KREW I HEMOPOEZA Funkcje krwi: Krew jest tkanką płynną, ponieważ płynna jest istota międzykomórkowa (osocze) • transport tlenu i substancji odżywczych do komórek • transport CO2 i metabolitów wydalanych przez komórki • transport komórek i czynników uczestniczących w procesach obronnych • transport substancji regulacyjnych (np. hormonów) do komórek • udział w utrzymywaniu homeostazy ustrojowej (równowaga wodno-jonowa, buforowanie płynów ustrojowych, termoregulacja) • krzepnięcie Skład osocza krwi Woda Wskaźnik hematokrytu osocze objętość elementów morfotycznych Hct = 91 – 92% Białka: albuminy, globuliny α, β, γ (immunoglobuliny), fibrynogen 6 – 8% Inne substancje: 1 – 2% jony (Na+, K+, Ca++, Mg++, Cl-, HCO3 -, PO4-3, SO4-2 ) produkty przemiany materii (mocznik, kwas moczowy, objętość krwi pełnej kreatynina, sole amonowe) elementy morfotyczne Rozmaz krwi Pies Kot Krowa Koń Świnia Owca 0,37-0,55 0,30-0,45 0,24-0,46 0,32-0,48 0,36-0,43 0,27-0,45 substancje odżywcze (glukoza, aminokwasy, lipidy) gazy (tlen, dwutlenek węgla, azot) substancje regulacyjne (hormony, enzymy, witaminy) Surowica: osocze pozbawione fibrynogenu i czynników krzepnięcia Elementy morfotyczne krwi Erytrocyty (krwinki czerwone) Leukocyty (krwinki białe) Płytki krwi (trombocyty) granulocyty agranulocyty Neutrofile (obojętnochłonne) Eozynofile (kwasochłonne) Limfocyty Monocyty Bazofile (zasadochłonne) 1 Liczebność elementów morfotycznych krwi Kolejność liczebności Pies Kot Krowa Koń Świnia Owca Erytrocyty (mln w 1 µl) 5,5-8,5 5-10 5-10 6-12 5-7 9-15 Leukocyty (tys. w 1 µl) 6-17 6-19 4-12 6-12 11-22 4-12 Płytki krwi (tys. w 1 µl) 200-900 300-700 100-800 100-600 200-500 300-700 Neutrofile (% leukocytów) 60-70 35-75 15-45 30-75 20-70 10-50 3-4 Eozynofile (% leukocytów) 2-10 2-12 2-20 1-10 1-15 1-10 5 Bazofile (% leukocytów) 0-1 0-1 0-2 0-3 0-3 0-3 7 Limfocyty (% leukocytów) 12-30 20-55 45-75 25-60 35-75 30-75 Monocyty (% leukocytów) 3-10 1-4 2-7 1-8 1-10 1-6 1 2 3-4 6 Erytrocyty ssaków (krwinki czerwone) • średnica od 4,5 µm (owca) do 7,5 µm (pies) • brak jądra • brak organelli • hemoglobina • gruby glikokaliks • czas życia ok. 120 dni Spośród wszystkich elementów morfotycznych, tylko erytrocyty i płytki krwi pełnią swoje funkcje w obrębie łożyska naczyniowego leukocyty przewędrowują przez ściany naczyń do tkanek, które są terenem ich działania Erytrocyty utrzymują kształt dzięki obecności wewnętrznego szkieletu błonowego glikoforyna ankyryna aktyna białko 3 szczytu białko 4.2 białko 4.1 spektryna aktyna adducyna retikulocyt (0-1 %): „młody” erytrocyt zawierający skupiska rybosomów Głównym białkiem budującym szkielet błonowy jest spektryna Cukrowce glikokaliksu erytrocytów są antygenami głównych grup krwi galaktoza Erytrocyty ptaków • eliptyczne, 6 x 12 µm (kształt utrzymuje obwodowy pierścień mikrotubul) glukoza CZŁOWIEK fukoza N-acetyloglukozamina ANTYGEN 0 galaktoza glukoza N-acetylogalaktozamina galaktoza N-acetyloglukozamina fukoza ANTYGEN B Grupy krwi u zwierząt: glukoza N-acetyloglukozamina fukoza • zawierają jądra • liczba: 2-4,5 mln w 1 µl • czas życia: ok. 40 dni ANTYGEN A Pies: DEA 1.1, 1.2… Krowa: B, J Owca : B, R Kot: A, B Koń: A, C. Q Eliptyczne, jądrzaste erytrocyty występują również u gadów, płazów i ryb 2 Neutrofile fagocytują i zabijają bakterie LEUKOCYTY GRANULOCYTY AGRANULOCYTY (neutrofile, eozynofile, bazofile) (limfocyty, monocyty) segmenty jądra • zawierają dużą ilość ziarn azurochłonnych* i swoistych • zawierają niewielką ilość ziarn azurochłonnych • jądro segmentowane, • nie dzielą się • jądro niesegmentowane • mogą się dzielić i różnicować, • krótki czas życia (dni) • długi czas życia (tygodnie – lata) *szczególna forma pęcherzyków hydrolazowych • średnica 12-15 µm • segmentowane jądro • ubogie organelle • ziarnistości Zdolne do: • ruchu pełzakowatego • fagocytozy • zabijania bakterii • produkcji mediatorów regulujacych reakcje immunologiczne ziarnistości pseudopodia Neutrofile są głównymi komórkami ostrego stanu zapalnego Ziarna neutrofila i ich zawartość Ziarna azurochłonne • mieloperoksydaza • lizozym • defenzyny Ruch pełzakowaty Pod wpływem czynników chemotaktycznych produkowanych przez bakterie i/lub komórki uczestniczące w procesach obronnych neutrofile (i inne leukocyty) przechodzą przez ścianę naczynia… KREW Ziarna swoiste • lizozym • laktoferryna • kolagenaza Ziarna trzeciorzędowe (tylko u nielicznych gatunków) ściana naczynia (śródbłonek) TKANKA …a następnie migrują do źródła czynników chemotaktycznych (np. do skupiska bakterii). W przechodzeniu przez śródbłonek istotną rolę odgrywają cząsteczki adhezyjne błony komórkowej leukocyta i komórki śródbłonkowej. Neutrofil receptor dla dopełniacza dopełniacz Bakteria rejon Fc przeciwciała receptor dla Fc Fagocytoza: • głównie bakterii • szczególnie intensywna po opłaszczeniu bakterii przeciwciałami i/lub składnikami dopełniacza (mechanizm receptorowy) 3 Zabijanie i trawienie bakterii Defenzyny „dziurawią” błonę komórkową bakterii • „wybuch tlenowy” • fuzja ziarn z fagosomem • zabicie bakterii • trawienie bakterii System zabijania bakterii: Czynniki tlenozależne • mieloperoksydaza - H 2O2 - jony chlorkowe i jodkowe (chlorowanie i jodowanie) • rodniki ponadtlenkowe i hydroksylowe (utlenianie, hydroksylacja) bakterie KREW jądro glikogen Czynniki tlenoniezależne • lizozym (trawi ściany kom. bakterii) • laktoferryna (wiąże Fe, hamuje metabolizm bakterii) • defenzyny ziarnistości Podsumowanie... BAKTERIE W TKANCE fagosom Heterofile • są odpowiednikami neutrofili u ptaków • zawierają ziarna azurochłonne i swoiste, różniące się barwliwością • tej nazwy używa się niekiedy również dla neutrofili u gryzoni i innych małych ssaków W trakcie zabijania i trawienia bakterii neutrofile giną. Jeżeli proces zapalny jest bardzo intensywny, szczątki neutrofili i bakterii tworzą wydzielinę ropną Podwyższona liczba neutrofili w krwi obwodowej najczęściej świadczy o toczącym się procesie zapalnym wywołanym zakażeniem bakteryjnym Eozynofile zabijają larwy pasożytów i współpracują z mastocytami w reakcjach alergicznych Funkcje eozynofili limfocyt rdzeń • średnica ok. 15 µm • jądro dwusegmentowe lub nerkowate • ubogie organelle • kwasochłonne ziarna swoiste, zawierające: - MBP (główne białko zasadowe) - ECP (białko kationowe eozynofili) - EDN (eozynofilową neurotoksynę) - eozynofilową peroksydazę - enzymy hydrolityczne mastocyt ziarna swoiste • zabijanie larw pasożytów (poprzez wydzielanie zawartości ziarn) • współpraca z mastocytami i bazofilami (wpływ na wydzielanie czynników prozapalnych przez te komórki) • działanie immunoregulacyjne (wydzielanie cytokin działających na limfocyty) • słaba zdolność do fagocytozy • słabe własności bakteriobójcze i guzobójcze 4 Bazofile są podobne morfologicznie i czynnościowo do mastocytów, ale stanowią odrębną populację komórek Podwyższona liczba eozynofili w krwi obwodowej jest wskaźnikiem chorób pasożytniczych i alergicznych • średnica ok. 10 µm • jądro segmentowe lub nie • zasadochłonne ziarna swoiste zawierające: - histaminę - siarczan chondroityny - czynnik chemotaktyczny dla eozynofili • receptory dla IgE Limfocyty odpowiadają za reakcje immunologiczne • średnica 8 i 12-15 µm („małe” i „duże”) • duże kuliste jądro • ubogie organelle Limfocyty B – humoralna odpowiedź immunologiczna Limfocyty T – komórkowa odpowiedź immunologiczna Limfocyty NK – zabijanie „antygenowo nieprawidłowych” komórek Wygląd dużych limfocytów mają również krążące w krwi komórki macierzyste Monocyty migrują do tkanek, gdzie przekształcają się w makrofagi, osteoklasty lub komórki prezentujące antygeny (dendrytyczne) • średnica 15-20 µm • nerkowate jądro • dobrze rozwinięte organelle • ziarna azurochłonne • zdolność do fagocytozy Płytki krwi inicjują proces krzepnięcia krwi glikogen • średnica 2-4 µm • brak jądra • strefa obwodowa (hialomer) - mikrotubule - filamenty aktynowe mikrotubule - otwarty system kanalikowy (wpuklenia błony kom.) - zamknięty system kanalikowy (magazynuje jony Ca2+ ) hialomer • strefa centralna (granulomer) - organelle i ziarna - glikogen granulomer • gruby glikokaliks Płytki krwi są bezjądrzastymi fragmentami większych komórek prekursorowych 5 Twory pęcherzykowe obecne w granulomerze: Nazwa Zawartość ziarna α czynniki krzepnięcia (V, IX, płytkowy czynnik IV), plazminogen, fibrynogen, płytkowopochodny czynnik wzrostu (PDGF), chemokiny ciałka gęste (ziarna δ) ATP, ADP, Ca2+, histamina, serotonina, polifosforany pęcherzyki hydrolazowe (ziarna λ) enzymy hydrolityczne peroksysomy enzymy peroksysomowe Płytki agregują w miejscu uszkodzenia ściany naczyniowej i wydzielają substancje uruchamiające proces krzepnięcia krwi • kontakt z uszkodzonym miejscem • przyleganie • uwalnianie zawartości ziarn • agregacja • utworzenie „czopu płytkowego” Substancje uwalniane z płytek oraz inne czynniki krzepnięcia (osoczowe, tkankowe) doprowadzają do wytworzenia skrzepu U ptaków trombocyty są jądrzastymi komórkami • kuliste lub eliptyczne • w cytoplazmie duże wakuole połączone z otwartym systemem kanalikowym, organelle i ziarna • pełnią takie same funkcje jak płytki krwi Szpik krwiotwórczy miejsce hemopoezy Przedział naczyniowy Cienkościenne naczynia zatokowe (odmiana naczyń włosowatych): • śródbłonek • brak blaszki podstawnej • komórki przydankowe (odmiana perycytów) Komórki śródbłonkowe budujące ścianę naczynia tworzą doraźnie tzw. pory migracyjne dla komórek szpikowych przechodzących do krwi Przedziały: • naczyniowy • hemopoetyczny Komórki przydankowe regulują ten proces poprzez „odsłanianie” fragmentów ściany naczynia 6 • rusztowanie z tkanki łącznej siateczkowatej: włókna srebrochłonne i komórki zrębowe (fibroblasty, makrofagi, mezenchymatyczne kom. macierzyste) • w jego obrębie grupy dojrzewających komórek krwi Wszystkie komórki krwi wywodzą się z jednej komórki macierzystej Przedział hemopoetyczny CFU-LT CFU - L CFU-LB Komórki progenitorowe Rozmaz krwi Komórki o podobnej morfologii Rozmaz szpiku Mielogram: • linia rozwojowa erytrocytów: 20% • linia rozwojowa granulocytów: 65% • pozostałe linie:15% Komórki różniące się morfologicznie Powstawanie granulocytów (linia granulopoezy) Powstawanie erytrocytów (linia erytropoezy) mieloblast rybosomy proerytroblast promielocyt (wytwarzanie ziarn azurochłonnych) erytroblast zasadochłonny retikulocyt erytroblast polichromatofilny (wielobarwliwy) mielocyty (wytwarzanie ziarn swoistych) (erytrocyt zawierający skupiska rybosomów; „najmłodsza” forma erytrocytów w krwi) erytroblast kwasochłonny “młody” neutrofil (forma pałeczkowata) metamielocyty hemoglobina 7 Powstawanie płytek krwi (linia trombopoezy) megakarioblast (endomitozy) Megakariocyt • do 100 µm • do 64 n • płatowate jądro • obszary: - okołojądrowy (organelle) - pośredni (błony demarkacyjne) - zewnętrzny (mikrofilamenty) promegakariocyt (endomitozy) megakariocyt uwalnianie płytek krwi błony demarkacyjne (rozgałęzione wpuklenia błony komórkowej, otaczają obszary cytoplazmy przyszłych płytek) Ważniejsze czynniki wpływające na hemopoezę Czynnik Komórki produkujące Działanie Czynnik komórek macierzystych (SCF) Komórki zrębu szpiku, śródbłonek, Pobudza proliferację komórek macierzystych i progenitorowych Czynnik pobudzający kolonie granulocytów i makrofagów (GM-CSF) Makrofagi, limfocyty, śródbłonek Pobudza proliferację i różnicowanie prekursorów granulocytów i monocytów Czynnik pobudzający kolonie granulocytów (G-CSF) Makrofagi, limfocyty, śródbłonek Pobudza proliferację i różnicowanie prekursorów granulocytów Czynnik pobudzający kolonie makrofagów (M-CSF) Komórki zrębu szpiku, osteoblasty Pobudza proliferację i różnicowanie prekursorów monocytów Interleukiny Komórki zrębu szpiku, limfocyty, makrofagi Pobudzają proliferację i różnicowanie prekursorów różnych linii „Białaczka kocia” – wbrew nazwie jest chorobą wirusową, atakująca różne narządy (w tym szpik krwiotwórczy) Erytropoetyna Komórki nerek i wątroby Pobudza proliferację i różnicowanie prekursorów erytrocytów Trombopoetyna Komórki watroby i nerek Pobudza proliferację i różnicowanie prekursorów megakariocytów „Białaczka bydła” to również choroba wirusowa, wirus atakuje limfocyty, zakażenie może prowadzić do rozwoju nowotworów (mięsak limfatyczny – lymphosarcoma) Białaczki: Podstawowa definicja - nowotworowy rozrost prekursorów komórek krwi (różnych linii) W krwi obwodowej – znaczna liczba niedojrzałych komórek 8