Kiedy należy podejrzewać alergię ? Ze względu na ograniczoną objętość tego artykułu chciałbym przekazać Państwu jako pacjentom lub rodzicom dzieci, które mają lub mogą mieć jakąś chorobę o podłożu alergicznym, kilka podstawowych i jednocześnie praktycznych informacji dotyczących alergii. Co to jest alergia? Alergia, zwana też potocznie uczuleniem, jest nieprawidłową, nadmierną odpowiedzią organizmu na zetknięcie się z czynnikiem zewnętrznym, który wchodzi w bezpośredni kontakt z różnymi narządami człowieka. Tym, czym bezpośrednio kontaktujemy się z otaczającym nas środowiskiem jest nasza skóra, błona śluzowa wyściełająca drogi oddechowe (nos, tchawicę, oskrzela, zatoki oboczne nosa, ucho środkowe) oraz przewód pokarmowy - począwszy od jamy ustnej, poprzez przełyk, żołądek i jelita a na odbytnicy skończywszy. Z powietrzem i zawartymi w nim substancjami nieustannie styka się także spojówka oka wyściełająca powieki i część gałki ocznej. Substancje zawarte w powietrzu lub pokarmie mogą wywoływać objawy chorobowe bezpośrednio w miejscu, w którym stykają się z naszymi śluzówkami, wywoływać reakcje w różnych narządach wewnętrznych lub też w całym organizmie. Co sprzyja rozwojowi alergii ? Aby wystąpiła alergia niezbędne jest jednoczesne wystąpienie dwóch czynników predyspozycji danego człowieka do rozwoju swoistego rodzaju reakcji zapalnej oraz sprzyjających temu czynników środowiskowych. Dotychczas nie wyjaśniono ostatecznie, jaki jest sposób dziedziczenia skłonności do alergii, ale niewątpliwie jest ona uwarunkowane genetycznie. Ryzyko rozwinięcia się choroby alergicznej jest ściśle związane z występowaniem takiej choroby teraz lub w przeszłości (albo przyszłości!) u rodziców i rodzeństwa. Jeśli żadne z rodziców ani z rodzeństwa nie ma choroby alergicznej, to ryzyko to wynosi ok. 10%. Jeśli jedno z rodziców lub rodzeństwa ma alergię, to ryzyko wynosi już ok. 20-40%, jeśli dwoje rodziców lub jeden rodzic i brat lub siostra mają alergię, to ryzyko wzrasta do ok. 30-60%. Jeśli natomiast oboje rodzice mają ten sam rodzaj choroby alergicznej (np. uczulenie na pyłki traw), to ryzyko wystąpienia alergii u ich dziecka wynosi aż 50-80%. Często wydaje się też, że nikt w rodzinie chorego nie jest alergikiem, ale ktoś może nim być i o tym nie wiedzieć. Można być alergikiem nic o tym nie wiedząc, gdy choroba jest albo bardzo dyskretna, albo w ogóle się nie ujawniła. Praktyczny wniosek, który wypływa z tych informacji jest taki, że jeśli w naszej rodzinie są alergicy, to niektóre objawy występujące u nas lub u naszych dzieci często mogą być spowodowane alergią. Jeśli nikt w rodzinie nie jest alergikiem to nie wyklucza to alergii u nas. Co uczula ? Czynnikami środowiskowymi sprzyjającymi ujawnieniu się istniejących predyspozycji do alergii dróg oddechowych są: substancje uczulające czyli alergeny, czynniki zakaźne, przede wszystkim wirusy zanieczyszczenie powietrza zewnętrznego i w pomieszczeniach (mieszkanie, miejsce pracy) Alergeny, które wywołują reakcje alergiczne u człowieka są substancjami zawartymi we wdychanym przez nas powietrzu (alergeny wziewne) lub w spożywanym pokarmie (alergeny pokarmowe). Także niektóre leki mogą być alergenami. Alergeny mogą uczulać sezonowo, to znaczy tylko w pewnych porach roku (np. pyłki traw, drzew, chwastów), lub z różnym nasileniem przez cały rok - np. składniki kurzu domowego (roztocze, karaluchy), naskórek lub sierść zwierząt futerkowych. Inne alergeny, takie jak np. zarodniki grzybów pleśniowych, zależnie od rodzaju warunków środowiskowych mogą być alergenami sezonowymi lub całorocznymi. Czynniki zakaźne. Bakterie, grzyby a głównie wirusy są czynnikami, które mogą sprzyjać uczuleniu. Infekcja dróg oddechowych, zwana popularnie przeziębieniem, lub przewodu pokarmowego ujawniająca się jako biegunka mogą poprzez uszkodzenie i zmniejszenie szczelności błony śluzowej ułatwić wtargnięcie alergenów do organizmu i spowodować rozwój alergii. Infekcje są też czynnikiem, który może wyzwolić objawy alergii lub okresowo nasilić objawy alergii o niewielkim nasileniu, które są zwykle bagatelizowane przez chorego lub jego opiekunów. Zanieczyszczenie powietrza zewnętrznego to przede wszystkim pyły i dymy przemysłowe, toksyczne gazy (tlenki azotu, węgla i siarki), ozon, spaliny samochodowe, cząsteczki opon samochodowych, "kwaśne deszcze", lotne substancje chemiczne (benzen, toluen, ksylen), metale (kadm, chrom, ołów, rtęć, nikiel, miedź). Zanieczyszczenia powietrza w pomieszczeniach, poza niektórymi substancjami wymienionymi wyżej dostającymi się z zewnątrz, to głównie substancje drobnocząsteczkowe, radon, formaldehyd, włókna syntetyczne, aerozole, policykliczne węglowodory, substancje organiczne. Jednym z najbardziej szkodliwych czynników, szczególnie dla dzieci, jest dym papierosowy. Substancje te mogą sprzyjać uczuleniu, nasilać objawy alergii poprzez działanie drażniące lub wyzwalać objawy alergii. Czy choroby alergiczne są częste? Alergię określoną jako obecność przeciwciał uczuleniowych przeciw alergenom (tak zwanej swoistej immunoglobuliny E - IgE) ma 25 do 50% ludzi! Oczywiście nie u wszystkich z nich występują objawy alergii. Na pytanie: czy Ty lub Twoje dziecko ma aktualnie astmę oskrzelową twierdząco odpowie 2-12% ludzi. Ale jeśli spytamy: czy Ty lub Twoje dziecko kiedykolwiek miało rozpoznaną astmę - to pozytywną odpowiedź usłyszymy aż od 5-38% pytanych. Częstość kataru alergicznego wynosi 8-34%. Powyższe dane dotyczą oczywiście różnych krajów w różnych częściach świata. U dzieci częstość astmy oskrzelowej wynosi 510%, kataru alergicznego - ok. 10% u młodszych dzieci i ok. 20-30% u nastolatków. Liczne badania wykazują wzrost częstości chorób alergicznych w ciągu ostatnich lat, co może być spowodowane zarówno lepszymi i łatwiej dostępnymi metodami diagnostycznymi, większą świadomością istnienia tego problemu, jak i zwiększoną ekspozycją na alergeny (więcej czasu spędzamy w pomieszczeniach zamkniętych), chemizacją życia, bardziej ruchliwym trybem życia ("alergia postępuje wraz z wolnością"), zapyleniem środowiska. Astma oskrzelowa Astma jest chorobą płuc charakteryzującą się zwężeniem dolnych dróg oddechowych (a więc tchawicy i oskrzeli) ustępującym (u niektórych chorych niecałkowicie) spontanicznie albo pod wpływem leczenia, stanem zapalnym dróg oddechowych i zwiększoną wrażliwością dróg oddechowych na różne bodźce. Za zwężenie tchawicy, a przede wszystkim oskrzeli, odpowiedzialny jest skurcz mięśniówki oskrzeli, obrzęk błony śluzowej wyściełającej oskrzela oraz zwiększona produkcja i zaleganie śluzu w drogach oddechowych. Typowymi objawami zwężenia dróg oddechowych w przebiegu astmy są: kaszel, świszczący oddech, duszność, uczucie ściskania w klatce piersiowej, odksztuszanie wydzieliny. Kaszel może być czasami jedynym objawem astmy. Występować może napadowo w okolicznościach sprzyjających typowym, łatwym do zaobserwowania napadom astmatycznym lub może mieć charakter przewlekły. Świszczący oddech jest objawem zwracającym uwagę głównie u niemowląt i małych dzieci. W tej grupie wiekowej częściej niż w późniejszym wieku za zwężenie dróg oddechowych mogą być odpowiedzialne także inne niż astma choroby - wady wrodzone układu oddechowego, ucisk z zewnątrz na tchawicę i oskrzela przez powiększone węzły chłonne lub nieprawidłowo przebiegające naczynia krwionośne, ciało obce (orzech, kłos), wrodzone choroby takie jak mukowiscydoza i inne. Dlatego ważne jest, aby niemowlę, które ma często objawy zwężenia oskrzeli było jak najwcześniej przebadane przez lekarza. Zapalenie alergiczne jest to inny rodzaj zapalenia niż spowodowany przez zakażenie bakteriami lub wirusami. Astmę można w uproszczeniu nazwać przewlekłym, alergicznym zapaleniem oskrzeli. Praktycznym wnioskiem wynikającym z faktu, że podłożem tego zapalenia jest najczęściej alergia, oraz że ma ono charakter przewlekły, jest konieczność długotrwałego, często wieloletniego, leczenia przeciwzapalnego. Najważniejszą cechą charakterystyczną astmy oskrzelowej jest zwiększona wrażliwość dróg oddechowych na różne bodźce. Za ten stan nadwrażliwości oskrzeli, czyli ich podwyższonej gotowości do skurczu, odpowiedzialne są czynniki alergizujące. Natomiast czynnikami wyzwalającymi skurcz oskrzeli, czyli bezpośrednio powodującymi napady astmatyczne mogą być zakażenia dróg oddechowych, przewlekłe zapalenie zatok przynosowych, ekspozycja na duże stężenie alergenu (np. kontakt z kurzem, kotem, pyłkami), wysiłek fizyczny (najczęściej bieganie), zmiany pogody (temperatury, wilgotności, ciśnienia), zanieczyszczenie powietrza (kontakt z dymem papierosowym !), stres emocjonalny. Znajomość tych czynników wyzwalających duszności lub kaszel pozwala ich unikać, albo podejrzewać istnienie astmy u osoby dotychczas nie zdiagnozowanej. Co powinno nasuwać podejrzenie astmy oskrzelowej ? o o o o Powtarzające się napady kaszlu, świszczącego oddechu, duszności: w czasie zakażeń dróg oddechowych, w czasie lub po wysiłku fizycznym, po kontakcie z kurzem (odkurzanie), zwierzętami, pyłkami roślin itp. , po kontakcie z dymem papierosowym, ostrymi zapachami. Występowanie powyższych objawów: w nocy, szczególnie nad ranem, w rodzinie obciążonej alergią, u osoby z innymi chorobami alergicznymi, z przewlekłym ropnym katarem. Przewlekły lub nawracający kaszel, przedłużający się kaszel po zakażeniach dróg oddechowych. Przeziębienie zawsze „schodzi” na oskrzela Katar alergiczny Wiadomo, że "zwykły" katar zwany przeziębieniem trwa około 7-10 dni. Katar alergiczny trwa zwykle bardzo krótko - kilka godzin (np. po kontakcie z kotem) lub bardzo długo - kilka albo kilkanaście tygodni w przypadku uczulenia na pyłki roślinne lub nawet cały rok np. przy uczuleniu na składniki kurzu domowego. Wydzielina z nosa jest zwykle wodnista i obfita, ale może być też skąpa, a nos jest częściowo lub całkowicie zatkany. Katarowi alergicznemu często towarzyszą napady kichania i swędzenie w nosie. Świąd i przytkanie nosa powodują, że chorzy często manipulują przy nosie starając się go udrożnić, pocierają ręką albo wykonują "udrażniające" grymasy twarzy. Jeśli trwa to długo może wytworzyć się poprzeczna bruzda na powierzchni nosa. Może też być tendencja do krwawień z nosa. Objawem przewlekającego się kataru są często podkrążone oczy. Jest to spowodowane zastojem krwi, która nie odpływa przez obrzękniętą śluzówkę nosa. Dziecko może mieć przewlekle otwarte usta, gdyż ma utrudnione oddychanie przez nos. Może to prowadzić do wad zgryzu. Z nosem połączone są jamy powietrzne wyścielone też śluzówką, zwane zatokami obocznymi nosa. Na granicy nosa i gardła uchodzą również przewody łączące gardło z uchem. Zatkanie tych połączeń prowadzi do zastoju wydzieliny w zatokach albo w uchu, co może spowodować jej zropienie. Objawia się to nawracającymi zapaleniami uszu lub upośledzeniem słuchu związanym z zaleganiem płynu w uchu albo też przewlekłym, ropnym katarem. Tak więc te pozornie "nie alergiczne" objawy zakażeń bakteryjnych mogą być w istocie spowodowane alergią. Katarowi alergicznemu często towarzyszy alergiczne zapalenie spojówek. Spojówki i białkówka są przekrwione, oczy swędzą i łzawią. Co powinno nasuwać podejrzenie kataru alergicznego Katar utrzymujący się ponad 10-14 dni Katar połączony z łzawieniem, swędzeniem, zaczerwienieniem oczu Napady kichania Katar związany ze swędzeniem nosa (chory „majstruje” przy nosie) Katar nasilony w trakcie pobytu na dworze wiosną lub latem Katar po kontakcie z kurzem lub zwierzętami Katar po przeziębieniu utrzymuje się zwykle kilka tygodni Przewlekłe lub nawracające zapalenie zatok, przewlekły ropny katar Nawracające zapalenie ucha środkowego, przewlekłe wysiękowe zapalenie ucha środkowego Przewlekłe upośledzenie oddychania przez nos (otwarte usta, chrapanie w nocy) Podkrążone oczy Jeśli podejrzane objawy chorobowe występują u Was lub u członków Waszych rodzin najlepiej zasięgnąć porady alergologa, aby nie przegapić szansy na pomocne leczenie. Alergiczne zmiany skórne Największym problemem jest tu tzw. atopowe zapalenie skóry (AZS), zwane też świerzbiączką. Często występuje już u niemowląt, zwykle zaczyna się w wieku powyżej dwóch miesięcy. Zmiany skórne mogą być ograniczone lub bardzo rozległe. Na zmiany skórne mogą się składać w różnych kombinacjach następujące cechy: suchość i szorstkość, napięta skóra, zaczerwienienie, grudki, pęcherzyki. Zmiany te mogą ulec zakażeniu przez bakterie lub wirusy i wtedy stają się sączące i tworzą się strupy. Rozmieszczenie zmian jest zwykle uzależnione od wieku. Bardzo charakterystyczną cechą tej choroby, która powoduje, że jest ona bardzo nieprzyjemna dla chorego, jest silny świąd skóry. Czynnikami uczulającymi są w AZS najczęściej produkty żywnościowe, czasem też alergeny wziewne. Za powstawanie AZS odpowiedzialne są też inne niż alergia czynniki - suchość skóry, zaburzenia autonomicznego układu nerwowego, czynniki psychiczne, suchość powietrza, różne czynniki drażniące, stres, emocje oraz inne, dotychczas nie poznane. Chorzy muszą zdawać sobie sprawę, że choroba ta ma wiele współistniejących przyczyn i że różne z nich w różnym stopniu mogą być odpowiedzialne za objawy chorobowe. Zwykle przecenia się udział alergii w tej chorobie. Inną chorobą alergiczną skóry jest pokrzywka, która charakteryzuje się nagłym początkiem tworzą się białawe bąble, skóra dookoła nich jest czerwona i nieco obrzęknięta i towarzyszy temu silny świąd. Czasem mogą też towarzyszyć jej obrzęki głębszych warstw skóry, często powiek i warg, rzadziej bardzo niebezpieczne obrzęki krtani. Pokrzywka alergiczna jest najczęściej wywoływana przez pokarmy i leki, rzadziej przez bezpośredni kontakt z sierścią zwierzęcia lub trawą. Niestety, w wielu przypadkach nie udaje się zidentyfikować czynnika uczulającego. Istnieją również inne przyczyny pokrzywki np. zimno, przegrzanie, wysiłek, nasłonecznienie, zakażenia. Co powinno nasuwać podejrzenie, że zmiany skórne mogą mieć podłoże alergiczne ? Swędzące zmiany skórne utrzymujące się lub nawracające przynajmniej 6 miesięcy Zmiany skórne w następujących miejscach: zgięcia łokciowe, za kolanami, na kostkach, na nadgarstkach, pod pośladkami, wokół szyi, uszu lub oczu Zmiany pojawiają się lub nasilają po: 1. spożyciu pewnych pokarmów 2. po kontakcie ze zwierzętami 3. w trakcie lub po wykonywaniu czynności związanych z pracą zawodową U osoby cierpiącej na choroby alergiczne skóry (szczególnie na AZS) jest duże (50-80 %) prawdopodobieństwo wystąpienia kataru alergicznego lub astmy oskrzelowej. Dlatego osoby takie powinny być pod stałym nadzorem alergologa. Alergie pokarmowe Alergiczne objawy chorobowe występujące po spożyciu pokarmów mogą dotyczyć całego organizmu (tzw. wstrząs alergiczny), skóry (pokrzywka, AZS, obrzęk), układu oddechowego (astma, katar) oraz układu pokarmowego. Jeśli mówimy o reakcjach na pokarmy, to zwykle nadużywa się tu terminu "alergia". Znaczna część niekorzystnych reakcji na pokarm jest spowodowana działaniem toksycznym (trującym) pokarmu. Niektóre trucizny mogą w sposób naturalny występować w pokarmach (np. w surowych ziemniakach solanina powodująca bóle głowy, depresje i zaburzenia żołądkowo-jelitowe albo aflatoksyny w kukurydzy, orzechach i mięsie powodujące uszkodzenie wątroby). Truciznami mogą być też zanieczyszczenia i środki dodawane do żywności w trakcie jej obróbki. Część reakcji spowodowana jest nietolerancją pokarmu np. brakiem u niektórych ludzi enzymów potrzebnych do strawienia i przyswojenia danego składnika pokarmu (zmniejszona ilość enzymu trawiącego cukier zawarty w mleku powoduje po spożyciu mleka mdłości, wzdęcia i bóle brzucha, biegunkę). Część reakcji na pokarmy spowodowana jest zawartymi w nich substancjami, które są takie same, jak te wydzielane u człowieka w trakcie reakcji alergicznych (histamina) lub o podobnym działaniu (tyramina). Zawiera je żywność poddana fermentacji (sery, napoje alkoholowe), konserwy rybne, tuńczyk, makrela, suszona kiełbasa. Uważa się, że niektóre pokarmy mogą też powodować uwalnianie histaminy z komórek człowieka (tzw. komórek tucznych) - białko, jaja, truskawki, pomidory, czekolada, cytrusy, ryby, skorupiaki, wieprzowina. Dopóki nie udowodni się więc dokładnego mechanizmu, w jaki pokarm działa na człowieka, lepiej mówić o niekorzystnej reakcji na pokarm. Termin ten obejmuje zarówno prawdziwą alergię, jak i reakcje toksyczne oraz nietolerancję pokarmową. Objawy ze strony przewodu pokarmowego na spożywane pokarmy są liczne i mogą dotyczyć wszystkich jego części - od jamy ustnej do odbytu. Rodzaj objawów zależy od wieku. U niemowląt uczulonych lub nie tolerujących białka mleka krowiego można stwierdzić kolki, wymioty, biegunkę (czasem z krwią). Ponadto może wystąpić AZS, objawy nawracającego zwężenia oskrzeli (świsty), katar, pokrzywka, rzadko wstrząs. Niemowlęta i dzieci najczęściej uczulają: białko jaja, mleko, ryby, orzeszki ziemne, soja, pszenica. U starszych i dorosłych, szczególnie tych uczulonych na pyłki roślinne, często występują objawy ze strony jamy ustnej i gardła przy bezpośrednim kontakcie z pokarmem - świąd i pieczenie, wysypka, bąble, obrzęk warg. Najczęściej powodują je warzywa i owoce. Ewentualne powiązanie spożywania pewnych pokarmów z występowaniem niespecyficznych objawów takich jak nadpobudliwość, trudności w nauce, zaburzenia zachowania u dzieci, jest natomiast ciągle bardzo kontrowersyjne i dalekie od pełnego wyjaśnienia.