1. Ekonomia jako dziedzina nauki. (Co ją charakteryzuje, co bada, po co to robi, jak się ma do innych nauk, jej odmiany) Ekonomia - nauka społeczna analizująca oraz opisująca produkcję, dystrybucję oraz konsumpcję dóbr. Przedmiot zainteresowania ekonomii częściowo pokrywa się z zagadnieniami badanymi w ramach innych nauk społecznych, ale ekonomia zajmuje się głównie relacjami zachodzącymi między kupującym a sprzedającym oraz analizą rynku. Tradycyjnie ekonomię dzieli się na mikroekonomię, która zajmuje się zachowaniem indywidualnego konsumenta, przedsiębiorcy, handlowca, rolnika oraz na makroekonomię, która skupia swoją uwagę na badaniu takich wielkości jak całkowity dochód gospodarki, odsetek osób zatrudnionych, przepływ kapitału. Dzisiaj ekonomiści, uwzględniając oddziaływanie handlu zagranicznego i wzajemne powiązania gospodarcze na świecie, wyróżniają również dodatkowo, jako działy ekonomii, międzynarodowe stosunki gospodarcze – zajmujące się uwzględnieniem wpływu międzynarodowej wymiany handlowej na gospodarkę państwa oraz gospodarkę światową – dział ekonomii zajmujący się gospodarką całego świata jako jednego organizmu. 2. Przykłady praw ekonomicznych i ich rodzaje (np.: prawo przyczynowo-skutkowe, współistnienia, funkcjonalne) Prawa ekonomiczne są to wzajemne więzi między istotnymi cechami różnych zjawisk ekonomicznych mające charakter ogólny, konieczny, nieprzypadkowy i stosunkowo trwały. Rodzaje praw ekonomicznych: prawa przyczynowe (przyczynowo - skutkowe), oznaczają, że po zdarzeniu A następuje zdarzenie B, przy czym A jest przyczyną a B jest skutkiem prawa funkcjonalne, występują pomiędzy ilościowo wymiernymi kategoriami np. popyt jest funkcją ceny, podaż też jest funkcją ceny. prawa współistnienia czyli łączne np. prawo popytu i podaży postępowania ludzi, oddziałuję na bodźce ekonomiczne splotu działań ludzkich, wymiana rezultatów swojej działalności techniczno-bilansowe, czyli relacje nakładów i wyników zdeterminowane określoną techniką Cechy praw ekonomicznych: obiektywny charakter praw ekonomicznych; są niezależne od podmiotu, od świadomości. stochastyczny, czyli statystyczny charakter praw polega na tym, że przejawiają się w dużej liczbie zjawisk, a w poszczególnych pojedynczych mogą być odstępstwa. historyczny - ograniczone są warunkami i czasem - dotyczą konkretnego warunku 3. Wyjaśnić pojęcia: rzadkość zasobów, nieograniczoność potrzeb ludzkich. Jakie mają one znaczenie w racjonalnym gospodarowaniu. Rzadkość - jedno z podstawowych pojęć ekonomii, określające ograniczoną ilość zasobów w stosunku do nieograniczonych potrzeb. Rozbieżność pomiędzy nieograniczonymi potrzebami a ograniczonymi zasobami, służącymi ich zaspokajaniu powoduje, że nie wszystkie potrzeby będą mogły być zaspokojone jednocześnie. Potrzeby pozostają względem siebie w stosunku konkurencyjnym zaspokojenie jednej oznacza konieczność rezygnacji z zaspokojenia określonej części pozostałych potrzeb. Tym samym rzadkość zmusza do racjonalnego gospodarowania dostępnymi zasobami celem zaspokojenia konkurencyjnych potrzeb. 4. Minimalizacja nakładów i maksymalizacja zysku (efektu). Zasada racjonalnego gospodarowania może być sformułowana w dwóch wymiarach: 1. Maksymalizacja efektów, przy założonym poziomie nakładów 2. Minimalizacja nakładów, przy założonym poziomie efektów Racjonalność postępowania wymaga, aby podmiot zbierał i analizował przy pomocy rozumu wszystkie informacje niezbędne do podjęcia właściwej decyzji o alokacji zasobów. Oznacza to, że postulat racjonalności wymaga od podmiotu znajomości wszystkich tych informacji oraz zdolności do ich właściwego przetworzenia. 5. Proces gospodarowania- ma charakter ciągły, jest związany z gospodarowaniem. Gospodarowanie jest to działalność ludzka, indywidualna i zbiorowa, która prowadzi do zaspokojenia materialnych potrzeb człowieka. Działalność ta polega na porównywaniu korzyści oraz kosztów i jest połączona z wyborem najlepszej dostępnej możliwości. Proces gospodarowania obejmuje: 1. 2. 3. 4. produkcję dóbr materialnych i usług, podział wytworzonych dóbr i usług, wymianę podzielonych dóbr i usług, konsumpcję wymienionych dóbr i usług, a więc użytkowanie dóbr, korzystanie z usług i spożywanie określonych dóbr. Proces gospodarowania w społeczeństwie, proces produkcji musi mieć charakter ciągły. Aby tę ciągłość utrzymać trzeba odtworzyć, czyli reprodukować wszystkie warunki materialne, niezbędne dla zapewnienia tej ciągłości. 7. Mikroekonomia 8. Makroekonomia 9. Ekonomia pozytywna10. Ekonomia normatywna 11. Wytwarzanie 12. Produkcja Ad 7 i 8. Mikroekonomia- zajmuje się analizowaniem podstawowych podmiotów gospodarujących. Patrzy na gospodarkę narodową przez pryzmat przedsiębiorców i konsumentów z punktu widzenia maksymalizacji ich korzyści. Makroekonomia- zagadnienia wspólne dla całej gospodarki; ujęcie całościowe gospodarki. W analizie gospodarki posługuje się w swych badaniach agregatami jak: dochód narodowy, wydatki na konsumpcję, na inwestycję oszczędności, dochody i wydatki budżetu państwa, bilans handlowy i płatniczy kraju, popyt i podaż pieniądza, bezrobocie. Porównanie mikro i makroekonomii: Te dwa działy — mikroekonomia i makroekonomia — nie są teoriami konkurencyjnymi, lecz stanowią uzupełniający się sposób, badania gospodarki. Różnią się metodą. Podczas gdy mikroekonomia wychodzi od analizy zachowań jednostek, makroekonomia bada procesy masowe (agregatowe). Z tego nie wynika, że mikroekonomia poprzestaje na badaniu w skali cząstkowej (poszczególnych gospodarstw domowych czy przedsiębiorstw). Również ona ujmuje gospodarkę jako całość. Robi to jednak inaczej niż makroekonomia. Nauka mikroekonomii, która wyjaśnia zachowania poszczególnych kategorii uczestników życia gospodarczego, jest niezbędną podstawą analizy makroekonomicznej. W przeciwieństwie do mikroekonomii, która stanowi dość zwarty i jednolity system teoretyczny, makroekonomia zawiera kilka znacznie się między sobą różniących kierunków myślenia. Na przykład keynesiści (czyli uczniowie, zwolennicy i kontynuatorzy myśli teoretycznej ekonomisty brytyjskiego Johna Maynarda Keynesa) mają w wielu zasadniczych sprawach pogląd całkiem odmienny, a nawet przeciwstawny do poglądu monetarystów (wśród których główną osobą jest ekonomista amerykański Milton Friedman). Ad 9 i 10. Ekonomia pozytywna- zajmuje się opisem faktów, okoliczności i wzajemnych zależności w gospodarce. Jest to nauka badająca rzeczywiste funkcjonowanie gospodarki, czyli zajmuje się światem takim jakim on jest, a nie takim jakim być powinien. Zajmuje się jedynie związkami przyczynowo- skutkowymi zmian warunków ekonomicznych, przebiegu zjawisk ekonomicznych, określając je w postaci prawidłowości i praw ekonomicznych. Ekonomia normatywna- kreśli obraz gospodarki, jaka jest oczekiwana; w grę wchodzi etyka i sądy wartościujące. Formułuje ona zalecenia co powinno się czynić w gospodarce. Odpowiada na pytania np. jakie powinny być ceny, dochody czy płace. Porównanie: Rozróżnienie pomiędzy ekonomia pozytywną a normatywną oparte jest na rozróżnieniu między ,,jest’’ a ,,powinno’’, a więc pomiędzy faktami a wartościami. Można uznać, że ekonomia pozytywna zajmuje się faktami, a normatywna- wartościami. Ad 11 i 12. Wytwarzanie produktów- ten sam człowiek lub ta sama grupa ludzi wytwarza określone dobra i te dobra zaspokajają jej potrzeby (gosp. naturalna) Nie następuje zmiana właściciela, nie dokonują się cywilno-prawne transakcje kupna-sprzedaży, wymiany na określonych zasadach. Produkcja towarów- inny człowiek lub grupa ludzi wytwarza produkty przy pomocy transakcji, produkty te trafiają do innego właściciela, to tzw. wymiana. Z połączenia wytwarzania i produkcji wynika definicja towaruTowar to produkt pracy ludzkiej przeznaczony do wymiany. CECHY TOWARU: a) Wartość użytkowa (suma cech fizyczno-chemicznych zdolnych do zaspokojenia potrzeb nabywcy towaru) Praca konkretna: czynności, które zostały wykonane przez człowieka do uzyskania cech fizyczno-chemicznych. b) Wartość towaru (nakład pracy abstrakcyjnej, potrzebnej do wyprodukowania towaru). c) Wartość wymienna: xA → yB Określono w ten sposób liczbę x/y-x jednostek towaru A można zamienić na y jednostek towaru B. Produkt- wynika z pracy ludzkiej, jest wymieniany i zaspokaja potrzeby ludzkie innego człowieka, niż tego, który to wytwarza za pomocą transakcji cywilno-prawnych. Towar jest jednocześnie produktem. Nie każdy produkt jest towarem, ale tylko ten, który zmienił właściciela. Towarem staje się przez wymianę. Produkcja dóbr materialnych a wytwarzanie produktów- podobieństwa i różnice: Podobieństwa: a) Produkcja i wytwarzanie są procesem niemożliwym do zaniknięcia. b) Produkcja i wytwarzanie produktów to element składowy gospodarowania. c) Produkcja i wytwarzanie dotyczą zaspokajania potrzeb ludzkich. Różnice: a) Z wytwarzaniem produktów mamy do czynienia gdy osoba indywidualnie lub grupa społeczna wytwarza określone dobra i jej albo ich osoby te rezultaty zaspokajająsamozaopatrzane b) Produkcja dóbr (towarów)- jedna grupa wytwarza, a drugiej zaspokaja potrzeby. W innym sensie pojawia się własność prywatna, produkty zmieniają właściciela. 13 Gospodarka naturalna i gospodarka wtórna. Gospodarka naturalna, typ gospodarki, w której bezpośrednim motywem wytwarzania dóbr i usług jest zaspokojenie własnych potrzeb producentów. Charakteryzuje się ona całkowitym brakiem lub marginesowym znaczeniem wymiany i rynku. Gospodarka naturalna była pierwszym typem gospodarowania, jaki wykształcił się w toku rozwoju cywilizacji. Miała ona dominujące znaczenie we wczesnych systemach społecznogospodarczych - przejawiała się wysokim stopniem samowystarczalności pierwotnych wspólnot plemiennych lub rodowych (wspólnota pierwotna), latyfundiów niewolniczych ( niewolnictwo) oraz folwarków pańszczyźnianych (feudalizm). Swą dominację gospodarka naturalna utraciła wraz z upadkiem feudalizmu, co w różnych obszarach świata nastąpiło w ciągu XVIII i XIX w. Gospodarka towarowa - typ gospodarki, który charakteryzuje się tym, że producenci wytwarzają produkty na wymianę, czyli na sprzedaż. Ten typ gospodarki pojawia się u schyłku okresu wspólnoty pierwotnej, natomiast w niewolnictwie i feudalizmie występowała na skraju działalności ludzkiej. Przeważać zaczęła w systemie gospodarki kapitalistycznej. Początki gospodarki towarowej datuje się 6-8 tysięcy lat przed naszą erą. W gospodarce towarowej przedmiot wymiany (produkt pracy ludzkiej) staje się towarem. Pojęcie towaru obejmuje wszystkie dobra konsumpcyjne i produkcyjne i usługi. 14 Towar i jego cechy. Towar, przedmiot wymiany, wszystko to, co jest przeznaczone do sprzedaży i znajduje nabywcę. Najczęściej towarem są produkty ludzkiej pracy, przybierające postać dóbr materialnych (konsumpcyjnych i produkcyjnych) oraz usług. Niektóre towary nie są produktami pracy - np. ziemia, siła robocza. Towar posiada wartość, cena oraz wartość użytkową(zdolność towaru do zaspokajania potrzeb ludzkich), wartość wymienną(stosunek w jakim jedno dobro jest wyrażone na drugie). 15 Podstawowe podmioty gospodarujące (chyba chodzi o podmiot gospodarczy...). Podmiot gospodarczy - każdy, niezależnie od jego formy organizacyjnej, aktywny uczestnik procesów gospodarczych, którego decyzje i działania wywołują skutki ekonomiczne. Celem ich istnienia jest prowadzenie działalności gospodarczej. Prawo polskie za podmioty gospodarcze uważa osoby fizyczne, osoby prawne lub ułomne osoby prawne. Prowadzą one działalność gospodarczą czyli wytwórczą, w tym rolniczą, handlową lub usługową. Podmiotami gospodarczymi (przedsiębiorcami, w rozumieniu prawa) mogą być m.in. osób fizyczne, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz spółki osobowe bądź kapitałowe. Wspólną cechą wszystkich podmiotów gospodarczych jest posiadanie podmiotowości prawnej, związanej z przypisaniem im własności i odpowiedzialności oraz ryzyka za skutki działania. Podmiot gospodarczy funkcjonujący w gospodarce określa się terminem przedsiębiorstwo. 16. Wymienić i scharakteryzować funkcje ekonomiczne gospodarstwa domowego- jeden z wielu podmiotów gospodarujących, spełnia funkcje ekonomiczne. W ramach gospodarstw domowych realizowane są następujące funkcje: ekonomiczne: o produkcyjna (wytwarzanie dóbr i usług) o konsumpcyjna (wydatkowanie dochodów oraz spożycie dóbr i usług, zaspokajające potrzeby członków gosp.domowego) społeczne: o oświatowa o ochrony zdrowia o wychowawcza o reprodukcyjna. Celem głównym działalności gospodarstw domowych jest zaspokajanie wspólnych oraz indywidualnych potrzeb członków gospodarstwa domowego. Funkcję celu gospodarstwa domowego podzielono na: a) funkcję wytwórczo-zaopatrzeniową, b) funkcję konsumpcyjną. 17. Wymienić i pogrupować podmioty gospodarowania. Ze względu na bardzo szeroką i różnorodną podstawę grupowania podmiotów gospodarczych zostaną tu uwzględnione tylko kryteria najczęściej stosowane w gospodarce. Jedna z istotnych zasad podziału podmiotów gospodarczych opiera się na rodzaju działalności gospodarczej według której grupuje się je stosownie do ich przynależności do działów, branż gospodarki narodowej. Ten podział uwzględnia na przykład jednostki gospodarcze przemysłowe (fabryki samochodów, huty żelaza, kopalnie węgla), budowlane, rolnicze (gospodarstwa rolne, fermy hodowlane), transportowe (Polskie Koleje Państwowe PKP, firmy przewozowe, przedsiębiorstwa komunikacji samochodowej), handlowe (firmy zajmujące się eksportem i importem), ubezpieczeniowe (np. Warta, PZU), komunikacyjne (PKS, PKP, MPK), bankowe (NBP, PKO, banki komercyjne, kantory) oraz inne jednostki świadczące usługi dla społeczeństwa. Kolejnym kryterium klasyfikacji gospodarczych może być podział na jednostki wytwarzające dobra materialne, do których zalicza się głównie przedsiębiorstwa przemysłowe, budowlane, gospodarstwa rolne, zakłady rzemieślnicze oraz jednostki świadczące usługi służące zaspokojeniu potrzeb ludzi. Wśród jednostek wytwarzających dobra materialne wyróżnia się przedsiębiorstwa wydobywcze (kopalnie węgla, rudy soli, piaskownie, żwirownie itp.) oraz przetwarzające surowce wydobyte lub pochodzące z upraw czy hodowli na dobra produkcyjne (maszyny, urządzenia itp.), dobra konsumpcyjne (odzież, środki żywności, sprzęt AGD). Bardzo ogólnym kryterium podziału jest wielkość podmiotów gospodarczych. W praktyce można spotkać się z podziałem na jednostki gospodarcze małe, średnie, duże. Najczęściej podstawą takiej klasyfikacji jest liczba zatrudnionych. Jednak także o tym może świadczyć wielkość produkcji lub obroty, wartość środków produkcji, którymi jednostki te dysponują, wysokość osiągniętych zysków. MAŁE – PONIŻEJ 50 PRACOWNIKÓW ŚREDNIE – OD 50 DO 500 PRACOWNIKÓW DUŻE – POWYŻEJ 500 PRACOWNIKÓW W każdej gospodarce rynkowej, wśród małych i średnich przedsiębiorstw, znaczną rolę odgrywają najbardziej elastyczne, żywotne i aktywne przedsiębiorstwa rodzinne. Istotą przedsiębiorstwa rodzinnego jest osoba założyciela firmy, zaangażowanie kapitału rodzinnego oraz udział członków rodziny w działalności przedsiębiorstwa. Podmioty gospodarcze można podzielić również według form własności kapitału w nim zaangażowanego. Stosując to kryterium wyróżnić można przynależność do sektora publicznego i sektora prywatnego. W sektorze publicznym wyodrębnia się własności państwowe (np. przedsiębiorstwa państwowe, jednoosobowe spółki skarbu państwa, spółki z przewagą udziału skarbu państwa) oraz własność komunalną. Podział można też przeprowadzić ze względu na formę prawną podmiotów gospodarczych. Działają firmy o różnej formie prawnej wśród nich zaś osoby fizyczne (rzemieślnicy, kupcy jednoosobowi), osoby prawne, a także jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, utworzone zgodnie z przepisami prawa (np. spółki cywilne). Do osób prawnych zalicza się na przykład przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie i spółki prawa handlowego. 18 Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarowania. Przedsiębiorstwo, zespół osobowych, rzeczowych oraz finansowych czynników wytwórczych zorganizowanych i skoordynowanych w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług - a zatem podejmowanym przedsięwzięciem gospodarczym - i wytwarzania w ten sposób nowych wartości, tworzących w sumie dochód narodowy. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są odrębności: ekonomiczna, organizacyjna, prawna oraz techniczno-produkcyjna, jak również racjonalność ekonomiczna oraz przedsiębiorczość. Osoba tworząca przedsiębiorstwo z rozproszonych i często pojedynczo nieproduktywnych składników zasobów gospodarczych jest określana mianem przedsiębiorcy. W polskiej praktyce gospodarczej przedsiębiorstwa funkcjonują w różnych formach organizacyjnoprawnych, którymi są: spółki prawa cywilnego i handlowego, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie oraz jednoosobowe formy prowadzenia działalności gospodarczej. 26. Mechanizm Ceny rownowagi cena, przy której występuje zrównoważenie popytu i podaży. Jest to taka cena która pozwala na równowage na rynku. Usuwa z runku nadmiar produktów lub likwiduje ich nie dobor. Polega to na tym że: Jeżeli popyt na jakieś dobro przewyższa podaż, wówczas nabywcy są skłonni płacić za nie więcej. Gdy przejawiają tę skłonność na rynku, cena tego dobra rośnie. Wzrost ceny skłania natomiast producentów do zwiększenia jego produkcji, co doprowadzi w końcu do zrównania podaży z popytem. 32. Teoria zachowania konsumenta. Teza o racjonalnym zachowaniu się konsumenta sprowadza się do trzech założeń: 1. konsument przejawia pewne potrzeby i potrafi je określić; 2. konsument jest w stanie dokonać wartościowania swych potrzeb – od najbardziej do najmniej intensywnie odczuwanych; 3. jednostka dokonuje wyboru w celu maksymalizacji własnej satysfakcji (zadowolenia, użyteczności). 33.Przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarki narodowej.. Szczególną grupą podmiotów gospodarki narodowej są przedsiębiorstwa. Przedmiotem i celem ich funkcjonowania jest prowadzenie działalności gospodarczej. W tym zakresie charakteryzują się one najczęściej samodzielnością, nastawieniem na osiąganie przychodów i generowanie zysków oraz posiadaniem majątku. Zarządzaniem przedsiębiorstwami zajmują się uprawnione do tego osoby. Do sektora publicznego zalicza się: przedsiębiorstwa Skarbu Państwa, przedsiębiorstwa państwowych osób prawnych, przedsiębiorstwa jednostek samorządu terytorialnego (komunalne). Z kolei w sektorze prywatnym wyróżnia się: przedsiębiorstwa krajowych osób fizycznych, przedsiębiorstwa pozostałych krajowych jednostek prywatnych, przedsiębiorstwa podmiotów zagranicznych. 34. Podstawowe składniki kosztów prowadzenia przedsiębiorstwa. Koszty w układzie rodzajowym związane są ze zużyciem określonego rodzaju czynnika i dzielą się na: • materiałowe (surowce, materiały, paliwo, energia), • amortyzację, • osobowe, (płace łącznie z ubezpieczeniami społecznymi), • inne (np. czynsze, usługi obce). Z faktu, iż przedsiębiorstwo jest określoną strukturą organiza-cyjną (produkcyjną i funkcjonalną), wynika drugi podział kosztów według miejsc ich powstania. Z tego punktu35. KOSZT- to wartość nakładów poniesionych na wytworzenie określonej produkcji NAKŁADY - natomiast to zużycie zasobów wytwórczych dające się wyrazić w jednostkach naturalnych. Jeżeli do wartości nakładów dodamy wydatki nie generowane przez zużycie zasobów, takie jak czynsze, płacone odsetki, niektóre podatki czy składki ubezpieczeniowe to otrzymamy pojęcie kosztów. RÓŻNICE MIĘDZY NAKŁADAMI A KOSZTAMI Lp. NAKŁADY KOSZTY 1. Należą do produkcyjnej sfery działalności. Należą do wartościowej, finansowej sfery działalności. 2. Mają charakter materialny i formę rzeczową. Mają charakter finansowy. Nie są związane z Są ściśle związane z wydatkowaniem materii wydatkowaniem materii lub energii. lub energii na produkcję. 3. Mogą, ale nie muszą, być wyrażone w formie Można je przedstawić wyłącznie w formie 4. 5. 6. pieniężnej; stanowią wówczas podstawową część kosztów produkcji = koszty nakładów gospodarczych Zakres rzeczowy jest węższy. Obejmuję tylko koszty gospodarcze. pieniężnej. Zakres rzeczowy jest szerszy od nakładów. Nakłady = Koszty gospodarcze + Koszty majątkowe Są kategorią właściwą dla gospodarki towarowo-pieniężnej. Są kategorią ponadczasową, istniejącą we wszystkich formacjach społeczno ekonomicznych. Zmiany w poziomie kosztów nie zawsze są proporcjonalne do zmian w poziomie nakładów 36. Cechy towarów: - wartość użytkowa( użytelność)- zdolność towaru do zapotrzebowania - wartość( cena- wartość wymienna użytkowana w pieniądzu) -decydują społeczne niezbędne przeciętne koszty jednostkowe( koszty tworzenia 1 jednostki) 37. Amortyzacja jest pieniężną miarą zużycia (utraty wartości) środka trwałego w cyklu produkcyjnym. Funkcje amortyzacji: 1. jest miarą utraty wartości środka, 2. jest elementem nakładów i kosztów produkcji, 3. jest narzędziem gromadzenia funduszów na reprodukcję prostą (odtworzenie) środków. OBLICZANIE AMORTYZACJI ŚRODKÓW TRWAŁYCH Rata amortyzacyjna - kwota, jaką gospodarstwo musi corocznie odprowadzać do banku, aby w odpowiednim okresie zgromadzić sumę potrzebną na odtworzenie danego środka produkcji. W gospodarstwach indywidualnych, które nie odprowadzają do banku kwot z tytułu amortyzacji, rata amortyzacyjna stanowi wielkość rocznego zużycia danego środka trwałego. Roczną ratę amortyzacyjną (Ra) najprościej oblicza się według wzoru: Ra = Wp wartosc poczatkowa srodka trwalego = czas uzytkowania srodka trwalego w latach T Wielkość zużycia środka trwałego w ciągu roku wyrażoną w procentach nazywamy stopą amortyzacyjną. Stopa amortyzacji określa % zużycia środka w ciągu roku gdzie: n - przewidywana liczba lat użytkowania METODY OBLICZANIA AMORTYZACJI 1. Metoda prostoliniowa (proporcjonalna) Zakłada zużycie środka wprost proporcjonalnie do czasu użytkowania, a kwota amortyzacji jest zawsze na tym samym poziomie. Jest to najczęściej stosowany sposób obliczania amortyzacji. 2. Metoda degresywna Zakłada proporcjonalne zużywanie się środka trwałego podczas całej eksploatacji; a kwotę amortyzacji oblicza się każdorazowo od bieżącej wartości środka kwoty amortyzacji maleją. Metoda ta najczęściej stosowana do środków narażonych na szybsze zużycie ekonomiczne, np. ciągnik, złożone maszyny transportowe. 38. Układy kwalifikacyjne kosztów. Najczęściej stosowane układy kwalifikacyjne kosztów to: Układ rodzajowy kosztów- charakteryzuje się tym, że obejmuje całkowitą sumę kosztów danej kategorii w przedsiębiorstwie. Układ ten umożliwia badanie i porównywanie struktury kosztów. W ramach tego układu dzielimy koszty na: -amortyzację, -zużycie materiałów i energii, -usługi obce, -wynagrodzenia, -świadczenia na rzecz pracowników, -podatki i opłaty, -pozostałe koszty. Układ funkcjonalny kosztów- uwzględnia miejsce ich powstania. Głównym celem tego grupowania jest umożliwienie wewnętrznej analizy kosztów. Układ jest nazywany funkcjonalnym, ponieważ z miejscami powstania kosztów są związane funkcje dotyczące przedsiębiorstwa. W układzie funkcjonalnym wyróżnia się: - koszty zakupu materiałów - koszty produkcji - koszty sprzedaży W przedsiębiorstwie handlowym układ funkcjonalny obejmuje koszty: zakupu i magazynowania towarów, przerobu handlowego, reklamy, sprzedaży, zarządu przedsiębiorstwa. Układ kalkulacyjny kosztów- dzieli się na dwie podstawowe grupy: - koszty bezpośrednie (można je bezpośrednio przypisać konkretnemu wyrobowi np. cena materiału) - koszty pośrednie (nie można ich bezpośrednio przypisać wyrobowi np. opłacenie kierownictwa) 39. Koszty stałe, a koszty zmienne. 40. Jakie kryterium służy do podziału na koszty stałe i koszty zmienne? Koszty stałe- są to takie koszty których wielkość nie zmienia się przy zmianie wielkości produkcji (np.: koszty utrzymanie administracji w przedsiębiorstwie) Koszty zmienne- są to koszty które zmieniają się wraz ze zmianami w wielkości produkcji (np.: płace robotników, koszty zużytych surowców) Koszty całkowite- jest to suma kosztów stałych i kosztów zmiennych. 41. Minimalizacja kosztów i jak do tego zagadnienia podchodzi się w przedsiębiorstwie. Jeśli rośnie produkcja, rosną także i koszty. Obniżka ich jest jednak możliwa, dzięki maksymalizowaniu efektów z danych zasobów oraz poprzez minimalizacje nakładów. Minimalizacja kosztów ma swoje granice, ponieważ w danym okresie dysponujemy ograniczoną ilością środków wytwórczych (maszyn, robotników) co zgodnie z prawem malejących dochodów, po przekroczeniu pewnego pułapu produkcji, każda kolejna wyprodukowana jednostka będzie wymagała użycia coraz większej ilości czynników zmiennych. Minimalizacja kosztów pozwala na uzyskanie większych dochodów w przedsiębiorstwie, więc jest operacja bardzo pożądaną. 47. PKB- per capita- co oznacza, jak się oblicza to jeden z najczęściej stosowanych na świecie mierników zamożności państwa . Sposób obliczania– wartość Produktu Krajowego Brutto danego państwa (PKB = konsumpcja + inwestycje + wydatki rządowe + eksport - import + zmiana stanu zapasów. )dzielimy przez liczbę jego mieszkańców. Pojęcie PKB per capita pojawiło się na świecie ze względu na niespójność w podawaniu dochodu narodowego państw jako niepodważalnej miary ich zamożności. PKB nie uwzględnia kwot amortyzacyjnych. Toteż wzrost PKB nie przekłada się automatycznie na wzrost stopy życiowej. 48. Wzrost gospodarczy, a rozwój społeczno-gospodarczy. Wzrost gospodarczy Rozumie się go jako proces powiększania z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych, zwłaszcza rozmiarów potencjalnego produktu krajowego, potencjalnego realnego produktu narodowego oraz powiększanie zdolności wytwórczych gospodarki. Wzrost gospodarczy jest pojęciem węższym od rozwoju gospodarczego. Trzeba go również traktować jako główny cel rozwoju ekonomicznego. Rozwój społeczno-gospodarczy Rozwój społeczny oznacza zmianę układu stosunków społecznych, struktury społeczeństwa. Jego rezultatem jest powiększenie dorobku naukowego i kulturalnego, poprawa warunków bytu ludności itp. Najważniejszymi elementami rozwoju społecznego są: dorobek naukowy i kulturalny, jego jakość i tempo pomnażania, dostępność efektów rozwoju gospodarczego, zmiany we wzorcach, postawach oraz świadomości jednostek i grup społecznych. Wynikiem rozwoju społeczno-gospodarczego jest jakość życia, której poprawa zależy od tempa i struktury rozwoju społecznego. 49. Podział dochodu narodowego {w jakich fazach się dokonuje i czemu służy} Podział dochodu narodowego, faza procesu gospodarowania, w której następuje rozdysponowanie wytworzonego dochodu narodowego pomiędzy różne podmioty gospodarcze i na różne cele. Obejmuje przebiegające wielopłaszczyznowo procesy kształtowania się dochodów pieniężnych podmiotów gospodarczych. Dochody te powstają częściowo w procesie wytwarzania dóbr i usług, jako wynagrodzenia dla właścicieli zaangażowanych w nim czynników wytwórczych. Ostateczne (po opodatkowaniu) dochody gospodarstw domowych i przedsiębiorstw oraz dochody państwa odzwierciedlają przypadające im cząstki dochodu narodowego. Decyzje podmiotów gospodarczych o sposobie rozdysponowania ich dochodów wyznaczają w skali makroekonomicznej proporcje podziału dochodu narodowego z jednej strony pomiędzy sektor prywatny i publiczny, z drugiej natomiast - pomiędzy konsumpcję, zaspokajającą bieżące potrzeby indywidualne i społeczne, oraz inwestycje zapewniające rozwój gospodarki w przyszłości. 57. Kierunki i struktury wydatków budżetowych. Wydatkami budżetu państwa są środki pieniężne pochodzące z budżetu przeznaczone na finansowanie zadań państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz związków publicznoprawnych. Stanowią kluczową pozycję budżetu, gdyż są podstawą określania środków niezbędnych do sfinansowania. W ustawie o finansach publicznych określono podstawowe kierunki wydatków z budżetu państwa. Wydatki te przeznaczone są między innymi na: Utrzymanie i funkcjonowanie organów władzy publicznej, kontroli i ochrony prawa; Zadania wykonywane przez administrację rządową; Funkcjonowanie sądów i trybunałów; Subwencje ogólne dla jednostek samorządu terytorialnego; Dotacje dla jednostek samorządu terytorialnego; Środki wpłacane do budżetu Unii Europejskiej, zwane dalej "środkami własnymi Unii Europejskiej"; Subwencje dla partii politycznych; Dotacje na zadania określone odrębnymi ustawami; Obsługę długu publicznego; Finansowanie programów i projektów, na realizację których uzyskano środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, zwane dalej "współfinansowaniem"; Realizację Wspólnej Polityki Rolnej. Wydatki ujmuje się w podziale na części, działy i rozdziały klasyfikacji wydatków budżetu państwa oraz na następujące kategorie ekonomicznych grup wydatków. Wydatki budżetu państwa dzielą się na następujące grupy, do których zaliczyć możemy: Dotacje i subwencje, Świadczenia na rzecz osób fizycznych, Wydatki bieżące jednostek budżetowych, Wydatki majątkowe, Wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa, Wpłaty środków własnych Unii Europejskiej. Wydatki majątkowe do których można zaliczyć następujące pozycje: Wydatki na zakup i objęcie akcji oraz wniesienie wkładów do spółek prawa handlowego; Wydatki inwestycyjne państwowych jednostek budżetowych oraz dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów inwestycji realizowanych przez inne jednostki. Wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa można podzielić na dwie grupy: Pierwsza grupa obejmuje wydatki budżetu państwa z tytułu oprocentowania i dyskonta od skarbowych papierów wartościowych oraz oprocentowania zaciągniętych kredytów i pożyczek; Druga grupa obejmuje wypłaty związane z udzielonymi przez Skarb Państwa poręczeniami i gwarancjami. Wydatki państwa stanowią również wpłaty środków własnych Unii Europejskiej, do których zalicza się: Udział we wpływach z ceł, opłat rolnych i cukrowych; Środki obliczone na podstawie podatku od towarów i usług, zgodnie z metodologią wynikającą z przepisów Unii Europejskiej; Środki obliczone na podstawie wartości rocznego produktu krajowego brutto. 61.Inflacja i bezrobocie w gospodarce. Inflacja jest utrzymującym się przez dłuższy czas procesem wzrostu cen w gospodarce narodowej, połączonym z dużą utratą wartości pieniądza. Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy, poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia. ZALEŻNOŚC: Jeżeli rośnie bezrobocie, maleje inflacja zaś jeżeli wzrasta inflacja maleje bezrobocie Stopa bezrobocia nie jest kształtowana przez inflację ale przez funkcjonowanie rynku pracy. Występuje naturalna stopa bezrobocia, która jest zdrowa dla gospodarki i można ją zmniejszyć poprzez reformy strukturalne. Oznacza to, że polityka stabilizacyjna, prowadzi jedynie do zmniejszenia skali krótkookresowych wahań bezrobocia, ale nie zwalczy przyczyn bezrobocia, nie zmniejszy go trwale. Stąd wniosek, że ani polityka pieniężna banku centralnego ani polityka fiskalna rządu zmierzająca do zwiększenia popytu nie może wpłynąć na długookresową stopę bezrobocia. 62.Wymiana międzynarodowa Wymiana międzynarodowa- sprzedaż towarów i usług w celu pełniejszego zaspokojenia potrzeb społeczeństwa; . Czynniki wpływające na rozwój wymiany miedzynarodowej: 1. zróżnicowanie warunków nat. umożliwiające rozwój różnych dziedzin gospodarki. 2. ukształtowanie powierzchni 3.zróżnicowanie poziomu społ-gosp poszczególnych regionu świata i nierównomierny rozwój przemysłu powodujący dysproporcje między popytem a podażą. 4.wzrastająca liczba ludności i ograniczone możliwości wytwórcze niektórych państw Znaczenie wymiany międzynarodowej: 1. promowanie danego społeczeństwa na arenie światowej. 2. wpływa na globalne zrównanie popytu i podaży 3. jest czynnikiem stymulującym rozwój postępu technicznego 4. decyduje o rozwoju innych dziedzin dział. gosp. 5. prowadzi do miedzynar. podziału pracy i wzrostu specjalizacji, jest czynnikiem integracji społ 58. Nadwyżka albo deficyt budżetowy i znaczenie tych zjawisk dla gospodarki. Nadwyżka budżetowa - suma dochodów budżetowych przewyższająca wydatki budżetowe. Powoduje wycofanie z obiegu określonej ilości pieniądza (działanie deflacyjne) i umożliwia wprowadzenie do obiegu dodatkowej ilości pieniądza poprzez udzielenie kredytu (kreacja pieniądza). Nadwyżka budżetowa jest jednym ze źródeł pokrycia kredytów bankowych. Skala i przeznaczenia nadwyżki budżetowej jest pochodną polityki społecznej i polityki gospodarczej. Zależy również od systemu finansowania działalności gospodarczej, który w różnym zakresie może angażować środki własne podmiotów gospodarczych, dotacje budżetowe i kredyt bankowy. W ramach budżetu państwa nadwyżki budżetowe występują i są rozdysponowywane w poszczególnych budżetach jednostkowych. Odróżnia się nadwyżkę planowaną, wynikającą z ustalonych w uchwalonym budżecie dochodów i wydatków, oraz nadwyżkę zrealizowaną w toku wykonania budżetu. Nadwyżka planowana ma charakter rezerwy zabezpieczającej wykonanie budżetu lub może mieć inne określone przeznaczenie. Nadwyżka zrealizowana stanowi zasób środków pieniężnych przechodzący na następny okres budżetowy. Może on być wykorzystywany na pokrycie deficytu budżetowego w następnych latach lub dodatkowe wydatki. Wykorzystanie nadwyżki budżetowej z lat ubiegłych ma w danym roku podobny wpływ na równowagę pieniężną jak deficyt budżetowy. Deficyt budżetowy, niedobór dochodów budżetu państwa w stosunku do jego wydatków (inaczej - nadwyżka wydatków nad dochodami). Źródłami finansowania deficytu budżetowego mogą być kredyty bankowe udzielane przez bank centralny, emisja papierów wartościowych (obligacji, weksli, bonów skarbowych), podwyższenie stopy podatkowej, a w ostateczności dodatkowa emisja pieniądza. Deficyt budżetowy, przy niewielkich jego rozmiarach, może mieć korzystny wpływ na gospodarkę, zwłaszcza w okresie recesji (interwencjonizm państwowy). Przekroczenie jego "bezpiecznej" granicy (5% produktu narodowego brutto) może wywołać poważne zaburzenia w gospodarce (inflacja). 59. System podatkowy i jego elementy składowe. SYSTEM PODATKOWY I JEGO ELEMENTY System podatkowy – ogół podatków pobieranych w danym państwie, tworzących pod względem prawnym i ekonomicznym logiczną całość. Podatek – przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym, nakładane z mocy prawa przez państwo (w tym samorząd terytorialny) na osoby fizyczne i prawne. Opłata – danina publiczna, w przeciwieństwie do podatku, jest świadczeniem odpłatnym,; wnoszący opłatę powinien otrzymać świadczenie wzajemne, pozostające w związku z wniesioną opłatą i ekwiwalentne, tzn. tej samej wartości. Forma zapłaty a rozmaite świadczenia organów państwa na rzecz obywateli i innych podmiotów. Dopłata – danina publicznoprawna, związana z pokrywaniem kosztów inwestycji publicznych zaspokajających potrzeby zbiorowe (np. elektryfikacja, wodociągi) Technika podatkowa, elementy: podmioty przedmiot opodatkowania podstawa opodatkowania stawki opodatkowania Podmioty: Czynny – nakłada obowiązek podatkowy – państwo, samorządy terytorialne (jeżeli mają uprawnienia do tego) Państwo oddziaływuje na podmioty bierne – podatnika. Podatnik – podmiot, na którego nałożono ciężar podatkowy Płatnik – podmiot ustawowo obowiązany do odprowadzania podatku na rzecz państwa Np. w przypadku podatku od osób fizycznych płatnikiem jest przedsiębiorca a podatnikiem jest pracownik – osoba fizyczna. Dlaczego występuje rozgraniczenie na płatnika i podatnika? 1. Łatwiej jest ściągać podatki z przedsiębiorstw niż od osób fizycznych. 2. Aby podatnicy nie czuli psychicznego ciężaru związanego z odprowadzaniem podatku. Przedmiot opodatkowania – zdarzenie lub zjawisko, którego wystąpienie rodzi obowiązek podatkowy. Podstawa opodatkowania – wartość przedmiotu opodatkowania wyrażona w pieniądzu lub w jednostkach naturalnych (np. m2). Umożliwia ona wymiar podatkowy. Wymiar podatkowy – ogół czynności, których celem jest ustalenie wartości podatku. Stawka podatkowa: wymiar procentowy – określa ona jaki procent podstawy opodatkowania będzie stanowiła wartość podatku. Wymiar kwotowy – oznacza jaką część podstawy opodatkowania należy zapłacić w formie podatku wyrażonej kwotowo Rodzaje stawek podatkowych: stała – oznacza, że podstawa opodatkowania będzie zawsze bez względu na swoją wysokość obciążona tą samą wartością stawki podatkowej. Wielkość stawki nie zależy od wielkości podstawy, np. podatek dochodowy od osób fizycznych progresywna – podstawa opodatkowania rośnie wolniej niż stawka podatkowa. Może mieć negatywne skutki moralne – demotywacja do osiągania wyższych dochodów. Stosuje się, gdy państwo chce obniżyć popyt, bo następuje przegrzanie gospodarki degresywna – oznacza, że podstawa opodatkowania rośnie szybciej niż rośnie stawka podatkowa. Stosuje się, gdy chcemy pobudzić gospodarkę i pobudzić ludzi, przedsiębiorców do zwiększania wydatków regresywna – pojawia się, gdy wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania maleje stawka podatkowa. Chodzi o bardzo intensywne pobudzenie gospodarki, chce się zwiększyć dochód narodowy. Nie pojawia się we współczesnych gospodarkach. Zasady opodatkowania: zasada równości – głosi potrzebę zachowania równości obciążenia podatkami, co łatwo osiągnąć poprzez powszechne i proporcjonalne opodatkowanie dochodów, jakie obywatele uzyskują pod opieką państwa zasada pewności – podatnik powinien z góry wiedzieć dokładnie, jakie podatki, w jakiej wysokości i w jakich terminach zobowiązany jest zapłacić. Wyraz obrony podatnika przed samowolą aparatu fiskalnego. Oznacza też nakładanie tylko takich podatków, które będą pewnymi źródłami dochodów publicznych zasada dogodności – podatek pobierany jest w czasie i w sposób możliwie najdogodniejszy dla płacącego zasada taniości – głosi potrzebę dbałości o możliwie najniższe koszty poboru podatku. Nie do przyjęcia jest sytuacja, w której koszty poboru zbliżają się do poziomu dochodów publicznych jakie są osiągane z danego podatku/ 60. Cykl koniunkturalny i kryzysy w gospodarce. Cykl koniunkturalny – zjawisko występowania w gospodarce wahań różnych mierników ekonomicznych charakteryzujących poziom koniunktury, wokół rosnącego trendu wzrostu gospodarczego, analizowanego w długim okresie. Najczęściej tymi zmiennymi są: PKB, zatrudnienie, ceny, wielkość eksportu i importu, wskaźniki rynku kapitałowego, nakłady inwestycyjne i zapasy przedsiębiorstw, dochody i wydatki ludności, obroty i zyski przedsiębiorstw. Fazy klasycznego cyklu koniunkturalnego * Faza ożywienia o rosną: produkcja, zatrudnienie, inwestycje, popyt, ceny o maleje: bezrobocie * Faza szczytu o koniec wzrostu, ww. wielkości utrzymują się na wysokim poziomie * Faza kryzysu o rośnie: bezrobocie o maleją: produkcja, zatrudnienie, inwestycje, popyt, ceny * Dno o koniec spadku, ww. wielkości pozostają na niskim poziomie W cyklu współczesnym wyróżnia się dwie fazy: ożywienie (ang. Expansion) i recesję (Contraction). 64. Bilans handlowy to różnica między eksportem a importem danego państwa. Dodatni bilans handlowy jest nazywany także nadwyżka handlową, ujemny deficytem handlowym. Bilans handlowy jest częścią bilansu płatniczego. Czynniki wpływające na bilans handlowy: Ceny wyrobów wytwarzanych w kraju, kurs walutowy, umowy handlowe, cła i podatki, cykle gospodarcze w kraju i zagranicą Bilans płatniczy – zestawienie (dochody – wpływy kontra wydatki – płatności) wszystkich transakcji dokonanych między rezydentami (gospodarką krajową) a nierezydentami (zagranicą) w danym okresie. Jest on sporządzany dla całej gospodarki narodowej. Bilans płatniczy Polski (za poszczególne miesiące, kwartały oraz lata) publikuje NBPhttp://pl.wikipedia.org/wiki/Narodowy_Bank_Polski. Zestawieniem komplementarnym dla bilansu płatniczego jest między narodowa pozycja inwestycyjna. 65. Różnica między ogólną wartością eksportu towarów, a importu towarów danego kraju lub grupy krajów. W przypadku przewagi eksportu towarów nad importem towarów występuje saldo dodatnie; w przypadku importu towarów wyższego od eksportu towarów występuje saldo ujemne. Saldo może być zrównoważone wówczas, gdy wartość eksportu towarów jest równa wartości importu towarów. Saldo może dotyczyć obrotów ogółem, obrotów z jednym krajem lub grupą krajów, a także z wydzieloną grupą towarów oraz poszczególnymi towarami. Saldo obrotów handlu zagranicznego jest ważnym wskaźnikiem określającym stopień zrównoważenia obrotów danego kraju lub grupy krajów. 66. Teoria kosztów komparatywnych - teoria ekonomiczna wyjaśniająca mechanizm obustronnie korzystnej międzynarodowej wymianie handlowej w sytuacji znacząco niższych kosztów produkcji dóbr http://pl.wikipedia.org/wiki/Dobra_%28ekonomia%29 po stronie jednego z partnerów wymiany. Zgodnie z tą teorią decydujące znaczenie dla korzyści czerpanych przez obydwu partnerów handlowych z wymiany ma względny stosunek kosztów produkcji dóbr, będących przedmiotem wymiany w krajach partnerów, a nie bezwzględny poziom nakładów jakie w poszczególnych krajach należy ponieść na wytworzenie tych dóbr. Wystarczającą przesłanką rozwoju specjalizacji i handlu międzynarodowego jest występowanie względnych różnic kosztów wytwarzania, mierzonych nakładami pracy. Teoria kosztów komparatywnych jest rozszerzeniem i jednocześnie uogólnieniem teori kosztów, zgodnie z którą w wymianie handlowej decyduje poziom bezwzględnych kosztów produkcji, a większe korzyści z wymiany będzie odnosił partner, który potrafi wytworzyć dobra mniejszym nakładem. 67. Terms of trade (TOT) – relatywne ceny dóbr eksportowanych do importowanych (w danym państwie), określane warunkami wymiany międzynarodowej. TOT może być cenowy lub nominalny. Wskaźnik http://pl.wikipedia.org/wiki/Wska%C5%BAnik ten pokazuje zmiany siły nabywczej eksportu w stosunku do importu poszczególnych krajów. Zmiany tego wskaźnika przedstawiają kształtowanie się korzyści krajów prowadzących wymianę. Poprawa TOT następuje gdy ceny dóbr eksportowanych w okresie danego roku rosną szybciej niż ceny dóbr importowanych . Oznacza to, że dane państwo zapłaci mniej za produkty importowane, innymi słowy musi mniej ‘wyeksportować’ aby zrównoważyć bilans handlowy. Jeżeli sytuacja jest odwrotna - relacja jest odwrotna - za eksport można kupić mniej. Na kształtowanie się wskaźnika terms of trade decydujący wpływ mają ceny na rynkach światowych. 68. Kurs walutowy jest najważniejszą normą sterującą handlem zagranicznym. Przez kurs walutowy powszechnie rozumie się stosunek, w jakim dokonuje się wymiany określonej ilości danej waluty na jednostkę innej waluty. W gospodarce rynkowej kurs walutowy jest zatem ceną pieniądza zagranicznego, która może być efektywnie płacona w walucie krajowej za jednostkę waluty zagranicznej lub waluty zagranicznej za jednostkę waluty krajowej. W gospodarce doskonale konkurencyjnej ceny tych walut równoważą samoczynnie popyt i podaż na rynku walut zagranicznych. Mechanizm osiągania równowagi popytu i podaży na międzynarodowym rynku walutowym można stosunkowo łatwo wyjaśnić na przykładzie uproszczonego modelu wymiany walutowej między dwoma suwerennymi krajami. Innymi słowy pod pojęciem kursu waluty rozumie się cenę jednej waluty wyrażonej w drugiej walucie. Kurs waluty spełnia dwie ważne funkcje: informacyjną i cenotwórczą. Kurs waluty służy do przeliczania cen zagranicznych na ceny krajowe i odwrotnie. Kurs waluty wpływa bezpośrednio na ceny towarów w handlu zagranicznym i ceny walorów obcych na rynku wewnętrznym oraz pośrednio na ceny towarów przeznaczonych na rynek wewnętrzny.