"Historia książki" (do slajdu nr 10)

Paweł Drapik kl. VIc
Historia książki - dziedzina wiedzy badająca
książkę od początków jej istnienia. Historia ta dzieli
się na 2 okresy: książkę rekopiśmienną - sprzed
ery druku, tworzoną do 1500 roku (zalicza się tu też
inkunabuły) oraz na epokę książki drukowanej,
której rozwój zawdzięczamy Janowi Gutenbergowi.
Historia druku jest dość krótka, gdyż zasadniczo
odnosi się ona do sposobu nanoszenia obrazu
metodą odbicia go z formy drukowej na podłoże
drukowe za pomocą farby drukowej, a w historii
rozwoju ludzkości długo nie było takiego tworzywa,
które nadawałoby się do w miarę precyzyjnego
przyjmowania szybkoschnącej farby.
Pierwszym takim podłożem był dopiero papier
wynaleziony w Chinach najpóźniej w roku 105. Dzięki
niemu rozwinął się w estampaż technika masowego
wykonywania odbitek z napisów wyrytych w kamieniu.
Pierwszym przedmiotem w pełni zasługującym na
miano wyrobu poligraficznego o którym dzisiaj wiemy,
jest odbitka drzeworytnicza wyprodukowana w
Chinach kilkaset lat później. Od tego czasu można
mówić o poligrafii w pełnym tego słowa znaczeniu,
czyli o wydajnym powielaniu treści – zarówno
graficznych, jak i tekstowych.
XV-wieczna drukarnia
Działalność Gutenberga przypada na okres rozwoju
drukarstwa w zachodniej Europie. Początkowo Gutenberg
stosował znane już wcześniej w Europie czcionki drewniane,
z czasem opracował własną wersję czcionek metalowych
(również znanych już w Europie), posługiwał się także
czcionkami glinianymi. Skonstruował specjalny aparat do ich
odlewania, w którym nowością było używanie wymiennych
matryc. Zaprojektował również własną wersję prasy
drukarskiej na wzór znanych już pras introligatorskich.
W 1448r. założył w Moguncji drukarnię. W 1455 r. ukazała
się drukiem tzw. Biblia Gutenberga, której jeden egzemplarz
można oglądać w muzeum diecezjalnym w Pelplinie. W 1457
r. Gutenberg wydał Psałterz moguncki oraz duży katechizm.
Zmarł w biedzie.
Egipt
 Mezopotamia
 Chiny
 Rzym
 Grecja
 Państwa bizantyjskie
 Polska

Książka egipska posiadała wówczas formę zwoju. Najpopularniejszym
rodzajem książki była tzw. Księga umarłych którą wkładano do grobu
jako pomoc w wędrówce do królestwa cieni. Jej Treścią były teksty
święte i modlitwy wzbogacone charakterystycznymi ilustracjami. Księgi
takie pisano w Egipcie masowo zostawiając wolne miejsce na dopisanie
imienia zmarłego. Fakt ten jest dowodem na to, iż w starożytnym Egipcie
istniał handel księgarski.
Historyk grecki Diodor Sycylijski pisał o istnieniu świętej biblioteki
zwanej p.n.e. lecznicą duszy. Miała ona funkcjonować za czasów
Ramzesa II (1348-1281 r. ). Biblioteka, której istnienie nie podlega
wątpliwości, znajdowała się w Edfu, ośrodku kultu boga słońca Horusa. Na ścianach sali bibliotecznej wykuto najstarszy katalog
biblioteczny zawierający 37 tytułów. Podobna biblioteka istniała w
świątyni bogini Izydy na wyspie Philae. W pobliżu Teb natrafiono na
dwa groby, z których tytuły podawały słowo bibliotekarz,
prawdopodobnie byli to ojciec i syn.
Papirus
Hieroglify wyryte w kamieniu
Pismo klinowe przejęli Babilończycy po podbiciu Mezopotamii w II w.
p.n.e. Używali go jej dawni mieszkańcy Sumerowie.
Charakterystyczny kształt pisma był rezultatem żłobienia w
tabliczkach z miękkiej gliny rylcem wykonanym z trzciny lub kości o
trójkątnym przekroju. Zespoły kresek pionowych, poziomych i
ukośnych oznaczały całe wyrazy, z czasem przekształcając się w
pismo sylabowe.
Pisanie i czytanie pismem klinowym nie było łatwe dla starożytnych mieszkańców
Mezopotamii. Nauczyciele pisma i skrybowie stanowili w Babilonii i Asyrii arystokratyczną klasę
społeczną, potężniejszą niekiedy od dworzan i samego władcy. Umiejętność czytania i pisania
była więc kluczem do władzy i bogactwa.
Bibliotekarze królewscy sporządzili katalog zbiorów uporządkowany wg treści i podzielony na
działy. Znalazły się tu dzieła m.in. z zakresu filologii, astrologii i matematyki, nauk
przyrodniczych, prawa i teologii.
Kultura chińska należy do najstarszych na świecie. Pierwsze książki
chińskie powstawały na kościach łopatkowych zwierząt m.in. jeleni,
skorupach żółwi, rozciętych laskach bambusowych oraz tabliczkach
drewnianych, na których żłobiono znaki pisarskie, które następnie
zalewano atramentem za pomocą cienkiej rurki bambusowej. Do
czasów współczesnych nie dotrwał żaden z wymienionych rękopisów
chińskich. Nie spowodowało to jednak zahamowania rozwoju
kulturalnego Chin. Próbując nadrobić stratę przystąpiono z większym
zaangażowaniem do działalności literackiej.
Pismo chińskie zachowało się niemal nie zmienione do naszych
czasów. Jest typem pisma ideograficznego (tzn. że jeden znak piktogram - oznacza jeden wyraz). Ilość piktogramów przekracza 44
000, jednak używa się tylko pewnej części. Historia chińskich znaków
sięga aż XXVI w. p.n.e. i owiana jest legendą związaną z cesarzem
Huang-ti. Sposób zapisu, barwa i grubość kreski wpływały na
znaczenie treści. Do kaligrafowania znaków posługiwano się
specjalnymi pędzelkami
Świadectwa mówiące o handlu książką rzymską pochodzą
dopiero z I w. p.n.e. Podobnie jak w dawnej Grecji duże
znaczenie miała działalność prywatna w rozpowszechnianiu
książek : sami autorzy posyłają przyjaciołom swe utwory,
przepisane przez własnych niewolników (zw. serwi litterati,
librarii, scriptores librarii) albo przez najemnych kopistów.
Niekiedy przyjaciele pisarzy podejmują się (przez przyjaźń,
czy z interesu ) przepisania ich utworów, a nawet ich
rozpowszechniania. Było powszechnym zwyczajem, że autor
zbierał przyjaciół i czytał im głośno swoje nowe dzieło, aby
tą drogą wzbudzić nim zainteresowanie. Zwyczaj ten
przerodził się w wielką plagę, przede wszystkim dlatego, że
mało utalentowani autorzy byli najbardziej gorliwi w
recytowaniu przy każdej sposobności własnych utworów.
Grecy przyjęli odmienny sposób utrwalania myśli niż państwa
kultury wschodniej. Zamiast pisma ideograficznego stosowali
pismo alfabetyczne, w którym znaki graficzne oznaczają
poszczególne głoski. Pierwsze zabytki takiego pisma pochodzą
z VIII w . p.n.e. Twórcami pisma alfabetycznego były ludy
semickie zamieszkujące Fenicję. Było on wówczas pismem
spółgłoskowym (posiadało znaki graficzne tylko dla spółgłosek,
samogłoski oznaczano znakami diakrytycznymi). Najstarsze
zabytki pisma alfabetycznego pochodzą między innymi
z sarkofagu króla Achirama z Byblos z XIII w. p.n.e.
Pismo alfabetyczne przejęli Grecy od Fenicjan (tych samych,
którzy wymyślili pieniądze), z tą różnicą , iż zaczęli oni pisać
od lewej do prawej, a nie odwrotnie, jak to robili Fenicjanie.
Sytuację w państwie bizantyjskim targanym rewoltami ludu przeplatanymi z
wojnami charakteryzowało powstawanie i rozwój monasterów. Klasztory te
przeciwnie do tych z Europy zachodniej, miały charakter wybitnie
pustelniczy, ascetyczny i kontemplacyjny. W IV wieku Bazyli Wielki
utworzył regułę zakonną znanych na wschodzie bazylianów. Powodując z
biegiem czasu wzrost znaczenia w życiu mnichów nauki i prac
umysłowych. W klasztorach na półwyspie Synaj oraz w górach Athos
powstało według współczesnych obliczeń około 13 tysięcy rękopisów.
Poczesne miejsce w tej akcji zajmował klasztor Studion w
Konstantynopolu. Teodor (759-826), tamtejszy opat, pisarz i poeta, twórca
popularnych pieśni religijnych i świeckich stworzył ze swego klasztoru
ośrodek pracy pisarskiej i umysłowej. Główną jego zasługą jest założenie
tam scriptorium oraz zebranie i spisanie przepisów objaśniających
szczegółowo jak owo miejsce pracy pisarskiej urządzić (przewidywano kary
za np. błędy w przepisywaniu czy niestaranne pismo. Zob. traktat O
Kaligrafie). Szkoła pisarska, stworzona w klasztorze Studion obowiązywała
także w innych klasztorach bazyliańskich.
Nie wiele wiadomo o wytwarzaniu książki rękopiśmiennej
w Polsce średniowiecznej. Niektórzy badacze nawet wątpią, czy
w tym okresie w ogóle istniały na jej terenie jakiekolwiek
skryptoria. Decydującym w tym względzie momentem było
przyjęcie przez Mieszka I jego dwór w 966 r. religii
chrześcijańskiej według obrządku łacińskiego przez co Polska
dostała się w orbitę wpływów kultury zachodniej. Pierwsze księgi
zostały do Polski przywiezione przez duchownych przybyłych z
Czech w orszaku Dąbrówki. W tym czasie znajomość pisania i
czytania na terenie Polski była zjawiskiem zupełnie wyjątkowym.
Posiadali tę umiejętność właściwie tylko obcokrajowcy,
przebywający tutaj np. w celach misyjnych oraz ich uczniowie
należący również do stanu duchownego. Dlatego też jeśli istniały
wówczas warsztaty pisarskie, to podobnie jak w całej Europie,
należy się ich doszukiwać w klasztorach mi.in. benedyktyńskich,
które znajdowały się w Tyńcu, Łysej Górze, Lublinie, na Św.
Krzyżu i Trzemesznie.
Roślina ta, zwana przez starożytnych Greków papyros,
jest związana z Egiptem. Zarastała niegdyś górną deltę
Nilu, szczególnie miejsca wilgotne, osiągała wysokość
kilku metrów. Dziś trzcina papirusowa rośnie w małych
ilościach w Palestynie i Syrii, a w Europie w Kalabriii na
Sycylii. Większość informacji na temat papirusu
zawdzięczamy Teofrastowi (IV/III w. p.n.e.), oraz
Pliniuszowi Starszemu (I w. n.e.). Korzeni rośliny
używano m.in. do wyrobu naczyń domowych, z łodyg
sporządzano łodzie, żagle, maty, powrozy i odzież.
Ciekawostką jest fakt, iż papirus był nawet spożywany, w
stanie surowym lub gotowanym. Jednak najważniejsze
dla współczesnych badaczy było stosowanie papirusu
jako materiału piśmienniczego.
Papirus
Drzeworyt japoński przedstawiający produkcję papieru. W
jej skład wchodziło:
1.Mielenie składników i czerpanie sitem
(ilustracja pierwsza od lewej)
2.Suszenie arkuszy (ilustracja środkowa)
3.Liczenie gotowych arkuszy (ilustracja
pierwsza od prawej)