwości podjęcia studiów za
granicą321.
Zmiany te wskazują na rosnący potencjał katarskich kobiet. Coraz wyższy poziom
wykształcenia przekłada się niewątpliwie na jakośd i kwalifikacje siły roboczej, a w efekcie na
jej większą efektywnośd i większą dywersyfikację podaży rynku pracy. W perspektywie
długoterminowej oznacza to rozwój kapitału ludzkiego i akcelerację kulturową. Ponadto
dochód generowany przez kobiecą siłę roboczą spowoduje – w perspektywie
makroekonomicznej – zwrot nakładów poniesionych przez paostwo na ich edukację i
przyczyni się do bardziej optymalnej redystrybucji dochodu narodowego. Nie bez znaczenia
jest poprawa warunków zdrowotnych kobiet – m.in. zmniejszenie dzietności i śmiertelności
przy porodach i wydłużenie oczekiwanej długości życia. Oznacza to, że współcześnie kobiety
spędzają mniej czasu na rodzeniu i wychowywaniu dzieci. Mogłyby więc w większym stopniu
godzid pracę zawodową z obowiązkami rodzinnymi, chociaż w przypadku paostw Zatoki
315
Human Development Index: Qatar,
http://hdrstats.undp.org/countries/country_fact_sheets/cty_fs_QAT.html.
316
Human Development Report, op. cit., s. 334.
317
B. Bibbo, Qatari women find key to greater emancipation, Gulfnews.com, 24.03.2007.
318
Krytycy zarzucają takiemu rozwiązaniu to, że większośd studentów w zachodnich filiach stanowią mieszkaocy
Kataru nie będący obywatelami tego kraju. To zaś prowadzi do sytuacji, w której Katar kupuje markę danej
uczelni zachodniej, jednak nie korzysta z niej do rozwoju własnych zasobów ludzkich (chod warto odnotowad
wolę paostwa do modernizacji systemu szkolnictwa) – por. Z. Krieger, Saudi Arabia Puts Its Billions Behind
Western-Style Higher Education, “The Chronicle of Higher Education”, 14.09.2007.
319
R. Sobhani, Qatar’s Forward-Thinking, NationalReview.com, 17.12.2003.
320
Pierwszą uczelnią, która zezwoliła na koedukację był Carnegie Mellon University – por. Riding Ahead. Some
Arab Royal Families are giving their Women a Longer Leash, “The Economist”, Vol. 372, Issue 8394, 25.09.2004.
321
C. Asquith, Accepted into Education City, “Diverse. Issues in Higher Education”, 1.06.2006.
Strona 106 z 201
Perskiej dzietnośd nie przekłada się na możliwośd podejmowania pracy przez kobiety, gdyż w
większośd z nich i tak posiada całodobową służbę322.
Pomimo tego udział kobiet w gospodarce i polityce Kataru jest skromny. Wskaźnik
zaangażowania politycznego i ekonomicznego z uwzględnieniem płci (GEM – Gender
Empowerment Measure) Kataru należy do najniższych na świecie. Wskaźnik ten mierzy
nierówności w zakresie aktywności gospodarczej i politycznej oraz dostęp do władzy i
środków produkcji. Zaangażowanie polityczne i ekonomiczne kobiet w Katarze jest
porównywalne do banglijskiego, kambodżaoskiego czy pakistaoskiego (należy jednak
pamiętad, że podobnie niski wynik uzyskało wiele innych krajów arabskich m.in. Maroko,
Egipt, Oman)323.
Oznacza to, że kobiety nie wykorzystują zdobytych w szkołach umiejętności w pracy
zawodowej. Ich edukacja ma więc przede wszystkim charakter autoteliczny. Wiele
mieszkanek Zatoki Perskiej – w tym Kataru – świadomie decyduje się na pozostanie w domu,
gdyż związane jest to z tradycyjnym podziałem ról społecznych, wedle których to na
mężczyźnie spoczywa obowiązek zapewnienia bytu rodzinie. Jednak coraz więcej kobiet
podejmuje pracę, widząc w niej nie tylko źródło zarobków, ale również możliwośd
samorealizacji.
Gospodarka: niewystarczające możliwości?
Katar jest drugim po Bahrajnie najmniejszym krajem arabskim pod względem
populacji; zamieszkuje go około 800 tys. osób. Podobnie jak Zjednoczone Emiraty Arabskie
ma najwyższy udział obcokrajowców w populacji kraju, przekraczający (średnio) 35%.
Przesądza to o tym, że gospodarka Kataru opiera się na napływowej sile roboczej, która
stanowi ponad 70% wszystkich zatrudnionych324. Stopa bezrobocia w Katarze jest
stosunkowo niska i wynosi średnio 3,9%. Stopa bezrobocia wśród kobiet jest jednak ponad
pięciokrotnie wyższa niż wśród mężczyzn325. Oznacza to, że coraz więcej kobiet chce
pracowad, jednak nie ma ku temu możliwości326.
322
Przykładowo w Kuwejcie na jedną rodzinę przypada średnio dwóch służących – por. M. Metle, The Influence
of Traditional Culture on Attitudes towards Work among Kuwaiti Women Employees in the Public Sector,
“Women in Management Review”, Vol. 17, No. 6, 2002, s. 251.
323
Human Development Report, op. cit., s. 331.
324
N. Shah, Restrictive Labor Immigration Policies in the Oil-Rich Gulf: Implications for sending Asian Countries,
referat przedstawiony na XXV IUSPP International Population Conference, Tours, Francja, 18-23.07.2005.
325
Human Development Report, op. cit., s. 299.
326
W przeciwieostwie do obywatelek innych krajów Zatoki Perskiej, Katarki w niewielkim tylko stopniu są
beneficjentkami polityki nacjonalizacji podaży pracy. Wynika ona z troski o zapewnienie miejsca pracy
rodowitym obywatelom poszczególnych paostw Zatoki Perskiej, których i tak rozbudowany sektor publiczny nie
jest więcej w stanie efektywnie absorbowad, ale także ze stopniowych prób uniezależniania gospodarek tych
paostw od wykwalifikowanej napływowej siły roboczej. Nacjonalizacja jest szansą dla kobiet, które często dzięki
lepszemu wykształceniu i silniejszej motywacji mogą okazad się bardziej pożądanymi pracownikami i tym
samym konkurowad z mężczyznami. W Katarze polityka nacjonalizacji realizowana jest w najmniejszym stopniu,
ze względu na relatywnie niewielką liczbę obywateli w wieku produkcyjnym. Kraj ten koncentruje się na
poprawach możliwości zatrudniania ich w sektorze prywatnym. Już w 1997 r. Katar podejmował próby
ustanowienia systemu kwotowego, gwarantującego obywatelom tego paostwa 20% udział wśród pracowników
Strona 107 z 201
Niektóre ograniczenia dotyczą zarówno kobiet jak i mężczyzn, a wynikają ze specyfiki
społeczeostw krajów regionu. Dotyczy to na przykład braku możliwości podjęcia prac
fizycznych, które są wyłącznie domeną imigrantów. W ten sposób (teoretycznie327) zwiększa
się presja na zdobycie odpowiedniego wykształcenia. Dla wielu Katarczyków problematyczna
jest praca w sektorze prywatnym na zasadzie pracownika najemnego ze względu na
koniecznośd zależności od przełożonego, a także praca na zmiany o wyznaczonych porach 328.
Wiele ograniczeo dotyczy jednak wyłącznie kobiet, a związane są one z patriarchalną
kulturą arabską i kulturą muzułmaoską329. To zaś sprawia, że w krajach Zatoki Perskiej
kobiety zatrudniane są przede wszystkim w sektorze publicznym. Wynika to dwóch
powodów. Po pierwsze, pewne zawody, które można wykonywad w sektorze publicznym jak
pielęgniarka czy nauczycielka, korespondują z kulturową rolą kobiety w świecie arabskim, a
ponadto są uznawane za odpowiednie dla kobiet. Ponadto wymaga się, aby kobiety miały
odpowiednie warunki do pracy; baczy na bezpieczeostwo, stabilnośd zatrudnienia i
ograniczone (bądź kontrolowane) kontakty z płcią przeciwną. Sektor prywatny rządzi się w
większym stopniu prawami rynkowymi, co związane jest w większym niż w sektorze
publicznym naciskiem na efektywnośd i dyspozycyjnośd pracowników.
Pomimo tych ograniczeo coraz więcej kobiet w paostwach regionu decyduje się na
pracę w sektorze prywatnym, jednak nie na zasadzie pracownika najemnego, ale właściciela i
prezesa firmy. Istnieje kilka powodów, dla których kobiety w Zatoce Perskiej coraz częściej
realizują się właśnie w świecie biznesu. Po pierwsze, zakładając własną firmę kobieta jest
sama swoim szefem – sama ustala zatem warunki swojej pracy. Zmniejsza się więc
zagrożenie, że może zostad nieodpowiednio potraktowana w miejscu pracy. Po drugie,
prowadząc własną firmę kobieta może zatrudniad inne osoby do kontaktów z klientami i
podróży służbowych – w ten sposób rozwiązany zostaje problem mniejszej mobilności kobiet
oraz kontaktów z mężczyznami. Ponadto, praca w sektorze publicznym nie daje nawet
zdolnym kobietom możliwości awansu. Odczuwają to zwłaszcza kobiety z wyższym
wykształceniem, które cechuje niższa satysfakcja z wykonywanej pracy – często rutynowej,
nie dającej im szans na dalszy rozwój330. Problemu tego nie ma w przypadku własnej firmy.
Świat biznesu daje kobietom większe możliwości samorealizacji i sprawdzenia się, a kobiety
coraz częściej chcą z tego korzystad – ze względu na wyższy poziom wykształcenia, zmiany w
stylu życia, jak i stopniowe reformy społeczne.
sektora prywatnego, jednak założeo tych nie udało się nigdy spełnid – por. U. Fasano, R. Goyal, Emerging
Strains in GCC Labor Markets, IMF Working Paper, WP/04/71, 2004, s. 18 oraz Nationalisation: Ministry officials
visit offices, „The Peninsula”, 19.11.2007.
327
W paostwach Zatoki Perskiej występuje często rozbieżnośd między kwalifikacjami rodzimej siły roboczej a
wymaganiami stawianymi przez sektor prywatny. W 1997 r. połowa katarskich obywateli zatrudnionych w
sektorze publicznym miała wykształcenie średnie lub niższe – por. U. Fasano, R. Goyal, Emerging Strains in GCC
Labor Markets, IMF Working Paper, WP/04/71, 2004, s. 9.
328
Nationalisation: Ministry officials visit offices, op. cit.
329
Więcej na ten temat por. K. Górak-Sosnowska, Women on the Arab labour market. Option becoming reality,
„Studia Arabistyczne i Islamistyczne”, nr 12, 2004, s. 111-124.
330
M. Melte, The Impact of Education on Attitudes of Female Government Employees, “Journal of Management
Development”, Vol. 22, No. 7, 2003, s. 614.
Strona 108 z 201
Według danych katarskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych aktywnośd zawodowa
kobiet kształtuje się na poziomie 13%, a w sektorze publicznym stanowią one 15 tys. wśród
36 tys. pracowników (dane z 2003 r.). Kobiety stanowią ponad połowę pracowników
Ministerstwa Edukacji, Uniwersytetu Katarskiego331, a więc instytucji, w których praca nie
stoi w sprzeczności z tradycyjnym podziałem ról społecznych. Niemalże wszystkie kobiety
pracują w sektorze usług (97%)332 i są pracownikami najemnymi (99,8%)333. Według statystyk
Katarskiej Izby Przemysłowo-Gospodarczej (QCCI), obecnie w kraju działa 346 małych i
średnich przedsiębiorstw, które są zarządzane w całości przez kobiety. Jest to jednak
zaledwie 5% wszystkich zarejestrowanych w QCCI prywatnych przedsiębiorstw 334. Inne dane
podają, że 3600 obywatelek Kataru można określid jako kobiety biznesu, jednak tylko co
trzecia pracuje335.
Znikoma liczba kobiet biznesu nie wynika z ich niskich kwalifikacji. Połowa
absolwentów katarskich uczelni ukooczyła studia na kierunkach społecznych, prawniczych
lub biznesowych336. Zważywszy na to, że 70% studentów stanowią kobiety, można
przypuszczad, że mieszkanki Kataru mają niezbędną wiedzę do tego, aby prowadzid
samodzielną działalnośd gospodarczą. Katarkom nie udało się jednak uzyskad porównywalnie
wysokiej pozycji w sektorze prywatnym, jak Kuwejtkom czy obywatelkom ZEA337. Przyczyny
tego stanu rzeczy można upatrywad w większym konserwatyzmie społeczeostwa
katarskiego. Jeszcze dekadę temu kobiety miały równie niewiele praw jak kobiety w Arabii
Saudyjskiej – nie mogły prowadzid samochodu, głosowad, jak również pracowad na
stanowiskach kierowniczych, gdzie mogłyby nadzorowad mężczyzn338. W 1995 r. rządy w
kraju objął emir szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, który jest najmłodszym władcą w
paostwach Zatoki Perskiej. Emir przeprowadził wiele reform mających na celu zwiększenie
uczestnictwa kobiet w życiu gospodarczym i politycznym (por. poniżej) kraju, jednak zmiany
legislacyjne nie wywołują automatycznie zmian norm społecznych – chociaż mogą je
inicjowad.
Arabski oddział „Forbes” przedstawił w marcu 2006 r. ranking 50 najbardziej
wpływowych arabskich kobiet biznesu. Mieszkanki paostw Zatoki Perskiej zajęły w nim
ponad połowę miejsc, a w pierwszej dwudziestce – trzy czwarte. Do rankingu
zakwalifikowały się dwie obywatelki Kataru – Ibtihadż Al-Ahmadani (pozycja 12) oraz Aisza
Al-Fardan (pozycja 24)339. Ibtihadż Al-Ahmadani (l. 40) ukooczyła studia na Zachodzie. Od
1989 r. pracuje w rodzinnej korporacji Ahmadani Group, której prezesem jest jej ojciec. Al331
Rektorem Uniwersytetu Katarskiego od 2003 r. jest szajcha Abd Allah al-Misnad, por. także: Qatari Woman,
Ministry of Foreign Affairs, http://www.mofa.gov.qa.
332
Human Development Report, op. cit., s. 338.
333
Women and Men in Qatar, Statistical Profile, State of Qatar, kwiecieo 2006, s. 66.
334
Qatari businesswomen set new targets, “The Peninsula”, 12.08.2007.
335
S. Nair, Lady on Board, “Qatar Today”.
336
Wyliczenia własne na podstawie danych Institute for Statistics, UNESCO, http://www.uis.unesco.org.
337
Qatar hosts Muslim-businesswomen forum this month, KUNA 7.01.2008.
338
Y. Trofimov, Lifting the Veil: in a Quite Revolt, Qatar is Snubbing Neighboring Saudis – Sheik Hamad’s
Modernization Means Women Drive Cars, Doha Nightlife is hopping – Two views of an Islamic Strain, “Wall
Street Journal”, 24.10.2004, s. A1.
339
Top businesswomen to debate economic role of women at Forbes Arabia event, Strategiy.com, 26.03.2006.
Strona 109 z 201
Ahmadani jest sekretarzem generalnym Qatari Businesswomen Forum oraz członkiem
zarządu QCCI, a zarazem jedyną kobietą340. Aisza Al-Fardan (l. 36) jest wiceprezesem
Alfardan Automobiles & Sports Motor Company, należącej do Alfardan Group, a także
przewodniczącą Qatari Businesswomen Forum. W rodzinnej firmie pracuje od 2003 r.,
przedtem była zatrudniona w Commercialbank, w którym awansowała na kierownika
działu341.
Ścieżki karier obu kobiet są typowe dla zdecydowanej większości arabskich
businesswomen, zwłaszcza tych z krajów Zatoki Perskiej. Oprócz determinacji i motywacji
samych kobiet kluczową (i decydującą) rolę odgrywa wsparcie męskich członków rodziny, w
odpowiednim momencie proponujących im pracę w rodzinnej firmie. Zatrudnienie w
rodzinnej firmie poprzedzają często studia na zachodnich uczelniach 342. Obydwie kobiety są
ambasadorkami większego udziału kobiet w gospodarce. Ibtihadż Al-Ahmadani stanęła do
wyborów do QCCI, zaś z inicjatywy Aiszy Al-Fardan Alfardan Automobiles wraz z
Commercialbank urządziły spotkanie na temat „Czego chcą kobiety” dla czołowych kobiet
biznesu343.
Polityka: fasadowa emancypacja?
Katar jest księstwem z władzą dziedziczną należącą do rodu Al Sani. Władzę
wykonawczą sprawuje rząd z premierem – mianowany przez emira, a organem doradczym
jest Rada Konsultacyjna, która liczy 45 miejsc. Uchwalona w Katarze konstytucja (art. 35)
zakłada równe traktowanie wszystkich mieszkaoców niezależnie od płci, narodowości, języka
czy religii. W praktyce, według prawa muzułmaoskiego kobiety mają mniejsze możliwości w
zakresie rozwodu, otrzymania opieki nad dziedmi i dziedziczenia. Aby uzyskad prawo jazdy
Katarki muszą uzyskad zgodę męskiego opiekuna, czasami jest ona także wymagana przy ich
samodzielnych podróżach344.
Tym niemniej można wskazad na reformy mające na celu zwiększenie praw
politycznych kobiet. Szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani utworzył w 1998 r. w ramach
Najwyższej Rady ds. Rodziny Komitet ds. Kobiet, a w następnym roku jako pierwszy w
regionie wprowadził prawa wyborcze dla kobiet na stopniu samorządowym. W wyborach
municypalnych stanęło sześd (na 248 ogółem) niezależnych kandydatek, jednak żadna z nich
nie uzyskała mandatu345. Jedna z nich Muza Al-Malki uważa, że o ich porażce zadecydował
fakt, iż nie zdobyły głosów kobiet346, które stanowiły ponad 40% wyborców347. Z problemem
340
Women who lead, Zawya.com, październik 2006.
Two Qatari women in top 50 from Arab world: Report, “The Peninsula”, 26.03.2006.
342
Więcej na ten temat por. K. Górak-Sosnowska, Wizerunki kobiet sukcesu w świecie arabskim, referat
wygłoszony na seminarium Proces komunikowania. Teoria i praktyka, zorganizowanym przez Katedrę Socjologii
SGH 8.05.2007.
343
Qatar: Alfardan Automobiles and Cb unit hold event for businesswomen, “The Peninsula”, 15.05.2007.
344
Freedom in the World: Qatar (2006), Freedom House 2006.
345
World: Middle East Election defeat for Qatar women, BBC, 9.03.1999.
346
Women’s Rights in the Middle East and North Africa: Qatar, Freedom House, 14.10.2005.
347
Women and Men in Qatar, op. cit., s. 77.
341
Strona 110 z 201
tym borykają się także inne mieszkanki paostw Zatoki Perskiej, starające się wykorzystad
czynne prawo wyborcze. Wyborczynie preferują jednak mężczyzn, uważając ich za bardziej
odpowiedzialnych. Z kolei komunikacja startujących w wyborach kobiet z potencjalnymi
wyborcami mężczyznami utrudniona jest przez normy społeczno-religijne348.
Pomimo tych utrudnieo, w wyborach municypalnych na drugą kadencję w 2003 r.
jedno z miejsc w Centralnej Radzie Municypalnej otrzymała kobieta – szajcha Jusuf Hasan AlDżufairi. Jest ona pierwszą kobietą, która uzyskała swój mandat w drodze wyborów. Szajcha
została ponownie wybrana w 2007 r., pozostałe dwie kobiety startujące w wyborach nie
uzyskały mandatu349.
Pomimo uzyskania w 2003 r. prawa startowania w wyborach do Rady Konsultacyjnej,
żadna kobieta nie jest jej członkiem. Jedną z dwóch kobiet w rządzie jest szajcha bint Ahmad
Al-Mahmud, która została mianowana na stanowisko Ministra Edukacji w 2003 r. Zanim
została ministrem pracowała jako nauczycielka języka arabskiego w Ministerstwie Edukacji.
Rozpoczynając swoją kadencję Al-Mahmud zdecydowała się na realizację dwóch celów:
podniesienia poziomu edukacji w Katarze, zwłaszcza wyższej oraz zniesienia segregacji
pomiędzy płciami w szkołach350. Ponadto wyższe stanowiska paostwowe zajmują trzy kobiety
z rodziny emira – szajcha Aisza bint Chalifa Al Sani jest przewodniczącą Komitetu
Elekcyjnego351, szajcha Ghalia bint Muhammad Ibn Hamad Al Sani – wiceprzewodniczącą
Narodowej Komisji ds. Praw Człowieka, a ponadto kieruje Generalną Dyrekcją ds. Zdrowia,
była także ministrem zdrowia, a siostra emira jest wiceprzewodniczącą Najwyższej Rady ds.
Rodziny352.
Najbardziej znaną kobietą w życiu publicznym jest niewątpliwie Pierwsza Dama
Kataru, szajcha Muza – jedyna z trzech żon emira, która pokazuje się w miejscach
publicznych i towarzyszy mężowi. Szajcha jest przewodniczącą Fundacji Katarskiej, Rady
Najwyższej ds. Rodziny, wiceprzewodniczącą Rady Najwyższej ds. Edukacji, a także
specjalnym wysłannikiem UNESCO ds. edukacji. Poza wymienionym już Education City, dzięki
niej powstał kanał Al-Dżaziry dla dzieci i zainicjowała integracyjny program edukacyjny dla
dzieci niepełnosprawnych353; zainaugurowała także cykl otwartych dyskusji – Doha Debates.
Żona emira znalazła się wraz z trzema innymi Arabkami w rankingu Forbes’a z 2007 r. stu
348
Z tego powodu Najwyższa Rada ds. Rodziny przy współpracy amerykaoskiej MEPI (Middle East Partnership
Initiative) zdecydowała się na zorganizowanie kursu politycznego dla kobiet z paostw Zatoki. 60 uczestniczek
uczyło się w jaki sposób prowadzid kampanię wyborczą, jak zaskarbid sobie przychylnośd głosujących, a także
uczestniczyło w warsztatach dotyczących sposobu wypowiadania się, image i planowania ścieżki kariery – por.
E. Kelleher, Al-Khalij Women’s Campain Initiative set for Doha, Qatar Feb 14-18, U.S. Department of State,
http://usinfo.state.gov, 13.02.2004.
349
Arab Political Systems: Baseline Information and Reforms: Qatar, Carnegie Resource Page, 24.01.2008.
350
Qatar: first woman minister appointed, Feminist Daily News Wire, 15.05.2003.
351
Komitet ten został utworzony z inicjatywy szajchy Muzy, aby podnieśd wśród katarskich kobiet świadomośd
na temat demokratycznych wyborów i przysługujących im praw – zarówno czynnych jak i biernych – wiadomośd
email od Nur Al-Malki, dyrektora Departamentu Kobiet Najwyższej Rady ds. Rodziny w Katarze z 7.02.2008.
352
Qatar: Country Reports on Human Rights Practices, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor, US
Department of State, 8.03.2005.
353
Women and Men in the State of Qatar, op. cit., s. 45.
Strona 111 z 201
najbardziej wpływowych kobiet świata, a przez wiele osób porównywana jest do znanej w
świecie jordaoskiej królowej Rani. Dla wielu kobiet szajcha jest wzorem osobowym.
Zmiany mające na celu zwiększenie udziału arabskich kobiet w polityce są widoczne,
jednak sceptycy określają je mianem „demokracji fasadowej”. Wskazują na to autorzy Arab
Human Development Report 2005: fakt, że kobiety zajmują dane stanowisko ma charakter
symboliczny, udział kobiet ograniczony jest do konkretnych branży (edukacja, sprawy
kobiet), a ponadto uwarunkowany presją otoczenia354. Do podobnego wniosku dochodzi
dziennikarz znanej gazety zatokowej “Arab News”: powoływanie pojedynczych kobiet na
stanowiska ministrów w takich paostwach jak ZEA, Kuwejt, Katar, ale także Malezja,
Indonezja czy Pakistan, jest substytutem prawdziwych reform społecznych, albowiem nie
pociąga za sobą faktycznych działao służących równouprawnieniu kobiet w tych
społeczeostwach355.
***
Mieszkaocy Kataru przyzwyczajeni są do tradycji, jednakże wielu z nich jest dumnych
z reform wprowadzanych przez emira. Dziekan Wydziału Szari’atu Uniwersytetu Katarskiego,
Abd Al-Hamid Al-Ansari, w latach 80. uznany niemalże za apostatę ze względu na swoją
walkę o prawa kobiet mówi: „Uważam się za dobrego wahhabitę, a mogę byd nowoczesny i
postrzegad islam w sposób bardziej otwarty (…) uwzględniamy zmiany, jakie zachodzą na
świecie i nie jesteśmy tak ograniczeni, jak ci w Arabii Saudyjskiej”356.
Katar jest paostwem, które w unikatowy jak na kraje Zatoki Perskiej sposób balansuje
pomiędzy tradycją a nowoczesnością. Ilustruje to otwarta debata studencka zorganizowana
przez Fundację Katarską na temat tego, czy w szkolnictwie wyższym powinna obowiązywad
segregacja płci. Zwolennicy segregacji wskazywali na rolę tradycji i norm społecznych
sprzyjających segregacji, podczas gdy jej przeciwnicy wskazywali na potrzebę większej
otwartości i integracji społecznej. Debatę wygrali zwolennicy segregacji stosunkiem głosów
108 do 81, co wskazuje jak silnie zakorzenione są tradycyjne wartości w tym społeczeostwie.
Najistotniejszy jest jednak fakt, że do takiej debaty doszło, a jej uczestnicy mogli swobodnie
wyrażad swoje poglądy357.
Wszystko to daje możliwości kobietom do zwiększenia swojej aktywności zarówno w
sferze gospodarki jak i polityki. Należy jednak zwrócid uwagę na dwa ograniczenia. Po
pierwsze, wszystkie przedstawione kobiety wywodzą się ze znamienitych rodów. Często rody
te mają znaczący wpływ na życie gospodarcze i polityczne kraju, a inni ich członkowie
zajmują istotne funkcje w paostwie. To właśnie z wysokiej pozycji społecznej czerpią kobiety
legitymizację dla swoich działao. Po drugie, kobiety te można postrzegad jako swego rodzaju
ikony modernizacji, a zarazem wyjątki potwierdzające regułę. Wydaje się bowiem, że nie ma
związku między ich wysokimi pozycjami a udziałem kobiet w życiu gospodarczym i
354
Women’s political participation increasing but still limited, says Arab Human Development Report 2005,
UNDP 2005, s. 1-2.
355
M. Parker, The Politics of Female Empowerment, “Arab News”, 25.03.2007.
356
Y. Trofimov, Lifting the Veil, op. cit.
357
ABP Student Debate, Qatar Foundation, http://www.qf.edu.qa/output/page1245.asp.
Strona 112 z 201
politycznym kraju, który – jak pokazano – jest niewielki i obwarowany licznymi
ograniczeniami.
Formułując takie sądy należy jednak wziąd pod uwagę element czasu. Reformy, jakie
mają miejsce w Katarze, zostały zapoczątkowane kilkanaście lat temu, a biorąc pod uwagę
silnie zakorzenioną tradycję, nie mogą byd zbyt gwałtowne. Co więcej, muszą przebiegad w
określonych ramach. Kobiety na Zachodzie legitymizują swoje dążenia do większej
aktywności w życiu publicznym odwołując się do odpowiednich przepisów prawnych,
tymczasem w krajach Zatoki Perskiej – w tym w Katarze – możliwości ich działania
determinuje rodzina i normy społeczne358. Nie oznacza to jednak, że zmiany nie są możliwe.
Udział kobiet w życiu publicznym będzie wzrastał, jednak stopniowo, na zasadzie ewolucji, a
nie rewolucji.
358
S. Nair, Lady on Board, op. cit.
Strona 113 z 201
Katarzyna Brataniec
W stronę nowoczesności – problemy edukacji w Katarze
Kolejne raporty Arab Human Development z lat 2002 i 2003 podkreślały znaczenie
edukacji dla rozwoju świata arabskiego. W porównaniu z Zachodem, a także innymi krajami
rozwijającymi się, kraje arabskie wypadają niezwykle słabo. Według raportu z 2002 r.
analfabeci stanowią około 40% dorosłych mieszkaoców świata arabskiego, z czego dwie
trzecie to kobiety. Jednym z podstawowych problemów pozostaje jakośd edukacji i brak
zintegrowanej wizji systemu oświaty w poszczególnych krajach. Świat arabski dzieli z
wieloma innymi paostwami pozaeuropejskimi trudności wynikające z ostrego rozwarstwienia
społecznego, braku powiązao między zdobytym wykształceniem i kwalifikacjami a realiami
rynku, emigracji najlepiej wykształconych obywateli.
Pomimo znaczących postępów osiągniętych przez paostwa arabskie w dziedzinie
edukacji: zmniejszenia różnic w dostępie do szkół między chłopcami a dziewczynkami,
ograniczenia analfabetyzmu, zwiększenia liczby szkół podstawowych i średnich, nadal nie
mogą one konkurowad z krajami zachodnimi, ponieważ zdobyte wykształcenie nie przekłada
się na możliwości znalezienia odpowiedniej pracy359. Składa się na to niska jakośd nauczania
w arabskich szkołach, która nie spełnia standardów międzynarodowych (co widad np. w
niskim wynikach arabskich uczniów w międzynarodowych testach porównawczych typu
PIRLS), czasami jest niższa niż w innych krajach rozwijających się. Głównym problemem
arabskiego szkolnictwa wyższego jest brak związku między zdobytymi w szkole kwalifikacjami
a wymogami rynku pracy. System szkolnictwa nastawiony jest przede wszystkim na
zapewnienie kadry sektorowi publicznemu, nie uwzględnia potrzeb sektora prywatnego,
który stawia na wyższe umiejętności, zwłaszcza praktyczne, ze strony absolwentów. Niska
jakośd nauczania na wszystkich szczeblach wynika ze stosowania przestarzałych programów i
metod nauczania, kształcenia teoretycznego, braku odpowiednich podręczników,
utrudnionego dostępu do praktyk zawodowych.
Wysokie bezrobocie wśród studentów wiąże się z przewagą kierunków
humanistycznych: studiów społecznych, ekonomicznych i prawniczych oraz ograniczoną
popularnością nauk ścisłych, inżynierii, medycyny, rolnictwa i studiów technicznych. Istotne
przy wyborze studiów są uwarunkowania kulturowe takie jak niski prestiż zawodów
kojarzonych z pracą fizyczną, łączenie wykształcenia z awansem społecznym a nie
podniesieniem kwalifikacji. Większośd szkół prywatnych w krajach arabskich zapewnia
wykształcenie wyższej jakości i naukę języków obcych, które daje możliwośd znalezienia
dobrze płatnej pracy w sektorze prywatnym. Niska jakośd paostwowej edukacji przyczynia do
utrzymania wysokiej stopy bezrobocia w świecie arabskim, które dotyka przede wszystkim
359
K. Górak-Sosnowska, Edukacja w świecie arabskim – względnośd sukcesu, [w:] Świat arabski w procesie
przemian. Zmiany społeczne i kulturowe oraz reformy polityczne, A. Kapiszewski (red.), Księgarnia Akademicka
Kraków, 2008, s. 29.
Strona 114 z 201
ludzi młodych i kobiety. Kobiety znajdują zatrudnienie w szkołach, szpitalach, urzędach i
sektorze usług, wykonują także prace społeczne360. Specyfiką krajów arabskich są
wykształceni przez paostwo bezrobotni. Wspólnym niebezpieczeostwem systemów edukacji
w świecie arabskim jest rozwarstwienie oświaty, nieprzekraczalny podział między
szkolnictwem publicznym, bezpłatnym, ale gorszym i prywatnym, bardzo drogim o wyższej
jakości. Jeśliby ten niepokojący podział miałby się utrzymad, kraje arabskie mogłyby stracid
szansę na osiągnięcie stabilizacji i społecznego rozwoju361.
Obecnie w świecie arabskim mamy do czynienia z różnymi typami reakcji na proces
modernizacji i odmienne wzorce kulturowe, które proces ten ze sobą przynosi. Z reguły są
one wymieszane; w jednym kraju może występowad zdecydowany opór wobec właściwych
dla nowoczesnych społeczeostw wartości zachodnich obok akceptacji wielu nowych
rozwiązao ekonomicznych, dotyczących organizacji pracy i funkcjonowania rynku.
Najprościej zaistniałą sytuację określid można za pomocą kategorii dualizmu społecznokulturowego. Społeczeostwa krajów arabskich to w większości społeczeostwa tradycyjne,
jednakże ich aspiracje i dążenia rozbudzane są przez uczestnictwo w kulturze masowej;
szczególnie odnosi się to do ludzi młodych. Prawo do pracy i możliwości utrzymania się z niej,
osiągnięcia dobrobytu i zdobycia wykształcenia należą do podstawowych zdobyczy
społeczeostw nowoczesnych, niewątpliwie podzielane są także przez młodzież w krajach
arabskich. Jest to szczególnie dobrze widoczne w paostwach eksportujących ropę naftową.
Nowoczesne społeczeostwo konsumentów współistnieje w nich obok lub w obrębie
tradycyjnych ram społecznych wyznaczanych przez prawo szari’atu. Konsumentkami są na
przykład kobiety okryte abają, które dokonują zakupów w centrach handlowych niczym
nieróżniących się od sklepów zachodnich.
Społeczeostwa krajów arabskich dążą do posiadania wpływu na życie polityczne
i społeczne, natomiast przeszkody stojące na drodze ich realizacji mają swoje źródło nie tylko
w kulturze, ale przede wszystkim w autorytarnych systemach politycznych. Hagen uważa, że
w społeczeostwie, w którym nie zmienia się technologia nie zmieniają się również pozostałe
elementy kultury, ponieważ to technologia i technika są motorami zmian cywilizacyjnych,
prowadzących następnie do zmian w sferze osobowościowej362.
Edukacja a rynek pracy
Na tle podejmowanych przez paostwa arabskie wysiłków mających na celu
zmniejszenie analfabetyzmu i podniesienie wykształcenia kobiet, projekt Education City
promowany w Katarze przez królewska rodzinę jest nowatorski i przemyślany. Inicjatywa
360
O. Wincler, Population Growth, Migration and Socio-Demographic Policies in Qatar. Data and Analysis, The
Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African Studies, lipiec 2000, s.16.
361
The Arab Human Development Report 2002, Freedom, education and women’s empowerment, UNDP 2002,
s. 53-54.
362
E. Hagen, On the Theory of Social Change. How Economic Growth Begins, Homewood 1962, s. 25, za: K.
Krzysztofek, A. Ziemioski, M. S. Szczepaoski, Kultura a modernizacja społeczna, Instytut Kultury, Warszawa
1993, s. 8.
Strona 115 z 201
rodziny emira wydaje się tym cenniejsza dla społeczeostwa katarskiego, że około 85%
stanowią ludzie młodzi poniżej 40 roku życia363. Pierwsze szkoły dla chłopców powstały w
1952 r., a dla dziewczynek w 1955 r. Rząd Kataru rozpoczął intensywne inwestowanie w
edukację. Zyski ze sprzedaży ropy naftowej przyczyniły się do zwiększenia nakładów na
oświatę w latach 50. i 60.
W latach 70. odsetek analfabetów sięgał 67,3% populacji młodzieży w wieku 15 lat,
natomiast wśród 15-19-latków było to 21,8%, a wśród osób powyżej 50. roku życia
przekraczał 85%364. W 1997 r. już około 79% mężczyzn i 80% kobiet umiało czytad i pisad.
Obecnie w Katarze liczba wykształconych kobiet jest najwyższa w regionie. Do 2004 r.
zwiększyła się znacząco liczba obywateli umiejących pisad i czytad, sięgając 89%.
Reforma edukacji stała się drogą do uniezależnienia się Kataru od napływowej siły
roboczej, szczególnie w sektorze prywatnym zdominowanym przez pracowników z Azji. Stąd
celem rządu stało się promowanie wykształcenia technicznego wśród społeczeostwa i
umożliwienie wszystkim obywatelom wolnego i równego dostępu do edukacji na wszystkich
szczeblach. Osobne szkoły są przeznaczone dla chłopców i osobne dla dziewcząt.
Ministerstwo Edukacji stworzyło także sied wieczorowych klas dla osób starszych, które nie
miały dotąd żadnych możliwości kształcenia.
Chociaż pierwszy uniwersytet został założony w Katarze w 1977 r., nadal wielu
Katarczyków wyjeżdżało na studia zagranicę, przeważnie do Stanów Zjednoczonych i Wielkiej
Brytanii. Katarski Uniwersytet obecnie składa się z siedmiu wydziałów: edukacji, humanistyki
i nauk społecznych, nauk przyrodniczych, szari’atu i islamistyki, inżynierii, administracji i
ekonomii oraz technologii. Uniwersytet zapewnia uzyskanie licencjatu na wszystkich
wydziałach, magisterium natomiast można uzyskad na kierunkach biznesu, administracji i
ochrony środowiska. Rok akademicki składa się z dwóch semestrów, pierwszy rozpoczyna się
we wrześniu i kooczy w styczniu, natomiast drugi rozpoczyna w lutym i kooczy w czerwcu.
Uczelnia oferuje także kursy letnie. Zajęcia prowadzone są w języku arabskim i angielskim: po
arabsku na wydziałach edukacji, sztuki i nauk społecznych, po angielsku na naukach
przyrodniczych, inżynierii i studiach ekonomicznych365.
Coraz popularniejsza staje się edukacja prywatna, ponieważ rząd zapewnia szkołom
prywatnym podręczniki, budynki, opiekę medyczną ponadto zwalnia je z opłat za wodę i
elektrycznośd. Na przełomie 2004 i 2005 r. w szkołach prywatnych uczyło się około 62 tys.
uczniów366.
Tradycyjna edukacja w Katarze opiera się na pamięciowym opanowaniu Koranu i
studiowaniu religijnych zasad w szkółkach zwanych kuttab. Edukacja paostwowa ma
charakter trzystopniowy i składa się z nauczania początkowego obejmującego sześd lat,
trzyletniego gimnazjum oraz trzech lat szkoły średniej. W Katarze istnieje 113 szkół
podstawowych, 56 gimnazjów i 41 szkół średnich. Rząd zapewnia także bezpłatną edukację
dla dzieci imigrantów, którzy pracują w sektorze publicznym. W Katarze istnieje również
363
O. Wincler, Population Growth, Migration and Socio-Demographic Policies in Qatar, op. cit., s. 13.
Ibidem, s. 25.
365
Informacje za: http://www.qatarembassy.net/education.asp.
366
Por. http://www.ciaonet.org/atlas/QA/Economy/Blackground/20070207-6292.html.
364
Strona 116 z 201
edukacja dla dzieci specjalnej troski, od 1981 r. dla chłopców, od 1982 r. dla dziewcząt.
Otworzone zostały dwie szkoły dla dzieci chorych umysłowo. W 1973 r. utworzono Instytut
Językowy zajmujący się nauczaniem arabskiego, angielskiego i francuskiego.
Podstawą dla kształtowania systemu oświaty jest religia narodowa, islam i katarska
konstytucja367. Katar podjął się reformy przekształcenia systemu oświaty zgodnie ze
standardami światowymi. Projekt został nazwany Edukacja dla Nowej Ery (ENE – Education
for a New Era), a kierownictwo nad nim przyjął emir Kataru szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani.
Inicjatywę rozpoczęto w maju 2001 r., a jej celem jest stworzenie nowoczesnego,
publicznego szkolnictwa, mającego zapewnid katarskiej młodzieży najlepszą z możliwych
edukację. Celem nadrzędnym jest zmodernizowanie społeczeostwa katarskiego i włączenie
Katarczyków do nowoczesnego społeczeostwa światowego368. Reforma ma przede
wszystkim zerwad z dotychczasowy modelem edukacji w paostwach arabskich, który ma
charakter scentralizowany i skostniały na rzecz zarządzania bardziej nowoczesnego i
efektywnego. Każda szkoła ma mied niezależny charakter jednocześnie spełniając
ustanowione standardy programowe w języku arabskim i angielskim. Edukacja dla Nowej Ery
przewiduje szeroką autonomię szkół i nauczycieli w wyborze metod nauczania, kadry i
zaspokajaniu indywidualnych potrzeb studentów oraz rodziców. Szkoły biorą
odpowiedzialności za wyniki nauczania i postępy wychowanków, same decydują o
realizowaniu różnorodnych projektów z bogatej oferty programowej. Rodzice decydują o
wyborze szkoły dla swoich dzieci.
Nad przebiegiem reformy czuwa powołana przez emira w 2002 r. Nadrzędna Rada ds.
Edukacji, której członkowie stanowią elitę biznesu i nauki, także sfer rządowych.
Współpracująca z Ministerstwem Edukacji Rada posiada także ciała pomocnicze: Instytut
Edukacji (zajmujący się standardami programowymi i kształceniem nauczycieli), Instytut
Ewaluacji i Wyższy Instytut Edukacji. Katar korzysta z pomocy zachodnich instytucji m.in.
australijskich i brytyjskich oraz ich ekspertów w przeprowadzaniu reformy. Rodzina panująca
powołała również Katarską Fundację dla Edukacji, Nauki i Rozwoju Wspólnoty (Qatar
Foundation for Education, Science and Community Development) realizującą wizję
nowoczesnego kształcenia w kraju zawierającego informatykę, islamistykę, biznes, medycynę
oraz muzykę. Fundacja prowadzi także rozmowy z naukowcami arabskimi, którzy
wyemigrowali na Zachód o nawiązaniu ścisłej współpracy.
W latach 80. działania rządu zmierzały do zatrudnienia na wyższych stanowiskach w
sektorze publicznym pierwszych absolwentów uniwersytetu, nie zważając na ich brak
doświadczenia. Płacono także pensje studentom podejmującym studia na kierunkach
technicznych369. Ustanowiono limity zatrudnienia dla obcych pracowników w sektorze
prywatnym, pomimo tego nie zdołano zmniejszyd w nim udziału imigrantów jako siły
roboczej. Złożyło się na to wiele przyczyn: zbyt mała populacja zdolnych do pracy obywateli
367
Ministry of Education, http://www.moe.edu.qa/Arabic/index.shtml za: S. Yamani, Toward a National
Education Development Paradigm in the Arab World: A Comparative Study of Saudi Arabia and Qatar, alNakhlah, wiosna 2006.
368
SEC, http://www.englisheducation.gov.qa, za: S. Yamani, op. cit.
369
O. Wincler, op. cit., s. 28.
Strona 117 z 201
Kataru w stosunku do potrzeb rynku, ograniczone zatrudnienie kobiet, duży odsetek
bezrobotnej młodzieży. Wskazad należy także przywiązanie młodzieży do przedmiotów
humanistycznych, sztuk pięknych i nauk społecznych przy nikłym zainteresowaniu
kierunkami ścisłymi i technicznymi (jedynie 20% studentów)370. Wybór młodzieży
spowodowany był takim samym wynagrodzeniem w sektorze publicznym niezależnie od
posiadanego wykształcenia technicznego czy humanistycznego. Bardziej prestiżowe pozycje
w biurokracji osiągane były przez osoby z wykształceniem społecznym bądź artystycznym.
Manualne i techniczne prace pozostawiono dla obcej siły roboczej.
Katar określany jest często jako paostwo rentierskie, ponieważ czerpie nieomal
większośd dochodów z eksportu ropy i innych naturalnych surowców, głównie gazu. Nawet
sektor prywatny w znacznym stopniu zależny jest od kontraktów rządowych. Dochody z ropy
naftowej przeznaczane są na utrzymanie stabilnego porządku politycznego, beneficjentem
wsparcia rządowego staje się całe społeczeostwo także jego najniższe warstwy. Paostwo na
szeroką skalę zapewnia zaplecze socjalne dla swoich obywateli, tworzy również miejsca
pracy. Sektor prywatny skazany jest na napływową siłę roboczą (około 98%), w którym
warunki pracy są gorsze niż w sektorze publicznym m.in. przez niższe płace 371. Większośd
Katarczyków chce pracowad w sektorze paostwowym, co prowadzi do wysokiego bezrobocia
(ponad 40% nakładów paostwa przeznaczone było na pensje według danych MFW z 1996
r.)372.
Education City
Education City jest jednym z niezależnych organów Fundacji, jego działalnośd
rozpoczęła się w 2002 r. Idea Education City opiera się na ścisłej współpracy z uczelniami
amerykaoskimi: artystycznymi takimi jak Virginia Commonwealth University College of Fine
Arts and Design, technicznymi Texas A&M University i medycznymi Cornell’s Weill Medical
College, Canada North Atlantic College of Technology w 2004 r. dołączył Georgetown
University. Obecnie trwają rozmowy z innymi uczelniami ekonomicznymi i dziennikarskimi
(Northwestern University School of Jurnalism). College medyczny organizuje kursy przez
sześd lat, w zeszłym roku naukę zakooczyli pierwsi absolwenci. Virginia University od 10 lat
prowadził zajęcia dla katarskich kobiet, obecnie rozpoczyna kursy także dla mężczyzn.
Carnegie Mellon oferuje kursy komputerowe i ekonomiczne. Texas A&M, będąca największą
uczelnią w Education City, naucza inżynierii, przede wszystkim, naftowej.
Amerykaoskie uniwersytety określają zasady rekrutacji, zatrudniają własną kadrę i
odpowiadają za programy nauczania. Na terenie kampusu wprowadzono także elementy
amerykaoskiej kultury uniwersyteckiej takie jak „Crazy Week”, „Pajama Day”, „Aggie
Muster”, w których studenci z Kataru mogą nie uczestniczyd, jeśli są one niezgodne z ich
kulturą i religią. Te akademickie święta należą niewątpliwie do kultury popularnej, a w
370
Ibidem, s. 29.
Ibidem, s. 30.
372
Ibidem, s. 32.
371
Strona 118 z 201
oczach muzułmanów stanowią element konsumpcyjnego materializmu Zachodu i są
traktowane jako swego rodzaju afront dla wartości muzułmaoskich. Jednak muzułmaoska
elita i inteligencja nie jest w stanie przeciwstawid tej kulturze żadnego alternatywnego
paradygmatu kulturowego373. Projekt wspomagany jest przez nowoczesną technologię:
internetowe biblioteki, nauczanie na odległośd. Dla wielu studentów uniwersytety organizują
wyjazdy do macierzystych kampusów w Stanach.
Education City ma jednak kłopoty z kadrą uniwersytecką. Pomimo zapewnienia
mieszkania, różnego rodzaju ulg i bonusów, przywilejów podatkowych niewielu profesorów
amerykaoskich decyduje się na przyjazd do Kataru. Uczelnie zatrudniają więc profesorów na
kilka tygodni, podczas których dają oni cykl wykładów. Około 15% wykładów w Cornell
Medical School odbywa się za pomocą videokonferencji. Studenci są zachęcani do
studiowania na kilku uczelniach dzięki stypendiom zagranicznym. Główną ideą projektu jest
stworzenie międzynarodowego i wielokulturowego środowiska. Rzeczywistośd w Katarze
daleka jest od tej wizji, zazwyczaj Katarczycy nie stykają się bowiem z imigrantami z innych
krajów374.
Education City obejmuje instytucje: Akademię Katarską (Qatar Academy) zajmującą
się promowaniem krytycznego myślenia, Akademicki Program Pomostowy (Academic Bridge
Program) mający przygotowad uczniów szkół średnich do przyjęcia na amerykaoskie
uniwersytety, Centrum Rozwoju Społecznego (Social Development Center), Park Nauki i
Technologii (Science and Technology Park). Jedną z najważniejszych instytucji Education City
jest Instytut Nauk Politycznych (Rand-Qatar Policy Institute), który prowadzi badania,
stanowi zaplecze techniczne i kształci analityków w regionie. Między innymi w wyniku
konsultacji Rand Policy Institute i strony rządowej przeprowadzono zmiany programu
nauczania na szczeblu podstawowym i wyższym w celu zwiększenia liczby godzin nauczania
języka angielskiego, matematyki i innych przedmiotów ścisłych zamiast języka arabskiego i
religii. Oprócz tych instytucji od 2006 r. istnieje Fundusz Narodowy ds. badao (Qatar National
Research Fund), wspierający badania studentów jak i specjalistów użyteczne dla sektora
publicznego jak i prywatnego. Żona emira szajcha Muza bint Nassir al-Misnad przewodniczy
niemal wszystkim nowym inicjatywom edukacyjnym w Katarze.
Education City jest projektem otwartym, wciąż nowe instytucje i uczelnie zapraszane
są do współpracy. W trakcie tworzenia (otwarcie przewiduje się w 2010 r.) znajduje się
nowoczesne centrum medyczne (Specialty Teaching Hospital) służące zapoznaniu studentów
z najnowocześniejszymi technologiami mającymi zastosowanie w medycynie. Jest to
pierwszy projekt tego rodzaju w świecie arabskim, polegający na przeszczepieniu obcego
systemu edukacji na grunt arabski. Education City może stanowid dla niektórych przykład
globalizacji edukacji, ale i niezwykłej otwartości intelektualnej rodziny panującej. Otwartośd
jest jedną z dróg ochrony kultury islamu przed zawłaszczeniem jej przez radykalnych
fundamentalistów muzułmaoskich. Katar modernizuje się starając się nie prowokowad
373
B. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosłych i połyka obywateli, Muza SA,
Warszawa 2008, s. 410.
374
T. Lewin, In Oil-Rich Mideast, Shades of the Ivy League, “The New York Times”, 11.02.2008.
Strona 119 z 201
ekstremistów postrzegających Zachód jako wroga. Education City odwołuje się do
najlepszych tradycji cywilizacji islamu, złotego wieku, kiedy to kultura Arabów stała na
poziomie znacznie przewyższającym cywilizację Europy. Dzięki rozwojowi edukacji zgodnie z
modelem zachodnim jako gwarantem jej jakości, Arabowie będą zdolni zachowad własne
wartości kulturowe jednocześnie wprowadzając reformy polityczne i ekonomiczne.
Fundamentem projektu ma byd tolerancja dla innych kultur i idei dotąd obcych dla świata
arabskiego375. Rodzina królewska finansuje cały projekt, począwszy od budowy kampusu po
pensje i mieszkania kadry profesorskiej sprowadzanej ze Stanów Zjednoczonych. Większośd
uczelni amerykaoskich nie chce ujawnid wysokości środków uzyskanych od rodziny panującej
argumentując, że nie kwestie finansowe stanowią główny czynnik ich motywacji. W 2001 r.
prasa ujawniła, że Cornell University otrzymał około 750 mln USD na pierwsze 10 lat
działalności od Fundacji Katarskiej.
Szczególne uwarunkowania strukturalne sprzyjają powstaniu w Katarze takiej
inicjatywy. Należą do nich: brak silnego ośrodka religijnego mającego wpływ na sytuację
wewnętrzną, brak oporu społecznego wobec wprowadzanych zmian, stabilna sytuacja
polityczna kraju, nieobecnośd konfliktów społecznych wynikających z etnicznych czy
wyznaniowych podziałów. W kraju nie kwestionuje się legitymizacji rządów rodziny
panującej. Dlatego wszelkie reformy przez nią podjęte nie spotykają się z krytyką czy też
niezadowoleniem społeczeostwa376. Pomimo konserwatywnego charakteru katarskiego
społeczeostwa kobiety zachęcane są do uczestniczenia w życiu publicznym, zarówno
politycznym jak i gospodarczym. Kobiety mogą głosowad, ale także obejmowad stanowiska
rządowe (w 2003 r. kobieta została ministrem edukacji).
Education City przełamuje głęboką izolację, w której znajduje się częśd paostw
arabskich, jeśli chodzi o dostęp do globalnej wiedzy, informacji i technologii. Katarska
rodzina panująca rozumie zależnośd między rozwojem edukacji a postępem i dobrobytem
społeczeostwa. Education City wychodzi naprzeciw potrzebom społeczeostwa osadzonego w
tradycyjnej kulturze, która nie musi skazywad go na zacofanie i wyobcowanie ze
współczesnego świata. Przywiązanie do własnej kultury stanowi punkt wyjścia do dialogu z
innymi i zrozumienia obcych systemów wartości w duchu otwartości i szacunku. Jest to
projekt odosobniony w świecie arabskim, który potrzebuje wiele takich inicjatyw o
podobnym rozmachu i skali.
Zupełnie inaczej reforma oświaty przebiega w Egipcie, który także korzysta z pomocy
zachodniej. Na przykład próbą rozwiązania kryzysu edukacji w Egipcie jest amerykaoski
program pomocy wdrażany przez USAID, którego celem jest modernizacja egipskiego
systemu szkolnictwa przy wsparciu specjalistów ze Stanów Zjednoczonych. Program skupia
się na polepszeniu jakości nauczania podstawowego, szczególnie na wsiach i zwiększeniu
dostępu dziewcząt do edukacji. Podstawę programu stanowi podniesienie kwalifikacji
375
R. Sobhani, Qatar’s Forward-Thinking. Welcome to Education city,
http://www.nationalreview.com/comment/sobhani200312170844.asp.
376
A. Kapiszewski, The Changing Middle East, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2006, s. 95.
Strona 120 z 201
dostępny
na:
nauczycieli377, zdecentralizowanie zarządzania szkołami i zapoczątkowanie procesu
zaangażowania środowisk lokalnych w nauczanie. Szczególny nacisk kładziony jest na:
nawiązanie i rozwinięcie współpracy między szkołami publicznymi i prywatnymi oraz
miejscowymi wspólnotami, rozszerzenie bazy edukacyjnej; ustalenie standardów nauczania
w liceach, zbudowanie systemu sprawdzania i nagradzania nauczycieli odnoszących sukcesy;
zreformowanie systemu zarządzania systemem edukacji. Reforma może odnieśd sukces
jedynie przy wsparciu społeczności lokalnych i rodziców oraz ich współpracy ze szkołami.
Jednocześnie w Egipcie niezwykle silne są wpływy fundamentalistów, a społeczeostwo nie
jest jednomyślne. Propagatorzy radykalnych idei muzułmaoskich mają pełne przyzwolenie ze
strony władz dla swojej działalności (o ile nie krytykują poczynao rządu) natomiast wysiłki
podejmowane ze strony środowisk liberalnych i postępowych są ignorowane i
marginalizowane. W szkołach nie podejmuje się tematu odmienności religijnej i kulturowej,
ani problemu tolerancji. Również zarejestrowanie nowych partii politycznych podlega
warunkowi zgodności ich programów z szari’atem jako głównym źródłem prawa w Egipcie378.
Przykład Egiptu pokazuje jak odmiennie może przebiegad proces modernizacji edukacji, która
może opierad się na zupełnie odmiennych założeniach.
W Education City mogą studiowad studenci z całego arabskiego i muzułmaoskiego
świata oraz Azji: m.in. pochodzący z Syrii, Egiptu, Indii, Bangladeszu. Wśród 50 studentów
college’u medycznego jedynie siedmiu jest Katarczykami. Fundacja stara się pozyskad jak
najwięcej studentów z Kataru, muszą oni jednak spełnid wymagania uczelni. Ułatwieniem
przy rekrutacji mają byd specjalne dwuletnie kursy przygotowawcze, które nie gwarantują
jednak przyjęcia do college’u, ponieważ decyduje o tym znajdujące się w Nowym Jorku
centrum rekrutacji. Aby zwiększyd konkurencyjnośd studentów z Kataru, Fundacja
zdecydowała się na ograniczenie pomocy finansowej dla studentów spoza kraju. W całym
Education City połowę studentów stanowią Katarczycy. Dla katarskich kobiet obecnośd w
kraju renomowanych uczelni jest jedyną możliwością zdobycia dobrego wykształcenia w
zachodnim stylu. Większośd z nich pochodzi z tradycyjnych rodzin, które nie pozwalają
kobietom samodzielnie wyjeżdżad za granicę. Na uniwersytecie obowiązuje je tradycyjny
strój zakrywający głowę i całe ciało, nie jest to wymóg władz uniwersyteckich, lecz wyraz
przestrzegania tradycji.
Pomimo szybkiego dostosowania się studentów katarskich do nowych technologii i
zdobyczy techniki, coraz większym problemem stają się różnice kulturowe. Nieżonaci
mężczyźni i kobiety nie kontaktują się ze sobą, nie chcą współpracowad w grupach,
oddzielają się od siebie w salach wykładowych. Nie są także przyzwyczajeni do uczestniczenia
w dyskusjach. Wszyscy zdają sobie sprawę z wartości uzyskania dyplomu amerykaoskiej
377
W szkołach prywatnych nauczyciele są lepiej wykształceni tzn. posiadają zwykle stopieo uniwersytecki
natomiast nie mają kwalifikacji pedagogicznych. Niemniej jednak jakośd kształcenia, którą oferują szkoły
prywatne jest nieporównanie wyższa niż w szkołach paostwowych, gdzie nauczyciele zazwyczaj nie mają
wykształcenia wyższego; dotyczy to szkół podstawowych jak i liceów – por. M. Fayez, Teacher Education in
Egypt: visions and reality. [w:] Education in the Muslim World, G. Rosarii (red.), Symposium Books 2006, s. 325.
378
A. Guindy, Islamization of Egypt, „Middle East Review of International Affairs”, Vol. 10, No. 3, wrzesieo 2006,
s. 94.
Strona 121 z 201
uczelni379. Studenci arabscy wydają się mniej otwarci od studentów amerykaoskich. Wiele
tematów dyskutowanych na zajęciach jest dla nich absolutnie nowych np. „koncepcja Boga”
jest tytułem kursu, który cieszy się popularnością, gdzie studenci rozważają różnice między
wiarą a religią, poznają także inne doktryny religijne. Kurs ten uczy tolerancji dla
odmienności i pokazuje jak można rozmawiad o sprawach wiary szanując się wzajemnie 380.
Dla wykładowców z renomowanych amerykaoskich uniwersytetów wiele zachowao
studentów wynikających z głębokich różnic obyczajowych wydaje się niezrozumiałych. Jako
przykład można przytoczyd zdarzenie z uczelni artystycznej, gdzie podczas zajęd
muzułmaoska studentka mocno zraniła się w rękę. Gdy prowadzący zajęcia amerykaoski
wykładowca pospieszył jej z pomocą zareagowała oburzeniem i zmroziła go wzrokiem381.
Różnice dotyczą także stylu wychowania dzieci w rodzinach arabskich. Panuje model
wychowania autorytarnego: dzieci mają przede wszystkim byd posłuszne rodzicom. Wpływa
to na ich przyszłe szanse w szkole o zachodnim profilu nauczania, ponieważ model ten
ogranicza inicjatywę i kreatywnośd dzieci, obniża ich pewnośd siebie i osłabia niezależnośd.
Umiejętności te nie są potrzebne w tradycyjnej szkole koranicznej.
***
Ogromne nakłady ze strony rządu katarskiego przeznaczone na zreformowanie
systemu oświaty przyniosą pozytywne rezultaty dopiero za kilka lat, kiedy pierwsi absolwenci
opuszczą kampus i zaczną szukad pracy. Możliwe, że poszczególnym krajom regionu trudno
będzie zapewnid im atrakcyjne miejsca pracy, zgodne z ich kwalifikacjami i wykształceniem.
Jeśli będą musieli emigrowad projekt okaże się porażką. Rząd Kataru musi zrobid wiele aby
zatrzymad ich w kraju. Póki co żadne paostwo arabskie nie jest dobrze przygotowane do
wykorzystania możliwości, jakie daje globalizacja. Paostwa Zatoki, do których należy Katar
mogą do tego wykorzystad swoją infrastrukturę i warunki przyciągające zagraniczne
inwestycje382.
379
C. Asquith, Accepted into Eduction City, “Diverse Issues in Higher Education”, 6.01.2006, Vol. 23, Issue 8, s.
22-26.
380
T. Lewin, op. cit.
381
Ibidem.
382
K. Górak-Sosnowska, Świat arabski wobec globalizacji, Difin, Warszawa 2007, s. 174.
Strona 122 z 201
Magdalena Rostron
Qatar Foundation: działalnośd i modele edukacji
Fundacja Katar dla Edukacji, Nauki i Rozwoju Społecznego (Qatar Foundation for
Education, Science and Community Development; Qatar Foundation; QF) jest „niezależną,
prywatną, statutową niedochodową (non-profit) organizacją oświatową, założoną w 1995 r.
na mocy dekretu emira Kataru, szajcha Hamada Al Saniego”383. Wizja działania Fundacji Katar
opiera się na idei „wspierania edukacyjnych centrów doskonałości akademickiej poprzez
inwestowanie w potencjał ludzki, innowacyjne technologie, nowoczesne wyposażenie
placówek oświatowych oraz partnerskie projekty”, podejmowane wespół „z elitarnymi
ośrodkami badawczymi w regionie i na świecie”384.
Fundacja jest interesującą inicjatywą, zwłaszcza w kulturowym i społecznym
kontekście Kataru, do niedawna jednego z najbardziej zachowawczych muzułmaoskich
krajów arabskich nad Zatoką Perską. Znamienym wydaje się już fakt, że pomysł założenia
organizacji ogólno-oświatowej nastawionej na dynamiczną modernizację szkolnictwa i
współpracę z zachodnimi instytucjami edukacyjnymi pojawił się na samym początku rządów
obecnego emira, który przejął władzę w kraju w wyniku bezkrwawego przewrotu
pałacowego w czerwcu 1995 r. To pokojowe, chod wcale nie wyjątkowe w tym regionie
wydarzenie zakooczyło epokę rządów konserwatywnego emira Chalify Al Saniego, ojca
szajcha Hamada, i stało się początkiem wyjątkowych zmian w Katarze – edukacyjnych,
kulturowych, społecznych, politycznych i gospodarczych.
Powstanie Fundacji
Nowe władze przyjęły politykę całościowej modernizacji kraju, która zaczęła się od
utworzenia Fundacji Katar oraz wielowymiarowych transformacji oświatowych. Od początku
swojego istnienia Fundacja założyła sobie szeroko zakrojony cel poprawy jakości życia
obywateli i mieszkaoców kraju i regionu przez edukację i rozwój społeczny.
Już w 1995 r. rozpoczęła w jej ramach działalnośd organizacja zajmująca się
prewencją i leczeniem cukrzycy, a rok później organizacja pracująca na rzecz rozwoju
społeczeostwa (Social Development Center). Centrum edukacyjne dla dzieci o specjalnych
potrzebach (The Learning Center) otworzyło swoje podwoje w 1996 r., niemal równocześnie
z zespołem szkół podstawowych i średnich z programem międzynarodowej matury
(International Baccalaureat) i z wykładowym językiem angielskim (Qatar Academy).
Kiedy w 1998 r. Fundacja zaprosiła jeden z uniwersytetów amerykaoskich, Virginia
Commonwealth University, do założenia w Katarze szkoły projektowania mody i wnętrz,
niejako przy okazji zaczęła powoli rodzid się idea budowy uniwersalnego kampusu
383
384
Qatar Foundation. Materiały promocyjne. Doha 2007.
Ibidem.
Strona 123 z 201
funkcjonującego w ramach Fundacji, gdzie znalazłoby się miejsce na wszechstronną edukację
młodych Katarczyków, badania naukowe, współpracę z ośrodkami zagranicznymi, oraz
różnorodne społeczne działania oświatowo-modernizacyjne.
Realizacja tej niezwykłej wizji stała się możliwa głównie dzięki ogromnym wpływom
środków z eksportu ropy i gazu, ale także dzięki nowej, otwartej i, trzeba przyznad, odważnej
postawie rządu. Efektywne urzeczywistnianie idei postępowej edukacji i wielopoziomowej
modernizacji Kataru wymaga zarówno odwagi, jak i ostrożności i taktu przede wszystkim na
polu kultury i oczekiwao społecznych. Katar pozostaje bowiem tradycyjnym krajem
muzułmaoskim, co sprawia, iż zmiany, zwłaszcza w obrębie oświaty, nie mogą byd
realizowane w oderwaniu od tradycji. Zwolennicy reform i modernizacji szkolnictwa
konsekwentnie dążą do przełamywania istniejących uprzedzeo i stereotypów społecznokulturowych (na przykład w sferze stosunków płci, koedukacji, roli kobiet na rynku pracy,
itp.) oraz nieufności wobec zachodnich modeli edukacji (zwłaszcza w sferze programów
nauczania, wyboru przedmiotów i metodyki), podkreślając fundamentalne znaczenie
zachodzących przemian dla właściwego wykorzystania potencjału ludzkiego, któremu
dotychczasowy, przestarzały system nie dawał możliwości pełnego rozwoju.
Filozofia, misja i rola Fundacji
Filozofia leżąca u podstaw działalności edukacyjnej i społecznej Qatar Foundation
opiera się właśnie na złożeniu, że największym bogactwem narodu jest potencjał jego
obywateli – jak wyraził to emir przy okazji powołania Fundacji do życia. Główne cele Fundacji
Katar mają zatem na uwadze rozwój tego potencjału poprzez wykorzystanie sieci ośrodków
specjalizujących się w praktykowaniu i propagowaniu postępowego szkolnictwa i badao
naukowych, a także przez konsekwentną poprawę standardów zdrowotnych, rodzinnych 385 i
bytowych społeczeostwa Kataru. Qatar Foundation stawia sobie też za cel inicjację i
rozszerzanie wszelkiego rodzaju partnerskich porozumieo i układów z zagranicznymi (przede
wszystkim zachodnimi) organizacjami i instytucjami oświatowymi, takimi jak renomowane
uniwersytety i jednostki typu think-tank386.
Misja Fundacji polega na przygotowaniu obywateli Kataru i regionu Zatoki Perskiej, a
nawet całego Bliskiego Wschodu, do pomyślnej konfrontacji z wyzwaniami współczesności,
w kontekście ustawicznie zmieniających się paradygmatów myślenia o świecie, wymagao
globalnego rynku pracy, rosnącej migracji, mieszaniu się kultur, ras, narodowości i
narastającej w związku z tym presji etycznej i intelektualnej wymagającej, by akceptując
innośd, zachowad jednocześnie własne tradycje i wartości.
Rząd Kataru widzi też znaczącą rolę Fundacji w przekształcaniu kraju w
bliskowschodnie centrum innowacyjnej edukacji poprzez wspomaganie rozwoju badao
385
Działania na rzecz poprawy standardów rodzinnych polegają na stopniowej eliminacji poligamii oraz
małżeostw pomiędzy osobami spokrewnionymi poprzez akcje edukacyjne prowadzone przez lekarzy,
psychologów, itp.
386
Por. strona internetowa Fundacji Katar: http://www.qf.edu.qa.
Strona 124 z 201
naukowych, a nawet wyznaczanie ich przyszłych kierunków. W tym celu edukacyjne
możliwości i opcje proponowane przez Qatar Foundation promuje się w całym regionie, a
nawet poza nim, co przyciąga rosnącą liczbę studentów, naukowców, pracowników z wielu
krajów świata.
Władzę zwierzchnią nad Fundacją Katar sprawuje Zarząd, któremu przewodniczy
szajcha Muza bint Nassir al-Misnad, małżonka emira. W skład Zarządu wchodzą prominentne
osoby związane z oświatą, gospodarką i życiem publicznym Kataru, między innymi szajcha alMisnad jako prezes; Vartan Gregorian, były rektor amerykaoskiego Brown University i
przewodniczący filantropijnej organizacji Carnegie Corporation of New York; Jordan Cohen,
były przewodniczący Stowarzyszenia Amerykaoskich Uczelni Medycznych (Association of
American Medical Colleges), Hamad Ibn Nassir Al Sani, dyrektor Qatar Industrial
Development Bank, oraz Hadżar Ahmed Hadżar, były minister zdrowia publicznego387. Na
czele struktury organizacyjnej Fundacji stoi jej prezydent, Fathy Sawud, doradca ds.
szkolnictwa wyższego przy Zarządzie Fundacji oraz były dziekan wydziału nauk ścisłych na
Uniwersytecie Katarskim.
Education City – Miasto Edukacji
Sztandarowym projektem Qatar Foundation jest Education City, Miasto Edukacji (EC),
którego budowę rozpoczęto w październiku 2003 r. Ideologicznym fundamentem Education
City jest przyszłościowa wizja rozszerzającego się centrum oświatowej doskonałości i
naukowej innowacji; centrum, które ma stad się zaczynem kompleksowej transformacji
Kataru w społeczeostwo oparte na wiedzy (knowledge-based society).
Miasto Edukacji mieści się na terenie kampusu o powierzchni prawie 10 mln m²,
położonym na obrzeżach stolicy kraju, niezwykle dynamicznie rozwijającego się miasta Doha.
W obrębie kampusu EC znajduje się skupisko ośrodków edukacyjnych, naukowych,
badawczych i rozwoju społecznego, których działalnośd sponsorowana jest przez Fundację
Katar. W skład tej grupy instytucji i organizacji współpracujących z Fundacją lub pracujących
bezpośrednio z jej ramienia388, które mają swoją siedzibę w granicach Education City,
wchodzą obecnie389 następujące centra oświatowe, badawcze, społeczne i inne: Academic
Bridge Program, Aerospace City, Cultural Development Center, Doha Land For Real Estate
Development & Investment, Faculty of Islamic Studies, Qatar Academy, Qatar Leadership
Academy, Qatar MICE (Meetings, Incentive Travel, Conventions and Exhibitions)
387
Ibidem.
Qatar Foundation skupia pewną liczbę rodzimych instytucji, których zarządzanie i finanse podlegają jej
bezpośrednio. Ponadto, Fundacja oferuje funkcjonalny parasol dla rozmaitych ośrodków zagranicznych, np.
wybranych wydziałów kilku uniwersytetów amerykaoskich, operujących w EC na zasadzie autonomii
programowej i organizacyjnej. Ich działalnośd opiera się na układzie partnerskich porozumieo i kontraktów
zawartych z Fundacją.
389
Liczba instytucji działających pod egidą Qatar Foundation, w obrębie lub poza obrębem Education City, stale
rośnie. Przewiduje się, że w najbliższym czasie do listy istniejących już innych ośrodków i kampusów
edukacyjnych Fundacji dołączy m. in. renomowana francuska akademia wojskowa Saint-Cyr.
388
Strona 125 z 201
Development Institute, Qatar Music Academy, Qatar National Research Fund Office, The
Learning Center.
Oprócz instytucji edukacyjnych i filii wybranych uniwersytetów amerykaoskich (o
których poniżej), w Education City mieszczą się także organizacje partnerskie i
stowarzyszone: RAND-Qatar Policy Institute, Qatar Science and Technology Park, The Doha
Debates i QatarDebate, Lakom Al-Karar (telewizyjne debaty arabskie), Reach Out to Asia
(organizacja charytatywna), Fitch Qatar (ośrodek projektowania), oraz Asz-Szakab (akademia
jeździecka).
Inne organizacje wchodzące w skład Fundacji Katar działalnośd swoją nastawiają na
cele zdrowotne i rozwojowe. Te organizacje to między innymi: Social Development Center
(Ośrodek Rozwoju Społecznego), Qatar Diabetes Association (Katarskie Stowarzyszenie
Cukrzycy), Doha International Institute for Family Studies and Development
(Międzynarodowy Instytut do Badao i Rozwoju Rodziny w Doha), Al Jazeera Children’s
Channel (kanał dla dzieci), a także Sidra Medical and Research Center (Medyczne i Badawcze
Centrum Sidra).
Działalnośd oświatowa Fundacji
Spośród wielu aspektów działalności QF, bez wątpienia najważniejszym i najbardziej
interesującym jest jej działalnośd oświatowa. Edukacja stanowi priorytet polityczny,
społeczny i kulturowy Kataru, który, jako kraj rozwijający się, ma ambicje wykształcid swoich
obywateli na aktywnych uczestników procesów globalizacji, oferując im szeroką gamę
możliwości „zaspokojenia nieustannie rosnących i zmieniających się potrzeb
edukacyjnych”390 i przygotowując ich do umiejętnego poruszania się w „nowym porządku
społecznym”391.
Od 1998 r., kiedy otworzył w Katarze swój kampus uniwersytet Virginia
Commonwealth, Fundacja z rozmysłem selekcjonuje i sprowadza do Education City filie
renomowanych uczelni amerykaoskich. Jak dotąd funcjonuje tu sześd uniwersytetów, które
oferują możliwośd zdobycia dyplomów (na razie tylko pierwszego stopnia, licencjatu, ale w
planach na najbliższą przyszłośd przewiduje się także otwarcie studiów magisterskich) na
wydziałach inżynierii (Texas A&M University), biznesu, programowania i komunikacji
(Carnegie Mellon University), projektowania wnętrz i mody (Virginia Commonwealth
University), stosunków międzynarodowych (Georgetown University School of Foreign
Service), medycyny (Weill Cornell Medical College) oraz dziennikarstwa i mediów
(Northwestern University).
Wydziały te i uniwersytety zostały starannie wyselekcjonowane spośród wielu
chętnych do edukacyjnej współpracy kandydatów (Qatar Foundation proponuje znakomite
warunki finansowe, a kontrakty podpisywane przez QF i wybrane uniwersytety szacuje się na
miliony dolarów). Selekcji dokonuje QF, pod przewodnictwem szejchy Muzy bint Nassir al390
391
At the Crossroads: Education in the Middle East, A. Badran (red.), Paragon House, New York 1989, s. xiii.
N. Kittrie, Responsibility for Education, [w:] At the Crossroads…, op. cit., s. 6.
Strona 126 z 201
Misnad, według wskazówek rządu i przedstawicieli ministerstw przemysłu naftowego,
handlu, spraw zagranicznych, zdrowia, itp.
Istnieje kilka powodów dla tego, jak dotąd utylitarnego, wyboru kierunków
uniwersyteckich. Przede wszystkim, usprawiedliwia go szybkie tempo wzrostu
gospodarczego Kataru, który potrzebuje rodzimej kadry inżynierów, biznesmenów, lekarzy,
dyplomatów i dziennikarzy, by zastąpid nią profesjonalistów zachodnich, azjatyckich, czy też
pochodzących z innych krajów arabskich (Egipt, Syria, Jordania, etc.) zatrudnionych obecnie
w wielu gałęziach gospodarki. Gros siły roboczej kraju to cudzoziemcy, zarówno na
specjalistycznych stanowiskach w przemyśle naftowym, służbie zdrowia, mediach,
szkolnictwie, jak i na niższych szczeblach w budownictwie czy sektorze usług. Demografia
Kataru rozkłada się mniej więcej w stosunku 3:1, gdzie trzech obcokrajowców przypada na
jednego Katarczyka.392
W celu złagodzenia tych demograficznych nierówności na rynku pracy, od 2002 r.
rząd realizuje program intensywnej „kataryzacji” (Qatarisation), czyli wprowadzania rodzimej
siły roboczej na stanowiska dotychczas sprawowane przez obcokrajowców. Firmy
paostwowe i prywatne stopniowo redukują stopieo zatrudnienia „guest workers” (głównie
na wyższych pozycjach)393 na rzecz odpowiednio wykwalifikowanych obywateli Kataru.
Dyplomy renomowanych uczelni amerykaoskich mają podnieśd liczbę wykształconych
Katarczyków, którzy dzięki nim będą mogli znaleźd zatrudnienie w kluczowych zawodach
(inżynierowie, lekarze, kadra menadżerska, itp.) zdominowanych dotąd przez inne
narodowości.
Dodatkowo, szansa zdobycia najbardziej popularnych kwalifikacji akademickich w
świetnych uniwersytetach operujących w kraju jest w zasadzie wyłączną drogą rozwoju i
awansu dla młodych, zdolnych kobiet, którym konserwatywne obyczaje mogłyby
uniemożliwid wyjazd na studiach zagraniczne w dobrym uniwersytecie zachodnim.
Uniwersytet Katarski, jedyna narodowa uczelnia, nie cieszy się tym samym prestiżem co
zagraniczne szkoły wyższe, chod sam jest w trakcie głębokiej modernizacji i obiecujących
reform.
Zagraniczne uniwersytety – obecnie są to wyłącznie uniwersytety amerykaoskie –
przybywają jednak do Kataru z bagażem opcji i wartości edukacyjnych, które wychodzą
daleko poza oczekiwania gospodarzy. „Transplantacja” zachodniego systemu edukacji ze
środowiska amerykaoskiego na grunt arabsko-muzułmaoski nie jest ani prostym, ani łatwym
procesem. W ramach tego procesu odbywa się bowiem konfrontacja odrębnych kultur oraz
odmiennych wizji edukacji: parafrazując określenie Huntingtona można nawet zaryzykowad
twierdzenie o mającym miejsce „zderzeniu cywilizacji w klasie” (a clash of civilizations in the
classroom).
392
Qatar Country Profile, Oxford Business Group, Oxford 2008.
Większośd Katarczyków bardzo niechętnie pracuje w zawodach fizycznych, dlatego też zatrudnia się w nich
inne narodowości, głównie z krajów azjatyckich lub innych krajów arabskich – por. D. Brewer et al., Education
for a New Era: Design and Implementation of K-12 Education Reform in Qatar, RAND Corporation, Santa
Monica 2007.
393
Strona 127 z 201
Wielokulturowośd Miasta Edukacji
Zderzanie się kultur w obrębie Education City jest wpisane w program jego
funkcjonowania jako celowej przestrzeni wielo- i międzykulturowej, która powstaje między
innymi po to, aby przybliżyd katarskim studentom inne cywilizacje oraz inne sposoby
przedstawiania i widzenia świata. W zamyśle mają one przede wszystkim stanowid źródła
wiedzy o odmiennych tradycjach i systemach wartości. Jednocześnie, powinny one
funkcjonowad jako swoiste punkty odniesienia pozwalające młodym Katarczykom na
wypracowanie świadomości własnego dziedzictwa kulturowego poprzez wymianę
doświadczeo i spostrzeżeo z przedstawicielami innych kultur. Wszystko to prowadzid ma do
wykształcenia
u
studentów
umiejętności
funkcjonowania
w
środowiskach
394
wielokulturowych , w zglobalizowanej rzeczywistości społecznej i ekonomicznej.
Na kulturę Kataru w dużym stopniu wpływa wahhabizm, istniejący tu w dużo
łagodniejszej formie niż w sąsiedniej Arabii Saudyjskiej, ale o podobnych zasadach i
przejawach (wszechobecnośd i monopol jednej religii, surowośd obyczajów, segregacja płci,
autorytaryzm, niechęd wobec reform i modernizacji, itp.). Z uwagi na te cechy, spotkanie
kultury katarskiej z obcymi kulturami i odrębnymi światopoglądami nie zawsze przebiega
bezproblemowo.
Kultury stykające się, współpracujące czy współzawodniczące w fizycznej i
intelektualnej przestrzeni Miasta Edukacji są przy tym bardzo zróżnicowane. Education City
nie jest tylko polem konfrontacji Zachodu z arabsko-muzułmaoskim światem wahhabickiego
Kataru, ale także obszarem spotkao, konfliktów, zachodzenia na siebie, mieszania się oraz
wzajemnego przenikania najrozmaitszych tradycji, wyznao i ideologii z wielu stron globu.
Pomimo tego, że głównym celem Education City jest zapewnienie możliwości kształcenia w
najlepszych ośrodkach oświatowych przede wszystkim obywatelom własnego kraju,
populacja studentów EC składa się z wielu narodowości i wyznao religijnych. Obok dużej
liczby Katarczyków, studiują tu Egipcjanie, Libaoczycy, Iraoczycy, Irakijczycy, Palestyoczycy,
Hindusi, Pakistaoczycy, Afgaoczycy, Omaoczycy, a także Europejczycy i Amerykanie395.
Studiuje też jeden Polak palestyoskiego pochodzenia. Chociaż przeważającą częśd wspólnoty
Miasta Edukacji stanowią katarscy muzułmanie (sunnici), obecni są także chrześcijanie,
buddyści, hinduiści, szyici, wyznawcy bahai’zmu, a nawet zdeklarowani ateści.
W konsekwencji interakcje wielokulturowe odbywają się nie tylko na linii
„zachodni/amerykaoscy wykładowcy” i „studenci katarscy” – ale także zachodzą pomiędzy
jednostkami i grupami przynależącymi do wielu innych zbiorowości etnicznych i
wyznaniowych. Leo Lefebure (który wykładał teologię w Szkole Służby Zagranicznej, School
of Foreign Service, Georgetown University w Katarze w roku akademickim 2007/08) w
oparciu o własne doświadczenia pedagogiczne zwraca uwagę na ten istotny aspekt
394
Multicultural Education: A Cross-Cultural Training Approach, M. D. Pusch (red.), Intercultural Press, Maine
2000.
395
Dla przykładu, w maju 2008 r. Education City uroczyście obchodziło wspólną ceremonię wręczenia
dyplomów absolwentom czterech mieszczących się w nim uniwersytetów (Texas A&M, WCMC, CMU, VCU):
uhonorowanych zostało 67 Katarczyków oraz 55 studentów 17 innych narodowści.
Strona 128 z 201
wielokulturowego krajobrazu EC: “Jednym z najbardziej znaczących długoterminowych
rezultatów funkcjonowania Szkoły Służby Zagranicznej w Education City byd może będą
wzajemne relacje, jakie zawiązują się wśród międzynarodowych studentów”, zauważa on,
opisując zjawisko, które nazywa “wewnętrznym przetwarzaniem przez studentów zdarzeo
zachodzących na zajęciach i poza nimi; zdarzeo, które są wyzwaniem dla bardziej
nieprzejednanych postaw i które mogą je łagodzid”396.
Modele edukacji
Spotkanie dwóch różnych wizji edukacji oznacza przede wszystkim odmienne
wymagania stawiane studentom (w tym przypadku, głównie katarskim – z uwagi na lokalne
tradycje oświatowe)397 przez zachodnich wykładowców, z których ogromna większośd
przeszła przez amerykaoski system nauczania wynosząc zeo tamtejszą metodologię
nauczania i uczenia się, a także wizję edukacji jako dialogu398, wizję zakorzenioną w tradycji
sokratejskiej, w koncepcji twórczej, autonomicznej działalności indywidualnego umysłu
ludzkiego oraz wielostronnej debaty twórczych i autonomicznych umysłów.
Zgodnie z tym punktem widzenia, edukacja opiera się nie tylko na aktywnym
podejściu do nauki oraz krytycznym i analitycznym myśleniu, ale przede wszystkim na
koncepcji wolnej i otwartej wymiany myśli, opinii i idei. Dlatego od studentów wymaga się
czytania i dyskutowania o tekstach, które mogą stad i często stoją w opozycji do powszechnie
przyjętych systemów wartości oraz kwestionowania zastanych dogmatów. Oczekuje się od
nich także krytycznego podejścia do rozważanych tematów, umiejętności zadawania pytao
oraz niezależnego myślenia. W ramach tej koncepcji, cel kształcenia wykracza poza naukę
czytania podręczników, pisania esejów i zdawania egzaminów – staje się nim wyzwolenie
umysłów i otwarcie ich na nowe pojęcia i postawy.399
Idea wyzwolenia umysłów przez naukę jest centralnym założeniem filozofii edukacji
liberalnej, edukacji „sztuk wyzwolonych” (liberal arts education) raczej poprzez naukę
przedmiotów ogólnych („humanistycznych”) niż kształcenie zawodowe. Sztuki wyzwolone
396
Email do autorki, 7.06.2008 r.
Formalne struktury edukacyjne istnieją w Katarze dopiero od lat 50. Pomimo reform oświatowych
wdrażanych od 2001 r., metodyka nauczania w większości lokalnych szkół nadal opiera się na pamięciowym
opanowywaniu materiału, recytacji i odtwarzaniu, bez rozwijania umiejętności krytycznego i analitycznego
myślenia. Por. S. Al-Misnad, The Development of Modern Education in the Gulf, Ithaca Press, London 1985; P.
Maizey,
Manifestations
of
Non-Deliberate
Plagiarism,
2001,
dostępny
na:
http://clb.ed.qut.edu.au/events/projects/ndp/strategies.jsp; T. Reagan, Non-Western Educational Traditions:
Alternative Approaches to Educational Thought and Practice, Lawrence Erlbaum Associates, Publishers, London
2000.
398
„Tradycję Zachodu ucieleśnia Wielka Konwersacja, którą rozpoczęto u zarania historii i kontynuuje się do
dzisiaj (…) Przeznaczeniem cywilizacji zachodniej jest Cywilizacja Dialogu… Wszystko podlega dyskusji. Każdy
musi się w niej wypowiedzied. Każda propozycja musi zostad zbadana. Wymianę idei uważa się za drogę do
realizacji potencjału całej rasy” (R. M. Hutchins, The Tradition of the West, [w:] The Great Conversation: The
Substance of a Liberal Education, t. I, Encyclopaedia Britannica, Chicago 1952).
399
Takie widzenie edukacji jest fundamentem filozofii nauczania uniwersytetu Georgetown, który ma swój
kampus w Education City, ale jest także promowane pośrednio przez Carnegie Mellon, Northwestern, Cornell,
Texas A&M etc.
397
Strona 129 z 201
zajmują z kolei centralne miejsce w amerykaoskim systemie oświaty, którego obecnośd w
rzeczywistości katarskiej zaznacza się coraz mocniej jako przeciwwaga dla dotychczasowej
metodyki i programów nauczania. Lokalni studenci przybywający, aby studiowad w
placówkach Education City, są w niewielkim tylko stopniu przygotowani do wymagao i zadao,
jakie stawiają przed nimi amerykaoskie szkoły i ich wykładowcy. Budzi to kontrowersje i
prowokuje do zajmowania niekiedy skrajnych stanowisk osądzających zachodnią liberalną
metodologię i filozofię nauczania w kategoriach nieomal wartości absolutnych, co znajduje
na przykład wyraz w krytyce edukacji zachodniej jako „westernizacji” życia i ataku na
muzułmaoskie tradycje kraju400.
Rola uniwersytetu w dobie globalizacji i tożsamośd Miasta Edukacji
Tocząca się obecnie debata na temat celów i roli uniwersytetu w dobie globalizacji
znajduje swoje odbicie w dyskusji dotyczącej potencjalnej roli liberalnej edukacji w dalszym
rozwoju Education City oraz całego społeczeostwa katarskiego. W obu dyskursach naczelne
miejsce zajmuje pytanie o edukacyjne priorytety i potencjalne rezultaty edukacji
uniwersyteckiej: czy oświata wyższego stopnia ma kontynuowad linię kształcenia ogólnego,
humanistycznego, dla uformowania jednostek intelektualnie dojrzalych, elastycznych,
zdolnych do samodzielnego krytycznego myślenia, czy też powinna nastawid się na
szkolnictwo wyspecjalizowane zawodowo, którego absolwenci będą mogli swobodnie
znaleźd miejsca pracy w coraz bardziej konkurencyjnej gospodarce światowej?
Osobnym nurtem ewolucji Education City, który wypływa również ze wspomnianych
powyżej aspektów działania EC, jest pytanie o jednorodnośd programową i metodologiczną
Miasta Edukacji jako wielokulturowej i wielo-uniwersyteckiej wspólnoty akademickiej. W
miarę konsolidowania się pozycji uniwersytetów funkcjonujących w obrębie tego wspólnego
kampusu widad, jak uniwersytety te powoli „zadamawiają” się na pustynnym gruncie
katarskim, nie chcąc przy tym, a nawet nie mogąc, rezygnowad z własnych zasad i przekonao
edukacyjnych, bowiem nadal stanowią one integralne części rodzimych instytucji w Stanach
Zjednoczonych. Wynika stąd jednak pewien paradoks, jakim jest coraz wyraźniej
zarysowująca się koniecznośd znalezienia dla nich odrębnej tożsamości jako elementów
nowej całości: „neo-kampusu”, zglobalizowanej, trans-edukacyjnej przestrzeni konfliktu i
dialogu, przenikania się różnorodnych kultur, wartości intelektualnych, duchowych i
metodologii nauczania.
Zapytany o koncepcję „uniwersytetu Education City” jako hybrydy złożonej z
wydziałów wybranych amerykaoskich szkół wyższych, dr Abd Allah Al Sani, wiceprezydent
Qatar Foundation ds. Edukacji, odpowiada:
400
“Uniwersytety amerykaoskie w świecie arabskim ogromnie się przyczyniły do rozszerzenia wpływów
zachodu w regionie. (…) Globalizacja to najnowsze wcielenie kolonializmu, które grozi podkopaniem
muzułmaoskiej tożsamości i stanowi ryzyko kulturowej inwazji na cały region.” – Westernisation biggest threat,
“The Peninsula”, 7.10.2006.
Strona 130 z 201
Zgodnie z porozumieniami podpisanymi przez Qatar Foundation i kampusy
uniwersytetów, odrębna charakterystyka edukacyjna każdego z nich musi zostad
zachowana, a kwalifikacje, które uzyskają absolwenci, muszą byd identyczne z tymi,
jakie nadawane są przez każdy z tych uniwersytetów na ich własnych kampusach w
Stanach Zjednoczonych. Wzajemna współpraca i integracja muszą byd rozpatrywane
w tym kontekście. Staramy się jak najlepiej wykorzystad dane nam zasoby tak, aby
studenci, a ostatecznie, całe społeczeostwo, zyskało jak najwięcej. Możemy gościnnie
zarejestrowad studentów danego uniwersytetu na kursy oferowane przez inne, na
przykład student uniwersytetu Texas A&M może zapisad się na zajęcia z historii na
Georgetown traktując to jako częśd wymaganego programu edukacji liberalnej. Albo
student szkoły medycznej Weill Cornell może zaliczyd matematykę na Carnegie
Mellon. Chcemy w ten sposób budowad akademicką synergię w celu rozszerzenia
oferty edukacyjnej, unikając jednocześnie niepotrzebnego duplikowania studiowanych
przedmiotów.401
Education City jest próbą stworzenia oświatowej przestrzeni międzykulturowej, gdzie
różnorodne kultury i tradycje edukacyjne mają szanse stworzyd nowatorskie struktury
organizacyjne, ale także kulturowe, społeczne i intelektualne. Bez wątpienia jest to jedna z
najciekawszych inicjatyw edukacyjnych ostatnich lat. Jako dynamiczny projekt jeszcze w
trakcie konstrukcji nie daje się łatwo zaklasyfikowad, a dłogoterminowe konsekwencje
społeczne, polityczne i kulturowe wielotorowej działalności Education City są niemożliwe do
przewidzenia.
401
Email do autorki, 5.05.2008.
Strona 131 z 201
Leo D. Lefebure
Stosunki międzyreligijne w Katarze
W ostatnich latach stosunki między religijnymi wspólnotami w Katarze zmieniły się
dramatycznie przynosząc komplikacje i konflikty, a także destabilizując sytuację w kraju
*niezupełnie gotowym na akceptację wyznao innych niż islam, przyp. tłum.+. Paostwo Katar
próbuje stad się znaczącym miejscem międzynarodowych spotkao i dyskusji pomiędzy
trzema monoteistycznymi religiami; miejscem, gdzie różnorodne tradycje religijne byłyby
chętnie widziane *raczej niż ignorowane czy nawet zwalczane, przyp. tłum.+. Na stronie
internetowej Szóstej Konferencji Dialogu Międzyreligijnego w Doha, która odbyła się w maju
2008 r., znajdujemy brawurowe oświadczenie, że „w ciągu ostatnich pięciu lat, Katar stał się
centrum międzywyznaniowego dialogu religijnych grup na świecie” 402. Te wysiłki
podejmowane przez Katar zaznaczają zdecydowane odejście od polityki, jaką prowadził
poprzedni emir kraju. Stają one jednocześnie przed poważnymi wyzwaniami pochodzącymi z
głęboko zakorzenionych postaw muzułmaoskich tradycji wahhabickich, a także, w szerszym
kontekście, z długiej historii religijnej nietolerancji i konfliktu, tak tragicznie rozciągających
się na teraźniejszośd Kataru i innych krajów403.
Katar jest paostwem oficjalnie muzułmaoskim, od XIX w. pod panowaniem rodziny Al
Sani, rządzonym zgodnie z szari’atem (prawem muzułmaoskim), w tradycji sunnickiej,
według interpretacji szkoły hanbalickiej404. Ogromna większośd obywateli Kataru to sunnici z
surowej tradycji wahhabickiej, zapoczątkowanej przez Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba
(1703-1792), który przywrócił pierwotne znaczenie szkole hanbalickiej 405. Warto tu
odnotowad, że przymiotnik „wahhabicki” nie jest terminem, jakim określają się sami
zwolennicy tej tradycji. W istocie, stosowanie tego terminu stanowi poważne naruszenie
jednej z ich centralnych zasad – mianowicie, aby nie honorowad istot ludzkich kosztem Boga.
Uważają się oni za autentycznych monoteistów i określają się mianem al-muwahhidun lub
ahl at-tawhid, co oznacza „świadków potwierdzających boską jednośd”406.
Nauki Ibn Abd al-Wahhaba jednoznacznie ukształtowały postawy i politykę
Katarczyków wobec innych odłamów religijnych w islamie oraz wobec wyznawców innych
402
http://www/qatar-conferences.org/dialogue2008/english/generalinfo.php; 21.09.2008. Roszczenie to może
wydad się zaskakujące w oczach osób związanych z międzynarodowym ruchem międzyreligijnym, jak Council
for a Parliament of the World’s Religions oraz United Religions Initiative. Konferencje w Doha ograniczają się do
religii monoteistycznych (abrahamowych).
403
Dla przybliżenia tła sytuacji w Katarze, zob. Islam, Judaism, and the Political Role of Religions in the Middle
East, J. Bunzi (red.), University of Florida Press, Gainesville 2004.
404
Na temat powstania paostwa Katar, zob. F. F. Anscombe, The Ottoman Gulf: The Creation of Kuwait, Saudi
Arabia, and Qatar, Columbia University Press, New York 1997; R. Said Zahlan, The Making of the Modern Gulf
States: Kuwait, Bahrain, Qatar, the United Arab Emirates and Oman, wyd. popr., Ithaca Press, Reading 1998, s.
99-105.
405
M. H. Kamali, Law and Society: the Interplay of Revelation and Reason in the Shariah, [w:] The Oxford History
of Islam, J. L. Esposito (red.), Oxford University Press, Oxford/New York, 1999, s. 114.
406
H. Algar, Wahhabism: A Critical Essay, Islamic Publications International, Oneonta 2002, s. 1.
Strona 132 z 201
religii. Tocząca się obecnie debata prowadzona jest z tej właśnie perspektywy. W centrum
zainteresowao Ibn al-Wahhaba była koncepcja tawhidu, czyli jednobóstwa. Odrzucając
autorytet taklidu, czyli naśladownictwa tradycyjnych muzułmaoskich zasad prawnych, Ibn
Abd al-Wahhab nawoływał do reformy islamu opartej o powrót do fundamentalnych zasad
Koranu i hadisów, czyli przekazów dotyczących życia i nauk Mahometa407. Według niego,
największym grzechem jest szirk, oddawanie czci jakiemukolwiek stworzeniu oprócz Boga.
Ibn Abd al-Wahhab zdecydowanie odrzucał wszelkie wierzenia i praktyki, które odchodziły
od koncepcji jedności Boga, ale nie zakładał przy tym, że osoby je praktykujące są na pewno
apostatami. Natana Delong-Bas komentuje to następująco: “Zamiast obwoład wszystkich
niewiernych apostatami, Ibn Abd al-Wahhab uznawał wszystkich ludzi za niewinnych
apostazji czy niewiary, o ile nie otrzymali uprzednio odpowiedniego pouczenia
religijnego”408.
Uznaje się, że tradycja wahhabicka negatywnie ocenia inne tradycje religijne i inne
formy islamu, odrzucając praktyki sufizmu i szyizmu jako naruszenie tawhidu. Tradycja
wahhabicka jest także do tego stopnia krytyczna wobec tradycyjnych praktyk sunnickich, że
Hamid Algar charakteryzuje ją jako „nie-sunnicką” i pozostającą na intelektualnym
marginesie aż do czasów odkrycia ropy naftowej, która doprowadziła do wzbogacenia się
krajów Zatoki Perskiej.409 Ibn Abd Al-Wahhab mocno krytykował żydów, chrześcijan, pogan i
czcicieli bożków za naruszanie tej zasady. Chrześcijanie byli na przykład krytykowani za wiarę
w Jezusa jako Syna Bożego, a żydzi za wiarę w to, że są wybranym narodem Boga. Niemniej
jednak, w przeciwieostwie do twierdzeo niektórych komentatorów, Delong-Bas twierdzi, że
“pomimo swoich często gwałtownych ataków na inne grupy wyznaniowe za ich herectyckie
wierzenia, Ibn Abd al-Wahhab nigdy nie nawoływał do ich zniszczenia czy śmierci. (...)
Uważał, że taka kara leży w gestii Boga w przyszłym życiu, nie zaś w gestii istot ludzkich na
ziemi”410. W miarę rozwoju tej tradycji, wahhabickie władze na terenie Półwyspu Arabskiego
wprowadzały surowe kary – łącznie z egzekucją, paleniem książek i niszczeniem grobów – dla
osób uznanych za winne szirku411.
Wolnośd wyznania i wspólnoty religijne w Katarze
Do 1995 r., kiedy to obecny emir szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani przejął władzę od
swojego ojca w bezkrwawym przewrocie, w Katarze nie istniała wolnośd religijna i surowo
wzbronione było praktykowanie religii innych niż islam. Na przykład nielegalne było
przyjmowanie sakramentów chrześcijaoskich czy nauczanie doktryny chrześcijaoskiej
407
N. J. Delong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, Oxford University Press,
Oxford/New York 2004, s. 8.
408
Ibidem, s. 81.
409
H. Algar, op.cit. s. 2-3. Algar zauważa, że osiemnastowieczni alamowie, uczeni w prawie muzułmaoskim, nie
uznawali Ibn Abd al-Wahhaba i jego naśladowców za sunnitów (s. 3); w czasie debaty ze zwolennikami Ibn Abd
al-Wahhaba, kadi (sędzia) z Mekki ogłosił ich niewiernymi (s. 23).
410
N. Delong-Bas, s. 61.
411
H. Algar, op. cit., s. 24-25.
Strona 133 z 201
ponieważ i jedno, i drugie stanowiło formę grzechu szirk ze względu na wiarę w Jezusa
Chrystusa jako Syna Bożego i w Trójcę Świętą. Dlatego też chrześcijanie zmuszeni byli
wówczas uczęszczad na nabożeostwa na własne ryzyko, a księża katoliccy podlegali karze
chłosty, jeśli przyłapano ich na naruszaniu prawa. W tym surowym otoczeniu katolicy
uczeszczali na mszę świętą po kryjomu i ukrywali katechizm przed policją. Potajemnie
przekazywali sobie nawzajem informacje o tym, kiedy i gdzie ma się odbyd nabożeostwo czy
nauki religine. Wkrótce po objęciu władzy przez szajcha Hamada wprowadzono wolnośd
wyznania i stosunki międzywyznaniowe zmieniły się radykalnie.
Wolnośd przekonao religijnych stanowi częśd szerszego programu zmian społecznych
przewidzianych przez szajcha Hamada, który widzi siebie jako monarchę-reformatora. Robin
Wright cytuje słowa szajcha Hamada tłumaczące jego wyważone podejście:
Przyspieszanie zmian spowodowałoby jedynie brak stabilności społecznej, czego
staramy się uniknąd, dlatego wybraliśmy drogę pośrednią. W porównaniu z
radykalnymi zmianami, jakie zaszły w innych krajach od kooca zimnej wojny, nasze
zmiany mogą się wydawad nieznaczne, ale są one za to dobrze zaplanowane. Musimy
uważad, aby wprowadzad zmiany w takim tempie, jakie odpowiadad będzie
potrzebom i wymaganiom naszego narodu, a także tradycyjnej kultury katarskiej
przesiąkniętej tysiącami lat arabskiej i muzułmaoskiej historii412.
Obecnie najbardziej widocznym wyrazem i symbolem tych zmian są nowe kościoły
chrześcijaoskie na przedmieściach Doha. Kościół katolicki pod wewaniem Matki Boskiej
Różaocowej (Our Lady of the Rosary), który poświęcono w marcu 2008 r., jest
najprawdopodobniej pierwszą świątynią chrześcijaoską wzniesioną w Katarze od czasów
pojawienia się islamu w VII stuleciu. Nieopodal, na tym samym specjalnie wyznaczonym
terenie, są obecnie w budowie następujące kościoły: koptycki, ortodoksyjny grecki,
anglikaoski oraz kościół przeznaczony dla chrześcijaoskich wyznao z Indii. Budowa tych
kościołów wzbudziła znaczne kontrowersje. Niektórzy konserwatywni muzułmanie wahhabici
intrepretują słowa Mahometa jako zakaz istnienia publicznych miejsc kultu dla chrześcijan i
innych nie-muzułmanów na całym obszarze Półwyspu Arabskiego. Znany komentator Lahdan
Ibn Issa al-Muhanada, pisze w lokalnej gazecie “Al-Arab”: “Nie powinno się wznosid krzyży
pod niebem Kataru, a Doha nie powinna słyszed bicia dzwonów”413. W kontekście ostrej
krytyki ze strony katarskich muzułmanów, budowniczowie nowego kościoła katolickiego
starali się byd jak najbardziej dyskretni. Dlatego też na kościele Matki Boskiej Różaocowej nie
ma ani krzyża, ani dzwonnicy, ani żadnego znaku proklamującego jego obecnośd. Artystyczny
wystrój wnętrza kościoła został wykonany przez znanego włoskiego malarza, Valentino Vago.
Postad Maryi, czczonej przez katolików, ale uznawanej także przez muzułmanów, bardzo
często pojawia się na jego obrazach w katarskim kościele trzymając w objęciach dzieciątko
412
413
R. Wright, Dreams and Shadows: The Future of the Middle East, Penguin Press, New York 2008, s. 8.
http://www.foxnews.com/story/02933,33804,00.html, 21. 09.2008.
Strona 134 z 201
Jezusa. Obraz ukrzyżowania umieszczono w miejscu stosunkowo widocznym, mianowicie w
oknie nad ołtarzem.
Inna znana w Katarze postad, Abd al-Hamid al-Ansari, który przez pewien czas był
dziekanem Wydziału Szari’atu na Uniwersytecie Katarskim, nie zgadza się z al-Muhanadą,
przekonując, że uwaga Mahometa odnosiła się wyłącznie do świętych miast Mekki i Medyny,
nie zaś do całego Półwyspu Arabskiego. Według al-Ansari’ego, “posiadanie własnych miejsc
kultu jest fundamentalnym prawem człowieka gwarantowanym przez islam”.414 Wicepremier
Abd Allah Ibn Hamad al-Attija, przemawiając w roli przedstawiciela rządu katarskiego,
określił kościół Matki Boskiej Różaocowej jako “pozytywne przesłanie dla całego świata”.415
Podczas prywatnej ceremonii wieczorem na dzieo przed poświęceniem kościoła, al-Attija
powiedział:
Cieszymy się, że powstał tutaj pierwszy kościół katolicki. Muzułmanie mają meczety i
miejsca kultu w krajach chrześcijaoskich, czas był zatem, by wybudowad kościół u nas.
Islam jest religią pokoju, tolerancji i dialogu. Katar jest dumny, że jest jedynym
krajem, gdzie corocznie odbywa się międzywyznaniowa konferencja trzech religii
monoteistycznych416.
Wielebny Tomasito Veneration, filipioski ksiądz katolicki w Katarze, zauważył, że teren pod
budowę kościoła Matki Boskiej Różaocowej:
został nam podarowany przez Emira Hamada Ibn Chalifę Al Saniego, który przez
ostatnie lata promuje politykę dialogu międzyreligijnego zachowując jednocześnie
prawa zakazujące wszelkich prób nawracania tutejszej ludności, większości
muzułmaoskiej, na jakąkolwiek inną religię. Jest to w zasadzie jedyne ograniczenie
naszej pracy duszpasterskiej, ale musimy się go trzymad417.
W okresie poprzedzającym poświęcenie kościoła Matki Boskiej Różaocowej wyrażano
obawy, że wydarzenie to może spowodowad wrogie reakcje, a Ambasada Stanów
Zjednoczonych w Doha wysłała nawet do obywateli amerykaoskich ostrzeżenie, by nie brad
udziału w uroczystości, która jednak odbyła się bez żadnych incydentów. Podczas ceremonii,
w której wzięło udział około 10 tys. katolików, kardynał Ivan Dias, prefekt Watykaoskiej
Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodów (Vatican Congregation for the Evangelization of
Peoples), przedstawił zebranym przesłanie od papieża Benedykta XVI oraz ofiarował im w
jego imieniu kielich, relikwię kapucyoskiego mistyka, św. Padre Pio da Pietrelcina, który
umieszczono na ołtarzu kościoła.
Z uwagi na to, że populacja Kataru gwałtownie rośnie i ulega ciągłym zmianom,
trudno jest z całą pewnością ustalid dokładną liczbę wiernych należących do poszczególnych
414
http://www.archdioceseofcolombo.com/news.php?id=262, 21. 09.2008.
http://www.asianews.it/index.php?l=en&art=11783&sixe=A, 23. 09.2008.
416
http://gulfnews.com/news/gulf/qatar/10197626.html, 23.09.2008.
417
http://www.asianews.it/index.php?1=en&art=88748size=A, 21.09.2008.
415
Strona 135 z 201
ugrupowao religijnych. Rząd także nie publikuje oficjalnych statystyk. Według danych
amerykaoskiego Departamentu Stanu z 2007 r., z niektórych kościołów chrześcijaoskich
otrzymano jednak informacje co do liczby wiernych. I tak, Kościół rzymsko-katolicki doliczył
się 80 tys. członków, anglikaoski 10 tys., a koptyjski 3 tys. Brakuje jednak danych na temat
protestantów oraz członków Kościołów wschodnich i grecko-ortodoksyjnego418. Zgodnie z
raportem International Religious Freedom z 2007 r., wydanym przez Biuro Demokracji, Praw
Człowieka i Pracy amerykaoskiego Departamentu Stanu, hinduiści, buddyści, wyznawcy
baha’izmu i innych wiar nie wystąpili w 2007 r. z prośbą o oficjalne uznanie ich religii przez
rząd katarski. Nie pojawiły się też żadne raporty dotyczące prób zakłócania ich praktyk
religijnych419. Liczbę hinduistów w Katarze ocenia się na około 90 tys420. Tore Kjeilen szacuje,
że w Katarze znajduje się około tysiąca bahaistów421.
Jedną z najbardziej kontrowersyjnych innowacji szajcha Hamada było zezwolenie
udzielone Izraelowi na otwarcie misji handlowej w Katarze w 1996 r. Katar jest jedynym
paostwem nad Zatoką Perską utrzymującym oficjalne stosunki z paostwem izraelskim.
Mieszka tu mała, lecz stale powiększająca się społecznośd żydowska. Relacje z Izraelem są
powodem kontrowersji wśród krajów muzułmaoskich. W listopadzie 2000 r., Katar ugiął się
pod presją Iranu i Arabii Saudyjskiej i zamknął izraelską misję handlową przed spotkaniem
przedstawicieli Organizacji Konferencji Muzułmaoskiej, jakie miało się odbyd w Doha.
Chociaż misja pozostawała zamknięta przez jakiś czas, rząd pozwolił ją ponownie otworzyd w
maju 2001 r., co przyniosło falę ostrej krytyki ze strony rządu Iranu, który oskarżył Katar o
“nieprawowiernośd wobec współ-muzułmanów”422.
Roi Rosenblit jest szefem misji handlowej Izraela w Doha oraz gospodarzem
społeczności żydowskiej (i nie tylko) podczas wszelkich żydowskich świąt religijnych.
Uczestniczyłem w obchodach święta Sukkot u niego w domu jesienią 2007 r. Pokazawszy
nam tradycyjny szałas (sukka) ustawiony w ogrodzie na tyłach domu, ambasador Rosenblit
podzielił się z nami swoim przekonaniem, że jest to zapewne pierwszy od wielu stuleci tego
typu namiot wzniesiony w Katarze. W wojskowej kwaterze głównej sił amerykaoskich w
Katarze obecny jest też zwykle amerykaoski rabbi, który pojawia się czasami na ważniejszych
uroczystościach żydowskich w Doha.
Konferencje dialogu międzywyznaniowego w Doha
Najbardziej znaczącym wyrazem zainteresowania Kataru promocją stosunków
międzyreligijnych jest seria konferencji na temat dialogu międzywyznaniowego
organizowanych w Doha. W kwietniu 2003 r., Katar pełnił rolę gospodarza seminarium na
temat budowania mostów do solidarności, zorganizowanego i sponsorowanego przez
anglikaoskiego arcybiskupa Canterbury. W tym samym roku, seminarium spotkało się
418
http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90219.htm, 21.09.2008.
Ibidem.
420
http://en.wikipedia.org/wiki/Hinduism_in_Qatar, 22.09.2008.
421
http://i-cias.com/e.o/qatar_4.htm, 22.09.2008.
422
http://www.iran-press-service.com/articles_2001/may_2001/iran?qatar_israel_18501.htm, 22.09.2008.
419
Strona 136 z 201
ponownie w Doha w celu rozważenia chrześcijaoskiego i muzułmaoskiego podejścia do
świętych ksiąg obu religii423. Szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani serdecznie powitał wielebnego
dr Rowana Williamsa, arcybiskupa Canterbury, oraz innych uczestników spotkania, wyrażając
nadzieję, że w Katarze powstanie organizacja do spraw dialogu pomiędzy muzułmanami i
chrześcijanami.
W maju 2004 r., z udziałem kardynała Jeana Louisa Taurana, reprezentującego
papieża Jana Pawła II i Kościół Katolicki, odbyła się w Doha konferencja, podczas której
dyskutowano kwestię wolności religii. Na dwie pierwsze konferencje zaproszeni zostali
wyłącznie przywódcy muzułmaoscy i chrześcijaoscy. Od czasu trzeciej konferencji
zorganizowanej w 2005 r., w spotkaniach tych biorą też udział przedstawiciele judaizmu.
Trzecia konferencja skoncentrowała się na zagadnieniach teologicznych i nosiła tytuł
„Słuchając Boga, ucząc się z Pisma Świętego”. W czasie konferencji zanotowano, że „istnieją
zasadnicze różnice między islamem a chrześcijaostwem co do źródła najpełniejszego
przekazu słowa Bożego. Według muzułmanów, jest nim tekst księgi Koranu, podczas gdy dla
chrześcijan zawiera się ono w życiu jednego człowieka, Jezusa z Nazaretu”424. Podczas
konferencyjnych dyskusji, różnicę tę powiązano z kontrowersyjną według muzułmanów
wiarą chrześcijan w trój-osobowego Boga.
Czwarta konferencja na temat dialogu międzywyznaniowego zorganizowana w Doha
skupiła się na „Roli religii w budowaniu istoty ludzkiej”. Ahmad Ibn Abd Allah al-Mahmud,
Minister Spraw Zagranicznych, przedstawił nadzieje rządu kraju związane z konferencją:
Widzimy to spotkanie w kategoriach pragmatycznego i realistycznego dialogu
mającego na celu propagowanie godnej, sprawiedliwej, bezpiecznej i pokojowej
koegzystencji narodów. Przewidujemy, że obecna konferencja zaowocuje dialogiem
umacniającym perspektywę wajemnych spotkao i dyskusji, dzięki którym
przekroczone zostaną bariery dyskryminacji425.
Ben Quash z Cambridge Inter-Faith Programme Uniwersytetu Cambridge opisał serię
dialogów pod hasłem „Scriptural Reasoning” (Rozumowanie w Piśmie) prowadzonych w
Wielkiej Brytanii, podczas których żydzi, chrześcijanie i muzułmanie wspólnie badają święte
księgi swoich religii, komentarze rabinistyczne, patrystyczne i hadisy (przekazy dotyczące
wypowiedzi Mahometa). Inne kluczowe wystąpienia na tej konferencji to na przykład
przemówienie rabina Douglasa E. Krantza zatytułowane „Nakrywanie do stołu: rozwijanie
zdrowej świadomości religijnej” (“Setting the Table: Nurturing a Healthy Religious
Awareness”), mowa rabina Nancy Fuchs-Kreimer na temat „Nauki i religii” (“Science and
Religion”) oraz prezentacja Sa’ida A. Chana pod tytułem „Religia i prawa obywatela:
423
Scriptures in Dialogue: Christians and Muslims Studying the Bible and the Qur’an Together: A Record of the
Seminar ‘Building Bridges’. Konferencja zorganizowana w Doha w Katarze, 7-9.04.2003, wyd. M. Ippgrave,
Church House, London 2004.
424
http://www.qatar-conferences.com/dialogue/english/e20033.html, 22.09.2008.
425
http://www.qatar-conferences.com/new-dialogue/english/OPENING.pdf, 23.09.2008.
Strona 137 z 201
wyzwania i obowiązki wspólnoty religijnej” (“Religion and Civil Rights: Challenges and Duties
for the Religious Community”).
Na piątej konferencji, jaka odbyła się w maju 2007 r., dyskutowano zagadnienia takie
jak „Złożony charakter dialogu międzywyznaniowego” (“Complexity of Issues in Interfaith
Dialogue”), „Wspólne wartości duchowe i ich wpływ na pokojową koegzystencję” (“Common
Spiritual Values and their Impact on Peaceful Co-Existence”) oraz „Mistycyzm: duch religii
objawionych” (“Mysticism: The Spirit of Revealed Religions”). W rezultacie obrad wydano
oświadczenie potępiające desekrację symboli i postaci religijnych i nawołujące do
porozumienia międzyreligijnego. Jednocześnie rząd Kataru ogłosił powstanie nowej
organizacji międzyreligijnej, Międzynarodowego Centrum do Spraw Dialogu
Międzyreligijnego (DICID – Doha International Center for Inter-Faith Dialogue). W skład
zarządu Cetrum wchodzi m.in. trzech muzułmanów, trzech chrześcijan i rabin. Finansowanie
organizacji wziął na siebie rząd katarski. Centrum to ma zasięg międzynarodowy, co widad na
przykładzie planów zoragnizowania dialogu ekumenicznego pomiędzy sunnitami a szyitami w
Libanie w grudniu 2008 r.
Szósta konferencja w maju 2008 r. odbyła się pod tytułem „Wartości religijne:
perspektywy dla pokoju i szacunku dla życia” („Religious Values: Perspectives on Peace and
Respect for Life”). Uczestnicy rozważali rozmaite zagadnienia dotyczące pokoju i przemocy,
bio-etyki, samobójstwa, tortur, handlu ludźmi, aborcji, eutanazji i szacunku dla symboli
religijnych. Na zakooczenie wezwano rządy i organizacje pozarządowe do wspierania postaw
szacunku dla symboli religijnych, godności ludzkiej, wolności religii i poszanowania życia
ludzkiego.
W historii stosunków międzyreligijnych u większości religijnych tradycji świata
doszukad się można dwuznacznych elementów. Od czasu posiedzenia Światowego
Parlamentu Religii w Chicago w 1893 r., wiele z nich przeszło niezwykłe przemiany postaw i
praktyk w odniesieniu do innych wyznao. Zmarły niedawno historyk religii Joseph Kitagawa
zauważył, że Parlament Religii w Chicago stał się znaczącym punktem zwrotnym: przywódcy
religijni zaczęli interpretowad i prezentowad swoje własne tradycje z rosnącą świadomością
tego, jak mogą one zostad odebrane przez wyznawców innych wiar.426 Na przestrzeni
dziesięcioleci, jakie upłynęły od tamtej chwili, przywódcy religijni na świecie w coraz
większym stopniu poszukują nowych dróg wzajemnego porozumienia. Od 1995 r. Katar coraz
wyraźniej zaznacza swój udział w międzynarodowym ruchu międzyreligijnym, przynajmniej w
odniesieniu do trzech religii monoteistycznych (abrahamowych). Przemowy przedstawicieli
Kataru na konferencjach w Doha odzwierciedlają pełną świadomośd obecności ich
międzyreligijnych interlokutorów. Warto jednak zauważyd, że konferencje te nie są otwarte
dla publiczności i tylko zaproszeni goście mają możliwośd wysłuchania takich wypowiedzi.
Pomimo tego, oświadczenia wygłaszane na konferencjach w Doha dostępne są na ich
stronach internetowych. Bez wątpienia w bliższej i dalszej przyszłości nadal będą odzywad się
w Katarze głosy przeciwne takim inicjatywom. Bez względu na to, doniosłe zmiany ostatnich
15 lat prawdopodobnie prowadzid będą do dalszych transformacji.
426
J. M. Kitagawa, The Quest for Human Unity: A Religious History, Fortress Press, Minneapolis 1990.
Strona 138 z 201
Z angielskiego przełożyła Magdalena Rostron
Strona 139 z 201
Marcin Grodzki
Chrześcijanie w Katarze
W marcu 2008 r. Katar dołączył do grona tych paostw regionu Zatoki Perskiej, w
których mogą oficjalnie działad instytucjonalne struktury Kościoła rzymskokatolickiego. Na
mocy dekretu głowy paostwa, emira szajcha Hamada Ibn Chalify Al Saniego, prowadzącego
konsekwentnie od połowy lat 90. politykę demokratyzacji wewnętrznej kraju, zezwolono na
budowę sześciu kościołów chrześcijaoskich różnych wyznao (m.in. anglikaoskiego, grekoprawosławnego, koptyjskiego)427. Fakt wyświęcenia Kościoła Matki Bożej Różaocowej przy
stolicy kraju, Doha, wywołał na łamach katarskiej prasy mieszane odczucia społeczności
muzułmaoskiej, od fali ostrego krytycyzmu środowisk konserwatywnych, po apele o
„życzliwy gest wzajemności wobec braci chrześcijan zezwalających na budowę tysięcy
meczetów na Zachodzie”.
Pierwsza od kilkunastu wieków legalna świątynia chrześcijaoska na Półwyspie
Katarskim nie ma na zewnątrz krzyża, dzwonów, wieży kościelnej ani nawet tablicy
informacyjnej o budynku. Wszystko z założenia po to, by nie podsuwad przeciwnikom jej
istnienia argumentów do kolejnych protestów. Budynek w kształcie spodka mieści się około
15 km na południe od Dohy, na pustkowiu. Powstał na działce ziemi podarowanej przez
emira, kosztem kilkunastu milionów dolarów, częściowo zebranych również wśród katarskiej
napływowej diaspory chrześcijaoskiej. 15 marca 2008 r., w uroczystej konsekracji świątyni
podlegającej formalnie Apostolskiemu Wikariatowi Arabii w Abu Zabi uczestniczyło
kilkudziesięciu kapłanów, na czele z papieskim wysłannikiem, kardynałem Ivanem Diasem,
prefektem Kongregacji Ewangelizowania Narodów w Kurii Rzymskiej, który przywiózł z
Watykanu relikwie św. Ojca Pio. W pięciogodzinnej mszy konsekracyjnej w różnych językach,
w tym angielskim, filipioskim tagalog, hindi, arabskim, wzięło udział około 10 tys. wiernych, z
których 3 tys. mogło pomieścid obszerne wnętrze kościoła428.
Wkopanie kamienia węgielnego pod świątynię chrześcijaoską w Doha wywołało
gorącą debatę w katarskich mediach. Krytyczni wobec tego pomysłu, zbliżeni do
wahhabickiej Arabii Saudyjskiej uczeni muzułmaoscy Kataru, odebrali to jako gest
nieprzyjazny wobec ich kraju. Na łamach katarskiej gazety „Al-Arab”, jeden ze znanych
publicystów kojarzonych ze środowiskami konserwatywnymi apelował o rozpisanie
narodowego referendum, tak by oddad ostateczną decyzję w tej sprawie wyłącznie
rdzennym obywatelom Kataru – praktycznie w 100% muzułmanom429. Zwolennicy takiego
rozwiązania argumentowali, że obcokrajowcy mieszkają i pracują w Katarze jedynie
tymczasowo, więc ich potrzeby nie mogą przeobrażad kraju w sposób, którego sami nie
życzyliby sobie jego obywatele (czytaj: dopóki nie ma katarskich chrześcijan, nie powinno się
stawiad kościołów; świeckie rządy Zachodu zezwalają na budowę meczetów swoim własnym
427
Qatar getting first Christian church, http://www.beliefnet.com, za Associated Press.
First Christian church opens in Qatar, 16.03.2008, http://www.jpost.com, za Associated Press oraz Iftitah
awwal kanisa katulikijja fi-Katar, “Ar-Raja”, 15.03.2008, http://www.raya.com, za Qatar News Agency.
429
Lahdan bin Isa Al-Muhannadi, Adżz an-al-fahm aw-mafhum li-al-adżz, “Al-Arab”, 20.02.2008.
428
Strona 140 z 201
obywatelom, ale nie posiadaczom kart pobytu tymczasowego)430. „Krzyż nie powinien
wznosid się pod niebem Kataru”, „Dzwonny kościelne nie mogą bid w Doha”, „Nie kalajmy
ziemi Kataru kościołem” – tego typu hasła można było znaleźd w lokalnych dziennikach431.
Krytykowana była nie sama decyzja o zezwoleniu na budowę, lecz perspektywa
wykorzystania dobroduszności emira do tworzenia zalążków chrześcijaoskich placówek
misyjnych. Niektórzy doszukiwali się w niej analogii do przedłużającej się obecności sił
koalicyjnych w Iraku i Afganistanie (z odniesieniem do faktu, że w bazie al-Udajd w Katarze
mieści się centrum dowodzenia armii amerykaoskiej, skąd prowadzono wojnę w Iraku).
Konserwatywna katarska prasa dawała do zrozumienia, że kwestie tej rangi społecznej
powinny wymagad aprobaty katarskiego społeczeostwa, które tworzy muzułmaoskie
paostwo oparte z założenia na prawdach koranicznych. Wykazywano, że decyzja emira ma
charakter czysto polityczny i nie jest poparta dążeniami społeczeostwa. Jeden z sondaży
opinii publicznej wydrukowany w lokalnej prasie ukazał sprzeciw 80% ankietowanych
obywateli Kataru wobec udostępniania miejsc kultu religijnego nie-muzułmanom432
(jednocześnie 54% wyraziło w związku z tym obawę przed pojawieniem się misjonarzy
chrześcijaoskich). Sugerowano również, że tego typu działania mogą byd sprzeczne z
konstytucją. Przy tej okazji, wśród Katarczyków mieszkających zagranicą podniosły się głosy
krytyczne wobec prozachodniego kursu politycznego emira Hamada, w tym podarowania
katarskiej ziemi lokalnej mniejszości katolickiej433. Przypominano jeden z hadisów, w którym
prorok Mahomet stwierdza, że „nie ma miejsca dla dwóch wyznao na Półwyspie Arabskim”.
W odpowiedzi, podniosły się głosy broniące idei swobody wyznaniowej na terenach
zdominowanych przez wyznawców religii muzułmaoskiej. Były dziekan Wydziału Szari’atu
Uniwersytetu Katarskiego prof. Abd al-Hamid al-Ansari napisał w artykule prasowym, że
„jednym z podstawowych praw człowieka gwarantowanych przez islam jest wolnośd miejsc
kultu różnych religii”434. Argumentował, że cytat z hadisów został wyjęty z kontekstu, i
odnosi się jedynie do Mekki i Medyny, nie zaś do całego Półwyspu Arabskiego435. W jego
uznaniu, wiele osądów religijnych, które wydawali w odległych wiekach uczeni
muzułmaoscy, straciło już dziś na aktualności i nie przystaje do skomplikowanych wyzwao
współczesnego świata. Autorzy niektórych publikacji prasowych zastanawiali się, skąd wśród
środowisk muzułmaoskich wzięły się obawy i poważne opory przed zaistnieniem
chrześcijaostwa w Katarze, skoro przez wieki w świecie arabsko-muzułmaoskim wyznawcy
obu religii żyli obok siebie tworząc swoistą mozaikę wyznaniową (np. Egipt, Irak itd.).
Przyczyną tych obaw, w opinii lokalnej katarskiej prasy, wydaje się poczucie zagrożenia przed
konfrontacją z chrześcijaoskimi misjonarzami. Publicysta gazety „Al-Arab” przypomniał w
tym kontekście głośną w arabskich mediach kwestię misji grup ewangelikalnych w
Maghrebie – Maroku, Tunezji oraz Algierii – gdzie, mimo kary więzienia i wysokiej grzywny,
430
Chuch in Qatar may irk Muslims, 22.10.2005 http://www.jihadwatch.com. za Associated Press
Abd al-Hamid Al-Ansari, Nam li-al-kanais fi-Katar ila-an lial-tasamuhal-islami”, “Al-Waan”, 24.6.2008.
432
Muhammad alih, Fi istitla li-al-Arab: 80% min al-muwatinin ju’aridun bina kanisa, “Al-Arab”, 24.02.2008.
433
Dżadal hawl iftitah awwal kanisa fi Katar 06.02.2008, http://www.alarabiya.net, za Associated Press.
434
S. Verma, Qatar hosts its first Christian church, “The Times”, 14.03.2008.
435
A. Sheffrin, Christians to Welcome Qatar's First Christian Church, 24.02.2008, http://www.christianpost.com.
431
Strona 141 z 201
odnotowano ostatnio liczne przypadki zmiany wiary na chrześcijaoską. Autor radzi
Katarczykom, by w dzisiejszym zglobalizowanym świecie nie bad się różnorodności i
konfrontacji własnej wiary, gdyż to oznaczałoby kruchośd własnych przekonao religijnych 436.
Debata na temat pierwszego kościoła nie ominęła również internautów. Na stronach
forum Uniwersytetu Katarskiego można znaleźd opinie, że skoro chrześcijan w Katarze należy
liczyd w dziesiątkach, a nawet setkach tysięcy, to rzeczą normalną jest, by mieli możliwośd
wspólnego praktykowania swojej wiary: „Lepiej kościół niż kolejny zachodni przybytek
siejący zepsucie”437. Nie brakuje również stwierdzeo, że Katar nie jest paostwem
wyznaniowym, więc obecnośd świątyni chrześcijaoskiej nie powinna byd traktowana jako
naruszenie konstytucji opartej na Koranie.
W środowisku katarskich biznesmenów pojawił się dylemat co do udziału
muzułmanina we wznoszeniu świątyni chrześcijaoskiej. W odpowiedzi na zapytanie jednego
z potencjalnych podwykonawców projektu, przewodniczący Międzynarodowej Unii
Uczonych Muzułmaoskich dr Jusuf al-Karadawi wydał 18 maja 2008r. orzeczenie religijne
objaśniające w jego uznaniu postawę muzułmanina w tej sprawie438. Fatwa odnosi się
pozytywnie do budowy świątyni dla rezydujących w Katarze wiernych z Ludów Księgi (a więc
chrześcijan i wyznawców judaizmu), jak również dopuszcza udzielanie im w tym pomocy
przez muzułmanów. Wylicza niezbędne ku temu, spełnione w tym wypadku warunki:
rzeczywistą potrzebę licznej wspólnoty wyznaniowej oraz zgodę muzułmaoskiego władcy. Za
podstawę swego stanowiska, szajch wymienia werset 2 sury Stół Zastawiony:
„Wspomagajcie się wzajemnie w pobożności i bogobojności! Ale nie wspomagajcie się
wzajemnie w grzechu i wrogości!”439. Jusuf Al-Karadawi, zwolennik hanafickiej szkoły
interpretacji prawa muzułmaoskiego, przyznaje jednocześnie, że wiele szkół szari’atu stoi na
zgoła odmiennym stanowisku: przeciwko są adepci szkoły malikickiej, hanbalickiej,
szafi’ickiej, a także zwolennicy interpretacji Abu Jusufa (zm. 804). Według nich, wierzący
muzułmanin nie może przyłożyd ręki do budowy świątyo niemuzułmaoskich. Wbrew
obawom przeciwników gestu emira, fakt otwarcia kościoła nie uzewnętrznił niepokojów
społecznych w Katarze. Katarczycy okazali się bardziej otwarci na gest emira niż rysowała to
konserwatywna prasa. Wkrótce też, w pobliżu świątyni katolickiej ma ruszyd budowa
kościołów innych odłamów chrześcijaoskich.
Wraz z umożliwieniem swobodnego kultu religijnego chrześcijanom rozpoczyna się w
Katarze nowa era. Dotychczas odbywanie niemuzułmaoskich zgromadzeo religijnych było w
tym kraju nielegalne. Od czasu opuszczenia Kataru przez Brytyjczyków na początku lat 70.,
kościoły chrześcijaoskie funkcjonowały nieoficjalnie – gromadzono się w prywatnych domach
lub szkołach. Było to tolerowane przez sunnicką monarchię w Doha, hołdującą tradycyjnie
muzułmaoskim wzorcom życia społecznego. Katar zmienił ten kierunek kursu politycznego w
436
Salah Al-Dżawruszi, Hawl bina kana’is fI mudżtama muslim – iszkalijjat al-waj bi-al-ahar, „Al-Arab”,
18.02.2008.
437
http://www.qataru.com, http://www.alommah.org/forum.
438
http://www.iumsonline.net oraz Muhammad Sabra, Dr Al-Karadaki: Ikamat kanisa fi Katar dża’iz, „Al-Arab”
19.05.2008.
439
Cytat z Koranu w tłumaczeniu Józefa Bielawskiego, Paostwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986.
Strona 142 z 201
1995 r., gdy w drodze bezkrwawego przewrotu pałacowego władzę objął emir Hamad ibn
Chalifa Al Sani, który w warunkach kryzysu gospodarczego i konfliktów na tle religijnym
odsunął od władzy swojego ojca. Od tego czasu Katar zmienia się w kierunku wyznaczanym
przez ogólnoświatowe trendy globalizacji, liberalizacji i proamerykaoskiej demokratyzacji
Bliskiego Wschodu, pozostając jednocześnie zachowawczą muzułmaoską monarchią
dziedziczną. Proces przemian wewnętrznych objął już m.in. wprowadzenie nowej konstytucji,
gwarantującej wolnośd stowarzyszeo, praktyk religijnych i pełne prawa wyborcze dla kobiet.
Zapoczątkowano proces decentralizacji administracji publicznej, odbyły się pierwsze w
historii kraju wybory samorządowe, znowelizowano kodeks cywilny i administracyjny,
zalegalizowano działalnośd związków zawodowych.
Jednocześnie w bogatym w gaz ziemny Katarze trwa boom ekonomiczny, napędzany
przez rosnące na świecie ceny nośników energii. Władze w Doha walczą o chod częściowe
przechwycenie natężonego napływu zachodnich turystów z sąsiednich Zjednoczonych
Emiratów Arabskich (szczególnie Dubaju), inwestując dziesiątki miliardów dolarów w
rozbudowę miejscowej infrastruktury, oferując rozmaite atrakcje turystyczne i udogodnienia
inwestycyjne.
Zdaniem komentatorów z łamów bliskowschodniej prasy, właśnie w duchu
liberalizacji kraju należy odbierad gest emira z dynastii Sani, dający zielone światło pod
budowę świątyo chrześcijaoskich. Pojawiły się również głosy łączące to wydarzenie z
wysiłkami Kataru na rzecz ubiegania się o organizację igrzysk olimpijskich w 2020 r., po
udanej olimpiadzie azjatyckiej w Katarze w 2006 r. Wiadomo, że kandydatura Dohy odpadła
w fazie wstępnej kwalifikacji do igrzysk 2016 r., ustępując tylko czterem zwycięskim miastom
(z listy 20 startujących). Co więcej, niektórzy publicyści zwracają uwagę, że kolejnym krokiem
może byd zaproszenie Benedykta XVI do złożenia wizyty w Katarze (o takiej ewentualności
wspomniał m.in. wicepremier Kataru minister energii i przemysłu Abd Allah ibn Hamad alAtijja reprezentujący katarski rząd na ceremonii otwarcia kościoła w Doha, a także wcześniej
w kontekście Bahrajnu król tego paostwa Hamad ibn Isa Al-Chalifa)440.
Bez zmian natomiast pozostaje stanowisko prawodawstwa katarskiego wobec
ludności niemuzułmaoskiej, którą obowiązuje przepisy szari’atu w interpretacji katarskich
władz religijnych. Niemuzułmanie nie mają prawa wnosid spraw do muzułmaoskich sądów
religijnych, które orzekają w większości spraw cywilnych. Pod groźbą najwyższej kary
zakazana jest zmiana wiary na niemuzułmaoską (od powstania niepodległego Kataru w 1971
r. wyroki śmierci nie są wykonywane), a co za tym idzie – nie mogą też działad
niemuzułmaoscy misjonarze. Muzułmanie zmieniający wyznanie są aresztowani. Warto przy
tej okazji dodad, że rząd w Doha wydawał zgodę na budowę budynków kościelnych już
uprzednio w roku 2000 i 2003.
Instytucjonalna obecnośd kościołów chrześcijaoskich zniknęła z Półwyspu Katarskiego,
jak i z większości arabskich regionów basenu Zatoki Perskiej, w przeciągu kilku wieków po
pojawieniu się tam islamu. Region ten na nowo przyciągał uwagę misjonarzy wraz z
440
Iftitah awwal kanisa katulikijja fi Katar wa indżiliyya fi Abu Zabi wa mubahasat fi As-Su’udijja
http://www.eltareeq.com.
Strona 143 z 201
kolejnymi falami kolonializmu, oraz odkryciem złóż ropy na początku XX w. Według World
Christian Database, od 1916 r. funkcjonuje na terenie obecnego Kataru społecznośd
anglikaoska. Współcześnie, najbardziej liczebnym odłamem chrześcijaoskim są wierni
Kościoła Rzymsko-Katolickiego (około 50 tys., w 90% Filipioczycy, Hindusi, a także Libaoczycy,
obywatele innych paostw azjatyckich i zachodnich), anglikanów jest 7-10 tys., istnieje
również społecznośd koptyjska441. Łącznie World Christian Database liczbę chrześcijan ocenia
na 70 tys. Niektóre źródła mówią o 100-150 tys., czyli 10% ludności Kataru (m.in. szacunki
Watykanu)442. Oficjalnie, wśród chrześcijan nie ma obywateli tego kraju. Warto przy tym
pamiętad, że aż 70% z 1,5 mln mieszkaoców Kataru to obcokrajowcy.
W większości arabskich monarchii nad Zatoką Perską, budynki kościołów wznoszą się
od lat. Swoboda kultu religijnego dla chrześcijan w Kuwejcie, Bahrajnie, Zjednoczonych
Emiratach Arabskich i Omanie pomogła tym krajom w stworzeniu bardziej przyjaznego
środowiska życia dla milionów pracowników najemnych z zagranicy. Po otwarciu Kościoła
Matki Bożej Różaocowej w Katarze, wahhabicka Arabia Saudyjska pozostaje ostatnim krajem
regionu zakazującym praktykowanie wiary innej niż islam.
441
442
World Christian Encyclopedia, II edition, Vol. 1, Oxford University Press, New York 2001 s. 617-618.
S. Verma, op. cit.
Strona 144 z 201
KULTURA
Strona 145 z 201
Katarzyna Pachniak
Symbol Kataru — poeta i orator Katari Ibn al-Fudża’a
Pustynne tereny, na których jest położony dzisiejszy Katar nie mogą poszczyd się
wieloma wybitnymi postaciami, które zaznaczyłyby się w dziejach kultury arabskomuzułmaoskiej w okresie średniowiecznym, czyli w czasach jej największego rozkwitu. Z
pewnością mają na to wpływ warunki geograficzne i klimatyczne, pustynne obszary leżały
bardzo daleko od wielkich ośrodków kalifatu, takich jak Damaszek, Bagdad lub Kair. Do
nielicznych, łączonych z terenami Kataru postaci, które zaznaczyły się w kulturze
muzułmaoskiej, i to zarówno w dziedzinie literatury, jak i historii, należy Katari Ibn alFudża’a, słynny poeta i orator, a także ostatni przywódca należącej do odłamu
charydżyckiego grupy azrakitów. W przypadku tej niewątpliwie interesującej postaci
zachodzi ciekawy proces: z dośd skąpych informacji na jego temat nie wynika, aby poza
mianem łączyło go coś z Katarem. Nie wiemy też dokładnie, skąd się wzięło owo miano, a na
temat miejsca jego pochodzenia znajdujemy sprzeczne informacje. Najczęściej powtarza się,
że pochodził z terenów Persji. Mieszkaocy Kataru darzą go jednak dzisiaj ogromnym
szacunkiem, nazywają jego imieniem instytucje i ze względu na jego wielki talent poetycki i
oratorski uznają za wielką postad swojego kraju. Nie mamy prawa z tym polemizowad, gdyż
przekonanie mieszkaoców Kataru dotyczące tego „bohatera wyobrażonego” jest ważniejsze
niż próba udowodnienia, iż ta dośd enigmatyczna postad niewiele miała z Katarem, lub raczej
terenami, na których leży dzisiejszy Katar, wspólnego. O tym zastrzeżeniu należy pamiętad
omawiając działania Katariego Ibn al-Fudża’a.
Nie znamy nawet dokładnych dat życia i śmierci poety. Wiemy jedynie, że jego
działalnośd można łączyd z samymi początkami islamu, drugą połową VII w. Życie i twórczośd
tej postaci spróbujemy zrekonstruowad na podstawie strzępów informacji, które przetrwały
na jego temat, odniesiemy się także do interesującego epizodu, jakim była działalnośd
azrakitów, odłamu charydżyckiego, o którym napiszemy w dalszym ciągu artykułu.
Wiadomości o Katarim zachowały się w późniejszych dziełach arabskich: kronikach,
traktatach herezjograficznych i dziełach adabowych. Wśród nich można wymienid Kitab albajan Al-Dżahiza, Ujun al-ma’arif Ibn Kutajby, Wafajat al-ajan Ibn Challikana, dzieła
herezjograficzne: Kitab makalat al-islamijjin Al-Aszariego, Kitab al-milal wa-an-nihal AszSzahrastaniego, Al-Fark bajna al-firak Al-Baghdadiego, a także kroniki: Futuh Al-Balazuriego i
inne. Katariego trudno bowiem jednoznacznie zaklasyfikowad, nie ma też wątpliwości, że
jego talent poetycki, a przede wszystkim oratorski, przyczynił się do sukcesów w działalności
politycznej. Dlatego w poniższym artykule w pierwszym rzędzie omówimy jego życie, potem
zajmiemy się odłamem charydżytów azrakitów, do którego należał i na którego usługi oddał
swój talent, na koocu zaś krótko odniesiemy się do jego twórczości.
Strona 146 z 201
Katari Ibn al-Fudża’a443 należał najprawdopodobniej do plemienia At-Tamim
należącego do Banu Kabija, które w znacznej mierze wzięło udział w buncie azrakitów. AlDżahiz podaje w Kitab al-bajan wa-at-tabjin („Księdze wymowy i jasnego przedstawiania”),
że posiadał podwójną kunję, Abu Muhammad w czasie pokoju i Abu Ma’ama w czasie wojny.
Z kolei jego przydomek, Fudża’a, Ibn Challikan wywodzi od jego ojca, który udał się do
Jemenu i nieoczekiwanie powrócił (fadża’a).444 Nie znamy daty urodzenia Katariego, ale
musiała to byd pierwsza połowa VII w., gdyż z kronik, na przykład od Al-Balazuriego, wiemy,
że pod dowództwem Abd ar-Rahmana Ibn Samury uczestniczył w 662 r. w podbijaniu
prowincji Sidżistan445. Niekiedy miejsce jego pochodzenia łączy się z Persją, z Luristanem446.
Nie wiadomo dokładnie, kiedy przyłączył się do azrakitów, jednak w drugiej połowie VII w.
musiał działad aktywnie na ich rzecz, gdyż w 689 r. uznali go za swojego „kalifa”. W tym
okresie odłam azrakitów, którego działalnośd omówimy w dalszej części, jeden z pierwszych,
jakie podzieliły kształtującą się społecznośd muzułmaoską, zaczął już ponosid klęski. Nie
znamy też motywacji Katariego, jednak z tonu zaangażowania w jego poezji można
wywnioskowad, że były to motywy religijne. Z pewnością Katari musiał posiadad szczególne
cechy charakteru: dzielnośd, walecznośd, zapał, które sprawiły, że grupa azrakitów doceniła
jego talent i postawiła na swoim czele. Katari musiał byd też dobrym strategiem, gdyż zaczął
od przeorganizowania armii azrakitów: wycofał ją w góry perskiego Kirmanu, a po
przegrupowaniu sprowadził do Al-Iraku. Tam zajął Ahwaz, zagroził też Basrze. Jego działania
okazały się skuteczne, gdyż przez około 10 lat stanowił poważne zagrożenie dla dynastii
Umajjadów.
Ten okres to dzieje jego walki z Al-Muhallabem Ibn Abi Sufrą, jednym z arabskich
dowódców, którzy niebagatelnie przyczynili się do podbojów islamu, a także wsławili walką z
azrakitami447. Al-Muhallab, po otrzymaniu zadania walki z azrakitami, parał się tym przez
następnych 13 lat. W roku 687/688, czyli przed obwołaniem Katariego „kalifem”, AlMuhallab zdołał spacyfikowad bunty azrakitów w Ahwazie i okolicach Basry. Wtedy jednak
został wezwany przez Musaba Ibn Zubajra do pacyfikacji powstania Al-Muchtara w AlKufie448. Kiedy powstanie zostało stłumione, Ibn Zubajr wyznaczył Al-Muhallaba zarządcą
Mosulu, Al-Dżaziry, Armenii i Azerbejdżanu. Przez kilka kolejnych lat losy jego były dośd
443
Informacje biograficzne na temat Katariego z arabskich źródeł zebrał G. Levi Della Vida, Kaţarī al-Fudjā’a,
Encyclopedia of Islam2, Brill, Leiden, CD-version.
444
Ibn Challikan, Wafajat al-ajan wa-anba abna az-zaman, tłum., ang. Biographical Dictionary, t. II, s. 522–524.
445
Al-Balazuri, Kitab futuh al-budlan, Brill, Leiden, 1866, s. 396. Odnośnie daty urodzenia należy wspomnied, że
omawiając prozę oratorską Règis Blanchère łączy jego nazwisko (l’Émir kharijite Qaţari) z III/IX w. Histoire de la
ième
littérature arabe à la fin du XV
siècle, Paris, t. I, s. 734.
446
Tak podaje na przykład R. Rubinacci, Azārika, EI2. Wynika to najprawdopodobniej z faktu, że tak podawano w
traktatach herezjograficznych.
447
Informacje na temat Al-Muhallaba, por. P. Crone, Al-Muhallab b. Abī ufra, EI2. Tam też podano źródła
arabskie, w których znalazły się informacje na jego temat. Imię Al-Muhallaba często pojawia się razem z
imieniem Katariego. Por. także P. Crone, Slaves on horses. The evolution of the islamic polity, Cambridge
University Press, Cambridge 2003.
448
Wbrew twierdzeniom współczesnych fundamentalistów muzułmaoskich, którzy utrzymują, że początek
islamu to czasy spokoju i jedności w gminie, było wręcz przeciwnie, gdyż społecznością muzułmaoską
wstrząsały liczne bunty i schizmy. Dotyczyły one w znacznym stopniu spraw sukcesji. Al-Muchtar był przywódcą
buntu na rzecz przyznania władzy Alidom, który wybuchł w Kufie w latach 685-687.
Strona 147 z 201
burzliwe, gdyż w związku ze zmieniającą się sytuacją polityczną Al-Muhallab wrócił do walki z
azrakitami dopiero w 694 r., kiedy rządy w Iraku objął najsłynniejszy zarządca Umajjadów,
znany z bezkompromisowości w walce z wrogami sunnizmu Al-Hadżdżadż449. Al-Muhallab
energicznie przystąpił do działania: przeszedł do ofensywy spychając azrakitów do Kirmanu.
W tym czasie wśród nich doszło do rozłamu na Arabów i maulów, klientów450. Dotychczas ich
siedzibą był Dżiruft, jednak po tym rozłamie przywódcą jednej grupy, maulów, został Abd
Rabb (lub Abd ar-Rabbihi)451. Z tą grupą azrakitów Al-Muhallab uporał się w 696 r452.
Natomiast przywódcą grupy Arabów został Katari, który dzięki zdolnościom oratorskim zyskał
wśród podległych sobie azrakitów ogromny autorytet. Wycofał się do Tabaristanu i przez
kilka lat stawiał tam skuteczny opór armii Al-Muhallaba. Jego towarzysze uznawali go za
władcę wiernych, przypisywali tytuł amir al-muminin, traktując jako jedynego legalnego
władcę społeczności islamu. Wiemy o tym ze srebrnej monety z 694 r., na której tak właśnie
nazwano Katariego w języku pahlawi i arabskim453. Wspomina też o tym herezjograf AszSzahrastani: „wybrali po nim [Nafim al-Azraku] Katariego Ibn al-Fudża’a al-Marwaniego i
nazywali go władcą wiernych” (wa baju baduhu Katari Ibn al-Fudża’a al-Marwani wa samahu
amir al-muminin)454.
Katari przestrzegał surowych zasad azrakickich, dlatego na podbitych terenach
Tarabistanu narzucił ludności miejscowej obciążenia podatkowe w postaci dżizji.
Niezadowoleni z tego ludzie najprawdopodobniej zwrócili się o pomoc do zarządcy Rajju,
Sufjana Ibn al-Abrada. Jego wojska zadały azrakitom poważną klęskę. Katari spadł z konia i
został porzucony przez swoich towarzyszy, a następnie rozpoznany i zabity. Spotkał go los
podobny jak wielu przywódców uznawanych za buntowników wobec „legalnej” władzy: jego
449
Ogólne wiadomości na jego temat wraz ze źródłami, A. Dietrich, Al-adjdjādj b. Yūsuf, EI2.
Terminem maula (l. mn. mawali) określano nawróconych na islam nie-Arabów, którzy często byli traktowani
gorzej od rdzennych Arabów, pomijani w rozdziale łupów itp. Silnym ośrodkiem maulów była Kufa, w której, jak
już wspomniano, dochodziło do buntów przeciwko władzy kalifów. Maulowie okazali się bardzo ważnym
czynnikiem w cywilizacji islamu. Często jedynie powierzchownie nawróceni na islam, wnieśli do tej religii
elementy wywodzące się ze swoich wierzeo rodzimych, takie jak wiara w reinkarnację, inkarnację, walkę sił
dobra i zła, mesjanizm. Przedstawiciele tego środowiska stanowili silną bazę wsparcia dla pretensji Alego i jego
potomków do władzy w kalifacie, z czasem w znacznym stopniu weszli w skład ruchów kajsanickich i ghulat
(„tych, którzy przesadzają w sprawach wiary”), również popierających pretensje Alidów. Maulowie w pełni
zostali wchłonięci dopiero w czasach Abbasydów. Na ich temat ogólnie, por. A.L. Wensinck, Mawl, EI2, Ruchy
kajsanickie i ghulat, por. arabskie dzieła herezjograficzne: An-Naubachti, Kitab firak asz-szi’a, H. Ritter (red.) ,
Stambuł 1931, s. 20-47; Al-Kummi, Al-Makalat wa-al-firak, M.J. Maszkur (red.), Teheran 1936, s. 21-70, passim;
Al-Aszari, Makalat al-islamijjin, H. Ritter (red.), Stambuł 1929–1930, s. 18–23; Asz-Szahrastani, Al-Milal wa annihal, A.M. Wakil (red.), Kair, t. I, s. 147–154; W. Madelung, Kaysaniyya, EI2; H. Halm, Die Islamische Gnosis. Die
Extreme Schia und die ‘Alawiten, Verlag, Mnchen 1982, s. 43–83.
451
W źródłach herezjograficznych i kronikach pojawiają się dwa imiona. Nie można wykluczyd, że chodziło o
dwie różne osoby, jedną nazywano Dużym, Al-Kabir, drugą Małym, As-Saghir. Jako przywódca grupy maulów
występuje raz jeden, raz drugi, byd może nawet byli przywódcami dwóch grup, na które rozpadli się maulowie
azrakici. Por. Kaţarī, EI2, op. cit.
452
Kronikarze podają, że w czasie tej wyprawy Al-Muhallab wprowadził metalowe strzemiona zamiast
drewnianych, które okazały się bardzo pomocne w walce. Al-Dżahiz, Kitab al-bajan, op. cit., t. III, s. 23.
453
„Zeitschrift der Deutschen Morgenlaendischen Gesellschaft“, XII, 1858, 52, nr 303, za G. Levi Della Vida,
Kaţarī, op. cit. O rozłamie wśród zwolenników Katariego, por. także Al-Aszari, Kitab al-makalat al-islamijjin, s.
87-88.
454
Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, op. cit., t. I, s. 120.
450
Strona 148 z 201
odciętą głowę zawieziono triumfalnie do kalifa umajjadzkiego do Damaszku. Zakładając, że ta
opowieśd jest prawdziwa, najlepiej świadczy o strachu, jaki Katari wzbudzał w przeciwnikach
politycznych. Jednak faktyczna chronologia podanych wyżej wydarzeo jest wątpliwa. Nie
wiadomo dokładnie, kiedy Katari został obwołany kalifem, z pewnością musiało to nastąpid
jakiś czas przed znalezieniem wspomnianej wyżej monety. Jego śmierd miała miejsce
najprawdopodobniej około 697 lub 698 r.
Trudno na podstawie tak nikłych danych zrekonstruowad charakter człowieka, jednak
musiał posiadad cechy przywódcze, charyzmę, dzielnośd i walecznośd, a także byd osobą o
bardzo zdecydowanych zasadach religijnych. Inaczej nie zostałby przywódcą grupy, która
przez pewien czas stawiała skuteczny opór wojskom umajjadzkim. Pozbawiony charyzmy
dowódca nie zostałby również obwołany kalifem. Levi Della Vida uznaje go za osobę, w której
cechy bezkompromisowego charydżyckiego przywódcy religijnego połączyły się z cechami
arabskiego sajjida, na poły rycerza, na poły rozbójnika. Efektem jego nieprzejednanego
charydżyzmu w najbardziej skrajnej wersji było praktykowanie istiradu, doktryny nawołującej
do zabijania wszystkich niewiernych (to znaczy nie-charydżytów), w tym również kobiet i
dzieci. Podstawą kwalifikacji religijnej musiał byd dla niego był aktywizm — każdy, kto
zadowala się zastaną sytuacją, to kafir, niewierny.
Jak widad z powyższego wywodu, informacje o życiu Katariego są wyrywkowe i
trudno nam dzisiaj liczyd na bardziej konkretne. Te, które posiadamy, chociaż nieprecyzyjne,
zgadzają się jednak w ogólnych zarysach, przede wszystkim zdecydowanie łączą Katariego z
charydżyckim odłamem azrakitów. W dziełach herezjograficznych, do których się
odwołujemy, nazwisko Katariego jest wymieniane w bardzo pejoratywnym kontekście, jako
osoby, która wywoływała krwawe powstania przeciwko władzy umajjadzkiej, te z kolei
pociągały za sobą odwet zarządców umajjadzkich, o czym już częściowo wspominaliśmy.
Zatem warto teraz pokrótce przedstawid dzieje i, przede wszystkim, podstawowe założenia
doktryny azrakitów.
Azrakici to jedna z grup charydżytów455, odłamu, który bardzo wcześnie, niemal na
samym początku istnienia muzułmaoskiej ummy, odłączył się od gminy. Doszło to tego w
czasie panowania ostatniego z Kalifów Prawowiernych (Chulafa Raszidun), Alego, zięcia
Proroka. Charydżyci wywodzili się ze środowiska ludzi niezadowolonych z polityki
prowadzonej przez trzeciego kalifa, Usmana, polegającej na faworyzowaniu członków
własnej rodziny. Gdy Usman został zamordowany, poparli Alego i protestowali, gdy
Umajjadzi, krewni Usmana, domagali się ukarania winnych mordu i rozsądzenia, czy Ali
ponosi za to jakąś odpowiedzialnośd456. Jednak gdy wyznaczono komisję arbitrażową, częśd
muzułmanów, przyszli charydżyci, zaprotestowała. Byli oni zwolennikami nieangażowania się
455
Pozostałe to: ibadyci, nadżdyci i sufryci. Na ich temat por. np.: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o
islamie, Dialog, Warszawa 1998, t. I, s. 169-171.
456
Natura sporu między Alim a krewnym Usmana, Mu’awiją, była bardziej złożona. Podstawą było osądzenie,
czy Usman rządząc sprzeciwił się prawu Bożemu. Gdyby wybrani arbitrzy uznali, że nie, wówczas zabicie
Usmana byłoby niezgodne z prawem, a Mu’awija mógł się domagad zemsty. Władza Alego, jako kalifa, który
chroni mordercę, nie byłaby natomiast zgodna z prawem. Gdyby natomiast arbitrzy uznali, że Usman rządząc
sprzeciwił się Bożemu objawieniu, jego zabicie stałoby się uzasadnione, roszczenia Mu’awiji nielegalne, a
władza Alego zasadna.
Strona 149 z 201
ludzi w sprawy, które, ich zdaniem, należą jedynie do Boga, a zatem pierwszymi
muzułmaoskimi purystami. Przestali popierad Alego, gdyż za grzech i odstępstwo z jego
strony uznali fakt, że zgodził się na arbitraż, czyli oddanie pod osąd ludzi czegoś, co należy
jedynie do Boga. Wsparli to hasłem La hukm illa bi-Allah („Sąd należy jedynie do Boga”),
określanym jako tahkim. Odłączyli się od Alego, później na krótko powrócili do Kufy, jednak
wkrótce zaczęli ją opuszczad. Stąd też pochodzi ich miano charydżyci, pochodzące od
arabskiego terminu charadża, „odchodzid”, „wychodzid”. Początkowo ich armia liczyła około
6 000 osób, jednak po bitwie z Alim zmalała niemal do połowy. Gdy stało się też jasne, że Ali
ich nie popiera, zaczęli funkcjonowad samodzielnie.
Podstawowe założenia swojej doktryny charydżyci przedstawili już na samym
początku, kiedy odeszli od Alego i nie wrócili z nim do Kufy 457. Należało do nich oddawanie
czci Bogu, zawierzenie jedynie Jego osądowi, kierowanie się koraniczną zasadą nakazywania
dobra i zakazywania zła (amr bi-al-maruf wa-nahi an al-munkar). Z czasem, kiedy zaczęli
tworzyd gminę, mocno obstawali przy tym, co w rzeczywistości było powodem ich odejścia
od społeczności: podstawą wszelkiej organizacji społecznej we wszystkich jej przejawach —
prawnym, politycznym i religijnym — jest tylko Koran oraz postępowanie Proroka z
początków istnienia ummy, czyli z okresu, który dobrze jeszcze pamiętano. Zasada równości
dotyczyła również spraw finansowych: charydżyci uważali, że wszyscy powinni płacid takie
same podatki i mied taki sam udział w podziale łupów. Ta druga kwestia była szczególnie
istotna w okresie podbojów i stała się jedną z przyczyn konfliktów między Arabami a
maulami, nawróconymi na islam nie-Arabami. Jednak od pozostałej części społeczności
najbardziej różniło ich postrzeganie pozycji władcy. Ponieważ wychodzili z założenia, że
wszyscy muzułmanie, także kobiety, są sobie równi, zaprzeczali tym samym starym zasadom
plemiennym oraz przeciwstawiali kształtującej się właśnie hierarchii elity muzułmaoskiej.
Uznawali zatem, że kalifem może byd każdy, pod warunkiem, że jest afdal, najlepszym
kandydatem do sprawowania tego stanowiska. Nie liczyło się tutaj pochodzenie, a jedynie
przydatnośd do rządzenia.
Taka wersja purystycznego islamu, na dodatek z wyraźnym odwoływaniem się do
zasad równości społecznej, budziła zainteresowanie, szczególnie w kręgach
nieuprzywilejowanych, na przykład maulów, którzy się do nich przyłączali. Od samego
początku charakterystyczna była też charydżycka bezkompromisowośd w sprawach religii,
która najbardziej uwidoczniła się właśnie u azrakitów. Przede wszystkim charydżyci uważali,
że są jedynymi prawdziwymi muzułmanami, a wszyscy, którzy ich poglądów nie przyjmują to
kafirowie, niewierni, tych zaś w myśl zasad islamu można zabid. Dlatego też, gdy zawiodły
próby przekonania delikwenta do przyjęcia charydżyzmu, jego zabicie uważali za
uprawione458.
457
W tej kwestii por. na przykład M. Watt, Khārijite thought in the Umayyad period, „Der Islam”, 36, 1971.
Ogólne wiadomości o charydżytach czytelnik polski może znaleźd w: J. Danecki, Podstawowe wiadomości o
islamie, Dialog, Warszawa 1997, t. I, s. 165-171; G. Levi Della Vida, Khāridjites, EI2, gdzie podano najważniejsze
dotyczące ich źródła arabskie, a także wymieniono pionierskie prace włoskiej badaczki doktryny charydżyckiej,
Laury Vecchia Vaglieri. O charydżytach i ich roli w historii wczesnego islamu, zwłaszcza Iraku, pisał M. Morony,
Irak after the Muslim Conquest, Gorgias Press, Princeton 1984, szczególnie w rozdziale Doctrines of Authority
458
Strona 150 z 201
Azrakici, których kalifem (a właściwie kalifem wszystkich muzułmanów, gdyż
charydżyci tylko siebie za takowych uznawali) był Katari Ibn al-Fudża’a, to najbardziej
radykalna grupa charydżycka. Do teraz ich postępowanie i zasady przywołują osoby, które
chcą przekonad, że w islamie od samego początku istniał szczególny fanatyzm religijny
posunięty aż do pogardy wobec własnego życia. Z tego punktu widzenia azrakici byliby
przodkami współczesnych fedainów, bojowników, którzy w imię zasad (zdecydowanie
bardziej politycznych niż religijnych) giną w zamachach samobójczych. Nie naszym zadaniem
jest rozważanie, czy ta opinia nie jest zbyt daleko posunięta, jednak z pewnością postawa
azrakitów była bardzo radykalna459.
Przywódcą tej grupy był Nafi Ibn al-Azrak al-Hanafi, typowy charydżyta, żyjący według
zasad równości społecznej. Miał stad na czele charydżytów w Basrze i Ahwazie 460. Był synem
kowala greckiego pochodzenia. Niewiele wiemy o jego wczesnej karierze, pojawia się w 683
r., kiedy w czasie zamieszek w ummie, społeczności wierzących, początkowo wraz ze
zwolennikami wsparł politycznie Abd Allaha Ibn az-Zubajra przeciwko Umajjadom461. AlAszari podaje, że miał nawet twierdzid, iż poparcie dla Abd Allaha (i dla niego samego) jest
warunkiem bycia muzułmaninem (la akfara allazina chalafu Abd Allah). Później jednak
azrakici uznali, że Abd Allah nie jest odpowiednim kandydatem na kalifa i w 684 r. wycofali
swoje wsparcie. Jak twierdzi Al-Aszari, Nafi zmienił wówczas zdanie: każdy zwolennik
następców Abd Allaha jest niewierny462.
Nafi i jego towarzysze charydżyci skorzystali z zamieszania wywołanego śmiercią
umajjadzkiego kalifa Jazida, gdyż właśnie w tym czasie Nafi poczuł się na tyle silny, że zaczął
and Rebellion, s. 467-507. W języku polskim, por. B. Składanek, Doktryny i ruchy społeczno-polityczne „wieków
milczenia” (poł. VII-poł. IX w.), WUW, Warszawa 1980, szczególnie s. 119-155.
459
Na temat azrakitów, por. R. Rubinacci, Azārika, EI2, K. Lewinstein, The Azāriqa in Islamic Heresiography,
„Bulletin of the School of Oriental and African Studies”, 54, nr 2, 1991, s. 251-268, gdzie azrakitów opisano z
punktu widzenia sunnickiej herezjografii. Autor przeprowadza tam bardzo interesującą analizę porównawczą
źródeł. Omawia wzajemne zależności między nimi, wskazując, jak herezjografowie tworzyli wersję azrakickiego
islamu czerpiąc wiadomości od siebie nawzajem. Wyraźnie też podkreśla fakt, który jest istotny dla całej
herezjografii islamu: częśd źródeł nie jest obiektywna. Źródła to przede wszystkim: Al-Aszari, Kitab makalat alislamijjin, ed. H. Ritter, Stambuł 1929, s. 86 i dalsze; Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, A. Kulajni
(red.), Bejrut 1986, s. 118–122; Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, [w:] A. as-Sammara’i, Al-Ghuluww wa-al-firka
al-ghalijja fi al-hadara al-islamijja, bez miejsca i daty wydania, s. 284-285.
460
Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s. 284; Asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa-an-nihal, op. cit., s. 118119.
461
Abdallah Ibn az-Zubajr, antykalif, pochodził z rodziny Emigrantów i jak chce tradycja, był pierwszym
dzieckiem urodzonym tej społeczności w Medynie. Z powodu swojego pochodzenia należał do muzułmaoskiej
arystokracji. Uczestniczył w pierwszych podbojach muzułmaoskich, natomiast w czasie „Bitwy Wielbłądziej”
opowiedział się po stronie Aiszy. Ze względu na swoje koneksje i spory majątek osobisty uważał, że należy mu
się uprzywilejowane miejsce w ummie, sprzeciwiał się zatem rządom Umajjadów. Po śmierci Mu’awiji nie
zgodził się złożyd hołdu Jazidowi, i zaczął w Mekce gromadzid swoich zwolenników. Kiedy wojska kalifa zabiły
jego brata Amra, publicznie ogłosił, że Jazid nie jest już kalifem. Bynajmniej nie był jedyny, gdyż w tym samym
czasie dawni Ansarowie w Medynie, czyli ci mieszkaocy miasta, którzy wsparli Proroka, obwołali swojego kalifa,
Abd Allaha Ibn Hanzala znanego jako Ibn al-Ghasil. W czasie wojny domowej, która wybuchła w kalifacie po
śmierci Jazida, Ibn az-Zubajr ogłosił się amir al-muminin, a wielu przeciwników Umajjadów w Syrii i Egipcie
uznało jego władzę. Jednak nie zdołał jej narzucid i ostatecznie zginął w 692 r. w walce z oddziałami syryjskimi.
Wzmianki na jego temat można znaleźd w niemal wszystkich kronikach muzułmaoskich omawiających okres
wczesnego islamu. Ogólne informacje H.A.R. Gibb, Abd Allh b. al-Zubayr, EI2.
462
Al-Aszari, Makalat, op. cit, s. 87.
Strona 151 z 201
praktykowad politykę zabijania lub wypowiadania posłuszeostwa przeciwnikom politycznym.
Kiedy Abd Allah Ibn az-Zubajr wyznaczył dla Basry zarządcę, Umara Ibn Ubajd Allaha, azrakici
nie zgodzili się go uznad, ani wpuścid do miasta. Zarządca musiał wdzierad się do Basry siłą
korzystając z pomocy mieszkaoców, niechętnych azrakitom ze względu na radykalizm ich
doktryny. Sukces okazał się jednak krótkotrwały. Nafi rozbił obozy w pobliżu miasta, a po
przybyciu posiłków zajął je na nowo. Na to wszystko Abd Allah Ibn az-Zubajr wysłał
przeciwko nim armię. Najprawdopodobniej wtedy, w 684/685 r., doszło do wyraźnego
podziału charydżytów na azrakitów dowodzonych przez Nafiego, którzy opowiadali się za
radykalizmem i walką aż do kooca, oraz zwolennikami Abd Allaha Ibn Ibada, czyli ibadytami,
którzy nie chcieli tak ostrej konfrontacji. Azrakici przenieśli się na tereny Persji: do
Chozestanu, Farsu i Kirmanu463.
Nafi stworzył również zręby doktryny azrakitów. Abu Hatim ar-Razi nazywa go jednym
z fakihów, czyli znawców prawa, wojowników i bohaterów. Dodaje również, że toczył liczne
dysputy z Ibn Abbasem (lahu ma Ibn Abbas masa’il kasira)464. Al-Aszari w Makalat alislamijjin podkreśla, że właśnie Nafi Ibn al-Azrak jako pierwszy podzielił społecznośd
charydżycką (awwal man ahdasa al-chilaf bajnahum)465. Zradykalizował też zasady
charydżyckie, uznając, że każdy, kto popełnił grzech — a było nim nieprzestrzeganie zasad
zawartych w Koranie — jest skazany na piekło. Grzesznik, określany jako kafir, niewierny, nie
tylko trafia do piekła w życiu pozagrobowym, lecz zasługuje na śmierd w życiu doczesnym, na
dodatek wraz z całą swoją rodziną466. Al-Aszari dodaje, iż Al-Azrak uznawał za niewiernego
każdego, kto nie wyszedł wraz z nim, czyli nie porzucił społeczności „niewiernych” (al-kuffar
man lam juhadżiru ilajhi)467. Twierdził też, że on sam jest jedynym depozytariuszem prawdy
(al-hakk kana fi jadihi)468. Asz-Szahrastani pisze o tym krótko: uważali, że kafirem jest każdy,
który nie dokonuje hidżry wraz z nimi (kafir man lam juhadżiru)469. Takie przekonanie można
potraktowad jako uzasadnienie istiradu. Właśnie tę zasadę, zabijanie grzesznika oraz jego
bliskich, czyli praktycznie każdego, kto nie był charydżytą, podaje się jako najbardziej
ewidentny przykład radykalizmu politycznego azrakitów.
Warto tutaj podkreślid, że chociaż niemal wszyscy herezjografowie opisują samą
praktykę470, to wydaje się, że terminu istirad na jej określenie użył jedynie Pseudo-Naschi,
który tworzył około połowy IX w. W swoim traktacie herezjograficznym twierdzi, że owo
zabijanie zwie się istirad bi-as-sajf („istirad mieczem”)471. Potwierdza, że wprowadzid ją miał
właśnie Nafi al-Azraki.
463
Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 120-121.
Abu Hatim ar-Razi, Kitab az-zina, s. 284.
465
Al-Aszari, Makalat al-islamijjin, op. cit., s. 86.
466
Ibidem, s. 87.
467
Ibidem, s. 87.
468
Ibidem, s. 86-87.
469
Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 121.
470
Na przykład Asz-Szahrastani, Al-Milal, s. 121, pisze o praktyce zabijania dzieci i żon przeciwników
(muchalifun).
471
Edycja tego traktatu znalazła się J. van Ess, Frühe mu’tazilitische Häresiographie: Zwei Werke des Nāši’ alAkbar (gest. 293 H), Bejrut 1971, s. 69.
464
Strona 152 z 201
Azrakici postawili wyraźną granicę między swoim światem, który nawiązując do
początków islamu nazywali dar al-hidżra (domem emigracji) a resztą świata, grzesznikami
(dar al-kufr)472. Po swojemu interpretowali hidżrę473, której powody były przede wszystkim
polityczne. Uznawali też, że muszą się izolowad od pozbawionych wiary grzeszników. Byli
również bezkompromisowymi zwolennikami obnoszenia się ze swoimi poglądami
politycznymi, twierdzili, że należy byd z nich dumnym i nie można ich ukrywad, nawet gdyby
miało im to przynieśd śmierd. Pogardzali bezczynnością polityczną, odrzucali szyicką zasadę
takijji, pozwalającą na ukrywanie poglądów politycznych i religijnych w celu uniknięcia
prześladowao474. Ich zdaniem z islamu byli więc wyłączeni (bara’a) zwolennicy polityki
spokoju (ka’ada) oraz takijji.475 Przekonanie o manifestowaniu poglądów często realizowali
w praktyce: tak jak współcześni fedaini wysadzają się w zamachach samobójczych, tak
charydżyci wykrzykiwali w tłumie tahkim: la hukma illa li-Allah („Prawo należy jedynie do
Boga”). Bardzo często taki postępek kooczył się dla nich śmiercią. Takijję azrakici
zdecydowanie przeciwstawiali zasadzie nakazywania dobra i zakazywania zła (al-amr bi-almaruf wa-an-nahi an al-munkar), którą przekładali na własne zachowanie — arbitralnie
utrzymywali, że jedynie ich postępowanie jest przykładowe476. Ponadto każdego, kto
przystąpił do ich armii czekał egzamin (al-mihna li-man kasada askarahu)477. Natomiast tych
wszystkich, którzy się do nich nie przyłączyli, azrakici nazywali muszrikami, winnymi szirku,
czyli występku polegającego na przypisywaniu Bogu towarzyszy. Było to zaprzeczenie
jedynobóstwa, a zatem ciężki grzech karany śmiercią. Twierdzili, że do piekła powinni też
trafiad rodzice i dzieci muszrików478. Swoich przeciwników azrakici mieli, zdaniem Ar-Raziego,
uznawad za takich samych pogan jak Arabów przed islamem (kuffar al-Arab), którzy nie mają
wyboru: mogą jedynie zaakceptowad islam *azrakicki+ lub miecz479.
Herezjografowie przekazują nam również informacje dotyczące stosunku azrakitów
do zaleceo prawnych. Nie dopuszczali oni, na przykład, kary ukamienowania za cudzołóstwo
(haramu ar-radżm) — oprócz Al-Aszariego pisze o tym także Pseudo-Nachi480. Wśród innych
ich przekonao prawnych Al-Aszari wymienia także zawieszenie stosowania kar koranicznych
(hudud) dla tych, którzy przekazali fałszywe świadectwo (kazf), kiedy było ono wymierzone w
mężczyznę481. Nie wiadomo dokładnie, jaki był stosunek do grzechów popełnianych przez
członków ich własnej wspólnoty, gdyż interpretacja tych fragmentów w dziełach
herezjograficznych jest niejasna. Na przykład zmarły niedawno wybitny arabista M. Watt
472
Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 87, 89.
Tym terminem określa się emigrację w 622 r., kiedy Mahomet z grupą zwolenników, zwanych później
Muhadżirun, Emigrantami, opuścił rodzinne miasto Mekkę, w której był zwalczany, i udał się do oazy Jasrib,
późniejszej Medyny.
474
Al-Aszari, Kitab makalat al-islamijjin, op. cit. 89.
475
Ibidem, op. cit., s 86-87. Również Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284 (la jahillu al-ku’ud an al-dżihad wa-alqa’ada kuffar); Asz-Szahrastani, Al-Milal, s. 121.
476
Jako jedyny spośród herezjografów pisze o tym Pseudo-Naschi, op. cit., s 69.
477
Al-Aszari, Makalat, s. 86.
478
Ibidem, s. 89.
479
Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s. 284.
480
Ibidem; Pseudo-Naschi, op. cit., s. 69.
481
Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 89. Nie do kooca zrozumiała jest znajdująca się tam aluzja do kitalu, walki.
473
Strona 153 z 201
początkowo uznawał, że fragment zamieszczony u Al-Aszariego (kalu nashadu bi-Allah
annahu la jakun fi dar al-hidżra mimman juzhiru al-islam illa man radija Allahu anhu)482 daje
podstawy do interpretacji, iż grzesznicy spośród azrakitów (chodzi tutaj o grzechy typu
cudzołóstwo, picie wina, a nie to, co klasyfikowano jako niewiarę), byli wykluczeni ze
społeczności483. Jednak w późniejszej pracy Watt się z tego wycofał, interpretując te słowa
tak, że Bóg akceptuje wszystkich azrakitów484. My proponujemy tłumaczenie: „Zaświadczamy
na Boga, że spośród osób, które przejawiają swoją wiarę w naszym obozie (dar al-hidżra),
wszyscy podobają się Bogu”. Zatem wszyscy azrakici byliby prawidłowo wierzącymi 485.
Podobnie, jednak nieco innymi słowami pisze o tym Ar-Razi, twierdząc, że dar al-kufr jest
wszystko, co nie jest wiarą *azrakitów+ (ad-dar dar kufr illa man azhara imanahu)486.
Dodatkowe opisy interpretowania przez azrakitów kwestii prawnych pojawiają się u
Pseudo-Naschiego487. Według niego azrakici mieli twierdzid, iż ludzie powinni współpracowad
w celu szerzenia pobożności i ujawnienia Bożego przesłania; ponadto od wierzącego nie
można domagad się niczego, co nie zostało wymienione w Koranie lub nie jest przedmiotem
powszechnej, zwyczajowej zgody. Z dziedziny prawa rodzinnego: uważali, że mężczyzna
może poślubid siostrzenicę swojej żony. Pseudo-Naschi wspomina też o dwóch modlitwach
dziennie (azrakici mieli się tutaj powoływad na Koran: „Odprawiaj modlitwę na obu kraocach
dnia…”, (11:114))488. Następnie praktykowali zakaz alimentacyjny: nie należy jeśd ryb, które
nie zostały zabite w zgodny z rytuałem sposób. Inny herezjograf, Ibn Hazm, dorzuca do tego
jeszcze azrakicką dyskusję dotyczącą tego, czy kobieta w czasie menstruacji może wypełniad
obowiązki religijne489. Ar-Razi sugeruje, iż azrakici izolowali się od społeczeostwa, gdyż wiele
rzeczy w relacjach z dar al-kufr uznawali za zakazane: na przykład jedzenie mięsa zwierząt
zabijanych przez „niewiernych”, ich śluby i zasady dziedziczenia490.
Azrakici odsądzali także od wiary Alego za dopuszczenie do tahkimu, sądu nad
postępowaniem Usmana i jego własnym. Jako heretyków traktowali też wybranych arbitrów,
gdyż ci zgodzili się sądzid coś, co należy jedynie do Boga. Asz-Szahrastani pisze z kolei, że
azrakici mówili o kufrze u Usmana, Aiszy, Talhy i Az-Zubajra491.
482
Ibidem.
M. Watt, Khārijite thought, op. cit., s. 221.
484
M. Watt, The Formative Period of Islam, Oneworld Publication, 1998, s. 24.
485
Nie można jednak wykluczyd, że w dziełach herezjograficznych, które powstawały wiele lat po opisywanych
wydarzeniach i na ogół były zależne od tych samych źródeł, pojawiło się wiele nieścisłości mających zbudowad
swoistą „czarną legendę” w celu zdyskredytowania azrakitów.
486
Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284.
487
Pseudo-Nachi, op. cit., s. 69-70. Wymienia on tutaj dwie podgrupy azrakitów: chazimijja i bidijja. Jednak ci
pierwsi nie należeli do azrakitów, lecz do grupy adżarida, charydżytów, którzy działali szczególnie w Chorasanie.
Na ich temat, por. R. Rubinacci, ‘Adjārida, EI2, W. Madelung, Religious Trends in Early Islamic Iran, University of
New York, Albany 1988, s. 63-65. Na temat tych drugich, bidijja, niewiele można powiedzied, wspomina o nich
Al-Aszari w Makalat, s. 126, łącząc ich z azrakitami i podając, że była między nimi różnica w rytuale modlitwy.
488
Al-Aszari wymienia dwie modlitwy w swojej krótkiej wzmiance o bidijja jako podgrupie azrakitów; Makalat,
op. cit., s. 126.
489
Ibn Hazm, Al-Fisal wa-al-firak, t. IV, s. 144.
490
Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284.
491
Al-Aszari, Makalat, op. cit., s. 87; Asz-Szahrastani, Al-Milal, op. cit., s. 120-121, .
483
Strona 154 z 201
Byli, jak już wspomniano, najbardziej radykalnym odłamem charydżyckim, i właśnie ten
radykalizm odróżniał ich od pozostałych charydżytów. Al-Aszari opisuje, że przyczyną
zerwania (ichtilaf) z umiarkowanymi charydżytami była sprawa pewnej kobiety z Jemenu
(min ahl al-Jaman), która sympatyzowała z charydżytami (tara raja al-chauaridż). Poślubiła
ona mężczyznę nie-Araba (maulę), który podzielał jej poglądy. Jej rodzina nie była z tego
zadowolona. Kiedy poprosiła owego mężczyznę, aby został azrakitą, ten odmówił. Wówczas
kobieta rozwiodła się i wyszła za mąż po raz drugi, poślubiając mężczyznę zgodnie z wolą jej
plemienia. Nafi al-Azrak i jego zwolennicy nie uznali pierwszego małżeostwa kobiety, gdyż
zawarła je poza społecznością „wierzących”, w tym przypadku azrakitów, czyli poza dar alhidżra492.
Jak już wspominano, azrakici niemal nieustannie wywoływali bunty i powstania z
proumajjadzkimi wojskami miejscowych zarządców. W 685 r., w jednej z takich potyczek
między azrakitami a wojskami wysłanymi przez Abd Allaha, zginął Nafi Ibn al-Azrak.
Początkowo przywództwo objął Ubajd Allah Ibn al-Mahuz, który zdziesiątkował oddziały
przeciwników, zmuszając je do wycofania się do Basry. Azrakici mieli wtedy siedzibę w
Ahwazie i w ciągu następnych miesięcy prowadzili ciągłe walki z Basryjczykami. Terroryzowali
też okolicę, zabijając każdego, kto nie chciał się do nich przyłączyd. Właśnie wtedy
zaniepokojona ludnośd Basry wezwała Al-Muhallaba, któremu w 686 r. w koocu udało się ich
pokonad i zmusid do wycofania do Farsu. Nie oznaczało to jednak kooca kłopotów, gdyż po
śmierci Ubajd Allaha na czele azrakitów stanął jego brat Zubajr. Po kolejnej reorganizacji
zaczął ponowne wypady na terytorium Iraku, połączone z masakrami, zastraszaniem i
zabijaniem ludności miejscowej. Kiedy musieli się wycofad z Iraku, udali się pod Isfahan i tam
chcieli zawładnąd miastem. W czasie bitwy zginął Zubajr, co znacząco osłabiło azrakitów, po
raz kolejny musieli się wycofad, tym razem w góry Al-Kirmanu. Miało to miejsce w 687/688 r.
Do tego czasu działalnośd azrakitów polegała przede wszystkim na ciągłych działaniach
zaczepnych, atakach, po których następowało wycofywanie się, reorganizacja armii i kolejny
atak połączony z plądrowaniem i masakrami. Właśnie po śmierci Zubajra Ibn al-Mahuza
przywództwo objął Katari Ibn al-Fudża’a, który, jak już wspomniano wyżej, ze względu na
swój talent przywódczy i oratorski oraz charyzmę został nawet obwołany kalifem. Po krótkim
okresie kolejnej reorganizacji Katari postanowił zaatakowad: zajął Ahwaz, a potem zaczął
posuwad się w stronę Basry. W tej sytuacji na pomoc został wezwany Al-Muhallab, ale
Katariemu przez kilka lat udawało się trzymad go w szachu i zachowad mocną pozycję na
lewo od miejscowości Dudżajl. Taka sytuacja trwała na początku lat 90. VII w., urozmaicona
napadami i masakrami prowadzonymi tradycyjnie już przez azrakitów.
492
Ibidem, s. 88-89. Keith Lewinstein w swoim artykule The Azāriqa, op. cit., s. 256, w którym przeprowadza
krytyczną analizę źródeł herezjograficznych poświęconych azrakitom, przekonująco udowadnia, że ta anegdota
jest pochodzenia ibadyckiego. Jednak krytyczna analiza źródeł poświęconych azrakitom nie jest tym celem tego
artykułu. W źródłach pojawiają się różne wersje tej anegdoty, gdyż przytacza ją na przykład Al-Malati, Kitab arradd wa-at-tanbih, Stambuł 1936, s. 137. U niego kobieta nosi imię Umm Nadżran, poślubia mężczyznę z Basry,
a potem w sekrecie bierze sobie drugiego męża spośród charydżytów. Społecznośd charydżycka nie zgadzała się
co do tego, czy było to uprawnione, czy też nie. Jednak w dwóch wersjach pojawia się pewna różnica, nie ma
mowy o azrakitach, kobieta ta miała należed do nieznanej bliżej nauce grupy charydżytów znanej nadżranijja.
Strona 155 z 201
Dopiero kiedy Al-Hadżdżadż Ibn Jusuf został zarządcą Iraku, powtórnie powierzył AlMuhallabowi zadanie pokonania azrakitów, które po kilku wyprawach zostało uwieoczone
powodzeniem — musieli się wycofad do górzystych terenów Kirmanu493. Tam opanowali
Dżiruft i nadal działali na terenie Iraku, terroryzując mieszkaoców, napadając i zabijając. W
Dżirufcie utrzymali się przez pewien czas. Uznaje się, że na równi z determinacją AlHadżdżadża Ibn Jusufa i Al-Muhallaba, do upadku azrakitów przyczyniły się konflikty
wewnętrzne: opisana wyżej schizma między Arabami i maulami. Katari, przedstawiciel
„elitarnej” frakcji Arabów, został zmuszony do wycofania się do Tabaristanu. Jak już
wspominano, tam pokonał go As-Sufjan Ibn al-Abrad, natomiast z grupą maulów rozprawił
się Al-Muhallab. Po tragicznej śmierci Katariego niedobitki jego frakcji pod wodzą Abidy Ibn
Hilala obwarowały się w Szazawwarze, gdzie zostały pokonane i zdziesiątkowane. Oznaczało
to koniec azrakitów.
Podsumowując działalnośd tej grupy, należy zwrócid uwagę na ważny fakt. Bardzo
często w dużym uproszczeniu uznaje się, że początki islamu to okres powszechnej zgody, a
jedyna schizma, która w owym czasie nastąpiła, to spektakularne odejście charydżytów, a
potem szyitów. Nic jednak bardziej mylnego. W naszej wiedzy o początkach islamu jest i
pozostanie wiele luk, gdyż najlepiej znamy wersje podane w kronikach triumfujących
sunnitów. Nie sposób jednak zaprzeczyd, że powstania, rebelie, bunty — jednym słowem
fitna, czyli wojna wewnątrz islamu, były w tym okresie na porządku dziennym. Nie należy się
zatem dziwid, że azrakici powołali własnego kandydata na kalifa, gdyż podobnie czyniło wiele
ugrupowao w bardzo podzielonej młodej gminie muzułmaoskiej. Najczęściej miało to
znaczenie jedynie teoretyczne, a nie praktyczne, jednak częśd z tych buntów odcisnęła swoje
piętno na historii islamu.
Przedstawienie środowiska, w którym działał Katari Ibn al-Fudża’a uznałam za ważne
ze względu na znikomą liczbę informacji, którą posiadamy o nim samym. Co prawda, trzeba
pamiętad, że do przekazów herezjograficznych należy podchodzid dośd krytycznie, jednak
ogólny obraz, który się wyłania, jest zasadniczo spójny. Daje nam przynajmniej podstawowe
wyobrażenie o człowieku, którego azrakici uznawali za swojego przywódcę, a wręcz nadali
mu tytuł amir al-muminin, obwołując go tym samym przywódcą wszystkich muzułmanów.
Pomijając obecne u poszczególnych herezjografów różnice dotyczące na przykład kwestii
prawnych w interpretacji azrakitów, zyskujemy obraz wspólnoty o bardzo
bezkompromisowym podejściu do zasad islamu i własnego otoczenia, grupy osób tak
nieprzejednanych w dążeniu do czystości wiary, że bez wahania zabijali swoich przeciwników
wraz z żonami i dziedmi. Kategorycznie upierających się przy dosłownym odczytaniu islamu,
odwoływaniu się tylko do Koranu. Przeświadczonych, że tylko bezwzględne posłuszeostwo
Bogu zapewni im spokój wieczny, któremu jednakże nie zaszkodzi zabijanie dzieci. Ludzi
gotowych dla swojej wiary na każde poświęcenie, na śmierd, a także kategorycznych i
bezwzględnych w przekonaniu, że jedynie ich interpretacja wiary jest tą doskonałą. Należy
uznad, że człowiek, który porwał ich do walki, imponował im i którego uważali za swojego
przywódcę musiał byd wcieleniem tych cech par excellence.
493
Wspomina o tym na przykład herezjograf Ar-Razi, Kitab az-zina, op. cit., s 284.
Strona 156 z 201
Z pewnością siła poezji Katariego była poruszająca, nie tylko dla azrakitów z jego otoczenia,
ale też dla innych. Istnieje przekaz, iż słynny znawca języka i filolog Abu Ubajda Mamar Ibn
al-Musanna (zm. 824/825)494, był poruszony poezją Katariego. Skarcił At-Tawwaziego, że ten
wspomniał Katariego bez właściwego mu tytułu i kunji, to znaczy amir al-muminin Abu
Na’ama. Pewnego dnia At-Tawwazi przyszedł do Abu Ubajdy i wyrecytował mu wers: „W
życiu człowieka nie ma żadnego dobra, gdy ten staje się bezwartościową rzeczą” (wa-ma lial-mari chajrun fi hajat iza ma udda min sakati al-mata’i). Wówczas Abu Ubajda popatrzył na
At-Tawwaziego i zapytał, czy wie, kto jest autorem tych słów. Ten odrzekł, że Katari. Na te
słowa oburzony Abu Ubajda zapytał go, dlaczego nie dodał amir al-muminin495.
Najbardziej reprezentatywnym utworem Katariego jest z pewnością jego słynna
496
chutba . Nosi ona znaczący tytuł Fi zamm ad-dunja („O marności świata”). Przebija w niej
ton obecny także w poezji Katariego: pogarda dla świata doczesnego, który jest przepełniony
żądzami, samouwielbieniem, trwa w bólu i zagubieniu, na człowieka spada na nim deszcz
nieszczęśd. Życie na tym świecie jest marne i ulotne, wydaje się, że jest to jedynie przystanek
na drodze do życia wiecznego. Autor przywołuje werset koraniczny z sury Grota, o życiu tego
świata, które jest podobne do wody spuszczanej przez Boga z nieba: „miesza się z nią
roślinnośd, a potem staje się zeschłym zielem, które rozrzucają wiatry” (18:45). Katari
wyraźnie odrzuca wszelkie pokusy tego świata, w gruncie rzeczy nic niewartego, aby tym
bardziej podkreślid dobro czekające w życiu pozagrobowym. Nieustannie podkreśla, że jeśli
nawet na człowieka czekają w tym życiu jakieś przyjemności, to są one krótkotrwałe, a zaraz
po nich nadchodzą szkody i troski. Po każdym zwycięstwie dopada człowieka słabośd, a
nieszczęścia spadają na niego jak ulewny deszcz. Jedyna wartością, dobrem (chajr) jest zatem
nabożnośd (takwa) i tylko ona pozwoli człowiekowi uwolnid się od trosk życia doczesnego.
Niewątpliwie taki ton oracji, wyrażonej pięknym językiem, odpowiadał purytaoskiemu
duchowi azrakitów oraz zachęcał do odrzucenia przyjemności świata doczesnego na rzecz
zbawienia.
Poza przykładami chutb, czyli kazao religijnych, przepełnionych zapałem
charydżyckim, zachowały się również fragmenty poezji, w której Katari sławił cnoty swojej
żony, Umm Hakim, również pisane wzniosłym, nieco pompatycznym stylem.
Katarczycy są dumni ze swojego bohatera, jednak można odnieśd wrażenie, że o wiele
bardziej interesuje ich jego twórczośd poetycka niż działalnośd polityczna, którą odsuwają na
drugi plan. Nic dziwnego, każdemu wykształconemu Arabowi na dźwięk nazwiska Katariego
przychodzą na myśl piękne językowo wersy poezji wzniosłej, odwołującej się do tak ważnych
muzułmaoskich cech: dumy, chwały, godności, pobożności. Nie dziwmy się zatem, że chociaż
związki Katariego Ibn al-Fudża’a z Katarem są w znacznym stopniu „wyobrażone”, właśnie
jego wybrano jako symbol tego małego paostwa.
494
Podstawowe informacje na jego temat, por. H.A.R. Gibb, Abū ‘Ubayd Ma’mar b. al-Muthannā, EI2.
Abu at-Tajjib al-Halabi, Maratib an-nahwijjin, ed. M. Ibrahim, Kair, 1955, s. 45-47; Abu al-Abbas Sa’lab, Nur
al-kabas, [w:] Marzubani, Nur al-kabas, Wiesbanden 1964, s. 110; M. Lecker, Biographical Notes on Abū
‘Ubayda Mamar b. al-Muthannā, „Studia Islamica”, nr 81, 1995, s. 96.
496
Źródło: Ibn Abd ar-Rabbihi, Al-Ikd al-farid, ed. M. Szahin, Bejrut 2005, t. IV, s. 195-197.
495
Strona 157 z 201
Barbara Michalak-Pikulska
Współczesna literatura w Katarze
Współczesna literatura w Katarze zaczęła rozwijad się dopiero w latach 70.,
aczkolwiek od wieków na tych terenach uprawiana była poezja. Rozwój prozy łączył się,
podobnie jak w innych krajach arabskich, z powstaniem prasy lokalnej. W 1969 r. zostało
założone czasopismo „Ad-Dauha”, w 1970 r. tygodnik „Al-Uruba”, a w dwa lata później
gazeta „Al-Arab”. Lata 80. przyniosły kolejne tytuły: tygodnik polityczny „Al-Ahd”,
miesięcznik kobiecy „Al-Jawhara”, oraz dzienniki w języku arabskim: „Al-Chalidż al-Jawm”,
„Asz-Szark”, ”Ar-Raja”, „Al-Watan”, oraz „Gulf Times” i „The Peninsula” w języku
angielskim497. Na ich łamach drukowano pierwsze próby literackie młodych pisarzy
katarskich. W rozwoju wspierała ich również założona w 1998 r. Narodowa Rada ds. Kultury,
Sztuki i Dziedzictwa Narodowego (Madżlis al-watani li-sakafa wa al-adab wa at-turas). Ma
ona za zadanie wspierad ruch literacki poprzez organizowanie festiwali kulturalnych,
wieczorów literackich, rozwijanie bibliotek, wydawanie publikacji naukowych i literackich.
Podobną działalnośd prowadzi Rada ds. Młodzieży (Madżlis al-ala li-riaja asz-szabab), który
wraz z Ministerstwem Edukacji przygotowuje konkursy literackie dla młodych talentów.
Najlepsze opowiadania, poprzedzone wnikliwą krytyką, drukowane są na łamach gazet i
czasopism. Uwagę zwraca fakt, że większośd powstających utworów zostało napisanych
przez kobiety. Starają się one współuczestniczyd w życiu publicznym i pogłębiad swoją
edukację, która zaczęła się gwałtownie rozwijad. W 1952 r. założono pierwszą szkołę
podstawową, a w 1973 r. powstał Uniwersytet Katarski. Wychowankowie tych szkół
stanowili zarzewie pierwszej katarskiej inteligencji.
Obserwując rozwój opowiadania w Katarze należy zauważyd, że początkowo
dominował w nim nurt romantyczny. Twórcy katarscy wzorowali się bowiem na wspaniałych
poprzednikach z innych krajów arabskich, np. Mahmudzie Tajmurze czy Ihsanie Abd alKuddusie z Egiptu. Dopiero później, wraz z dynamicznym rozwojem społeczeostwa
katarskiego związanego z odkryciem ropy naftowej, w opowiadaniach zaznaczył się nurt
realistyczny. Wiązał się on z rosnącym poziomem świadomości społecznej. Opowiadania
pokazywały konflikty społeczeostwa katarskiego, stosunki panujące w rodzinie,
industrializację, ekonomiczny rozwój kraju i otwieranie się na świat. Wiele opowiadao
Kulsum Dżabir w zbiorze opowiadao pt. Ty, las milczenia i wahania (Anta wa raba as-samt
wa at-taraddud) odzwierciedla niepokój i niepewnośd co do przyszłości społeczeostwa,
pozycji kobiety i jej praw. Zbiór ten to szesnaście opowiadao ukazujący stosunki pomiędzy
kobietami i mężczyznami. Autorka pokazuje miejsce kobiety w tradycyjnej rodzinie
katarskiej, jej relacje z męskimi krewnymi, oraz sprawy związane z zamążpójściem i
ograniczonymi możliwościami kształcenia.
497
Qatar, Year Book 1994-95, Ministry of Information and Culture, Doha 1996, s. 99-101.
Strona 158 z 201
W połowie lat 70. rozpoczęto organizowanie konkursów literackich. Najlepsze prace
nagradzano i drukowano w prasie lub zbiorach opowiadao. I tak w 1983 r. opublikowano
zbiór siedmiu opowiadao w książce pt. Siedem głosów we współczesnym opowiadaniu
katarskim (Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa). Całośd rozpoczyna opowiadanie,
które zwyciężyło w konkursie pt. Lajla (Layla), pióra Widad Abd al-Latif al-Kulari. Akcja
utworu toczy się na dwóch płaszczyznach, z których pierwsza jest podporządkowana drugiej.
Pobyt Nadji w Londynie prowadzi do poznania Lejli w Hyde Parku, a zamyka śmierd
dziewczynki i urodzenie córki przez Nadję. Akcja przerwana jest przez retrospekcję, którą jest
powrót do Kataru, opowieśd o ślubie z Ahmadem i późniejszych ich kłopotach małżeoskich
powodowanych brakiem potomstwa, które ostatecznie prowadzą do przyjazdu do Londynu:
Wróciłam pamięcią do tych sześciu lat, które minęły. Żyłam wtedy we własnym
świecie. Byłam pilną uczennica w liceum, ładną i lubianą przez wszystkich... I nagle
zostałam żoną chłopaka, którego wcześniej nie znałam. Wiedziałam tylko, że był
jedynym synem bogatego kupca, który zapłacił mojemu ojcu niewyobrażalny posag.
Przez to ojciec, zapominając o swych poprzednich marzeniach, uznał, że będzie to
dobre dla jego córki. Pomimo mych oporów co do zamążpójścia odkryłam wiele
dobrych cech mojego męża (...) Moje szczęście trwałoby dalej, gdyby nie to, że jego
rodzice oczekiwali potomka...498 Bardzo pragnęłam mied dziecko. Oczyściłoby ono
atmosferę pomiędzy mną a rodziną mego męża499.
Opowiadanie Lajla pokazuje cierpienie ludzkie w obliczu śmierci. W swojej dramatycznej
budowie jest pełne strachu i grozy, szczególnie w scenie kiedy Lajla – dziewczynka poznana w
parku – ściąga kapelusz z głowy, na której brak jest włosów. Nie rozumie swojej choroby i
snuje wiele planów na przyszłośd:
Moja ręka zatrzymała się w powietrzu. Czubek jej głowy był pozbawiony włosów...
Ten niespodziewany widok sparaliżował mnie. (...) To rak. Jej dni są policzone, nie
wiem ile jeszcze będzie żyła i ...500
To krótkie opowiadanie podejmuje jeszcze jeden problem – bezpłodności. Bohaterka przez
kilka lat przeżywa kryzys poczucia wartości jako kobiety i członka społeczności arabskiej. Do
jej tragedii przyczynia się rodzina męża poprzez ciągłe narzekanie na brak potomstwa.
Tego problemu dotyczy kolejne opowiadanie Hissy Jusuf, pt. I zaczęła się inna historia
(Wa bada hadis achar). Jest to historia Ahmada, który wbrew oczekiwaniom rodziny poszedł
za głosem serca i wybrał Lajlę jako swoją partnerkę w życiu. Głównym wątkiem opowiadania
jest konflikt w małżeostwie Lajli i Ahmada oraz cierpienie Marjam, siostry Lajli, z powodu
niespełnienia marzeo. W opowiadaniu rozgrywa się ukryty wątek zapowiedziany
498
Widad Abd al-Latif al-Kulari, Layla, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, Katar 1983, s. 19.
Ibidem, s. 20.
500
Ibidem, s. 26.
499
Strona 159 z 201
zagadkowym tytułem i zaczęła się inna historia. Wątkiem tym jest ukrywana miłośd Ahmada
do Marjam, bowiem wybrana przez niego Lajla, oddana mu na swój sposób, nie potrafi
sprostad jego oczekiwaniom co kooczy się częstymi nieporozumieniami małżonków:
A Marjam dobrze znała Ahmada. Wiedziała, że nie należał do ludzi, którzy wściekają
się bez racji i niszczą wszystko dookoła. Ahmad był jedynym człowiekiem, przy którym
czuła spokój. Według niej był ideałem dla każdej kobiety. Ale Lejla... ta dziewczyna,
mimo swych dwudziestu lat nadal zachowywała się jak dziecko. Interesowały ją tylko
własne potrzeby i zachcianki, które zasmucały i irytowały Ahmada. A razem z nim
irytowały Marjam501.
W opowiadaniu odnajdujemy dwa typy kobiet, całkowicie przeciwstawne sobie. Z jednej
strony Lajla – kobieta dziecko, która jako pierwsza zdobywa miłośd Ahmada, z drugiej zaś
Marjam, kobieta przedwcześnie dojrzała, odpowiedzialna za siebie i innych po śmierci matki:
Pracuje wieczorami, aby pomóc swojemu niepełnosprawnemu ojcu i utrzymad
młodszych braci. Marjam nie zna radości. Radośd odeszła z jej małego serca wraz z
odejściem matki z tego świata, w chwili narodzin... (...) Z mroków powstaje świt... Ten
świt przyniósł Marjam niemowlę... Przebudziła się ze swojego pięknego dzieciostwa z
Lejlą. Stała się matką dla nowonarodzonej dziewczynki...502
Całe opowiadanie opiera się na grze opozycji: odpowiedzialnośd – beztroska, smutek –
radośd. Znajdujemy wiele rozmaitych osi relacji międzyludzkich: matka – córka (Marjam –
Lajla), kobieta – kobieta (przyjaźo między Marjam i Lajlą), mąż – żona (Ahmad – Lajla), mąż –
inna kobieta (Ahmad – Marjam). Uczucia Ahmada do Marjam nie są jednoznaczne. Z jednej
strony poślubia on Lajlę wbrew własnej rodzinie, a potem odkrywa miłośd do Marjam. Brak
dokładnych opisów postępowania Lajli w stosunku do Ahmada nie pozwala jednoznacznie
stwierdzid czy go naprawdę kocha. Widad natomiast spragnioną uczud Marjam walczącą z
niestosownym uczuciem do Ahmada, swojego szwagra. Jednym słowem nikt nie jest
zadowolony i żadna z postaci nie znalazła się we właściwym związku.
Kolejne opowiadanie ze zbioru katarskiego pióra Marjam Muhammad Abd Allah nosi
tytuł Początek drogi (Bidajat at-tarik) i wpisuje się tematycznie w niezgodę na panujące
układy społeczne i tradycje. Bohaterką utworu, podobnie jak w poprzednich opowiadaniach,
jest dziewczyna o imieniu Lajla, która sprzeciwia się rodzinie i nie zgadza się wyjśd za mąż za
swojego kuzyna Kasima. Akcja rozgrywa się w zaciemnionym pokoju bohaterki. Autorka
celowo zastosowała tak skromną scenografię by zwrócid uwagę na słowa i myśli dziewczyny,
którymi dzieli się ze swoją matką:
501
502
Hissa Jusuf, Wa bada’ hadis achar, [w:] Sabaa aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, op. cit., s. 23.
Ibidem, s. 24.
Strona 160 z 201
Jakąż to koszmarną presję wywiera się na każdą dziewczynę w tym społeczeostwie.
Dlaczego? Dlaczego akurat syn wuja? Nie kocham go! Nie chcę!
Ledwo wykrzyczała te słowa tonąc we łzach jak w drzwiach pojawiła się matka...
- Lajla, co z Tobą? Czemu płaczesz córeczko?
- Nie chcę wychodzid za mąż, mamo!
- Dobrze wiesz, że musisz posłusznie wykonad wolę ojca. Taki jest zwyczaj, taka
tradycja. Dziewczyna musi wyjśd za mąż za jednego ze swoich krewnych, syna wuja
lub syna stryja. Dlaczego nie chcesz Kasima? Jakiej to wady się w nim dopatrzyłaś?
- Żadnej, mamo, żadnej..
Tak naprawdę nie ma w tym winy Kasima. Jest młodzieocem przystojnym, hojnym, o
dobrym sercu. Przystojny, mądry, wykształcony, o inteligentnym i poważnym
spojrzeniu.
(...)
- Musisz myśled tak jak twoje otoczenie... jak nakazuje tradycja.
(...)
Zmuszacie mnie do małżeostwa z mężczyzną, którego nie kocham...
(...)
- Wybór nie należy do dziewczyny. Od kiedyż to ona może sprzeciwiad się swojej
rodzinie w sprawie małżeostwa... 503
Niewiele wiemy o wyglądzie fizycznym bohaterki. Wiemy natomiast, że jest osobą słabą i
niezdecydowaną, której wydaje się, że czeka ją w życiu coś lepszego. O matce, z którą
prowadzi dialog wiemy, że jest kobietą całkowicie podporządkowaną tradycji, bojącą się
męża. Kobietą, która nigdy nie odważyłaby się zadad pytao, jakie stawia sobie teraz jej córka.
Marjam Muhammad Abd Allah wprowadziła do utworu monolog wewnętrzny, aby
podkreślid przemyślenia bohaterki. Nie po raz pierwszy w literaturze arabskiej matki
przedstawione są jako te, które stoją na straży tradycji i bezlitośnie ingerują w życie
prywatne córek. Pomimo że bohaterka stara się buntowad to jednak opowiadanie ukazuje
tragizm naruszania wolności wyboru partnera.
Zupełnie inną wymowę ma opowiadanie Zahry Jusuf al-Maliki I odeszła ku wieczności
(Wa rahalat fi hudu). Podejmuje ono tematy ponadczasowe, życia, śmierci, przyjaźni. Główną
bohaterką jest studentka medycyny, która codziennie spotyka Umm Mahmud – staruszkę
sprzedającą gazety. Między kobietami, które dzieli – jak można się domyślad – pół wieku
zawiązuje się specyficzna wieź. Konfrontacja młodości ze starością dostarcza odbiorcy
nieoczekiwanych sposobów percepcji świata. Następuje powolne ścieranie się i przenikanie
dwóch osobowości, które tylko pozornie nie mają ze sobą nic wspólnego. Nie zdając sobie z
tego sprawy czerpią siły życiowe jedna od drugiej. Dziewczyna, symbol młodości i witalności
paradoksalnie potrzebuje podpory Umm Mahmud:
503
Marjam Muhammad Abd Allah, Bidajat at-tarik, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-qatarijja al-hadisa, op. cit., s.
45-55.
Strona 161 z 201
Widywałam ją każdego ranka idąc na zajęcia odbywające się w szpitalu. Umm
Mahmud – staruszka sprzedająca gazety i czasopisma. Lata odcisnęły na niej swe
piętno i chociaż przekroczyła sześddziesiąt lat jej pełen miłości uśmiech był uśmiechem
młodego człowieka u progu życia. Poddałam się urokowi tego ujmującego uśmiechu,
który dokładnie odzwierciedlał jej charakter i dobrod. Polubiłam ją kupując moje
ulubione czasopisma i zawsze pozdrawiałam idąc i wracając ze szpitala. Często
dawałam jej trochę więcej pieniędzy, bo była biedną kobietą. Niezmiennie, gdy ją
widziałam mój entuzjazm do pracy wzrastał. Często powtarzałam sobie, że pomimo
swej starości wciąż pracuje i uśmiecha się, jakkolwiek kosztuje ją to wiele trudu i
bólu...
Będę pracowad, dokładad starao, uśmiechad się tak jak ona – wbrew wszystkiemu...
Pytam o jej zdrowie i proszę by zawsze zwracała się do mnie w razie jakiejkolwiek
potrzeby. Nie powinna się wstydzid, bo jestem niczym jej córka. Wtedy ona też się
uśmiecha, bo zarażam ją swoją wesołością i szczęściem. Żegna mnie błogosławiąc i
życząc mi powodzenia. Tak oto dni zbliżały nas do siebie i umacniały naszą przyjaźo i
wieź duchową504.
Trudno nadad akcji utworu jakieś konkretne granice czasowe. Wyznacznikiem czasu, jedynym
i wszechpotężnym jest tylko w utworze śmierd. To ona klamrowo otwiera je i zamyka. Obraz
pierwszy to szpital i umierające w nim dzieci, które umęczone w swej chorobie odchodzą
powoli do innego wymiaru świata: „Słowa lekarza, trudne i długie terminy medyczne
bombardują moje uszy gradem kamieni bo odkrywają przede mną bezmiar cierpienia tych
małych istot”505.
W świecie opowiadania śmierd zajmuje pierwszoplanową pozycję stając się
namacalna co determinuje zachowanie bohaterki, szczególnie po śmierci Umm Mahmud:
Zaczęłam pytad o nią. Mój Boże! Obym nigdy była nie usłyszała tej bolesnej prawdy.
Stanęłam jak wryta. Mój mózg i serce zamarły na chwilę. Opanowały mnie uczucia,
których nie potrafię wyrazid piórem, bowiem prawdziwego cierpienia i bólu, które
zawładnęły tym dniem, nie jestem w stanie ubrad w słowa i przelad na papier,
jakkolwiek bym nie próbowała. Tego dnia dowiedziałam się, że staruszka odeszła z
tego świata.506
Treści tego opowiadania są czytelne w odbiorze i uniwersalne w komunikacie – śmierd, która
jest tłem i ramą opowiadania dewaluuje swe znaczenie w konfrontacji z pamięcią człowieka.
To owa pamięd jest nośnikiem wartości ponadczasowych, to ona unieśmiertelnia człowieka.
W kolejnym opowiadaniu, pt. Otchłao (al-Huwa), pióra Nury Muhammad as-Sad
bohaterką też jest studentka. Już sam tytuł sugeruje z czym przyjdzie zetknąd się czytelnikowi
504
Zahra Jusuf al-Maliki, Wa rahalat fi hudu, [w:] Saba aswat fi al-kissa alkqatarijja al-hadisa, op. cit., s. 61-63.
Ibidem, s. 61.
506
Ibidem, s. 63-64.
505
Strona 162 z 201
przy lekturze. Zostanie zanurzony w beznadziejną otchłao świata wewnętrznego bohaterki,
wrażliwej studentki uniwersytetu. Pewnego dnia budzi się z nadzieją, że w tym dniu spotka ją
coś niezwykłego, co odróżni ten dzieo od innych przeciętnych i ponurych dni. Na
uniwersytecie spotyka koleżanki, w których usiłuje dopatrzyd się jakichś zmian, bowiem
codzienna rzeczywistośd wydaje jej się nie do zniesienia. W tekście roi się od ociekających
beznadziejnością określeo jej percepcji świata:
Nieprzyjemny ranek. Od silnego pocierania poczerwieniały jej oczy. (...) Na wydziale
życie zaczynało się toczyd powoli utartym trybem. (...) Wokół niej rozbrzmiewały
lepkie, wypluwane z rozciągających się ust poranne pozdrowienia. Obowiązek i
zwyczaj507.
Opowiadanie jest obrazkiem z życia bohaterki Nawwal. Akcja trwa jeden dzieo. Dzieo, słowo
klucz, wielokrotnie pojawia się w utworze. Również czas pełni funkcję metaforyczną.
Rankiem bohaterka budzi się pełna nadziei: Ten dzieo jest wyjątkowy508, jednak w miarę jego
upływu jej nadzieja słabnie, aby wraz zakooczeniem dnia przejśd w rozczarowanie: „Minał
dzieo, lecz wcale nie różnił się od pozostałych”509. Oprócz głównej bohaterki autorka
wprowadza postaci jej przyjaciółek, katarskich studentek, które stanowią tło dla
wewnętrznych przeżyd Nawwal. Jednak ich przeintelektualizowane dialogi nacechowane są
sztucznością:
Wszyscy stanowimy pewną doskonałośd. Czy doskonałośd nie jest reprezentowana
przez odpychające i zwalczające się bieguny. Czy nie jest to forma skooczonej
doskonałości, jeżeli mimo tej walki każdy z nas stanowi jednośd. Kiedy piszę zatracam
tą jednośd, albo raczej przyjmuje ona inną postad... staje się wielością obejmującą
ewoluujące, będące w opozycji do siebie pojedyncze sensy... Nie wiem kim jestem.
Wszyscy nie mamy pojęcia o naszej istocie. Płyniemy z prądem, przystajemy, kiedy
popadamy w konflikt z sumieniem, zastanawiamy się przez chwilę i kontynuujemy
życie. Nie widzisz, że żyjemy powierzchownie – dodała przygnębiona – nie mamy
czasu. Powinniśmy żyd spontanicznie510.
Autorka posługuje się takimi środkami wyrazu artystycznego jak strumieo świadomości czy
nagłe przeskoki myślowe, co momentami utrudnia lekturę tekstu i czyni go mało czytelnym.
Opowiadanie ma jednak wydźwięk uniwersalny. Przedstawione problemy, takie jak pustka,
poczucie bezsensu i wyalienowania są problemami egzystencjalnymi i mogą dotyczyd każdej
jednostki bez względu na płed, kolor skóry czy miejsce zamieszkania.
507
Nura Muhammad as-Sad, al-Huwa, [w:] Sab’a aswat fi al-qissa al-qatarijja al-hadisa, op. cit., s. 81.
Ibidem.
509
Ibidem, s. 86.
510
Ibidem, s. 85.
508
Strona 163 z 201
Bohaterka opowiadania Aminy Isma’il al-Ansari pt. Marzenia młodej dziewczyny
(Chawatir fatat sarira) nie godzi się z losem kobiety uzależnionej i podporządkowanej
rodzinie i społeczeostwu. Buntuje się i wybiera otwarcie na postęp:
Obyczaje i tradycja... Dośd już mam tych słów. Osaczyły mnie ze wszystkich stron i nie
ma od nich ucieczki. Gdybym tak urodziła się gdzie indziej! W takim miejscu na ziemi,
gdzie przeszłośd i tradycja nie mają znaczenia. Tutaj, tradycje dziedziczone i
przechowywane przez setki lat rządzą naszymi losami. Mój ojciec poślubił moją matkę
tylko dlatego, że była córką jego stryja i ponieważ tradycja tego wymagała. Moja
najstarsza siostra jest nieszczęśliwa, bo ma już trzydziestkę i do tej pory nie wyszła za
mąż. Posag był bardzo wysoki, bo tak nakazuje tradycja, więc byle kto nie mógł się z
nią ożenid... A niezwykle zdolnej córce mojej ciotki zabroniono wyjechad za granicę by
kontynuowała naukę. I tutaj też odpowiedzialna była tradycja. Znam jeszcze wiele
innych przykładów takich dramatów, których przyczyną była tradycja.
Chciałam opowiedzied o kimś, kto wypowiedział wojnę tradycji. I jeżeli tradycja kieruje
życiem społeczeostwa, to ten ktoś nie chciał by kierowała nim. Tym kimś była
dziewczyna o silnej woli. Inteligentna, ambitna, piękna. Nie chciała podporządkowad
się tradycji jak to zrobiły jej siostra i matka i nie cieszyła się tym, że w przyszłości czeka
ją los niewolnicy. Chciała byd kimś i musiała byd kimś. A najbardziej lubiła blask i
sławę. Codzienne, normalne życie nigdy jej nie cieszyło. Nie chciała siedzied zamknięta
w domu jak jej matka i ciotka, które były przekonane, że żyją na powierzchni ziemi,
podczas kiedy w rzeczywistości żyły pod nią. Takie właśnie są kobiety w moim kraju. I
taka jest tradycja511.
Nura jest niezależną, zbuntowaną młodą dziewczyną, która pragnie zostad sławną aktorką,
sprzeciwiającą się tradycji i ograniczeniom, jakie się z nią wiążą:
Musiała byd cierpliwa. Najpierw ukooczyd naukę i uniezależnid się. Wtedy będzie
polegad tylko na samej sobie i nic nie przeszkodzi jej w osiągnięciu celu – ani tradycja,
ani rodzina i zrealizuje swój cel – zostanie aktorką. Będzie sławna, będą o niej pisały
gazety na całym świecie, a dziennikarze i wielbiciele będą ubiegad się o przyjemnośd
usłyszenia z jej ust chodby jednego słowa. Ach! Cóż to za piękny cel! (...) Dała do
zrozumienia ojcu, że chciałaby wyjechad za granicę po zakooczeniu nauki by kształcid
się w szkole aktorskiej. Ojciec natychmiast spochmurniał i uderzyłby ją w twarz gdyby
nie uciekł512.
Bohaterka bardzo krytycznie ocenia i opisuje rzeczywistośd, w której przyszło jej żyd.
Upokorzenia jakich doświadczają kobiety kontrastują z swobodnym trybem życia mężczyzn
511
512
Amina Isma’il al-Ansari, Chawatir fatat sarira, [w:] Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa, op. cit., s. 91.
Ibidem, s. 92.
Strona 164 z 201
korzystających z wolności, o której Nura mogła tylko pomarzyd. To czego doświadczają
najbliższe jej kobiety wzbudza w niej bunt sumienia i poczucie niesprawiedliwości:
Jej brat „rozpustnik”, jak go nazwała, reprezentował ten sam typ umysłowości co jej
ojciec, wujek i inni mężczyźni w rodzinie, którzy pozwalali sobie na wszystko i
zabraniali kobietom wszystkiego tylko dlatego, że są kobietami. Bo kobiety to mniej
niż nic – jak mówili513.
Także wbrew realiom otoczenia stara się odebrad narzeczonego własnej siostrze. Wszystko
co robi jest niezgodne z oczekiwaniami społecznymi. Ostatecznie, po odepchnięciu jej przez
narzeczonego siostry i innych wielbicieli oraz przywołując zasłyszane w różnych
okolicznościach historie rezygnuje z własnych marzeo i planów i akceptuje tak znienawidzoną
przez siebie tradycję:
Poczuła, że jest samotna. Pragnęła poczud rodzinne ciepło. Chciała byd tam gdzie jej
rodzina. Przytulid się do mamy, do brata, siostry. Ona musi poczud, że Nura cieszy się z
jej narzeczeostwa. Dziwne, ale chciałaby przytulid się nawet do ojca... do nich
wszystkich...514
Nura rozdarta jest sprzecznymi uczuciami. Jej dramat wynika z osobistego uwikłania w
konflikty z dogmatyzmem tradycyjnych układów społeczeostwa arabskiego.
Wśród siedmiu opowiadao zbioru Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa tylko
jedno zostało napisane przez mężczyznę. Nosi ono tytuł Safo, duszo moja (Safa ar-ruch), a
jego autorem jest Nasir Salih al-Fadala. To opowiadanie, podobnie jak poprzednie, pokazuje
powrót bohatera do tradycji i własnych korzeni. Temat utworu, konfrontacja kultury i etyki
człowieka Wschodu z pełną pułapek kulturą Zachodu, jest często spotykany we współczesnej
literaturze arabskiej. Fabuła utworu jest prosta i stanowią ją losy głównego bohatera Chalida,
który wyjeżdża na Zachód by zdobyd wykształcenie: „Nie zapomnisz twojej świętej misji.
Jedziesz by się uczyd, a nie bawid. Jedziesz by zostad lekarzem, który będzie służył synom
twojej ojczyzny, synom Kataru..”.515
W kraju pozostawia bliskich i narzeczoną. W dalekim Londynie wszystko jest dla niego
nowe i obce. Czuje się samotny. Gorycz i nostalgia za krajem pogłębiają jego depresję.
Wówczas pojawia się Janet, koleżanka ze studiów, której celem jest małżeostwo.
Oczarowany nią Chalid zakochuje się bez pamięci i pragnie ją poślubid:
Początkowo jej nie zauważyłem, a ona uśmiechała się do mnie dumna ze swej urody.
Dowiedziałem się, że jej matka jest Angielką, a ojciec z pochodzenia Hiszpanem. Tak
więc w jej żyłach płynęła odrobina arabskiej krwi. Łączyła w sobie czar Wschodu z
513
Ibidem, s. 93.
Ibidem, s. 103.
515
Nasir Salih al-Fadal, Safa ar-ruch,[w:] Saba aswat fi al-kissa alqktarijja al-hadisa, op. cit., s. 70.
514
Strona 165 z 201
pięknem Zachodu... (...) Janet interesowała się mną, obserwowała mnie, czuwała
nade mną, zawsze była blisko, gdy potrzebowałem pomocy w nauce. Robiła notatki
na wykładach i dawała mi je. (...) Pewnej nocy pełnej samotności, bólu i choroby,
kiedy wszystkie próby przezwyciężenia depresji okazały się nieudane usłyszałem
pukanie do drzwi. Otworzyłem i zobaczyłem Janet. Gdy zobaczyła, w jakim jestem
stanie podparła mnie swoim ramieniem chroniąc od upadku. Doznałem zawrotu
głowy i omal nie zemdlałem z osłabienia. Położyła mnie do łóżka. Zaczęła
porządkowad pokój. (...) Nie pozostawiła mnie chorego. Zajmowała się mną. Nigdy nie
zapominała punktualnie podad leków. Ilekrod budziłem się ze snu ona była przy mnie.
(...) Nie mogłem uwolnid się od niej... Im dłuższa była moja rozłąka z ojczyzną tym
bardziej przywiązywałem się do niej. Oddalałem się od niej, po czym szukałem
sposobu, aby ją spotkad. Wiedziała jak igrad z moimi uczuciami. Przyciągała mnie i
odpychała, pobłażała, ustępowała i znów była nieustępliwa. Byłem niczym tonący w
morzu jej kaprysów. Nie byłem w stanie się z nią rozstad. Będąc z Janet odczuwałem
rodzaj szczęścia, którego dawniej nie znałem. Obraz narzeczonej Safy bladł coraz
bardziej, rozpraszał się, znikał516.
Punktem kulminacyjnym opowiadania jest moment, w którym życzliwy kolega uświadamia
Chalidowi, że nie jest on pierwszym usidlonym przez Janet mężczyzną:
Zbliżył się do mnie jeden z jej przyjaciół, nasz kolega z uniwersytetu... Szepnął mi na
ucho śmiejąc się: Napotkałeś skarb.. Ona jest czarodziejką. Pokaże ci takie
przyjemności, które sprawią, iż zapomnisz o sobie, swojej rodzinie i nauce. W upojne
noce sprawi, że poczujesz, iż posiada urok wszystkich kobiet świata. (...) Wie, że jesteś
Arabem, a wy na Wschodzie nie pocałujecie kobiety, którą dotknął inny mężczyzna,
dlatego opierała się. A teraz posiądziesz ją, gdyż upewniła się, że ją poślubisz. 517
Chalid po usłyszeniu tych słów decyduje się na powrót do kraju i dawnej narzeczonej.
Opowiadanie zatacza krąg, a bohater wraca do punktu wyjścia. Po okresie fascynacji
Zachodem wraca do źródeł i korzeni, bez których nie wyobraża sobie dalszego życia.
W opowiadaniu brak jest opisów wyglądu zewnętrznego bohaterów, a
charakterystyka bohaterek jest schematyczna. Katarska narzeczona Safa jest skromna i
kochająca co dobitnie podkreśla jej imię oznaczające w języku arabskim czystośd. Janet jest
zaś przewrotna i uwodzicielska, a jej początkowa troska o Chalida miała na celu pozyskanie
jego uczud. Sam bohater jest oddany ojczyźnie i chod początkowo wydaje się byd zagubiony
to ostatecznie odnajduje własną drogę.
Wszystkie opowiadania ze zbioru Saba aswat fi al-kissa al-katarijja al-hadisa są
odzwierciedleniem problemów, jakie stoją przed młodym pokoleniem w Katarze. Są też
dowodem na swobodę wypowiedzi, szczególnie przez kobiety, o czym świadczy
516
517
Ibidem, s. 71-73.
Ibidem, s. 73-74.
Strona 166 z 201
przeważająca liczba kobiet – autorek. Wszystkie wspomniane opowiadania stawiają przed
oczyma czytelnika bogatą panoramę scen rodzajowo-obyczajowych. Autorzy starają się
uchwycid moment odchodzącej rzeczywistości i właśnie wkraczającej nowej. W ich
twórczości widoczne są dwie postawy względem przeszłości: postawa, która domaga się
zmian w imię postępu cywilizacyjnego, oraz zaduma i żal za tradycyjnym modelem życia. U
podstaw młodej literatury w Katarze leży szacunek dla własnej przeszłości i chęd
kontynuowania tradycji po dostosowaniu ich do nowych treści i funkcji.
Strona 167 z 201
Ewa Machut-Mendecka
Złota kula spadająca do błękitnych wód
(mitologia Al-Dżaziry)
Dzisiaj, dawne opowieści o szczególnym znaczeniu nazywa się mitami, a ważne historie, o
jakich donosi BBC czy New York Times - wiadomościami.(..) Wynika stąd, że wiadomości są
rodzajem uwspółcześnionych form mitów518.
Współcześnie antropolodzy chętnie widzą w mediach rodzaj nowoczesnej
mitologii519, co oznacza, że światu potrzeba nowych wartości w starych, wypróbowanych
formach. Fascynacja treścią przekazów i postaci medialnych do granic uzależnienia, ma coś z
magii. Świat mediów wpływa na stosunek do rzeczywistości, jak dawne mity, sugerując
sposoby jej pojmowania. Gdyby nie słuchad mitów, nie oglądad telewizji, i tak treści płynące z
obu tych źródeł, dotrą okrężną drogą do świadomości.
Jeśli tak, do rangi szczególnego mitu, pretenduje katarska stacja Al-Dżazira, od kilku
lat – na ustach świata. Tygiel wiadomości wydaje się egzemplifikowad zbieżności między
obszarem publicystyki a mitologią. Ze swoją zażartością w tropieniu informacji, ekspresją
wypowiedzi i symboliką przekazu, atakuje świadomośd i nieświadomośd, narzucając wartkie
tempo myśli na miarę dynamiki czasów współczesnych. Jeśli wiadomości Al-Dżaziry, w myśl
przytoczonej koncepcji, są rodzajem mitologii, tym bardziej generują istotne wzorce i
znaczenia Przy tym owe wiadomości to nie senne historie typu opowieści o serii sztuczek
Ulissesa, ale formy legendy przetworzone w stylu „Ulissesa” Joyce’a. W programach stacji
nieustannie słychad bomby, wybuchy wystrzałów i widad lejącą się krew, toteż w jej
publicystyce odzywają się echa dawnych wojen, krwawych pojedynków i konfliktów. Ich
źródłem są ciemne strony natury ludzkiej na miarę sztuki Szekspira.
Zgodnie z opinią Jacka Lule’a, mit wcielający się w formę nowoczesnych wiadomości
telewizyjnych ma wymiar archetypowy, pretenduje więc do odnajdywania utrwalonych
znaczeo i sięga do istoty rzeczy Niemniej, ów autor nie ogranicza swojej koncepcji do tej
jednej tezy. Wyróżnia kolejne czynniki, dzięki którym dawny mit w swojej istocie utożsamia
się z formą współczesnych telewizyjnych wiadomości. Do czynników tych należą520:
 opowieśd o „prawdziwych” wydarzeniach;
 rytmiczna powtarzalnośd przekazu pozwalająca wyodrębnid trwałe elementy
rzeczywistości;
 nacisk na opowieści szczególnie ważne, istotne, można by powiedzied nasycone
znaczeniem;
518
J. Lule, News as Myth; Daily New and Eternal Stories [w:] Media Anthropology, E. Rothenbuhler, M. Coman
(red.) SAGE Publications, Thousand Oaks, London, New Delhi 2005, s. 101.
519
I. Trzcioska, Jung i nowa gnoza [w:] Między świadomością a nieświadomością. Współczesnośd w
perspektywie psychologii głębi, K. Węgłowska-Rzepa, D. Fredericksen (red.), ENETEIA Warszawa, 2007, s. 70.
520
J. Lule, op.cit., s. 105.
Strona 168 z 201
 upublicznianie opowieści.
W trosce o prawdę, rzetelnośd i symbole
„I mit i wiadomości zmierzają do przedstawiania prawdziwych historii”521.
Autentycznośd i rzetelnośd przekazu wydaje się niemal obsesją Al-Dżaziry, jak zapowiada
jeden z jej zwiastunów, nadawanych w formie przerywnika między programami, reporterzy
stacji tropią niezmordowanie wydarzenia co do najdrobniejszych szczegółów, aby je wiernie i
w pełni przedstawid odbiorcy. Wynika to ze świadomości ulotnej natury zjawisk, które po
chwili mogą przestad istnied i tylko głos reportera zapewni im byt.
Wielkim forum wiadomości jest dziennik Al-Dżaziry – Hasad al-jaum (jego nazwę
można w przybliżeniu przetłumaczyd jako „Dzienny zbiór”), którego główne wydanie
nadawane jest w stałych porach wieczornych. Gdy zbliża się godz. 20:00 GMT, którą za
chwilę para prezenterów poda jako godzinę 11:00 czasu Mekki, wielu odbiorców odczuwa
napięcie i niepokój. Oczekują na wydarzenia, w ramach których sprawy publiczne i osobiste
łączą się w całośd. Przecież w pierwszej dekadzie XXI w., w 2007 czy 2008 r. Irak, Palestyna,
Liban stoją w ogniu, w Sudanie, Somalii i Jemenie trwają walki, przez Egipt przetacza się fala
strajków, frakcja Al-Ka’ida fi bilad al-Maghrib al-Islami („Al-Kaida w Krajach Muzułmaoskiego
Maghrebu”) grozi zamachami, żeby wspomnied tylko niektóre z sekwencji wydarzeo.
Nic dziwnego, że zderzenie ciemnozłotej kuli, z błękitną wodą, do jakiej spada,
tworząc logo Hasad al-jaum, brzmi w uszach odbiorców jak huk wodospadu. Stacja roztacza
swoją codzienną symbolikę, która jak na zbiór „prawdziwych” symboli przystało, nie jest do
kooca czytelna. Doświadczenie podpowiada, że podobnie jak w innych dziennikach świata,
mamy tu do czynienia z symbolem ziemi, z której różnych zakątków docierają wiadomości.
Podświadomie nasuwają się różne skojarzenia. Owa kula to słooce zachodzące w wodach
Zatoki Perskiej po pracowitym dniu, zarazem wyspa znikająca z horyzontu o tej właśnie
porze, aby rankiem znów się z wody wynurzyd, jak ono wracając do swojej pracy czy misji. Do
takiego rozumienia tej symboliki prowadzi nazwa stacji, również wieloznaczna,
pozostawiająca miejsce na subiektywizm. Termin al-dżazira oznacza nazwę Półwyspu
Arabskiego, obszaru, na którym mieści się Doha, stolica Kataru i siedziba stacji. Termin ten
jednak w swoim dosłownym znaczeniu to po arabsku „wyspa”, może więc oznaczad
wyjątkowośd programów. Znacząca jest estetyka loga stacji. Zapisany arabskimi literami
wyraz al-dżazira spleciony jest w formę tughry, czyli pieczęci sułtaoskiej, która raz po raz
podsumowuje, „przypieczętowuje” program, a także zwraca umysł ku tradycji. Logo AlDżaziry i logo Hasad al-jaum wzajemnie wzmacniają swoją semantykę, tym silniej wpływając
na odbiorców. Logo dziennika powraca raz po raz na ekrany w trakcie wiadomości, jak
wykrzyknik w tekście domagając się uwagi dla swoich treści.
521
Ibidem.
Strona 169 z 201
Świat płonący na ekranach
Komentarze Hasad al-Jaum chwilami mogą wydawad się niemal zbędne, gdy na
obrazie wybucha samochód pułapka w pobliżu ambasady duoskiej w Islamabadzie, a Olmert
decyduje o spotkaniu z Mahmudem Abbasem, zanim pojedzie do Waszyngtonu, aby
przedyskutowad to, co nazywa „sprawami strategicznym o zasadniczym znaczeniu” (dziennik
z 2.06.08). Piętrzą się informację napływające ze Wschodu i Zachodu, z ogromną przewagą
tych pierwszych. W dziennikach wszystkich telewizji arabskich lwią częśd czasu antenowego
zajmują wydarzenia z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, czy szerzej obszarów islamu.
Większośd telewizji, w tym arabskich, poświęca jednak znaczną częśd swoich aktualności na
relację wydarzeo u siebie, we własnym kraju. W Hasad al-jaum nie ma wiadomości
krajowych. Jak pisze Muhammad Al-Uifi; „Jest oczywiste, że dziennikarze Al-Dżaziry
identyfikują się przede wszystkim i nade wszystko jako Arabowie” 522. Dziennikarze,
największe „twarze” stacji, które znają na pamięd miliony telewidzów, pochodzą z różnych
krajów arabskich, zarówno z Maszriku (Arabskiego Wschodu) jak i Maghrebu. Al-Dżazira
wszędzie tam czuje się „u siebie”, wszystko, co tam się dzieje traktując w kategoriach
aktualności.
Przedmiotem nieustannej troski jest sytuacja polityczna i życie Palestyoczyków w
Izraelu. Trudno znaleźd Hasad al-jaum, w którym zabrakłoby tego tematu, i w którym nie
miałby on dramatycznej wymowy. Reporterzy składający swoje sprawozdania z terenów
Autonomii Palestyoskiej, Zachodniego Brzegu czy Jerozolimy zawsze pełnym głosem asygnują
miejsca swoich relacji jako: Ghazza (Gaza), Ramalla, fronton Kubbat as-Sachra (Meczet
Kopuły Skały), najczęściej dodając „Filastin al-muhtalla” (okupowana Palestyna). Przez ekran
telewizyjny przewijają się bojownicy różnych ugrupowao palestyoskich, komandosi ubrani na
czarno, w ciemnych maskach na twarzach, z zielonymi opaskami wokół głowy, z widniejącym
na nich słowem „Allah” (Bóg) i nazwą organizacji. Wobec poległych prezenterzy Al-Dżaziry
używają terminu ustuszhid – zostali męczennikami, pokazując zabitych niesionych przez
towarzyszy na noszach. Dzięki napisom na opaskach Kata’ib al-Kassam (Brygady al-Kassama)
i Al-Dżihad al-Islami (Dżihad Muzułmaoski), sfilmowanych w ramach Hasad al-jaum 23
czerwca 2008 r., wiadomo było, jakie organizacje palestyoskie utraciły niedawno swoich
bojowników. Postacie walczących i ginących komandosów palestyoskich przyczyniają się do
mitu Al-Dżaziry. Zapadają w pamięd, wywołują podziw i wzruszenie, strach i nienawiśd oraz
próbę zrozumienia.
Wydawałoby się początkowo, że wydarzenia z obszarów Izraela, jak na rzetelny
dziennik telewizyjny przystało, mają charakter suchych komunikatów: w pobliżu świątyni
Rafah przeszła demonstracja palestyoska jako protest przeciwko okupacji, a zdaniem
premiera Olmerta operacje Hamasu w Gazie grożą eskalacją konfliktu – donosi dziennik na
przełomie maja i czerwca 2008 r. W tym samym okresie mowa też o bulwersującym
palestyoską opinię publiczną problemie osadnictwa w Izraelu. Oto palestyoski szajch w kufijji
522
M. El Oifi, Influence without Power: Al Jazeera and the Arab Public Sphere, [w:] The Al Jazeera Phenomenon.
Critical Perspective on New Arab Media, M. Zayani (red.), Pluto Press, London 2005, s. 72.
Strona 170 z 201
(popularna chusta) uskarża się, że od 1967 r. czyli wojny, w wyniku której Izrael zajął
większośd regionu Palestyny, jego wioska nie dostała zezwolenia na żadną budowę. Są
relacje z terenów palestyoskich, które napawają nadzieją: premier Hanijja przyjmuje
zaproszenie prezydenta Mahmuda Abbasa do dialogu i apeluje o jego natychmiastowe
rozpoczęcie, byd może rozdźwięk między Hamasem, a Al-Fatahem, zwaśnionych partii
osłabnie albo zniknie. Wieści z terenów Palestyny są stale obecne na antenie stacji. Sprawom
palestyoskim poświęcone są też cykliczne programy: Taht al-hisar („W stanie oblężenia”) czy
Filastin taht al-mahdżar („Palestyna jako kraj emigracji”).
Wiadomości z Palestyny wyzwalają skrajny realizm i naturalizm Al-Dżaziry. Obrazy
stamtąd wydają się nasycone skrajnie naturalistyczna stylistyką. Między innymi to dzięki niej
rozwija się nowy, żywy mit współczesny, który w przyszłości okaże się może nie mniej
znaczący niż dawne knowania bogów greckich czy nawet pojedynki Abu Zajda al-Hilalego,
ludowego zdobywcy Afryki Północnej.
Jeśli wiadomości telewizyjne stanowią źródło mitu, „dziennikarze są częścią długiej
tradycji opowiadania, do której należą posłaocy ze skrzydłami u stóp, minstrelowie,
trubadurzy, listonosze, kurierzy, heroldzi, poeci, znaczący kaznodzieje, misjonarze, rabini,
ludzie medycyny”523. Dziennikarze Al-Dżaziry włączają się w ten długi łaocuch narratorów,
dynamizując sposób działania wszystkich swoich poprzedników.
Odbiorca Hasad al-jaum i innych pokrewnych emisji Al-Dżaziry, pragnąc poznad fakty,
musi byd przygotowany na odbiór dramatu. Donosy o szerzącej się śmierci w wyniku walk
dochodzą z różnych regionów penetrowanych przez kamery Al-Dżaziry. Nic nie odda chyba
rozmiarów tragedii lepiej niż nakręcone zgodnie z kanonami sztuki reporterskiej materiały
filmowe z Bejrutu obracającego się w ruinę, odbudowywanego, znów padającego ofiarą
zniszczeo i zawsze gotowego do odrodzenia oraz odzyskania rangi jednej z głównych stolic
Bliskiego Wschodu. Al-Dżazira relacjonuje codzienne wielkie wydarzenia z życia Libanu w
tonie najwyższych emocji. 21 maja 2008 r. Hasad al-jaum donosił o porozumieniu stron
libaoskich w Doha, o krok od siedziby stacji, kładącemu kres trwającym konfliktom.
Możliwośd zawarcia ugody do ostatniej chwili podawano w wątpliwośd, reporterzy w
napięciu relacjonowali przebieg obrad, sukces wywołał uśmiech na skupionych i zazwyczaj
poważnych twarzach dziennikarzy Al-Dżaziry. Libaoskie problemy to stale gorący temat
stacji, poświęca mu m.in. program Harb Lubnan („Wojna w Libanie”).
Jako jeden z głównych tematów aktualności Hasad al-jaum napływają wieści z Iraku.
Nie milkną donosy o walkach i potyczkach, swoimi rozmiarami przerażają liczby zabitych.
Codzienna śmierd Irakijczyków i nieustanne inicjatywy zmierzające do stabilizacji są swoim
wzajemnym tłem. Przed oczami odbiorcy Al-Dżaziry kręci się diabelski młyn trudnych do
pogodzenia stosunków Iraku ze Stanami Zjednoczonymi z jednej strony oraz Iranem z
drugiej. Jak donosił dziennik w początkach czerwca 2008 r., premier iracki Nur al-Maliki
jedzie więc do Teheranu, aby przedyskutowad sprzeciw tego kraju wobec projektu
porozumienia Bagdadu i Waszyngtonu w sprawie planu bezpieczeostwa. Na ekranach AlDżaziry widad jak bardzo dramat wojenny i polityczny tego kraju łączą się w jedną całośd.
523
J. Lule, op. cit. , s. 102.
Strona 171 z 201
Dziennikarze stacji relacjonują rzeczywistośd iracką z tą samą pasją i równie dokładnie, co
konflikty w innych regionach świata arabskiego. Byd może z wiarą, że mimo skrajnie trudnej
sytuacji, Irak tu i teraz się odbudowuje, a może – jak to w mitach bywa – nieco próbując
zaklinad rzeczywistośd. Al-Dżazira poświęca zagadnieniom irackim kilka swoich programów,
w tym jeden pod tak znamiennym tytułem jak Al-Irak ma bada al-harb („Irak po wojnie”),
ponadto Al-Maszhad al-Iraki („Odsłona iracka”), Aswat al-Irak („Głosy Iraku”). Rzeczywistośd
iracka wyłaniająca się czy to z Hasad al-jaum, czy z tych właśnie programów, nie napawa
optymizmem. Jak wynika z relacji Al-Dżaziry, zgodnej tu zresztą z przekazami zachodnich
mediów, kraj wciąż korzysta z pomocy międzynarodowej, mnożą się programy pomocowe
pod jego adresem. Np. jeden z odcinków Al-Irak ma bada al-harb w koocu maja 2008 r.
donosił o trudnościach w zarządzaniu dostawami żywności i środków medycznych
dostarczanych do Iraku; zarazem wyrażano nadzieję, że Klub Paryski rozważy umorzenie
irackich długów. Nadzieja na stabilizację w Iraku wydaje się głównym motywem programu524.
Al-Dżazira nie szczędzi doniesieo z Sudanu. W koocu maja 2008 r., strony konfliktu:
rząd tego kraju oraz opozycyjna partia Al-Harakat asz-Szabijja li-Tahrir as-Sudan (Ludowy
Ruch Wyzwolenia Sudanu) podpisały już porozumienie, ale dochodziło do walk. W wyniku
stard, w ciągu jednego dnia wojska rządowe w prowincji Abyay odnotowały śmierd 22
żołnierzy. Sudan, w którym od lat północ walczy z południem i w którym doszło do krwawego
konfliktu w Darfurze, znajduje się pod lupą Al-Dżaziry. Poza codziennymi wiadomościami
poświęca mu program cykliczny Al-Maszhad as-Sudani („Odsłona Sudaoska”), który w swoich
kolejnych odcinkach analizuje przebieg negocjacji między rządem a opozycją z jednej strony
a partią Harakat al-Adala wa al-Musawa (Ruch Sprawiedliwości i Równości) a siłami
rządowymi w Darfurze z drugiej. Stacja rozważa też muzułmaoską przyszłośd tego kraju.
Można spotkad też pogodniejsze tematy, jak historyczne związki Sudanu z Egiptem i
Etiopią525.
Oglądając Hasad al-jaum można otrzymad szczegółowe relacje na temat wydarzeo w
Somalii, Pakistaniu i Afganistanu. Płonący świat Al-Dżaziry to także Afryka czarna z jej
konfliktami oraz wszystkie obszary globu dotknięte zbiorowymi dramatami narodów.
Wieści z Zachodu
Al-Dżazira śledzi wydarzenia na Zachodzie, nie szczędząc donosów z tej strefy świata,
ale podejmując ten temat główne z perspektywy arabskiej. Stacja wypełnia swoją misję
odnotowując tak ważne dla zachodniego sąsiada wydarzenia, jak wycofanie się Hillary
Clinton z wyborów w Stanach Zjednoczonych (7.06.08) oraz poruszając wszelkie istotne
sprawy. Swój programu z cyklu Min Urubba („Z Europy”; styczeo 2008 r.)526 poświęciła więc
sprawie ścigania zbrodniarzy wojennych z byłej Jugosławii oraz rozważaniom jaki to będzie
miało wpływ na stosunki w republikach, powstałych po jej rozpadzie. Stacja spogląda jednak
524
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/CE8999EB-AIDC-496c-COA804F6F026, 21.05.08.
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net./NR/exeres/3BE9A8A3-4604-8CE9B44138C9AFD1, 31.05.08.
526
Al-Dżazira: http://www. aljazeera.net/NR/exeres/1FEEb72D-467A-411C-897D-3789f662f10E.htm.
525
Strona 172 z 201
na sprawy Zachodu przede wszystkim przez pryzmat spraw arabskich. Program Min Urubba
analizował m.in. politykę zagraniczną Rosji, zwłaszcza w kontekście jej stosunków z Syrią,
koszta proeuropejskiej polityki Turcji527, sprzeciw Europejczyków wobec dążenia Iranu do
posiadania broni jądrowej, a także losy Palestyoczyków w Europie.
Zwraca uwagę sposób regulowania wiadomości napływających z Zachodu, koncepcja
tego przekazu. W kompozycji programów pierwsze i ostatnie słowo ma świat arabski,
muzułmaoski, wschodni, a więc pod względem semantycznym jest bardziej znaczący niż jego
zachodni sąsiad. Cykliczny program Al-Dżaziry Min Waszyngton („Z Waszyngtonu”) wnika w
serce Ameryki, ale niezawodnie z uwagi na realia arabskie i wschodnie. Z tego punktu
widzenia program rozważa stosunki amerykaosko-izraelskie, a także problem nakby (klęski
1948 r. w związku z powstaniem paostwa Izrael i przegraną przez Arabów wojną z tym
krajem) przez pryzmat emigracji dwóch pokoleo Palestyoczyków w Stanach Zjednoczonych.
Jak dowodzi jeden z odcinków: „Program dyskutuje przyszłośd amerykaoskiej potęgi
militarnej i ekonomicznej, formułując następujące pytania: czy wobec niej da się zastosowad
teorię Ibn Chalduna o upadku i powstawaniu paostw, czy też zachodzi tu sytuacja
wyjątkowa?”528. Argumentem w dyskusji jest myśl wielkiego arabskiego myśliciela,
prekursora socjologii światowej, a nie żadnego z autorytetów nauki zachodniej, co
przypomina o świetności cywilizacji Arabów.
Dynamika Al-Dżaziry
Prezenterzy Hasad al-Jaum wydają się unikad emocji (tych kiedy indziej nie brak,
chodby w wystąpieniach Fajsala al-Kasima, twórcy Al-Ittidżah al-Mu’akis („Kierunek
opozycyjny”) w trosce o rangę i powagę przekazu. Za to wiele energii wkładają w piękną i
jasną dykcję i mistrzowską artykulację wypowiedzi w języku arabskim. To dzięki nim, język
ten współcześnie odżywa na tle powszechnego wśród Arabów zwyczaju posługiwania się
dialektami.
Poważny, suchy przekaz i gorące tematy tworzą dynamikę programów wzbogacając
ich znaczenia. Do takiego zsynchronizowania swoich środków ekspresji dążyli ongiś ludowi
narratorzy, krążący po świecie arabskim przenosząc informacje o ważnych wydarzeniach.
Jeśli wiadomości telewizyjne stanowią rodzaj mitu, prezenterzy Al-Dżaziry pozostają godnymi
spadkobiercami owych prekursorów publicystyki sprzed wieków.
Tematy z Hasad al-jaum, kuźni codziennych wiadomości, przewijają się w
programach cyklicznych, pozwalając odbiorcy je sobie utrwalid, wzbogacając go o analizy i
komentarze. Jak pisze J. Lule: „Tak jak w micie, w wiadomościach stale powtarzają się te
same historie, w sposób rytmiczny powracają te same tematy i wydarzenia.”529
Stałe i słynne cykle Al-Dżaziry jak Kadaja as-sa’a („Kwestie dnia”), Al-Ittidżah almu’akis, Bila hudud („Bez granic”), Aksar min raj („Więcej niż jeden pogląd”), Hiwar maftuh
527
Ibidem.
Al-Dżazira: http://www. aljazeera.net/NR/exeres/ 2638AE-7ABD-401A-85EO-A60708EDF11F, 16.05.08.
529
J. Lule, op. cit., s. 104.
528
Strona 173 z 201
nie pozwalają zapomnied ani o wydarzeniach, ani o ich kontekście. Prym wiodą relacje z
wydarzeo z krajów i regionów, w których toczą się konflikty i o których wspomniałam.
Dynamika przekazów Al-Dżaziry wynika nie tylko z powtarzalności tematów, ale
zwłaszcza z opozycyjnych treści o uważnie wyważonych proporcjach. „Rzeczywiście wielu
bliskowschodnich ekspertów chwaliło Al-Dżazirę, że „stworzyła forum, na którym arabskie
ruchy opozycyjne mogą swobodnie krytykowad swoje macierzyste rządy bez obawy przed
rewanżem”530.
Swoją równowagę Al-Dżazira tworzy jak pisarz dzieło literackie albo też dziesiątki
narratorów i przekazicieli swoje mity. Tak jak semantyka dzieła literackiego oraz głęboka
myśl mitu bywa trudno uchwytna, niepokojąc i zachęcając do przemyśleo i analiz, tak też
zrównoważenie opozycyjnych treści programów może trwad tylko chwilę. Po czym szala
znaczeo przesuwa się na jedną lub drugą stronę, aby znów dążyd do równowagi.
Al-Dżazira bez wątpienia stoi po stronie świata arabskiego, ale można polemizowad
czy w imię jego interesów bądź dla zyskania popularności, gotowa jest poświęcid rzetelnośd
swojego przekazu.531 Można przyznad rację opinii532, że stacja symbolizuje m.in. dążenie do
równowagi między Wschodem i Zachodem. Argumentem na rzecz tej opinii będzie chodby
uproszczone wyliczenie, że jeśli pierwszy z tych obszarów jest słabszy, to przemawiając w
jego imieniu i zdobywając dlao popularnośd, stacja rekompensuje dysproporcje, a więc dąży
do zbilansowania stosunków międzynarodowych. Po 11 września 2001 r. dziennikarze stacji
wykazali szczególną troskę o neutralnośd Posługiwali się też tym samym językiem dla
zobrazowania podobnych wydarzeo na Zachodzie i Wschodzie. Mowa więc była o atakach na
Waszyngton, jak i na cele cywilne w Afganistanie, za morderstwo uznano też śmierd każdego
z dwóch zabitych po obu stronach frontu: Palestyoczyka Abu Alego Mustafy, który zginął w
wyniku działao izraelskich, jak i Izraelczyka Rehavama Zeeviego, zabitego przez
Palestyoczyków.533
Na miarę makropolityki celem Al-Dżaziry jest dążenie do równowagi między trzema
orientacjami: arabskim nacjonalizmem, trendem muzułmaoskim i liberalnym534, co już ex
definitione stanowi nie lada zadanie. Aby je wykonad dziennikarze chętnie posługują się
językiem pytao, nie przesądzając o odpowiedzi. Ta stylistyka przypomina technikę
współczesnych literackich dzieł otwartych, w których odbiorca może sobie dopowiedzied
530
J. Sharp, Middle East Policy Analyst Foreign Affairs, Defense and Trade Division, CRS Report for congress .
received through the CRS web. The al-jazeera News Networkj: Opportunity or Challenge for U.S/ Foreign policy
in the Middle East?, Congressional Research Servie, The Library of Congress, 23.07.2003.
531
M. Pietrzyk, Fenomen „Al-Dzaziry”, [w:] Arabowie. Islam. Świat, M.M. Dziekan i I. Konczak (red.), Ibidem,
Łódź 2007, s. 464.
532
M. Zayani, Introduction – Al Jazeera and the Vicisstudes of the New Arab Mediscape [w:] The Al Jazeera
Phenomenon, op. cit., 31, za: A. Bayamoglu, Al Jazeera: vecteur d’une globalization islamique, „Sabah”,
9.10.2001, http://www.media.be//files/medea/3.doc.
533
G. Awad, Aljazeera.net; Identity Choices and the Logic of the Media, [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op.
cit., s. 83, za: M.P. Grenier, Aljazeera.net offers Arab news to wider audience through net: interview with
Mahmoud
Abdul
Hedi,
“Wall
Street
Journal
Online”,
23.10.2001,
http://interactive.
wsj.com/public/current/article/SB1003417218856711840.htm.
534
M. El Oifi, op.cit., s. 72.
Strona 174 z 201
zakooczenie. Kojarzy się też z dramaturgią Bertolda Brechta, odrywającą widzów od iluzji
dramatycznej, aby skłonid ich do rozważao i dyskusji.
W krzyżowym ogniu pytao stawianych przez Al-Dżazirę wybucha konflikt liberalizmu z
nacjonalizmem: „Dlaczego narody arabskie obawiają się prywatyzacji gospodarki? Czy
rozkwit społeczeostw zachodnich nie jest zasługą gospodarki prywatnej? Czy gospodarka
prywatna nie jest legalną kradzieżą majątku publicznego? Czy szaleocze podwyżki cen nie
wynikają ze struktury gospodarki prywatnej, która pochłania bogactwa narodów arabskich
dzieo po dniu? Czy mamy inne wyjście niż sektor prywatny, aby dogonid machinę gospodarki
światowej i przyłączyd się do niej?” – dociekają dziennikarze w programie al-Ittidżah alMu’akis z 28 maja 2008.535 Nie opowiadając się po żadnej ze stron, program cykliczny Sirri li
al-Ghaja („Ściśle tajne”) odnotowuje z kolei zastanawiające przeobrażenia, bo trudno
uwierzyd, że basista iracki staje się fundamentalistą, a miłośnik drużyny Liverpoolu i muzyki
zostaje bojownikiem przedzierającym się nielegalnie przez granice paostw.
Wymownym przykładem dążenia do wyważenia i równowagi była emisja Hasad aljaum z 12 maja 2007 r., nadana wkrótce po zamachach terrorystycznych, jakie wiosną
tamtego roku nastąpiły w Casablance, Rabacie i Algierze. Dziennik poddał ów temat miesiąca
szczególnie wnikliwej analizie w duchu koncepcji Al-Dżaziry. W czasie wieczornej emisji
nadano kilka wywiadów na temat zamachów. W pierwszych rozmówcami byli
przedstawiciele władz Maroka i Algierii, zabrał głos polityk w randze ministra; goście
zaprezentowali oficjalne stanowiska swoich paostw, nie szczędząc słów potępienia dla
zaistniałych wydarzeo. Następnie dziennikarze połączyli się z Kairem i przeprowadzili wywiad
z egipskim specjalistą do sprawy tzw. „grup muzułmaoskich”, który udzielił wielu wyjaśnieo
na temat ekstremizmu i terroryzmu. Temperatura przekazu zaczęła rosnąd. Można się było
spodziewad, że Al-Dżazira nie spocznie i swoim zwyczajem będzie drążyd temat tak daleko,
jak to możliwe. Rzeczywiście, po chwili dziennikarze otrzymali łącznośd z Brukselą, na ekranie
pojawiła się twarz przebywającego w tym mieście członka słynnej algierskiej partii
muzułmaoskiej Dżabhat al-Inkaz al-Kaumi (Front Ocalenia Narodowego). Rzecznik partii z
natury radykalnej, znawca ekstremizmu muzułmaoskiego, z całą mocą potępił zamachy. Byd
może większośd telewizji świata zakooczyłaby na tym swój program nie posuwając się dalej.
Dziennikarze Al-Dżaziry wprowadzili jednak kolejną, skrajnie kontrowersyjną postad w
ostatnim z wywiadów. Terrorysta z Al-Ka’ida fi Bilad al-Maghrib al-Islami z zasłoniętą twarzą i
beznamiętnym, spokojnym głosem opowiedział, ile ton ładunków wybuchowych podłożono
pod budynek rządowy w Rabacie i tamtejszy posterunek policji, a ile w Casablance.
Pytanie, na ile Al-Dżazira ma rację dążąc do tak bezwzględnej równowagi swoich ujęd
i odsłonięcia prawdy za wszelka cenę, a na ile uwłacza opinii publicznej, bulwersuje cały
świat. Może to zresztą prowokowad bliźniacze pytania o treśd dzieł Friede Yelinek czy....
Księgi tysiąca i jednej nocy, jeśli otworzyd którykolwiek z tych utworów na przypadkowo
wybranej stronie.
Dążenie Al-Dżaziry do zrównoważenia treści programów czasem daje o sobie znad w
sposób nieoczekiwany. Chod koncentruję się tu na programach stacji w języku arabskim,
535
Al-Dżazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/BE212265-7D56-420A-b99D-82D8624E6D41.
Strona 175 z 201
przytoczę przykład z audycji jej programu anglojęzycznego, nadanej w cyklu Every Woman 7
sierpnia 2007 r., jako wyjątkowy wymowny. W audycji przedstawiono reportaż o Japonkach,
kilkadziesiąt lat temu brutalnie rozdzielonych z rodzinami, z którymi wciąż próbują łączyd je
organizacje międzynarodowe. Kolejny reportaż, jeszcze bardziej wstrząsający, mówił o
dziewczynkach-żołnierzach w Kongo. Nicią przewodnią był wywiad z jedną z nich, która
przedstawiła swoją drogę przez afrykaoskie piekło opowiadając, jak dziewczynki strzelały,
zabijały, były gwałcone i zabijane. Na zakooczenie programu, aby zapewne złagodzid obraz
nieszczęśd i może wlad w serca odbiorców otuchę, przedstawiono reportaż z zakooczonego
sukcesem strajku kobiet w fabryce egipskiej Al-Mansury. Wymogowi wyważenia akcentów
stało się zadośd.
Z koncepcją równowagi Al-Dżaziry wiąże się estetyka programów. Najbardziej
wstrząsające reportaże podawane są bez patosu z troską o kraocową rzetelnośd przekazu.
Ma to swoje konsekwencje. Krwawe obrazy z pola bitew, jakimi są Gaza czy Irak, przynoszą
tak drastyczne szczegóły, że niejeden z telewidzów odwróci na chwilę wzrok od ekranu.
Stacja posługuje się kontrowersyjną stylistyką naturalizmu, intensyfikując ją do granic
wytrzymałości, aby po chwili powrócid do swojego wyważonego stylu. Dynamikę programów
osiąga też dzięki przechodzeniu od racjonalizmu do emocji. Ten pierwszy, jako warunek
pożądanego obiektywizmu dominuje w wiadomościach. Od opanowanych prezenterów
Hasad al-jaum nie odbiega też wyglądem Fajsal al-Kasim, jak oni, zawsze elegancki i w
garniturze, twórca i gospodarz al-Ittidżah al-Mu’akis. Ale gwałtowny i prowokacyjny
doprowadza emocje uczestników programu do wrzenia. Jak sam pisze: „program, który jest
bezspornie najpopularniejszym i najbardziej kontrowersyjnym politycznym talk-showem
wywołuje nieustannie emocjonalne reakcje w całym świecie arabskim”536. Autor wybiera
najtrudniejsze, bulwersujące tematy: takie, jak stosunki partii muzułmaoskich z władzami
poszczególnych krajów, sytuacje więźniów w więzieniach arabskich, obchody
sześddziesięciolecia powstania paostwa Izrael537, porzucanie ziemi przez chłopów arabskich,
szczerośd intencji Francji wobec Arabów na paryskiej konferencji dotyczącej basenu Morza
Śródziemnego538.
Fajsal al-Kasim zawdzięcza popularnośd swojego programu „na żywo” i jego
dynamicznej koncepcji. Jak pisze; „Aby zmodernizowad swoje programy, paostwa arabskie
zaczęły wprowadzad pewne „łagodne” modyfikacje: telefoniczny kontakt ze słuchaczami czy
wywiady z piosenkarzami. Programy „na żywo” dla większości stacji pozostały rodzajem
tabu: krytyka oficjalnej polityki rządowej była po prostu nie do pomyślenia”.539 Sam twórca
swój program nazywa „okrętem flagowym” mediów arabskich540 i jeśli tak, to program ten
zawdzięcza swoją sławę po społu treściom i dynamice.
536
Faisal al-Kasim The Opposite direction: A Program which Changed the Face of Arab Television, [w:] The Al
Jazeera Phenomenon, op. cit. s. 93.
537
Al-Dżazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/BE21265-7D56-42oA-B99d-82D8624E6D41.htm, 28.05.08.
538
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/BE212265-7D56-420A-B99D-82D8624E6D41.htm, 8.06.08.
539
F. Al-Kasim, op. cit., s. 94.
540
Ibidem, s. 106.
Strona 176 z 201
Dynamika przekazu pozwala stacji zachowad „rytmiczną powtarzalnośd opowieści”,
jako jeden z warunków powstawania mitu. Jeśli uznad, że wiadomości Al-Dżaziry mają
funkcję mitotwórczą, to wieści z terenów palestyoskich, Iraku, Sudanu, Libanu, Afganistanu
czy Pakistanu są podłożem wyłaniających się stąd znaczących jakości. W pierwszym rzędzie
należą do nich wojny i konflikty, z których każdy nosi nazwę od obszaru, na jakim się toczy.
Znaczenia Al-Dżaziry
W programach Al-Dżaziry widad kolejną, spośród wspomnianych na wstępie
charakterystyczną cechę mitu: są głęboko nasycone znaczeniem. Symbolika przekazu wynika
już z ambiwalencji stosowanej metody, a zwłaszcza jej dynamiki. Opozycje generują nie do
kooca rozszyfrowane znaczenia formujące się na poziomie nieświadomości odbiorcy,
pozwalające na wspomniany subiektywizm ocen. Symbolika przeciwieostw pogłębia się też o
znaczenia archetypowe, wyłaniające się z wzorów ludzkich zachowao. Symbolika ta wynika
zwłaszcza z opozycji wojny i pokoju, polityki z jednej a nauki i kultury z drugiej strony,
wyobcowania i tożsamości, sacrum i codzienności, problemów kobiecych i męskich.
Wojna i pokój
Nie ulega wątpliwości, że ekspozycja znaczeo wojny i pokoju zajmuje lwią częśd czasu
antenowego Al-Dżaziry. Wypełnia Hasad al-jaum i programy publicystyczne. Znamienny dla
niej jest też cykl pt. Muharibuna al-kidam („Dawni wojownicy”), przypominający minione
wojny i walki. Wbrew tytułowi są to często współcześni bojownicy: Marokaoczycy walczący z
kolonializmem francuskim czy Irakijczycy w burzliwych latach 60.; mowa jest o roli Ukrainy w
konfrontacji z faszyzmem, program prezentuje m.in. komunistkę hiszpaoską Esperanzę
Martinez Garcia i jej 15 lat spędzonych w więzieniu541. Dawne i współczesne konflikty, nie
tylko w świecie arabskim podejmuje cykl Nukta sachina („Gorący temat”), np. wspominając
rok 1521, w którym Turcy opanowali Belgrad, kiedy to ostatnia twierdza chrześcijaoska na
Bałkanach przeszła w ręce muzułmanów, „przekształcając się we wrota Wschodu i cywilizacji
islamu”542. Zobrazowane zostają walki przetaczające się przez Kosowo.
Również program cykliczny pod byd może niewinnym tytułem Szaj min at-tarich („Coś
z historii”) przywodzi poruszające tematy wojenne, często z nie tak odległych czasów jak:
agresja trójstronna na Egipt (Anglia, Francja, Izrael) 1956 r., najazd Izraela na Liban w 1982 r,.
i oblężenie Bejrutu, wreszcie wojna między dwoma republikami Jemenu w latach 90. w
połączeniu z dylematem opóźniającego się zjednoczenia obydwu543. Wojna i śmierd są
toposem o wstrząsającym znaczeniu w programie cyklicznym; Jaumuha kanu hunaka (Tego
dnia tam byli), wspominającym poległych w walkach, zwłaszcza zabitych w regionie
palestyoskim, opłakiwanych przez najbliższych. W programie cyklicznym Ma’a Hajkal (Z
Hajkalem) sędziwy dziennikarz egipski Hasan Husanajn Hajkal, świadek i uczestnik
541
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/4F2C0977-94E2-4C73-A2E7-D4B31410B6FO.htm, 26.03.08.
Al-Dżazira: http://www.aljazeera. net/NR/exeres/ 3AD^5-1E84-4c82-AEEE-BD61810A9F52, 28.05.08.
543
Ibidem.
542
Strona 177 z 201
dziejowych wydarzeo w wieku XX, w którym jego kraj wiódł prym, odkrywa kulisy walki i
polityki swoich czasów.
Archetyp wojny dominuje w tematyce Al-Dżaziry, ponieważ większośd jej wiadomości
z dnia bieżącego i tych powtarzanych w programach cyklicznych to wieści z frontu. Świat
prezentacji Al-Dżaziry to świat walczący. Nie przypadkowo więc tematyka ta zajmuje
najwięcej miejsca w jej programach. W kontekście wojny leży jednak pojęcie pokoju. Stacja
nadaje też wiele programów cyklicznych poświęconych problematyce kulturalnej i
oświatowej. Wydają się oazami pokoju na tle obrazowanej pożogi wojennej. Odwołują się też
do dawnej świetności świata arabskiego, dumy, godności i chwały jego mieszkaoców w
poczuciu przynależności do znaczącej kultury.
Polityka i chwała
W głośnym, „płomiennym” programie cyklicznym Al-Dżaziry Hiwar Maftuh jeden z
odcinków poświęcono „wiedzy, kulturze, religii jako nadziejom, wyzwaniom i koncepcjom
służbie przyszłości oraz próbom posługiwania się tradycjami i wierzeniami dla ograniczenia
postępu” i dalej „Należy postawid pytanie: czy naukowcy odniosą sukces, tam gdzie politycy
ponieśli porażkę w swoich dążeniach pogodzenia ludzkości”544.
Tego typu patetyczne sformułowania pozostawiają miejsce na subiektywny odbiór.
Tradycję kulturową uwydatniają jakby „niewinne”, ale znaczące tytuły programów, których
intertekstem jest dawna stylistyka opowieści wieków średnich jak Juhka an („Powiadają że”)
czy Kitab chajr al-dżalis („Książka jest najlepszym towarzyszem”). Użyte są tu dawne zwroty
(nie sposób je oddad w tłumaczeniu), których echa pobrzmiewają w Księdze 1001 nocy.
Treści programów mogą mied niewiele wspólnego ze średniowieczną przeszłością, w nich,
tak jak w innych, przewijają się wieści o dramatycznych wydarzeniach z frontów wojen. Nie
oznacza to, że Al-Dżazira nie przywołuje znamienitych postaci literatury czy kultury, chętnie
jednak w opozycji do ich uwikłao politycznych czy też na tle polityki. Toteż zajmuje się nimi
m.in. cykl Mamnu’una („Na indeksie”), w którym można znaleźd relacje z życia karykaturzysty
palestyoskiego czy wybitnych poetów o niełatwych losach, np. Libaoczyka Fu’ada Haddada
czy wielkiego Turka Nazima Hikmeta545.
Na tle wiadomości „wojennych” szczególnie wyspowy charakter można przypisad
programowi cyklicznemu Al-Maszhad as-Sakafi („Odsłona kulturalna”), przynoszący
doniesienia z frontu kultury, wydawałoby się nie „skażonej” przez politykę, a przynajmniej od
niej mało zależnej. Dowiedzied się stąd można, że w emiracie Szardży odbywa się wystawa
książek dla dzieci i że kasyda w języku arabskim przeżywa swoją odnowę, o rozwoju kina
dokumentalnego w Maghrebie, czy przedstawieniach teatru arabskiego podbijających
Londyn, a także festiwalach poetyckich – w Omanie oraz o słynnym bagdadzkim Mirbadzie,
który po okresie przerwy wojennej, znów jest organizowany546. W programie cyklicznym AlAdasa al-Arabijja („W soczewce arabskiej”) można spotkad np. Nabihę Lutfi, Egipcjankę,
544
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/E66EBD87-4928-495B-979F-F3ADEO6E4E87.htm.
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/A79EOOAO-A%A$-4293-E4AB15904DES5, 28.05.08.
546
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/68C1-7DO1-4B15-AB68-ACB273872BDF, 31.05.08.
545
Strona 178 z 201
jedną z pierwszych kobiet – reżyserów kina dokumentalnego w swoim kraju czy znanych
reżyserów tunezyjskich Mahmuda Ibn Mahmuda oraz Ridę al-Bahiego547.
Chod Al-Dżazira w nadawanych programach uznaje hegemonię tematów wojny i
polityki, stara się je coraz bardziej równoważyd prezentacjami działalności uczonych i
twórców, zwłaszcza, że uruchomiła przecież swój kanał dokumentalny. Nie brak w nim relacji
z wydarzeo, ale istotą pozostaje wszechstronne dokumentowanie obrazu świata.
Znaczenie religii
Jak wynika ze wspomnianego odcinka Hiwar maftuh religia, podobnie jak wiedza jest
źródłem nadziei na przyszłośd, a więc obie służą swojego rodzaju iluminacji, zmierzającej do
przeobrażenia rzeczywistości w kierunku odmiennym niż ten aktualny. Jak wspomniałam,
obok liberalizmu i nacjonalizmu Al-Dżazirze przypisuje się fundamentalizm. Niemniej
dziennikarze starają się starannie wyważyd stosunek stacji do religii. W jednym z odcinków
programu cyklicznego Kawalis („Kulisy”) dyskusji poddana została rola kanałów religijnych w
świecie, rywalizacja, do jakiej dochodzi w ostatnich latach między nimi, a programami
świeckimi; muftiowie (wydający fatwy, komunikaty o charakterze religijno-prawnym) oraz
uczeni islamu przeobrażają się w prezenterów i producentów telewizyjnych. Odcinek
dowodził też, że w Stanach Zjednoczonych programy religijne, wśród nich chrześcijaoskie,
„przeżywają swój złoty okres”, a „kaznodzieje przenoszą kościoły na ekran”548. Spośród
prezenterek Hasad al-jaum, tylko Chadidża Ibn Kanna występuje zawsze w hidżabie, podczas
gdy inne noszą nowoczesne fryzury do eleganckich bluzek czy żakietów.
Przy wszystkich swoich tendencjach do wyważenia, Al-Dżazira należy do czołowych
stacji świata arabskiego, który jest obszarem muzułmaoskim, co w reprezentujących go
mediach znajduje swój oczywisty wyraz. Zadaniu temu służy zwłaszcza cykliczny program
Asz-Szari’a wa-al-haja („Szari’at i życie”), który odnosi prawo islamu do współczesnych
kwestii życiowych. Dziennikarz Usman Usman każdy z odcinków rozpoczyna muzułmaoskim
pozdrowieniem: as-salamu alajkum (Pokój wam) zapraszając do rozmowy gościa, chętnie
szajcha Jusufa al-Karadawiego. Na rektora egipskiego al-Azharu, głównego uniwersytetu i
ośrodka teologicznego świata islamu, zwrócone są oczy wszystkich muzułmanów, jest
autorytetem prawa religijnego, którego opinie ceni się szczególnie wysoko. I ten program
porusza kwestie kontrowersyjne, często zagadnienia, o których dawniej nie było mowy, a
które wiążą się ze współczesnym stanem wiedzy, jak przeszczepy. Szajch Al-Karadawi popiera
ich wykonywanie, nie uważając, że miałyby czymkolwiek uchybiad prawu islamu549. W innym
odcinku Al-Karadawi opowiada się za podniesieniem rangi zasady tolerancji (tasamuh) jako
znanej koncepcji islamu, tak potrzebnej współcześnie550. Jak wynika zwłaszcza z Szari’a wa
al-haja i opinii szajcha Jusufa al-Karadawiego, religia prowadzi do porządkowania
rzeczywistości w duchu pokoju w przeciwieostwie do chaosu i dezintegracji, jakie biją z
ekranów pod wpływem wzorca wojny.
547
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D347E487-57D6-4B92-B591-30FAE36CBO.htm.
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/103E3C81-489A-40F7-8272-3149FE7EA641.htm, 31.05.08.
549
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/34EDC7F3-775A-4D43-9B2A-C595E006A6CF, 30.03.08.
550
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D12253A8-539d-483a-8BCE-A74a4b92153E, 06.04.08.
548
Strona 179 z 201
Tożsamośd i wyobcowanie
Współczesna literatura arabska podejmuje coraz częściej temat emigracji i
wyobcowania oraz niekooczących się poszukiwao tożsamości. To również tematy Al-Dżaziry,
jakkolwiek podawane w kategoriach konkretnych faktów i bez romantycznej otoczki. Stacja
oczywiście uwydatnia przede wszystkim uwarunkowania polityczne tych zjawisk.
W ramach jednego ze znamiennych odcinków Asbab al-firka bajna al-Arab
(„Przyczyny różnic między Arabami”), gospodarz programu Hiwar maftuh oraz jego goście
starali się ustalid główne trendy polityczne w świecie arabskim dnia bieżącego. Dwa
najważniejsze zostały tu określone jako: „trend realizmu i wyważenia w obliczu rozwiązao z
użyciem siły i wobec postaw ekstremistycznych oraz trend odmowy i walki wobec dążeo do
poddania się upokorzeniom i kapitulacji”. W dalszej części programu przeciwstawiono sobie
kierunek proamerykaoski i proiraoski w świecie arabskim oraz inne rodzaje występujących
tam trendów. Nie zagłębiając się w gąszcz bliskowschodniej polityki widad, że Hiwar Maftuh
wśród gorących polemik dąży do wyważenia racji oraz sposobów rozwiązao pozwalających
Arabom zachowad tożsamośd oraz pośród sprzeczności nadad jej spójny wymiar 551.
W programach Al-Dżaziry wyobcowanie przybiera różne formy i oblicza, wyłaniają się
też jego określone wzorce. Jeden z nich wynika ze zróżnicowania narodowościowego,
etnicznego czy kulturowego w świecie islamu. Kształtuje się w trakcie długich, liczonych na
wieki i dekady procesów historycznych. Obejmuje m.in ludnośd berberską Maroka, która
wprawdzie stanowi połowę jego mieszkaoców, ale wciąż, jak wynika z jednego z odcinków
programu cyklicznego Asz-Szahid („Świadek”), nie odnajduje się w kraju, który przeszedł
przecież decydujące przemiany po wyzwoleniu spod władzy kolonialnej w 1956 r.
Berberowie Maroka poszukują źródeł swojej tożsamości między własną tradycją a islamem,
dążeniem do zachowania wspólnoty oraz potrzebą identyfikacji z ludnością kraju. „W którym
momencie rodzi się poczucie wyobcowania? Czy w związku z segregacją rasową czy kryzysem
tożsamości” – zapytują twórcy programu. Takie pytania można by mnożyd, kolejne odnosi się
do bliskiego sąsiada Berberów – Tuaregów, pustynnego ludu związanego z Saharą i
przeżywającego rozterki w obliczu postępującej cywilizacji552. W tym samym programie
padają pytania o losy Kurdów w Iraku. Bolesnym skutkiem poczucia wyobcowania jest
koncepcja „niewinnej ofiary”, ukształtowanej w świadomości kurdyjskiej 553. Dylemat
mniejszości w świecie islamu jest jednym z wielkich kontrowersyjnych tematów Al-Dżaziry.
Drugi wzorzec wyobcowania, jaki wyłania się z programów stacji, obejmuje
emigrantów i uchodźców, opuszczających swoje kraje w wyniku konfliktów, wojen, z
przyczyn politycznych czy ekonomicznych. Jak wynika z publicystyki Al-Dżaziry w Libanie
rodziny wciąż czekają na swoich bliskich zaginionych w trakcie wojen i walk toczących się w
tym kraju w XX.i XXI w. Los tych zaginionych jest całkowicie nieznany i nie wiadomo czy
zaliczyd ich do żywych czy umarłych. Uchodźcy palestyoscy spędzają życie w obozach Libanu,
551
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/E18FF20C-BC3F-479E-B893-A5AB109AE9B7, 09.04.08.
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/567/DA-4F11-409E-AA97-A8BE41A05070, 23. 01.08.
553
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/D12253A8-539d-483a-8BCE-A74a4b92153Eht, 23.01.08.
552
Strona 180 z 201
Jordanii, Autonomii Palestyoskiej. Wyobcowany jest Irak jako kraj zagrożony rozbiciem i
poszukujący swojej tożsamości. Irakijczycy równie boleśnie, co mieszkaocy innych krajów
arabskich przeżywają emigrację i akulturację zagranicą. Al-Dżazira porusza ten temat, m.in. w
programie Ma wara’a al-ahdas („Kulisy wiadomości”), rozważając liczbę emigrantów
irackich, opisując możliwości ich powrotu do kraju i perspektywy na przyszłośd zagranicą
Zainteresowanie budzą emigranci z Iraku przebywający w Ameryce Łacioskiej. Obszar ten
przyciąga emigrację arabską już od XIX w. po dzieo dzisiejszy. W cyklicznym programie AlDżaziry Arab Amirika al-Latinijja (Arabowie z Ameryki Łacioskiej) widad udaną i nieudaną
akulturację Arabów w Argentynie, Hondurasie, Kolumbii czy Kostaryce, osiągających sukcesy
czy przeżywających gorycz wyobcowania554.
Rozwijając w swojej publicystyce temat wyobcowania i emigracji Al-Dżazira, chcąc
nie chcąc, pobudza wyobraźnię, ewokując nastrój opowieści. Losy emigrantów, te
opowiedziane i te wyobrażone, ich wędrówki zawsze się komplikują, autentyczne biografie
składają się z dramatycznych epizodów, jakby przywodząc na myśl wersję mitu Odyseusza.
Uwspółcześniając ten wzorzec Al-Dżazira pomnaża swoją legendę.
Zagadnienie kobiety
Kobieta muzułmaoska współcześnie jest źródłem niekooczących się opowieści i
licznych stereotypów, krążących zwłaszcza o jej nieszczęściach i podłym losie. Al-Dżazira
próbuje się zmierzyd z tym tematem, szczególnie w słynnym cyklicznym programie Li an-nisa
fakat („Tylko dla kobiet”), stosując tu m.in. metodę krytyki a rebours. W swojej zapowiedzi
jeden z odcinków poddaje więc „pod dyskusję zjawisko przemocy kobiet wobec mężczyzn, o
czym nie mówi się w naszych społecznościach arabskich. Skąd wynika tego typu przemoc?
Wyraża się ona zarówno w sferze werbalnej jak i materialnej”555.
Li an-nisa fakat stara się ujmowad problematykę kobiety możliwie szeroko. Mowa jest
o koncepcji płci, o tym jak to jest byd żoną i matką, relacjach matki z dorastającą córką, o
bizneswoman i ich roli w gospodarce, pisarkach, kobietach w związkach zawodowych,
dyplomacji i w czasie wojny oraz w związku z wydarzeniami 11 września 2001 r. Na ekran
przywoływane są wielkie postacie kobiece świata arabskiego i muzułmaoskiego556. Nie może
się obyd bez kontrowersyjnych tematów, wymagających starannego wyważenia, jak
poligamia i małżeostwa czasowe dopuszczalne wśród szyitów (chod wcale nie powszechne).
Program mówi o potrzebie ochrony praw służącej arabskiej, traumatycznych przeżyciach
dziecka prowadzących do stanów depresyjnych i wypaczeo osobowości 557. Zainteresowanie
kobietą nie ogranicza się do jednego programu cyklicznego, chodby o takiej renomie jak Li
an-nisa fakat. Wybitnym czy znaczącym postaciom kobiet wyróżniającym się odwagą w
walce o dostęp do przestrzeni publicznej poświęcony jest program cykliczny Ra’idat
(„Pionierki”). W jego ramach można zobaczyd Su’ad as-Sabah, współczesną poetkę i badacza
554
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/BOC999F6-9023-4357-B90F-5C540AEA84FA.htm, 23.01.08.
Al-Dżazira: http://www.al-jazeera.net/NR/exeres/A389EC54-4428-4343-A4B5-3DE0AD7971C1, 28.05.08
556
N. Sakr, Women, Development and Al- Jazeera: A Balance Sheet, [w:] The Al Jazeera Phenomenon, op. cit., s.
139.
557
Al-Dżazira: http://www.aljazeera. net/NR/exeres/A3879EC54-4428-4343-A4B5-3DE0AD7971C1, 28.05.08.
555
Strona 181 z 201
w zakresie ekonomii, która mimo zakazu publikacji, pracowała nadal. Dziennikarze
prezentują arabskie pionierki w różnych dziedzinach wiedzy i działalności; pierwszą arabską
lekarkę, kobietę- sędziego w Syrii czy Fatimę Ahmad Ibrahim – posłankę w parlamencie
sudaoskim558.
Problem kobiecości w ujęciach Al-Dżaziry jest głęboko nasycony znaczeniem, z jego
programów wyłania się obraz nowej kobiety arabskiej i muzułmaoskiej naszych czasów.
Podchwytywany przez dziesiątki odbiorców stanie się podstawą wzorca, który byd może
skutecznie przeciwstawi się dotychczasowym stereotypom.
Promocja: z ekranu do sieci
Fascynacje kulturą popularną przyczyniają się do pojmowania jej w kategoriach
mitologicznych. I. Trzcioska w tych kategoriach charakteryzuje przestrzeo Internetu: „ (...)
gnostycki mit coraz wyraziściej zaczyna się odnosid lub realizowad w tej właśnie przestrzeni.
Dla wielu użytkowników Sied staje się religią, świątynią, mistyką” 559. Programy Al-Dżaziry
znajdują swoje poczesne miejsce w sieci internetowej określonej zresztą w jednych z nich
dwuznacznym terminem Szabakat al-Ankabut – Siecią Pajęczą (29.06.2008). Zainteresowani
mogą jednak obcowad z Al-Dżazirą bez przerwy, niezależnie od tego, co dzieje się na ekranie,
poszukiwad z pasją informacji, wiedzy i doświadczeo, przyswajając sobie treści i wzorce
promowane przez stację. Dzięki temu Al-Dżazira, jak dawne mity, spełnia tym bardziej
warunek szerokiego upubliczniania swoich wiadomości.
558
559
Al-Dżazira: http://www.aljazeera.net/NR/exeres/4CBFF5C1-2FFA-4E57-A4B4-CC5C75D8B299, 28.05.08.
I. Trzcioska, op. cit., s. 72.
Strona 182 z 201
Marcin Styszyoski
Siła perswazji w audycjach stacji Al-Dżazira
Środki masowego przekazu odgrywają coraz większą rolę w otaczającym świecie,
zwłaszcza w dobie postępującej globalizacji i wyzwao XXI w. Proces ten dotyczy również
świata arabsko-muzułmaoskiego, w którym następuje silny rozwój kultury masowej. Dobrym
przykładem jest w tym wypadku koncern medialny Al-Dżazira560, który poprzez emisję
rozmaitych audycji zyskał popularnośd na całym świecie, wpływając jednocześnie na
zróżnicowanie sposobu postrzegania kwestii polityczno-społecznych, obyczajowych i
ekonomicznych zarówno na Zachodzie, jak i w poszczególnych krajach arabskich.
Przedmiotem rozważao w niniejszym artykule są czynniki przyczyniające się do
popularności stacji Al-Dżazira na świecie oraz metody narracyjne i audiowizualne
umożliwiające dotarcie do szerokiego grona odbiorców z przekazem prezentowanym przez
arabskie wydanie serwisu informacyjnego. W pierwszej kolejności warto jednak przyjrzed się
bliżej historii powstawania kanału Al-Dżazira oraz podstawowej charakterystyce
emitowanych audycji. Będzie to zarazem wstęp do dalszych rozważao.
Al-Dżazira została utworzona w 1996 r. przez rząd Kataru. Chociaż głównym
udziałowcem pozostaje monarcha kraju, szajch Hamad Ibn Chalifa Al Sani, Al-Dżazira od
początku silnie akcentowała swoją niezależnośd, czego dowodem była częsta krytyka polityki
władz. Powstanie Al-Dżaziry było poniekąd odpowiedzią na działalnośd arabskiego serwisu
BBC, który bardzo często krytykował władze w poszczególnych krajach Zatoki Perskiej,
prezentując m.in. drastyczne zdjęcia z egzekucji więźniów w Arabii Saudyjskiej. Ministerstwa
informacji Kataru i innych paostw regionu uznały, że autorski kanał informacyjny będzie
przeciwwagą i urozmaiceniem na rynku medialnym zdominowanym dotychczas przez
zachodnie sieci telewizyjne561. Początkowo ideą przyświecającą powstawaniu nowego,
arabskiego kanału była chęd promocji i informowania odbiorców o polityce prowadzonej
przez paostwa Zatoki Perskiej. Katarska stacja dążyła jednak do usamodzielnienia się i
prowadzenia autonomicznej strategii programowej, niezależnej od władz paostwowych.
Ważną rolę odegrała w tym zakresie polityka Kataru w latach 90. zmierzająca do
modernizacji kraju. Władze zapoczątkowały liczne reformy gospodarcze i społeczne związane
m.in. ze zniesieniem cenzury, rozwojem szkolnictwa dla dziewcząt, budową ośrodków
kulturalnych i naukowych562. Zmiany pociągnęły za sobą liberalizację na rynku mediów, co
zaowocowało powstaniem kanału Al-Dżazira.
560
W niniejszym artykule stosuję spolszczoną, uproszczoną transliterację nazwy stacji, mimo częściej
występującej wersji: Al-Jazeera, która odzwierciedla zachodnią transliterację arabskiego słowa: ‫الجزيرة‬
oznaczającego wyspę.
561
Raport poświęcony stacji Al-Dżazira przedstawiony przez konsorcjum zajmujące się monitorowaniem
światowych mediów i świadczeniem usług w zakresie public relations, reklamy i produkcji filmowych. Zob.
http://www.allied-media.com/aljazeera/JAZhistory.html s. 1-2. (25.04.2008).
562
K. Byrd, T. Kawarabayashi. Al-Jazeera - ,,The opinion and the other opinion’’. Sustaining a Free Press in The
Middle East, ,,MIT’s Media in Transition 3’’, Massachusetts Institute of Technology 2003, s. 3-4.
Strona 183 z 201
Lata działalności na rynku środków masowego przekazu wskazują na prężny rozwój
stacji, która aktualnie stanowi znany na całym świecie koncern medialny. Oprócz
podstawowego kanału informacyjnego, Al-Dżazira uruchomiła w 2007 r. poboczne kanały
tematyczne: Al-Jazeera Documentary563 (ar. Al-Dżazira al-Wasaikijja) oraz Al-Jazeera
Children564 (ar. Al-Dżazira- Al-Atfal). Pierwszy z nich prezentuje interesujące filmy
dokumentalne wyprodukowane przez uznane media światowe, a także autorskie programy
poświęcone rozmaitym dziedzinom naukowym i aktualnościom świata arabskomuzułmaoskiego.
Znane produkcje filmowe występują również w kanale dziecięcym, w którym dana
grupa wiekowa ma możliwośd zapoznania się z interesującymi ją zagadnieniami
młodzieżowymi, społecznymi, historycznymi czy też geograficznymi. Program telewizyjny
wypełniają także liczne quizy, audycje z udziałem gości i publiczności oraz dubbingowane,
zachodnie filmy animowane przeznaczone dla najmłodszej widowni.
Al-Dżazira to także anglojęzyczna wersja kanału telewizyjnego, który został
uruchomiony w 2006 r. Stacja posiada swoje oddziały m.in. w Londynie i Waszyngtonie i jest
skoncentrowana na prezentowaniu problematyki świata arabskiego i muzułmaoskiego; stara
się także przybliżyd istotne zagadnienia społeczno-polityczne, ekonomiczne, kulturalne i
obyczajowe występujące na Zachodzie, które mogą mied wpływ na poszczególne kraje
Bliskiego Wschodu i Maghrebu565.
Należy dodad, że arabska i angielska wersja Al-Dżaziry posiada swój odpowiednik w
serwisie internetowym566, w którym oprócz podstawowych treści prezentowanych w
przekazie telewizyjnym, umieszczane są dodatkowe, rozbudowane działy dotyczące
określonych zagadnieo politycznych, społecznych, historycznych, kulturalnych czy wreszcie
ekonomicznych i sportowych. Istotnym aspektem strony internetowej jest możliwośd
przeglądania i odsłuchiwania plików multimedialnych zawierających najważniejsze audycje
prezentowane w przekazie satelitarnym, a także opcje pozwalające oglądad bezpośrednią
transmisję programu informacyjnego. Serwis internetowy to także sposób na kontakt z
widzami poprzez fora internetowe dołączane do danego działu informacyjnego, a także
okazja do zamieszczania komentarzy i opinii zarówno przez internautów, jak i dziennikarzy,
publicystów i gości występujących w audycjach.
Warto zwrócid także uwagę na charakter i zakres tematyczny audycji i serwisów
emitowanych przez Al-Dżazirę. Katarska stacja, podobnie jak większośd mediów na świecie,
zawiera odpowiednie sekcje informacyjne poświęcone konkretnym działom. Wiodącym
programem jest niewątpliwie serwis informacyjny prezentowany co pół godziny w formie
skróconej lub w pełnym wydaniu. Kluczowym punktem kanału Al-Dżazira są również
rozmaite programy dokumentalne i publicystyczne, takie jak Aksar min ar-raji (Więcej niż
jedna opinia), Lika chass (Specjalne spotkanie), Hiwar maftuh (Otwarta dyskusja) czy Zijara
563
Oficjalna strona serwisu: http://english.aljazeera.net/NR/exeres/0353391E-4BC0-4CD9-A43025220C2BA488.htm.
564
Oficjalna strona serwisu: http://www.jcctv.net.
565
Oficjalna strona internetowa anglojęzycznej wersji stacji: http://english.aljazeera.net.
566
Oficjalna strona internetowa arabskojęzycznej wersji stacji: http://www.aljazeera.net.
Strona 184 z 201
chassa (Szczególna wizyta). Zasadniczym elementem tych programów jest rozmowa z
zaproszonymi gośdmi na temat bieżących zagadnieo świata arabskiego i muzułmaoskiego
oraz istotnych zagadnieo politycznych, społecznych, kulturowych czy ekonomicznych
rozgrywających się na świecie. Charakterystycznym aspektem audycji jest gorąca dyskusja
między uczestnikami debat prezentującymi przeciwstawne opinie i skrajne obozy polityczne.
Przykładem mogą byd rozmowy prowadzone między przedstawicielkami ruchów
feministycznych w krajach arabskich i zwolennikami tradycyjnego, konserwatywnego modelu
małżeostwa i rodziny. Zacięta polemika toczy się również między członkami danej partii
rządzącej czy przywódcami kraju i reprezentantami organizacji opozycyjnych. Publicystyka AlDżaziry obejmuje też spotkania ze znanymi postaciami świata polityki, kultury czy biznesu. W
stacji występowały takie osoby jak Condoleezza Rice, Tony Blair, Donald Rumsfeld czy Ariel
Sharon567. W czasie rozmowy prowadzący poruszają ważne kwestie polityczne i społeczne
dotyczące polityki międzynarodowej i wewnętrznej danego kraju, a także tematy mające
wpływ na sytuację w świecie arabskim, co wyróżnia te rozmowy na tle innych, podobnych
spotkao prowadzonych w mediach zachodnich. Uzupełnieniem audycji są komentarze i
opinie widzów oraz specjalistów z danych dziedzin, którzy przesyłają drogą mailową i
faksową swoje refleksje i pytania lub włączają się do bezpośredniej rozmowy, dzwoniąc do
programu w czasie jego emisji.
Obok wspomnianych audycji, Al-Dżazira prezentuje filmy dokumentalne i kroniki
filmowe takie jak na przykład Zakirat al-ajam (Pamięd o tamtych dniach) poświęcone
wydarzeniom politycznym i historycznym mającym wpływ na kraje arabskie. Znanym
programem jest też Asz-szari’a wa al-hajat (Szari’at i życie), w którym poruszane są
interesujące wątki teologiczne dotyczące islamu. Zaproszeni intelektualiści i teologowie
muzułmaoscy w czasie rozmowy z redaktorem i dzwoniącymi widzami omawiają, wyjaśniają i
precyzują różnorodne zagadnienia związane z wiarą i jej wpływem na codzienne życie
wiernych, a także odnoszą się do problemów współczesnego islamu.
Odrębnym działem Al-Dżaziry są programy ekonomiczne, kulturalne i rozrywkowe w
rodzaju Al-Iktisad al-jawm (Ekonomia na dziś) informującego m.in. o notowaniach
giełdowych, rynkach surowców mineralnych na świecie czy na przykład audycja Sinama,
Sinama (Kino, Kino) dotycząca najnowszych zwiastunów kinematografii zachodniej oraz
aktualnych wydarzeo kulturalnych w krajach arabskich.
Fenomen Al-Dżaziry skłania do refleksji nad czynnikami, które sprawiły, że katarska
stacja telewizyjna ma, według różnych szacunków, blisko 50-milionową widownię na całym
świecie568 i wzbudza nieustanne zainteresowanie opinii publicznej i różnych instytucji
rządowych i pozarządowych, które z jednej strony podkreślają istotną rolę stacji w procesie
masowej komunikacji na Bliskim Wschodzie, z drugiej zaś podejmują działania ograniczające
567
K. Westcott, Al-Jazeera and Ibn Laden, BBC, zob. http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/2460705.stm
(25.04. 2008).
568
M. Pietrzyk. Fenomen ,,Al-Dżaziry’’. s. 453, [w:] Arabowie-islam-świat, M. Dziekan, I. Kooczak (red.), Ibidem,
Łódź 2007. Zob. także K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera…, s. 9.
Strona 185 z 201
funkcjonowanie biur i ośrodków Al-Dżaziry w różnych krajach569. Bardzo wymownym
przykładem jest zdarzenie z 1999 r., kiedy to w czasie emisji audycji krytykującej rząd Algierii,
władze wyłączyły na kilka godzin prąd w stolicy kraju, by ograniczyd widzom dostęp do
bezpośredniej transmisji programu570.
Wydaje się, że bardzo istotnym elementem w procesie emisji audycji i siły
oddziaływania na audytorium jest zaplecze techniczne korporacji umożliwiające dotarcie do
masowego odbiorcy poprzez dostępnośd kanału w większości stacji satelitarnych, a także
występowanie Al-Dżaziry w ofercie telewizji cyfrowej i kablowej. Uwagę zwraca ponadto
osiągalnośd programu w Internecie, który pozwala na bezpośrednią transmisję serwisu.
Skuteczne dotarcie do widzów byłoby z pewnością utrudnione bez wsparcia ze strony
doświadczonych pracowników technicznych i zachodnich dziennikarzy, którzy zostali
zatrudnieni przez koncern lub przejęci po wycofaniu się zachodnich, arabskojęzycznych
serwisów informacyjnych z Zatoki Perskiej po fali protestów ze strony władz oskarżających
takie media jak CNN czy BBC o stronnicze przedstawianie wiadomości i umyślne atakowanie
społeczeostw arabskich571. Korzystanie z wiedzy zachodnich mediów pozwoliło na
zastosowanie nowoczesnych środków audiowizualnych i technicznych, które przełożyły się
na korzystanie z rozbudowanego studia z kilkoma prowadzącymi serwis informacyjny,
łączenie się na żywo z korespondentami zagranicznymi na całym świecie, a także
umieszczanie autorskich relacji i reportaży z miejsc wydarzeo. Równie ważną rolę odgrywa
odpowiednia oprawa muzyczna zaznaczająca na przykład początek wiadomości lub
podbudowująca daną relację filmową. Pewną różnorodnośd w relacjonowaniu wydarzeo
wprowadza także zróżnicowana kolorystyka i sceneria w studio oraz korzystanie z
zmieniających się sekwencji filmowych. Innym charakterystycznym czynnikiem jest
specyficzna tabloidyzacja serwisów informacyjnych polegająca na zastąpieniu rozwlekłych
opisów i analiz wielkoformatowymi zdjęciami i nagłówkami podającymi w skondensowanej
formie treśd zawartą w komunikacie medialnym. Istotną rolę odgrywa w tym zakresie
dodawanie wątków sensacyjnych i bulwersujących opinię publiczną oraz tych, które mogłoby
wpływad na emocje i doznania widzów. Nowatorskie techniki audiowizualne w pełni
odpowiadają takiej formie przekazu. Przykładem może byd relacjonowanie wydarzeo na tle
dużej planszy zawierającej zdjęcia i obrazy ilustrujące omawiany problem. Uwagę zwraca
również umieszczanie charakterystycznego paska u dołu ekranu, na którym podawane są
skrótowe informacje. Ich ranga jest dodatkowo wzmocniona niespodziewanym podawaniem
569
Chodzi tu między innymi o zamykanie biur Al-Dżaziry w takich paostwach jak Arabia Saudyjska, Kuwejt,
Jordania, Irak czy Syria. Bojkot stacji następował zazwyczaj po emisji krytycznych wobec władz programów
dokumentalnych i debat z udziałem dysydentów z danych krajów i widzów publicznie potępiających działania
rządu i przywódców sprawujących władze. Zamykanie oddziałów Al-Dżaziry odbywało się zarówno przy udziale
lokalnych władz, jak i za namową zachodnich przywódców, którzy upatrywali w stacji zagrożenie dla
prowadzonej przez siebie polityki międzynarodowej. Zob. P. Feuilherade, Qatar’s Al-Jazeera livens up Arab TV
scene, BBC, World Media Watch, zob.
http://news.bbc.co.uk/2/hi/not_in_website/syndication/monitoring/250461.stm (26-04-2008).
570
N. Eliades, The Rise of Al-Jazeera, University for Peace, Costa Rica 2006, s. 10. Zob. Peace & Conflict Monitor:
http://www.monitor.upeace.org/archive.cfm?id_article=370 (26-04-2008). Zob. również: W. Rugh, Arab Mass
Media: Newspapers, Radio, and Television in Arab Politics, Praeger, Westport 2004, s. 233.
571
K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera…, s. 9.
Strona 186 z 201
nowej, pilnej wiadomości, co powoduje zmianę tła i prezentację większej planszy o
wyrazistych kolorach wyróżniających się na tle innych braw na ekranie. Afisz zawiera
zazwyczaj sensacyjną wiadomośd odbiegającą często od pozostałych informacji i
przykuwającą uwagę opinii publicznej.
Nowoczesne techniki przekazu były pewnym novum na rynku medialnym w krajach
arabskich. W wielu serwisach informacyjnych dominowała monotonna, jednolita narracja
programu z udziałem jednego dziennikarza odczytującego w obojętny sposób najważniejsze
wiadomości. Media arabskie korzystały ponadto z reportaży i relacji zachodnich serwisów
informacyjnych, co zniechęcało widzów do oglądania programu, zważywszy, że takie same
zdjęcia można było równie dobrze obejrzed w angielskich, amerykaoskich lub francuskich
mass mediach. Dowodem na rangę technologicznych możliwości Al-Dżaziry jest fakt, iż w
ostatnich latach wiele mediów w regionie przyjmuje podobny styl nadawania, czego
przykładem jest konkurencyjna stacja Al-Arabija nadająca również z Zatoki Perskiej572.
Chociaż wsparcie techniczne Al-Dżaziry odgrywa niebagatelną rolę w gromadzeniu
coraz większego grona odbiorców na całym świecie, nie jest decydującym warunkiem
sprzyjającym stacji. Należy bowiem zaznaczyd, że podobne techniki przekazu są od dawna
stosowane przez zachodnie koncerny medialne takie jak CNN czy BBC. Można by nawet
stwierdzid, że większe doświadczenie i kapitał oraz dłuższe funkcjonowanie na rynku
medialnym zachodnich stacji telewizyjnych powinny wyprzed z rynku lub przynajmniej
osłabid taką stację jak Al-Dżazira. Tymczasem od niedawna wielkie korporacje medialne
wykupują filmy i reportaże prezentowane przez katarską stację, zwłaszcza jeśli chodzi o
problematykę dotyczącą krajów arabsko-muzułmaoskich.
Taki stan rzeczy zależy w dużym stopniu od wspomnianej już różnorodności
prezentowanych opinii i dopuszczanie do głosu przeciwnych stron danego problemu. AlDżazira bardzo często udzielała głosu kontrowersyjnym postaciom, które były bojkotowane
lub pomijane w innych mediach. Przykładem może byd przeprowadzenie wywiadów z takimi
przywódcami jak Saddam Husajn czy Muammar Kadafi573. Na antenie głos zabrała także
żyjąca w Jordanii córka Saddama, Raghd, która komentowała proces dyktatora i sytuację w
Iraku po upadku reżimu w 2003 r. Możliwośd wypowiedzenia się na antenie mieli również
opozycyjni działacze polityczni, którzy w swoich krajach nie mogą zabierad głosu lub są
niekiedy prześladowani i zmuszani do emigracji. Ważnym punktem polityki medialnej stacji
jest dopuszczenie do głosu widzów i internautów, którzy poprzez wysyłanie poczty
elektronicznej i bezpośrednie wyrażanie niezależnych poglądów na antenie uczestniczą w
opisywaniu, wyjaśnianiu i komentowaniu danego wydarzenia.
Wprowadzenie swobody wypowiedzi zdecydowanie odróżnia stację od innych
arabskich mediów, które zazwyczaj odzwierciedlają politykę rządu lub aktualnie rządzącej
partii politycznej, która dodatkowo stara się narzucid pewną ideologizację w relacjonowaniu
wydarzeo. Charakterystycznym przykładem jest w tym wypadku rozpoczynanie serwisów
572
Podobnie jak w wypadku Al-Dżazira, podaję spolszczoną nazwę stacji. Oficjalna strona kanału Al-Arabija:
http://www.alarabiya.net/ (26.04.2008).
573
W. Rugh, Arab Mass Media…, s. 230.
Strona 187 z 201
informacyjnych od szczegółowego informowania widzów o wizytach roboczych przywódcy,
jego najbliższych planach i optymistycznych wiadomościach dotyczących realizacji nowych
projektów. W tym samym czasie Al-Dżazira prezentuje reportaż, w którym zaproszony gośd
anonimowo – z zamazanym wizerunkiem twarzy i zniekształconym głosem opowiada o
cenzurze, łamaniu praw człowieka i torturach w danym kraju.
Tematem, który wzbudza szczególne kontrowersje jest z pewnością prezentacja
oświadczeo i komunikatów Usamy Ibn Ladina i Ajmana az-Zawahiriego, zwłaszcza po
zamachach z 11 września 2001 r. w Nowym Jorku i Waszyngtonie574. Publikacja materiałów
Al-Ka’idy sprawiła ponadto, że Al-Dżazira zyskała rozgłos na całym świecie i była bardzo
często nazywana tubą propagandową tej organizacji terrorystycznej. Nadawanie przesłao Ibn
Ladina można oczywiście tłumaczyd względami czysto marketingowymi pozwalającymi stacji
zyskad nowych odbiorców, reklamodawców i rozgłos na całym świecie. Sądzę jednak, że
przyczyn należy doszukiwad się raczej w wytyczonej polityce medialnej Al-Dżaziry zawartej w
kodeksie etycznym podkreślającym m.in. niezależnośd w prezentowaniu audycji, dążenie do
ukazywania całej prawdy, otwartośd na różne, często przeciwstawne opinie, oddzielanie
niezależnego materiału filmowego od powstających na jego bazie reportaży, relacji i
komentarzy. Dlatego też komunikaty przesyłane przez Al-Ka’ide stają się pretekstem do
licznych dyskusji na antenie i forum internetowym stacji. Swoje poglądy prezentują zarówno
czołowi politycy i intelektualiści arabscy, przywódcy religijni, jak i zachodni liderzy polityczni.
Al-Dżazira wychodzi z założenia, że skrajne ugrupowania zbrojne i terrorystyczne mają takie
samo prawo odnosid się do aktualnych wydarzeo w krajach arabsko-muzułmaoskich, jak
zaproszeni do programu goście Condoleezza Rice, Tony Blair czy Donald Rumsfeld, którzy
uzasadniają działania militarne prowadzone w różnych częściach świata.
Trudne do wyjaśnienia jest jednak prezentowanie przez Al-Dżazirę nagrao z porwao i
egzekucji zachodnich obywateli w Iraku i Afganistanie. Uwagę zwracają w tym miejscu
brutalne zdjęcia ilustrujące zabicie w 2004 r. amerykaoskiego biznesmena Nicholasa Berga
pracującego w Iraku575. Tragiczne sceny stały się pretekstem do emisji podobnych filmów
wideo relacjonujących przebieg egzekucji lub wygłaszanie przejmujących apeli przez
zakładników nie tylko przez Al-Dżazirę, lecz również przez inne, światowe środki masowego
przekazu, a także liczne strony internetowe powstające pod wpływem coraz brutalniejszych
filmów z egzekucji. Częśd z witryn internetowych stała się znakomitym środkiem
propagandowym dla różnych ugrupowao terrorystycznych, które rozpoczęły prezentację
materiałów multimedialnych zawierających relacje z akcji zbrojnych oraz oświadczenia i
postulaty polityczne576. Stacja z czasem ograniczyła co prawda publikację kolejnych,
574
Warto dodad, że na łamach portalu internetowego Al-Dżaziry mieści się odrębny link poświęcony wyłącznie
oświadczeniom i nagraniom Usamy Ibn Ladina i Az-Zawahiriego. Dział zawiera swoistą kronikę wystąpieo
przywódców Al-Ka'idy podzieloną na lata, począwszy od 2001 r.
575
Materiały prasowe poświęcone N. Bergowi, CNN, zob. http://topics.edition.cnn.com/topics/nicholas_berg
(26.04.2008).
576
Nie oznacza to bynajmniej, że Al-Dżazira jest bezpośrednio odpowiedzialna za powstanie licznych serwisów
internetowych będących zapleczem propagandowym i ideologicznym dla różnych ugrupowao terrorystycznych.
Poszczególne ugrupowania zdają sobie sprawę z roli, jaką odgrywa kultura masowa i szybko rozwijające się
technologie przekazu, a także z wpływu mediów na postrzeganie zagadnieo społeczno-politycznych czy
Strona 188 z 201
brutalnych scen, niemniej jednak, była silnie krytykowana i oskarżana o sprzyjanie
terrorystom. By lepiej zrozumied powody, dla których na antenie Al-Dżaziry znalazły się tego
typu emisje, należy spojrzed szerzej na zakres tematyczny podejmowany przez stację, a także
zwrócid uwagę na sposób narracji poszczególnych programów.
Należy zaznaczyd, że od początku swojej działalności Al-Dżazira silnie akcentowała
problematykę, która w sposób wyjątkowy wpływała na arabską opinię publiczną, jej emocje i
doznania i nastroje. Uwagę zwraca globalny lub raczej panarabski charakter Al-Dżaziry
wynikający z poruszania wątków istotnych dla całego świata arabko-muzułmaoskiego, a
także dla poszczególnych paostw zachodnich zaangażowanych pośrednio lub bezpośrednio w
politykę danego kraju lub regionu.
Dobitnym przykładem jest tutaj konflikt izraelsko-palestyoski nieodłącznie
towarzyszący serwisom informacyjnym stacji i odrębnym działom poruszającym polityczne,
społeczne i ekonomiczne aspekty tej kwestii577. Problematyka palestyoska była szczególnie
widoczna na przykładzie II Intifady w 2000 r., której powodem była wizyta premiera Izraela
Ariela Sharona na Świątynnym Wzgórzu w Jerozolimie578.
Martyrologia narodu palestyoskiego sprawiła, że Al-Dżazira rozpoczęła
relacjonowanie innych, podobnych konfliktów zbrojnych rozgrywających się w krajach
arabsko-muzułmaoskich. Serwisy informacyjne zaczęły wypełniad doniesienia z Afganistanu
po inwazji koalicji antyterrorystycznej w 2001 r., a następnie raporty z oblężonego Iraku w
2003 r. Znaczącą rolę odegrała w tym wypadku wyłącznośd stacji na relacjonowanie zdarzeo
z miejsc, do których nie mieli dostępu zachodni dziennikarze, często z uwagi na blokadę
informacyjną sił wojskowych lub zagrożenia wynikające z działao zbrojnych w regionie579.
Dlatego też znaczna częśd zachodnich mediów opierała się na obrazach i doniesieniach AlDżaziry, która prezentowała wstrząsające zdjęcia z bombardowanego Kabulu czy irackich
prowincji – Al-Anbar, Bakuba czy Faludża będących zapleczem politycznym rządzącej partii
Bas i ruchów partyzanckich. Al-Dżazira miała ponadto dostęp do obu stron konfliktu jak
miało to miejsce w czasie emisji wywiadów z reprezentantami oddziałów Talibów i ich
przywódcy mułły Umara w Afganistanie580. Analogiczna sytuacja rysowała się w czasie walk
między skrajnymi siłami religijnymi z Somalii i etiopskimi siłami rządowymi oraz w trakcie
niedawnych działao zbrojnych w Czadzie jako efekt kryzysu w Darfurze. Na łamach Al-Dżaziry
szeroko dyskutowane były także kwestie społeczne związane z zakazem noszenia chust przez
uczennice francuskich szkół czy protesty społeczne wywołane publikacją karykatur proroka
Mahometa w zachodniej prasie.
kulturowych. Świadomośd, że nawet telefon komórkowy może posłużyd do nagrania zamachu wraz z krótkim
komunikatem sprzyja powstawaniu nowych witryn internetowych gloryfikujących działalnośd terrorystyczną.
Zainteresowanych tym problemem odsyłam do niektórych moich artykułów i felietonów, które ukazały się na
łamach portalu ARABIA.pl: M. Styszyoski, Al-Kai’da Channel, zob.
http://www.arabia.pl/content/view/290787/132/ (26.04.2008).
577
N. Eliades, op. cit., s. 5-6.
578
Serwis BBC poświęcony problematyce związanej z konfliktem izraelsko-palestyoskim, zob.
http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3677206.stm (27.04.2008).
579
K. Byrd, T. Kawarabayashi, Al-Jazeera..., s. 11.
580
M. el-Nawaway, A. Iskandar, Al-Jazeera, Westview Press, Cambridge 2003, s. 149.
Strona 189 z 201
Wydaje się, że o pełnym sukcesie katarskiego koncernu medialnego zdecydowało
połączenie tematyki ważnej z punktu widzenia odbiorcy arabskiego z nowoczesnymi
technikami przekazu. Taka metoda nadawała szczególnego charakteru relacjonowanym
wydarzeniom i wpływała na emocje, zmysły i skojarzenia audytorium. Poruszane na antenie
zagadnienie nie byłoby tak czytelne i emocjonujące gdyby nie odpowiednia oprawa wizualna
i dźwiękowa przekazu, sugestywne zdjęcia, charakterystyczne zbliżenia kamery,
dynamicznośd raportu nadawanego zazwyczaj ze zniszczonego lub atakowanego miejsca,
zmieniająca się sceneria czy wreszcie melodia wprowadzająca do programu. Równie ważnym
elementem jest wyczuwanie oczekiwao i reakcji potencjalnego odbiorcy. Stąd częste
umieszczanie w reportażach i korespondencjach relacji i komentarzy naocznych świadków
zdarzenia oraz relacjonowanie bezpośrednich, żywiołowych reakcji zgromadzonych przed
kamerami osób. Skutecznośd takich technik była wyraźnie widoczna w wypadku
relacjonowania interwencji zbrojnej w Afganistanie w 2001 r. czy w Iraku w 2003 r. Chociaż
serwisy Al-Dżaziry wypełniały obszerne polemiki i reportaże przemawiające za i przeciw
działaniom zbrojnym w regionie, największe wrażenie wywoływały szczegółowe i
realistyczne obrazy ofiar i zniszczeo wywołanych ostrzałem i bombardowaniami arabskich
miast, a także wypowiedzi świadków krzyczących, płaczących i przeklinających przed
kamerami zachodnie siły zbrojne. Charakterystyczny jest również sposób opisywania
niektórych zdarzeo. I tak na przykład informacje o nowych kontraktach inwestycyjnych w
Iraku i Afganistanie czy też relacje z wizyty zachodnich delegacji w regionie zostają
uzupełnione wiadomościami z ostatnich zamachów terrorystycznych, informacjami o liczbie
zabitych i rannych oraz danymi o rodzajach zniszczeo, a także opisami potyczek pomiędzy
siłami koalicji i grupami rebelianckimi. Taki sposób podawania wiadomości różni się od
zachodnich mediów, które zazwyczaj poprzestają na zwięzłym poinformowaniu odbiorców o
meritum sprawy. Wnoszenie dodatkowych treści w komunikacie Al-Dżaziry ma zadanie
ukazad odmienne oblicza sytuacji panującej w wymienionych krajach. Z jednej strony
paostwo próbuje normalnie funkcjonowad, zapraszając różne delegacje i podpisując nowe
umowy handlowe, z drugiej zaś codzienne życie mieszkaoców dalekie jest od stabilizacji,
czego dowodem mają byd niezwiązane bezpośrednio z tematem informacje o ofiarach i
działaniach zbrojnych. Al-Dżazira wpływa w ten sposób na emocje i zainteresowania
arabskiej opinii publicznej, która z reguły jest niechętna amerykaoskiej interwencji zbrojnej w
takich krajach jak Irak czy Afganistan.
Innym, dobrym przykładem świadczącym o dostosowaniu techniki przekazu do
poruszanej tematyki jest znaczący epizod z II Intifady, kiedy to Al-Dżazira wyemitowała
tragiczny film ukazujący zabicie małego chłopca Muhammada ad-Durry i ciężkie postrzelenie
jego ojca w czasie izraelskiego ostrzału w Strefie Gazy581. Silnie oddziałujące sceny ukazujące
bezradnego ojca i płaczącego chłopca kryjącego się przed kulami wywołały ogromne
poruszenie arabskiej opinii publicznej i sprawiły, że chłopiec stał się męczennikiem i
581
W. Rugh, Arab Mass Media…, s. 229.
Strona 190 z 201
symbolem walki o niepodległośd Palestyny582. Wymownym przykładem było umieszczanie w
szkołach i na ulicach okupowanych miast palestyoskich rysunków i graffiti z podobizną AdDurra oraz komponowanie pieśni i poematów na jego cześd583.
Kwestia palestyoska stała się również wiodącym tematem jednego z reportaży
ukazującego uchodźców palestyoskich palących egipską flagę. Była to reakcja na brak działao
ze strony władz egipskich na dramatyczną sytuację na terytoriach okupowanych. Sugestywny
obraz był byd może jednym z bardziej dobitnych sposobów skłaniających audytorium do
refleksji nad losem Palestyoczyków.
Ukazywanie wzburzonego tłumu, gwałtowne reakcje zgromadzonych, okrzyki
potępienia, palenie flagi danego kraju to częsty motyw wielu relacji opisujących i
wyrażających krytyczną opinię w imieniu społeczności arabsko-muzułmaoskiej. Przykładem
mogą byd w tym wypadku materiały filmowe ilustrujące oburzenie wiernych po publikacji
karykatur proroka Mahometa w duoskiej prasie. Sceny ukazujące płonące flagi Danii, liczne
manifestacje czy też niszczenie instytucji publicznych i atakowanie europejskich palcówek
dyplomatycznych przykuwały uwagę odbiorców i ukazywały skalę problemu.
Odpowiedni obraz był również zasadniczym mottem materiałów informacyjnych
ukazujących prawdziwe oblicze Afganistanu rządzonego przez Talibów. Al-Dżazira,
korzystając z przychylności zwolenników mułły Umara, ukazała akcję wysadzania
zabytkowych pomników Buddy w Afganistanie, co wywołało powszechny sprzeciw
społeczności międzynarodowej i licznych instytucji kulturalnych584. Wydarzenie to stało się
zarazem pretekstem dla stacji do szerszej dyskusji na temat ikonklazmu w islamie i
przypomnienia wydarzeo związanych z paleniem zabytkowych meczetów w Indiach585.
Z pewnością zagadnienia związane z fenomenem Al-Dżaziry wymagałyby omówienia
jeszcze wielu innych zagadnieo związanych chodby ze środkami stylistycznymi i językowymi
stosowanymi w przekazach medialnych. Niemniej jednak powyższe rozważania dowodzą, że
katarska stacja telewizyjna zajmuje czołowe miejsce na rynku medialnym w krajach arabskomuzułmaoskich. Swoją rangę zawdzięcza głównie przełamywaniu barier i monopolu na
dostarczanie informacji milionowym grupom odbiorców na całym świecie. Prezentowane
wiadomości, felietony i reportaże różnią się zarazem od zachodnich odpowiedników
zwłaszcza, jeśli chodzi o ukazywanie szerokiego spektrum danego problemu, nawet przy
pomocy kontrowersyjnych lub drastycznych materiałów filmowych.
O znaczeniu Al-Dżaziry świadczy również fakt, że podawane informacje uwzględniają
odczucia i nastroje arabskiej opinii publicznej, co jest zazwyczaj pomijanie w zachodnich
serwisach usiłujących bardzo często uzasadniad lub bronid pewne działania, wobec których
arabskie społeczeostwo pozostaje krytyczne. Nie ulega wątpliwości, że Al-Dżazira budzi
582
Materiały prasowe i filmowe poświęcone Ad-Durra, zob. http://www.pac-usa.org/mohammad_aldurra.htm
(27.04.2008).
583
Serwis internetowy zajmujący się monitorowaniem mediów arabskich, zob.
http://www.seconddraft.org/impact_arab_world.php (27.04.2008).
584
M. El-Nawaway, A. Iskandar, Al-Jazeera…, s. 149.
585
A. Klecha, Skąd tyle nienawiści?, Polskie Radio, zob.
http://www.polskieradio.pl/krajiswiat/archiwum/TematTygodnia/art.aspx?aid=357&s=TematTygodnia
(27.04.2008).
Strona 191 z 201
skrajne emocje. Nikogo jednak nie pozostawia obojętnym na treśd i formę prezentowanych
audycji.
Strona 192 z 201
Noty o autorach
Katarzyna Brataniec – absolwentka filozofii i socjologii Uniwersytetu Jagiellooskiego,
obroniła doktorat w Instytucie Socjologii UJ, bierze udział w pracy nad interdyscyplinarnym
projektem Przemiany społeczne i reformy polityczne na Bliskim Wschodzie i ich wpływ na
relacje świata islamu z Zachodem w ramach projektu „Mistrz” finansowanego przez Fundację
na Rzecz Nauki Polskiej. Obecnie pracuje jako adiunkt w Krakowskiej Akademii im. A. FryczaModrzewskiego na Wydziale Nauk Humanistycznych.
Robert Czulda – asystent w Katedrze Historii Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Łódzkiego. Dziennikarz Redakcji Wojskowej w Warszawie oraz tygodnika „Polska Zbrojna”.
Stażysta Ambasady RP w Tel Avivie oraz Ambasady RP w Doha. Zajmuje się kwestiami
bezpieczeostwa międzynarodowego, szczególnie w wymiarze militarnym. Autor kilkunastu
artykułów naukowych, m.in. w „Nowych Sprawach Politycznych”, „Międzynarodowym
Przeglądzie Politycznym”, „Kwartalniku Bellona” oraz „Przeglądzie Wojsk Lądowych”. Na
stałe współpracuje z magazynami: „Stosunki Międzynarodowe” i „Armia”.
Steven Ekovich – profesor w Katedrze Polityki Międzynarodowej i Komparatywnej oraz w
Katedrze Historii Uniwersytetu Amerykaoskiego w Paryżu. Absolwent l'Institut des Hautes
Etudes de Defénse Nationale oraz Uniwersytetu Kalifornii. Doradca w Ministerstwie Spraw
Zagranicznych Tunezji. Autor licznych publikacji z zakresu stosunków międzynarodowych
oraz monografii Qui est John Kerry? (2007). Komentator telewizyjny, prasowy i radiowy.
Katarzyna Górak-Sosnowska – doktor nauk ekonomicznych, adiunkt w Katedrze Socjologii
Szkoły Głównej Handlowej i redaktor portalu ARABIA.pl. Zajmuje się problemami społecznogospodarczymi świata arabskiego oraz społecznościami muzułmaoskimi w Europie. Autorka
monografii Świat arabski wobec globalizacji (2007) oraz Perspektywy świata arabskiego w
kontekście Milenijnych Celów Rozwoju (2007), współautorka materiałów dydaktycznych dla
nauczycieli szkół ponadpodstawowych W kręgu kultury islamu (2007, wersja ang. 2009) oraz
Języki świata (2008).
Marcin Grodzki – arabista i islamista, doktor nauk humanistycznych z zakresu filologii
arabskiej, absolwent i pracownik Katedry Arabistyki i Islamistyki Wydziału Orientalistycznego
Uniwersytetu Warszawskiego; tłumacz przysięgły języka arabskiego.
Magda Hussain-Pamuła – absolwentka kierunku Stosunki Międzynarodowe Ekonomiczne w
Szkole Głównej Handlowej w Warszawie.
Leo Lefebure – ksiądz katolicki oraz profesor w Katedrze Teologii Uniwersytetu Georgetown
w Waszyngtonie. Autor kilkudziesięciu artykułów i czterech monografii: Toward a
Contemporary Wisdom Christology: A Study of Karl Rahner and Norman (1988), Life
Strona 193 z 201
Transformed: Meditations on the Christian Scriptures in Light of Buddhist Perspectives
(1989), The Buddha and the Christ: Explorations in Buddhist-Christian Dialogue (1993) oraz
Revelation, the Religions, and Violence (2000) za którą otrzymał nagrodę Pax Christi USA
2001. Redaktor magazynów “Chicago Studies” oraz “The Christian Century”.
Blanka Łegowska – arabistka i politolog, stypendystka Kuwait University w latach 2002-2004.
Doradca ds. bliskowschodnich i tłumacz języka arabskiego. Autorka książki Polityka naftowa
paostw arabskich Zatoki Perskiej (2007) oraz Język arabski – kurs podstawowy (2008), a także
licznych artykułów dotyczących sytuacji gospodarczej oraz historii współczesnej paostw
arabskich.
Ewa Machut-Mendecka – profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły Wyższej
Psychologii Społecznej; interesuje się literaturą, kulturą, psychologią, antropologią świata
islamu – tradycją i społeczeostwem tego obszaru ze szczególnym uwzględnieniem
problematyki kobiety, mediów i kultury popularnej; zajmuje się również językiem arabskim i
jego dialektami. Opublikowała m.in. Główne kierunki rozwojowe dramaturgii arabskiej
(1992), The Art of Arabic Drama (1997), Studies in Arabic Theatre and Literature (2000),
Oblicza współczesnego islamu (red. 2003), Świat tradycji arabskiej (2005).
Barbara Michalak-Pikulska – profesor zwyczajny, kierownik Katedry Arabistyki Uniwersytetu
Jagiellooskiego w Krakowie. Wiele lat spędziła w krajach Zatoki Perskiej prowadząc badania
naukowe w zakresie literaturoznawstwa arabskiego. Opublikowała ponad sto artykułów i
wiele książek, m.in.: w języku arabskim: Tradycja i nowatorstwo w twórczości Layli al‘Uthman (1997), Thurayya al-Baqsami. Między pędzlem a piórem (1997), oraz w języku
angielskim: The Contemporary Kuwaiti Short Story in Peace Time and War 1929-1995 (1998),
An Outline of Contemporary Short Story Writings of the Arabian Peninsula (2000), The
Modern Poetry and Prose of Oman 1970-2000 (2002), The Modern Poetry and Prose of
Bahrain (2006).
Katarzyna Pachniak – arabistka, pracuje w Katedrze Arabistyki i Islamistyki Uniwersytetu
Warszawskiego. Zajmuje się muzułmaoską teologią, filozofią i teorią polityki, ponadto
tłumaczy współczesne pozycje poświęcone islamowi.
John E. Peterson – doktor nauk historycznych, specjalista w dziedzinie paostw arabskich ze
szczególnym uwzględnieniem Zatoki Perskiej. Do 1999 r. doradca ds. bezpieczeostwa i
obrony przy biurze wicepremiera Sułtanatu Omanu. Autor kilku monografii, w tym m.in.
Defense and Regional Security in the Arabian Peninsula and Gulf, 1973-2004 (2006),
Historical Muscat: An Illustrated Guide and Gazetteer (2007) oraz Oman’s Insurgencies: The
Sultanate’s Struggle for Supremacy (2007). Przez wiele lat związany z Uniwersytetem Arizona
oraz Uniwersytetem Durham w Wielkiej Brytanii.
Strona 194 z 201
David B. Roberts – absolwent nauk politycznych w University of St. Andrews w Szkocji oraz
dyplomacji w Nottingham University, obecnie doktorant. Specjalizuje się w polityce
zagranicznej Kataru. Stypendysta brytyjskiego programu Centre for the Advanced Study of
the Arab World (CASAW) oraz rocznego kursu językowego Qatar University. Odbywał
wyjazdu naukowe do Kuwejtu, Syrii i Egiptu.
Magdalena Rostron – absolwentka anglistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Tłumaczka,
autorka publikacji o tematyce arabskiej drukowanych m.in. w paryskiej „Kulturze”,
„Tygodniku Powszechnym”, „Gazecie Wyborczej” i „Polityce”. W latach 1991-2005
wykładowca języka angielskiego na Uniwersytecie Katarskim w Doha. Od 2005 r. wykładowca
literatury angielskiej w Qatar Foundation w Doha.
Marcin Styszyoski – arabista, adiunkt w Zakładzie Arabistyki i Islamistyki, (Instytut
Orientalistyczny Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu). Zajmuje się
literaturoznawstwem orientalnym i klasyczną retoryką arabską, a ostatnio problematyką
związaną ze stylem arabskojęzycznych środków masowego przekazu.
Steven Wright – adiunkt na Uniwersytecie Katarskim w Doha, doktor w zakresie stosunków
międzynarodowych na Durham University w Wielkiej Brytanii; absolwent nauk społecznych i
politycznych University of London. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się na
polityce gospodarczej i zagranicznej Kataru. Opublikował ostatnio The United States and
Persian Gulf Security (2007) oraz Fixing the Kingdom: Political Evolution and Socio-Economics
Challenges in Bahrain (2008).
Strona 195 z 201
Katar: informacja o paostwie
Paostwo Katar (Dawlat Katar) to arabski emirat położony na Półwyspie Katarskim,
stanowiącej częśd większego Półwyspu. Otoczony z trzech stron wodami Zatoki Perskiej, od
południa graniczy z Arabią Saudyjską. Nazwa kraju po raz pierwszy pojawiła się w mapie
Półwyspu Arabskiego sporządzonej przez Ptolemeusza.
Flaga i godło
Flaga Kataru składa się dwóch barw – białego i kasztanowego, które są od siebie
oddzielone dziewięcioma zębami. Kolor biały symbolizuje pokój. Barwa kasztanowa to
symbol krwi przelanej przez Katarczyków, szczególnie w II połowie XIX w., kiedy toczono
walki plemienne. Dziewięd zębów odnosi się do Kataru jako dziewiątego członka
„pojednanych emiratów” Zatoki Perskiej, co nastąpiło po katarsko-brytyjskim traktacie z
1916 r.
Warunki naturalne
Powierzchnia Kataru obejmuje 11 437 km2, czyli trzykrotnie mniej niż województwo
mazowieckie. Szerokośd kraju to jedynie od 55 do 90 km. Łączna długośd granic lądowych to
60 km (całośd z Arabią Saudyjską), a morskich 563 km. Katar posiada szereg wysp, takich jak
Halul, Szerauh, Al-Biszairija, As-aflija i Al-Alija.
Katar jest krajem wybitnie równinnym – najwyższy punkt mierzy 103 m (Kurajn Abu
al-Bawl). Powierzchnia kraju ma charakter pustynno-kamienisty. Obszary nadające się do
uprawy stanowią mniej niż 2% powierzchni kraju. Półwysep Katarski nie posiada naturalnych
wód lądowych, prócz tak zwanego Morza Wewnętrznego (Chur al-Adaid) w strefie
przygranicznej z Arabią Saudyjską.
Klimat
Położenie geograficzne sprawia, że Katar cechuje klimat zwrotnikowy wybitnie suchy
o bardzo gorących i długich okresach letnich (od maja do września). Średnia temperatura w
miesiącach zimowych wynosi 170C (rzadko spadając poniżej 70C), a letnich powyżej 400C. W
okresie od października do marca pojawiają się sporadyczne opady deszczu (średnio 70-100
mm opadów rocznie). Cyklicznie kraj nawiedzają potężne i gwałtowne burze piaskowe.
Skromne wody podziemne nie nadają się do spożycia, dlatego od dawna rozwija się przemysł
odsalania wody morskiej, który pozwala sprostad rosnącemu zapotrzebowaniu na wodę
pitną.
Historia
Pierwsze ślady obecności ludzkiej na Półwyspie Katarskim pojawiły się w około VIII w.
p.n.e. W Ras Abaruk czy Ad-Da’asa odnaleziono narzędzia i ceramikę pochodzącą z
wywodzącej się z Mezopotamii kultury Ubajd z 5000-3900 r. p.n.e.
Strona 196 z 201
Region służył za istotny punkt przystankowy w dalekich zamorskich podróżach, a wraz
z rozwojem i podbojami Aleksandra Wielkiego Zatoka Perska stanęła przed groźbą
podporządkowania się jego imperium. Katar zwiększył swoje znaczenie w handlu podczas
rządów panującej w Persji dynastii Sasanidów. Stał się wtedy eksporterem pereł oraz
świetnej jakości barwnika purpury. Rozwijano też hodowlę koni i wielbłądów. W tym okresie
Katar znajdował się pod kontrolą władcy Bahrajnu, który przeszedł na islam. Nowa religia
szybko zadomowiła się także i w Katarze, gdzie wyparła słabe wpływy chrześcijaoskie.
W 1515 r. Katar został podporządkowany Portugalii. Europejczycy rozpoczęli
wywożenie bogactw regionu, takich jak konie, perły, bursztyn czy też złoto. Wpływy
portugalskie trwały aż do XVII w., gdy kraj znalazł się pod kontrolą imperium osmaoskiego.
Turecki rządca Dohy miał szerokie wpływy w mieście – szajchowie konsultowali z nim
wszelkie istotne decyzje, a mieszkaocy miasta płacili regularne podatki na utrzymanie
tureckiego garnizonu wojskowego.
W XIX w. obszar Bliskiego Wschodu, a więc także i Katar, znalazł się w strefie
zainteresowao Wielkiej Brytanii, która chciała zabezpieczyd szlak morski do Indii. W 1821 r.
Brytyjczycy dokonali karnego ataku na Al-Bidę (Doha) ze strony morza w odpowiedzi na
liczne ataki piratów w regionie. W tym okresie narastała rywalizacja pomiędzy Katarem a
sąsiednim Bahrajnem. W 1867 r. doszło do walk przeciwko siłom szajchów z Bahrajnu i Abu
Zabi, w wyniku których poważne straty dotknęły Wakrę i Dohę. W odpowiedzi, w czerwcu
1868 r. siły katarskie zaatakowały Bahrajn, jednak otrzymały poważne straty. Wtedy to
Wielka Brytania podpisała z Katarem traktat, w którym jednoznacznie odrzucono roszczenia
Bahrajnu co władzy zwierzchniej nad Katarem.
W 1913 r. Turcja zrzekła się swoich roszczeo co do Kataru. Trzy lata później obszar
ziem arabskich został podzielony pomiędzy dwa europejskie mocarstwa – Francję oraz
Wielką Brytanię. W 1915 r. ostatni tureccy żołnierze opuścili Katar, a rok później na mocy
katarsko-brytyjskiej umowy, Katar został protektoratem Wielkiej Brytanii. W zamian za
ograniczone gwarancje bezpieczeostwa, szajch Kataru zobowiązał się nie utrzymywad
stosunków dyplomatycznych z żadnym mocarstwem bez zgody rządu brytyjskiego.
1 września 1971 r. następca tronu szajch Chalifa Ibn Hamad ogłosił pełną
niepodległośd Kataru. Dwa dni później układ z Wielką Brytanią z 1916 r. stracił moc, a Katar
stał się paostwem suwerennym. W tym samym miesiącu paostwo to zostało przyjęte do
ONZ.
Ludnośd
Katar zamieszkuje obecnie około milion osób. Według brytyjskich obliczeo z 1908 r.,
rejon miał zaledwie 27 tys. mieszkaoców. Wzrost zaludnienia łączyd należy z odkryciem ropy
naftowej i rozpoczęciem jej wydobycia w latach 50. XX w. To przyciągnęło do kraju wielu
pracowników zagranicznych, a wzrastający poziom życia i rozwój kraju zwiększył przyrost
naturalny. W 1970 r. kraj zamieszkiwało 111 tys. osób, z czego około 40% stanowili
Katarczycy.
Strona 197 z 201
Pomimo rozpoczętego procesu „kataryzacji”, obcokrajowcy bez obywatelstwa nadal
stanowią demograficzną najliczniejszą kategorię społeczną (około 4/5 populacji kraju).
Imigranci pochodzą głównie z Indii, Pakistanu, Bangladeszu, Nepalu, Egiptu, Palestyny,
Jordanii, Iranu, a także paostw zachodnich. Większośd Katarczyków to Arabowie – nieliczna
grupa ma korzenie iraoskie lub afrykaoskie.
Stolica kraju – Doha – stanowi największe i praktycznie jedyne miasto, co czyni Katar
niemal „paostwem miastem”. Istnieją również porty handlowe i przeładunkowe, takie jak
Umm Sa`id, Al Chawr czy Al-Wakra, jednak zdecydowana większośd ludności i przemysłu jest
skupiona wokół stolicy.
Religia
Dominującą pozycję stanowi islam, który jest religią paostwową. Podstawę prawną
stanowi prawo muzułmaoskie (szari’at). Wyznawcy islamu stanowią 77% obywateli (100%
wśród Katarczyków, w tym 90% to sunnici). Z powodu napływu imigrantów zarobkowych,
pojawiły się także inne religie, z których najbardziej popularne jest chrześcijaostwo (9%).
Publikowanie, import oraz dystrybucja niemuzułmaoskich książek są kontrolowane i
dozwolone wyłącznie na własny użytek. Działalnośd misyjna jest zakazana. Pomimo tego
Katar zgodził się na budowę chrześcijaoskiej świątyni (wspólnej dla wszystkich odłamów),
nawiązał kontakty ze Stolicą Apostolską i żydowskimi rabinami.
Ustrój
Katar jest dziedziczną monarchią absolutną (emiratem), w której władza należy do
emira z dynastii Al Sani (ang. Al Thani). Nie ma partii politycznych, a stanowiska publiczne są
rozdzielane decyzjami emira. Znamienne jest, że zmiany na najwyższych szczeblach często
dokonują się w wyniku detronizowania lub aresztowania. W 1972 r. w wyniku pałacowego
przewrotu do władzy doszedł Chalifa ibn Hamad. Podobnie było w 1995 r., gdy syn obalił
własnego ojca.
Od dojścia w 1995 r. do władzy obecnego władcy, Katar wszedł na drogę liberalizacji
politycznej i gospodarczej. W 1999 r. przyznano kobietom bierne i czynne prawa wyborcze,
przeprowadzając jednocześnie pierwsze wybory do 29-osobowej rady. W wyborach z 2003 r.
do rady weszła kobieta stając się tym samym pierwszą kobietą w całej Zatoce Perskiej, która
objęła tak wysokie stanowisko w paostwie. W tym samym roku przyjęto nową konstytucję, a
pierwszej kobiecie wręczono ministerialną nominację.
Podział administracyjny
Kraj jest podzielony na 10 prowincji (baladija), które dzielą się na 87 stref: Doha, AlGhuwarijja, Al-Dżumalijja, Al-Chawr, Al-Wakra, Ar-Rajjan, Dżarijan al-Batna, Madinat aszSzamal, Musajid, Umm Salal. Stolicą kraju jest Doha (ad-Dauha).
Stosunki międzynarodowe
Strona 198 z 201
Katar od samego początku zaangażował się w proces tworzenia Rady Współpracy
Paostw Zatoki (GCC – Gulf Cooperation Council). Jest także członkiem wielu organizacji
międzynarodowych, w tym: Organizacji Narodów Zjednoczonych, Organizacji Krajów
Eksportujących Ropę Naftową (OPEC), Organizacji Arabskich Krajów Eksportujących Ropę
Naftową (OAPEC), Ligi Arabskiej, Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF), Banku
Światowego, Organizacji Konferencji Muzułmaoskiej (OIC).
Katar posiada ponad 40 ambasad i 6 konsulatów generalnych na całym świecie.
Chociaż Polska poparła w 1971 r. proklamowanie niepodległości przez Katar i wniosek o
przyjęcie do ONZ, to formalne stosunki dyplomatyczne nawiązano dopiero we wrześniu 1989
r. Ambasada RP w Doha rozpoczęła swoją działalnośd we wrześniu 2006 r. Od 2008 r. w
Warszawie funkcjonuje Ambasada Kataru.
Święta
Dzieo niepodległości jest obchodzony 3 września. Obchodzi się również święta
muzułmaoskie, liczone według kalendarza muzułmaoskiego: Nowy Rok, Id al-Fitr (Święto
Przerwania Postu – na zakooczenie miesiąca ramadanu) oraz Id al-Adha (Święto Ofiar).
Finanse
Walutą narodową Kataru jest rijal (oznaczenie międzynarodowe: QAR lub QR), która
zastąpiła używane wcześniej waluty obce, przede wszystkim brytyjskiego funta szterlinga. Aż
do 1966 r. oficjalną walutą była indyjska rupia. Aż do 1973 r. Katar z Dubajem emitował
wspólnego rijala, jednak w tym samym roku rozpoczął emisję własnej waluty. W 1981 r. i
1996 r. (wtedy powołano Katarski Bank Centralny) dokonywano kolejnych emisji pieniądza.
Ostatnia emisja waluty nastąpiła w 2003 r. Od 1980 r. rijal utrzymuje sztywny kurs do dolara,
który wynosi 3,65 QAR za 1 USD .
Gospodarka
Gospodarka Kataru przeszła niezwykłe przeobrażenie w ciągu kilkudziesięciu, a nawet
kilkunastu lat. Przed odkryciem ropy naftowej, Katarczycy zajmowali się przede wszystkim
połowem ryb i pereł, budową statków i żeglugą. Katar stanowił również ważny punkt
przystankowy dla wielu morskich ekspedycji.
Chociaż ropa naftowa została odkryta w Katarze jeszcze przed wybuchem II wojny
światowej, to jej wydobycie rozpoczęto dopiero w 1949 r. Obecne zasoby ropy naftowej są
bardzo małe w porównaniu z krajami regionu (najniższe ze wszystkich krajów OPEC). Szacuje
się, że Katar ma około 15 miliardów baryłek ropy naftowej. Najważniejszym bogactwem
kraju jest gaz ziemny. W Katarze znajdują trzecie na świecie – po Federacji Rosyjskiej i Iranie
– zasoby tego surowca szacowane na 910 trylionów stóp sześciennych. Według szacunków
władz katarskich, Katar posiada 14,4% światowych zasobów, które wystarczyłyby całej
gospodarce światowej na kolejnych 200 lat. W przyszłości Katar ma stad się największym
eksporterem skroplonego gazu (LNG) na świecie (obecnie zajmuje siódme miejsce).
Strona 199 z 201
Udział surowców energetycznych w PKB wynosi około 50%, a w eksporcie 85%.
Podobnie jak inne paostwa, Katar stara się zdywersyfikowad swoją gospodarkę, rozwijając
takie dziedziny jak: bankowośd i finanse, czy turystyka luksusowa. Niezależnie prowadzi
znaczące inwestycje w infrastrukturę oraz instytucje nauki i kultury.
Sport
Katar to organizator licznych imprez sportowych, które co roku przyciągają tysiące
gości. W Doha goszczono między innymi XV Igrzyska Azjatyckie, turniej ExxonMobil Open. Od
1998 r. Qatar Masters znajduje się na liście golfowych wydarzeo w ramach PGA. Co roku
odbywają się wyścigi Qatar International Rally. Największe tenisistki świata uczestniczą w
Qatar Total Open, a motocykliści w MotoGP.
W kraju istnieje też wiele klubów sportowych zrzeszające tak mężczyzn, jak i kobiety.
W tym małym paostwie powstało 20 klubów piłkarskich, z których każdy posiada
nowoczesny stadion. Jeden z nich – Khalifa Stadium – może pomieścid aż 50 tys. widzów.
Olbrzymie pieniądze przyciągają do emiratu wielkie nazwiska ze świata piłkarskiego. W
Katarze grali tacy piłkarze jak Gabriel Batistuta (Argentyna), Jay-Jay Okocha (Nigeria), Tony
Popovic (Australia), Jacek Bąk (Polska), Joseph Guardiola (Hiszpania), Taribo West (Nigeria),
Stefan Effenberg (Niemcy), Emile Mpenza (Belgia), Sonny Anderson (Brazylia), Mario Basler
(Niemcy), Frank i Ronald De Boer (Holandia), Fernando Hierro (Hiszpania), Marcel Desailly
(Francja), Christophe Dugarry (Francja), Francisco Lima (Brazylia), Frank Lebouf (Francja) i
Romario (Brazylia).
Możliwośd uprawiania różnych sportów oferują także katarskie hotele i kurorty. Są to
m.in.: jazda na skuterach wodnych, żaglówki, rajdy po pustynnych wydmach, jazdę konną,
polowania sokołów, nurkowanie i surfing.
Strona 200 z 201
CONTENTS
Introduction
4
ECONOMY
Katarzyna Górak-Sonowska, Toward Diversification: Qatar’s Economic Policy
Blanka Łęgowska, New Technologies in Qatari Natural Gas Industry
Magda Hussain-Pamuła, Privatisation in Qatar
7
17
25
POLITICS
John E. Peterson, Qatar and the World: Branding for a Micro-State
Steven Wright, The Foreign Policy of Qatar: Geopolitics and Strategic Pillars
David B. Roberts, Qatar and the Search for Security
Robert Czulda, Military policy of Qatar
Steven Ekovich, Qatar and the United States
37
54
71
84
95
SOCIETY
Katarzyna Górak-Sosnowska, Women in Public Life: Education, Economy and Politics
Katarzyna Brataniec, Toward Modernity: Educational Problems in Qatar
Magdalena Rostron, Qatar Foundation: Activity and Education Models
Leo Lefebure, Interreligious Relations in Qatar
Marcin Grodzki, Christians in Qatar
105
114
123
132
140
CULTURE
Katarzyna Pachniak, Symbol of Qatar: Poet and Orator Qatari ibn al Fuja'a
Barbara Michalak-Pikulska, Contemporary Literature in Qatar
Ewa Machut-Mendecka, Golden Ball Falling into Blue Water (Mythology of Al Jazeera)
Marcin Styszyoski, Power of Persuasion in Al Jazeera's Programmes
146
158
168
183
Brief Bio Notes
Qatar: General Information
193
196
Strona 201 z 201