PROGRAM ĆWICZEŃ Z DENDROLOGII W SEMESTRZE LETNIM

PROGRAM ĆWICZEŃ Z BOTANIKI LEŚNEJ (CZĘŚĆ A - DENDROLOGIA) W SEMESTRZE ZIMOWYM
DLA I ROKU WYDZIAŁU LEŚNEGO, SPECJALNOŚĆ OCHRONA ZASOBÓW LEŚNYCH
Aktualna wersja programu ćwiczeń jest dostępna do ściągnięcia z sieci pod adresem: http://www.cyf-kr.edu.pl/~rlgazda/
Prowadzący zajęcia:
- wykłady:
- ćwiczenia:
gr. 3, 4, 5, 7
gr. 1, 2, 6, 8
Prof. dr hab. inż. Jerzy Szwagrzyk
dr inż. Anna Gazda
– konsultacje: środa 1300 – 1430, pokój 909
dr inż. Janusz Szewczyk – konsultacje: środa 1200 – 1330, pokój 908
A. Ćwiczenia w semestrze zimowym odbywają się według schematu:
- krótkie omówienie wybranych szczegółowych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych
- rozpoznawanie drzew i krzewów po pędach ulistnionych
- oglądanie szyszek, nasion lub owoców
B. Do ćwiczeń należy się odpowiednio przygotować i powtórzyć (lub uzupełnić) wiadomości na temat morfologii, anatomii i
systematyki roślin, wchodzące w zakres materiału szkoły średniej. W szczególności należy zwrócić uwagę na następujące
zagadnienia: budowa szyszek u gatunków iglastych; typy pędów u roślin drzewiastych i ich modyfikacje; budowa
morfologiczna pędów zdrewniałych; morfologia liści u gatunków iglastych i liściastych (kształt blaszki liściowej, nerwacja,
nasada blaszki liściowej, brzeg blaszki liściowej, liście pojedyncze i złożone). Tematyka ćwiczeń na cały semestr zimowy jest
podana poniżej. Na każde ćwiczenia należy się nauczyć nazw polskich i łacińskich gatunków, przewidzianych w
programie na dany tydzień.
C. Sposób zaliczania ćwiczeń: Obecność na ćwiczeniach jest obowiązkowa. Ćwiczenia od 2 do 9 rozpoczynać się będą od
krótkich sprawdzianów z wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych. Tematy, które należy
opracować podano poniżej, w harmonogramie ćwiczeń. Każdy sprawdzian będzie punktowany w skali od 0 do 3 punktów.
Łącznie w ciągu semestru można otrzymać 24 punkty. Oznaczanie gatunków drzew i krzewów na ćwiczeniach od 2 do 9 jest
punktowane od 0 do 4 pkt za każde ćwiczenie. W ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 32 punktów. W
trakcie ćwiczeń (od 3 do 9) prowadzący zadaje pytania dotyczące materiału z wcześniejszych ćwiczeń. Odpowiedzi na te
pytania są również punktowane od 0 do 10 punktów za ćwiczenie, a więc w ciągu semestru można uzyskać w ten sposób
maksymalnie 70 punktów. Natomiast na ostatnich ćwiczeniach odbędzie się sprawdzian z rozpoznawania całości materiału
poznanego w ciągu roku, punktowany od 0 do 40 punktów. Maksymalna liczba punktów do uzyskania wynosi 166.
Rozkład punktów jest następujący:
1. Sprawdziany z wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych [8 ćwiczeń (od 2 do 9),
maksymalnie po 3 punkty za ćwiczenie] .............................................................................................................................. 24 pkt
2. Oznaczanie okazów na ćwiczeniach [8 ćwiczeń (od 2 do 9), maksymalnie po 4 punkty za ćwiczenie] ....................... 32 pkt
3. Odpowiedzi z wcześniejszych ćwiczeń [7 ćwiczeń (od 3 do 9), maksymalnie po 10 punktów za ćwiczenie] ............... 70 pkt
4. Sprawdzian końcowy ....................................................................................................................................................... 40 pkt
Ocena końcowa jest dokonywana na podstawie sumy zebranych punktów:
115-124 pkt
125-134 pkt
135-144 pkt
145-154 pkt
155-166pkt
- dostatecznie
- ponad dostatecznie
- dobrze
- ponad dobrze
- bardzo dobrze
(3.0)
(3.5)
(4.0)
(4.5)
(5.0)
W przypadku przedstawienia usprawiedliwienia nieobecności na jednych ćwiczeniach w semestrze można je odrobić w
trakcie konsultacji.
D. Tematyka poszczególnych ćwiczeń:
Ćwiczenie 1
-
grupy 3, 4, 5, 7
- 09 października 2006
1, 2, 8
- 05 października 2006
6
- 06 października 2006
Nazewnictwo polskie i łacińskie roślin. Podstawy systematyki i nomenklatury naukowej roślin.
Gatunki: Larix decidua, L. kaempferi, L. decidua subsp. polonica; Metasequoia glyptostroboides, Taxodium distichum, Ginkgo
biloba,
Ćwiczenie 2
-
grupy 3, 4, 5, 7
1, 2, 8
6
- 16 października 2006
- 12 października 2006
- 13 października 2006
1
Zagadnienia do opracowania: Budowa szyszek u różnych gatunków nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy szyszek u
podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus.
Gatunki: Pinus sylvestris, P. cembra, P. mugo, P. nigra, P. strobus, P. rigida, P. ponderosa, P. banksiana, Picea abies, P.
pungens, P. glauca, P. omorica
Ćwiczenie 3
-
grupy 3, 4, 5, 7
- 23 października 2006
1, 2, 8
- 19 października 2006
6
- 20 października 2006
Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u nagozalążkowych.
Zróżnicowanie budowy igieł u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus oraz w poszczególnych sekcjach rodzaju Picea.
Rozmieszczenie aparatów szparkowych na powierzchni igieł (igły amfi-, epi- i hypostomatyczne).
Gatunki: Abies alba, A. concolor, Pseudotsuga menziesii, Tsuga canadensis, Juniperus communis, J. communis subsp.
nana, J. sabina, Taxus baccata, Thuja occidentalis, T. plicata, T. orientalis, Chamaecyparis lawsoniana, Ch. pisifera.
Ćwiczenie 4
-
Ćwiczenie 5
-
Ćwiczenie 6
-
Ćwiczenie 7
-
grupy 3, 4, 5, 7
- 06 listopada 2006
1, 2, 8
- 26 października 2006
6
- 27 października 2006
Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u okrytozalążkowych.
Gatunki: Salix alba, S. fragilis, S. caprea, S. triandra, S. pentandra, S. cinerea, S. aurita, S. silesiaca, S. viminalis, S.
eleagnos, S. purpurea, Populus tremula, P. alba, P. xcanescens, P. nigra, P. nigra 'Italica', P. simonii, P. simonii 'Fastigiata',
P. xcanadensis, P. ‘NE'
grupy 3, 4, 5, 7
- 13 listopada 2006
1, 2, 8
- 09 listopada 2006
6
- 10 listopada 2006
Zagadnienia do opracowania: Budowa anatomiczna pnia u roślin drzewiastych. Rozmieszczenie tkanek w obrębie pnia.
Gatunki: Betula pendula, B. pubescens, Alnus glutinosa, A. incana, A. viridis, Carpinus betulus, Corylus avellana, Fagus
sylvatica, Quercus robur, Q. cerris, Q. petraea, Q. rubra, Q. palustris, Castanea sativa, Juglans regia, J. nigra, Ulmus laevis,
U. glabra, U. minor.
grupy 3, 4, 5, 7
- 20 listopada 2006
1, 2, 8
- 16 listopada 2006
6
- 17 listopada 2006
Zagadnienia do opracowania: Budowa pędów i jej modyfikacje. Długopędy i krótkopędy. Typy wzrostu (rozgałęziania się)
pędów. Położenie pąków i blizn liściowych na pędach.
Gatunki: Prunus spinosa, P. padus, P. serotina, P. avium, P. cerasifera, P. mahaleb, Cotoneaster integerrimus, C. niger,
C. horizontalis, Crataegus monogyna, C. laevigata, C. pedicellata, C. flabellata. C. rhipidophylla
grupy 3, 4, 5, 7
1, 2, 8
6
- 27 listopada 2006
- 23 listopada 2006
- 24 listopada 2006
Zagadnienia do opracowania: Budowa organów rozmnażania generatywnego u okrytozalążkowych. Typy kwiatostanów.
Gatunki: Amelanchier sp., Spiraea salicifolia, Sorbaria sorbifolia, Malus sylvestris, Pyrus communis, Sorbus aucuparia,
S. aria, S. intermedia, S. torminalis, Rosa canina, R. pendulina, R. rugosa.
Ćwiczenie 8
-
grupy 3, 4, 5, 7
1, 2, 8
6
- 04 grudnia 2006
- 30 listopada 2006
- 01 grudnia 2006
Zagadnienia do opracowania: Budowa owoców. Typy owoców. Owocostany.
Gatunki: Ribes nigrum, R. rubrum, R. uva-crispa, R. alpinum, R. petraeum, R. aureum, Robinia pseudacacia, Gleditsia
triacanthos, Caragana arborescens, Laburnum anagyroides, Liriodendron tulipifera, Ailanthus altissima, Rhus typhina, Viscum
album, Morus alba, Berberis vulgaris, B. thunbergii, Mahonia aquifolium.
Ćwiczenie 9
-
grupy 3, 4, 5, 7
1, 2, 8
6
- 11 grudnia 2006
- 07 grudnia 2006
- 08 grudnia 2006
Zagadnienia do opracowania: Chorologia gatunków drzewiastych: zasięgi w Polsce i na świecie. Gatunki reliktowe. Gatunki
chronione.
Gatunki: Tilia cordata, T. platyphyllos, T. americana, T. tomentosa, Aesculus hippocastanum, Acer pseudoplatanus, A.
2
platanoides, A. campestris, A. saccharinum, A. negundo, Platanus x acerifolia, Euonymus europaeus, E. verrucosus,
Rhamnus cathartica, Frangula alnus, Daphne mezereum, Hippophae rhamnoides, Eleagnus angustifolia, Ilex aquifolium,
Staphylea pinnata.
Ćwiczenie 10
-
grupy 3, 4, 5, 7
- 18 grudnia 2006
1, 2, 8
- 14 grudnia 2006
6
- 15 grudnia 2006
Gatunki: Cornus sanguinea, C. mas, C. alba, Fraxinus excelsior, F. pennsylvanica, Ligustrum vulgare, Syringa vylgaris,
Sambucus nigra, S. racemosa, Viburnum opulus, V. lantana, Catalpa bignionioides, Lonicera xylosteum, L. nigra,
L. periclymenium, L. tatarica, Symphoricarpos albus, Rhododendron luteum.
Zaliczenie semestru.
E. Polecane książki
Książka J. Tomanka "Botanika Leśna" jest w dużej części poświęcona dendrologii. Jest to jednak opracowanie
bardzo stare. Nowsze wydania zostały wprawdzie poprawione i uzupełnione, ale mimo to książka ta nie jest obecnie
pełnowartościowym podręcznikiem do kursu dendrologii. Z tego powodu warto sięgnąć po inne opracowania. Jest ich ostatnio
bardzo wiele. Niestety, spora część książek dostępnych obecnie w księgarniach to dzieła o charakterze popularnym, (w czym
akurat nie ma nic złego), operujące nadmiernymi uproszczeniami, a niekiedy także pełne błędów, (co jest już znacznie
gorsze). Poniższa lista zawiera niektóre, polecane przez nas opracowania.
Wykaz niektórych książek do wykorzystania:
Aas G., Riedmiller A. 1993. Drzewa. Encyklopedia kieszonkowa. Muza S.A., Warszawa.
Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy. PWRiL, Warszawa.
Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy iglaste. PWRiL, Warszawa.
Godet J. D. 1998: Pędy i pąki. Multico, Warszawa.
Hejnowicz Z. 1973: Anatomia rozwojowa drzew. PWN, Warszawa.
Hejnowicz Z. 2002: Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych. PWN, Warszawa
Kościelny S., Sękowski B. 1971. Drzewa i krzewy klucze do oznaczania. PWRiL, Warszawa.
Monografie z serii: Nasze Drzewa Leśne. PWN, Warszawa & Poznań.
Pokorny J. 1992. Drzewa znane i mniej znane. BGW, Warszawa.
Pokorny J., Kaplicka J. 1980. Drzewa Europy Środkowej. PWRiL, Warszawa.
Seneta W., Dolatowski J. 2004. Dendrologia. PWN, Warszawa (także starsze wydania – np. 2003, 1997).
Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa.
Seneta W. 1991 - 1996. Drzewa i krzewy liściaste. PWN, Warszawa.
Szweykowska A., Szweykowski J. 2004: Botanika. PWN, Warszawa (także starsze wydania, np. 1997).
Zimmermann M. H., Brown C. L. 1981: Drzewa struktura i funkcje. PWN, Warszawa.
3
SYSTEMATYKA GATUNKÓW OBJĘTYCH PROGRAMEM
Nazwy jednostek taksonomicznych podano zgodnie z systematyką ujętą w pracy Mirka i in. (2002), uwzględniając
dodatkowo podział niektórych rodzin na podrodziny (Seneta i Dolatowski 2004). Synonimy nazw polskich i łacińskich dla
poszczególnych gatunków podane są w części szczegółowej. W nawiasach kwadratowych ujęto nazwy taksonów, które
nie zostały uwzględnione w kluczach do oznaczania.
Podgromada: Coniferophytina - Nagozalążkowe
Klasa: Ginkgoopsida - Miłorzębowe
Rząd: Ginkgoales - Miłorzębowce
Rodzina: Ginkgoaceae - Miłorzębowate
Rodzaj: Ginkgo - Miłorząb
G. biloba - M. dwuklapowy
Klasa: Pinopsida - Sosnowe
Rząd: Pinales - Sosnowce
Rodzina: Pinaceae - Sosnowate
Podrodzina: Abietoideae
Rodzaj: Abies - Jodła
A. alba - J. pospolita
A. concolor - J. jednobarwna
Rodzaj: Picea - Świerk
P. abies - Ś. pospolity
P. glauca - Ś. biały
P. omorika - Ś. serbski
P. pungens - Ś. kłujący
Rodzaj: Pseudotsuga - Daglezja
P. menziesii - D. zielona
Rodzaj: Tsuga - Choina
T. canadensis - C. kanadyjska
Podrodzina: Laricoideae
Rodzaj: Larix - Modrzew
L. decidua - M. europejski
L. decidua subsp. polonica - M. europejski polski
L. kaempferi - M. japoński
Podrodzina: Pinoideae
Rodzaj: Pinus - Sosna
P. banksiana - S. Banksa
P. cembra - S. limba
P. mugo - S. górska
P. nigra - S. czarna
P. ponderosa - S. żółta
[P. хrhaetica - S. drzewokosa]
P. rigida - S. smołowa
P. sylvestris - S. zwyczajna
P. strobus - S. wejmutka
Rodzina: Taxodiaceae - Cypryśnikowate
Rodzaj: Metasequoia - Metasekwoja
M. glyptostroboides - M. chińska
Rodzaj: Taxodium - Cypryśnik
T. distichum - C. błotny
Rodzina: Cupressaceae - Cyprysowate
Podrodzina: Cupressoideae - Cyprysowe
Rodzaj: Chamaecyparis - Cyprysik
Ch. lawsoniana - C. Lawsona
Ch. pisifera - C. groszkowy
Podrodzina: Juniperoideae - Jałowcowe
Rodzaj: Juniperus - Jałowiec
J. communis - J. pospolity
J. communis subsp. alpina - J. pospolity halny
J. sabina - J. sabiński
Podrodzina: Thujoideae - Żywotnikowe
Rodzaj: Thuja - Żywotnik
T. occidentalis - Ż. zachodni
T. orientalis - Ż. wschodni
T. plicata - Ż. olbrzymi
4
Rząd: Taxales - Cisowce
Rodzina: Taxaceae - Cisowate
Rodzaj: Taxus - Cis
T. baccata - C. pospolity
Podgromada: Magnoliophytina (Angiospermae) - Okrytozalążkowe
Klasa: Magnoliopsida (Dicotyledones) - Dwuliścienne
Podklasa: Hamamelididae - Oczarowe
Rząd: Hamamelidales - Oczarowce
Rodzina: Platanaceae - Platanowate
Rodzaj: Platanus - Platan
P. хhispanica - Platan klonolistny
Rząd: Fagales - Bukowce
Rodzina: Fagaceae - Bukowate
Rodzaj: Castanea - Kasztan
C. sativa - K. jadalny
Rodzaj: Fagus - Buk
F. sylvatica - B. pospolity
Rodzaj: Quercus - Dąb
Q. cerris - D. burgundzki
Q. palustris - D. błotny
Q. petraea - D. bezszypułkowy
[Q. pubescens - D. omszony]
Q. robur - D. szypułkowy
Q. rubra - D. czerwony
Rząd: Betulales - Brzozowce
Rodzina: Betulaceae - Brzozowate
Rodzaj: Betula - Brzoza
[B. humilis - B. niska]
[B. nana - B. karłowata]
[B. oycoviensis - B. ojcowska]
B. pendula - B. brodawkowata
B. pubescens - B. omszona
[B. pubescens subsp. carpatica - B. omszona karpacka]
Rodzaj: Alnus - Olsza
A. glutinosa - O. czarna
A. incana - O. szara
A. viridis - O. zielona
Rodzina: Corylaceae - Leszczynowate
Rodzaj: Corylus - Leszczyna
C. avellana - L. pospolita
Rodzaj: Carpinus - Grab
C. betulus - G. pospolity
Rząd: Urticales - Pokrzywowce
Rodzina: Ulmaceae - Wiązowate
Rodzaj: Ulmus - Wiąz
U. glabra - W. górski
U. laevis - W. szypułkowy
U. minor - W. polny
Rodzina: Moraceae - Morwowate
Rodzaj: Morus - Morwa
M. alba - M. biała
Rząd: Juglandales - Orzechowce
Rodzina: Juglandaceae - Orzechowate
Rodzaj: Juglans - Orzech
J. nigra - O. czarny
J. regia - O. włoski
Podklasa: Dilleniidae - Ukęślowe
Rząd: Salicales - Wierzbowce
Rodzina: Salicaceae - Wierzbowate
Rodzaj: Populus - Topola
P. alba - T. biała
P. tremula - T. osika
P. хcanescens - T. szara
P. nigra - T. czarna
5
P. nigra 'Italica' - T. czarna włoska
P. хcanadensis - grupa mieszańców
P. хc. 'Marilandica' - T. holenderska
P. хc. 'Robusta' - T. bujna
P. хc. 'Serotina' - T. późna
P. simonii - T. Simona
P. simonii 'Fastigiata' - T. chińska odm. stożkowa
P. 'NE' - grupa mieszańców
Rodzaj: Salix - Wierzba
S. alba - W. biała
S. aurita - W. uszata
S. caprea - W. iwa
S. cinerea - W. szara
S. eleagnos - W. siwa.
S. fragilis - W. krucha
[S. lapponum - W. lapońska]
[S. myrtilloides - W.borówkolistna]
S. pentandra - W. laurowa
S. purpurea - W. purpurowa
S. silesiaca - W. śląska
S. triandra - W. trójpręcikowa
S. viminalis - W. wiciowa
Rząd: Malvales - Ślazowce
Rodzina: Tiliaceae - Lipowate
Rodzaj: Tilia - Lipa
T. cordata - L. drobnolistna
T. platyphyllos - L. szerokolistna
T. tomentosa - L. srebrzysta
Rząd: Thymelaeales - Wawrzynkowce
Rodzina: Thymelaeaceae - Wawrzynkowate
Rodzaj: Daphne - Wawrzynek
D. mezereum - W. wilczełyko
Rodzina: Elaeagnaceae - Oliwnikowate
Rodzaj: Elaeagnus - Oliwnik
E. angustifolia - O. wąskolistny
Rodzaj: Hippophaë - Rokitnik
H. rhamnoides - R. zwyczajny
Rząd: Ericales - Wrzosowce
Rodzina: Ericaceae - Wrzosowate
Rodzaj: Rhododendron - Różanecznik
R. luteum - R. żółty
Podklasa: Magnoliidae - Magnoliowe
Rząd: Magnoliales - Magnoliowce
Rodzina: Magnoliaceae - Magnoliowate
Rodzaj: Liriodendron - Tulipanowiec
L. tulipifera - T. amerykański
Rząd: Ranunculales - Jaskrowce
Rodzina: Ranunculaceae - Jaskrowate
Rodzaj: Clematis - Powojnik
[C. alpina - P. alpejski]
Rodzina: Berberidaceae - Berberysowate
Rodzaj: Berberis - Berberys
B. vulgaris - B. zwyczajny
B. thunbergii - B. Thunberga
Podklasa: Rosidae - Różowe
Rząd: Rosales - Różowce
Rodzina: Rosaceae - Różowate
Podrodzina: Spiraeoideae - Tawułowe
Rodzaj: Sorbaria - Tawlina
S. sorbifolia - T. jarzębolistna
Rodzaj: Spiraea - Tawuła
S. salicifolia - T. wierzbolistna
[S. media - T. średnia]
Podrodzina: Pomoideae - Jabłkowe
6
Rodzaj: Cotoneaster - Irga
C. horizontalis - I. pozioma
C. integerrimus - I. pospolita
C. niger - I. czarna
[C. tomentosus - I. kutnerowata]
Rodzaj: Crataegus - Głóg
C. flabellata - G. wachlarzowaty
C. laevigata - G. dwuszyjkowy
C. monogyna - G. jednoszyjkowy
C. pedicellata - G. szypułkowy
C. rhipidophylla - G. odgiętodziałkowy
Rodzaj: Malus - Jabłoń
M. sylvestris - J. dzika
Rodzaj: Pyrus - Grusza
P. pyraster - G. polna
Rodzaj: Sorbus - Jarząb
S. aria - J. mączny
S. aucuparia - J. pospolity
[S. chamaemespilus - J. nieszpułkowy]
S. intermedia - J. szwedzki
S. torminalis - J. brekinia
Podrodzina: Rosoideae - Różowe
Rodzaj: Rosa - Róża
R. canina - R. dzika
R. pendulina - R. alpejska
R. rugosa - R. pomarszczona
Podrodzina: Prunoideae - Śliwowe
Rodzaj: Cerasus - Wiśnia
C. avium - W. ptasia
[C. fruticosa - W. karłowata]
C. mahaleb - W. wonna
Rodzaj: Padus - Czeremcha
P. avium - Cz. zwyczajna
[P. petraea - Cz. skalna]
P. serotina - Cz. amerykańska
Rodzaj: Prunus - Śliwa
P. cerasifera - Ś. wiśniowa
P. spinosa - Ś. tarnina
Rząd: Grossulariales - Agrestowce
Rodzina: Grossulariaceae - Agrestowate
Rodzaj: Ribes - Porzeczka
R. alpinum - P. alpejska
R. aureum - P. złota
R. nigrum - P. czarna
R. petraeum - P. skalna
R. rubrum - P. zwyczajna
R. spicatum - P. czerwona
R. uva-crispa - P. agrest
Rząd: Fabales - Strączkowce
Rodzina: Fabaceae - Strączkowe
Rodzaj: Caragana - Karagana
C. arborescens - K. syberyjska
Rodzaj: Gleditsia - Iglicznia
G. triacanthos - I. trójcierniowa
Rodzaj: Laburnum - Złotokap
L. anagyroides - Z. pospolity
Rodzaj: Robinia - Robinia
R. pseudoacacia - R. akacjowa
Rząd: Rutales - Rutowce
Rodzina: Anacardiaceae - Nanerczowate
Rodzaj: Rhus - Sumak
R. typhina - Sumak octowiec
Rodzina: Simaroubaceae - Biegunecznikowate
Rodzaj: Ailanthus - Bożodrzew
7
A. altissima - B. gruczołowaty
Rząd: Sapindales - Mydłodrzewowce
Rodzina: Aceraceae - Klonowate
Rodzaj: Acer - Klon
A. campestre - K. polny
A. negundo - K. jesionolistny
A. platanoides - K. pospolity
A. pseudoplatanus - K. jawor
A. saccharinum - K. srebrzysty
Rodzina: Staphyleaceae - Kłokoczkowate
Rodzaj: Staphylea - Kłokoczka
S. pinnata - K. południowa
Rodzina: Hippocastanaceae - Kasztanowcowate
Rodzaj: Aesculus - Kasztanowiec
A. hippocastanum - K. pospolity
Rząd: Cornales - Dereniowce
Rodzina: Cornaceae - Dereniowate
Rodzaj: Cornus - Dereń
C. alba - D. biały
C. mas - D. jadalny
C. sanguinea - D. świdwa
Rząd: Celastrales - Dławiszowce
Rodzina: Aquifoliaceae - Ostrokrzewowate
Rodzaj: Ilex - Ostrokrzew
I. aquifolium - O. kolczasty
Rodzina: Celastraceae - Dławiszowate
Rodzaj: Euonymus - Trzmielina
E. europaea - T. pospolita
E. verrucosa - T. brodawkowata
Rząd: Rhamnales - Szakłakowce
Rodzina: Rhamnaceae - Szakłakowate
Rodzaj: Rhamnus - Szakłak
R. cathartica - Sz. pospolity
Rodzaj: Frangula - Kruszyna
F. alnus - K. pospolita
Rząd: Santalales - Sandałowce
Rodzina: Loranthaceae - Gązewnikowate
Rodzaj: Viscum - Jemioła
V. album - J. pospolita
Podklasa: Asteridae - Astrowe
Rząd: Oleales - Oliwkowce
Rodzina: Oleaceae - Oliwkowate
Rodzaj: Fraxinus - Jesion
F. excelsior - J. wyniosły
F. pennsylvanica - J. pensylwański
Rodzaj: Syringa - Lilak
S. vulgaris - L. pospolity
Rodzaj: Ligustrum - Ligustr
L. vulgare - L. pospolity
Rząd: Dipsacales - Szczeciowce
Rodzina: Caprifoliaceae - Przewiertniowate
Rodzaj: Sambucus - Bez
S. nigra - B. czarny
S. racemosa - B. koralowy
Rodzaj: Viburnum - Kalina
V. opulus - K. koralowa
V. lantana - K. hordowina
Rodzaj: Symphoricarpos - Śnieguliczka
S. albus - Ś. biała
Rodzaj: Lonicera - Suchodrzew i Wiciokrzew
L. xylosteum - S. pospolity
L. tatarica - S. tatarski
L. nigra - S. czarny
L. periclymenum - W. pomorski
8
KLUCZE DO OZNACZANIA I OPISY GATUNKÓW
0a. KLUCZ DO OZNACZANIA WYBRANYCH GATUNKÓW NA PODSTAWIE PĘDÓW
1. Aparat asymilacyjny w postaci liści ................................................................................................................... Ginkgo biloba
1*. Aparat asymilacyjny w postaci igieł ..................................................................................................................................... 2
2. Brak krótkopędów. Igły na długopędach i pędach bocznych występują pojedynczo igieł .................................... 3
3. Igły ułożone skrętolegle. Pąki bardzo małe, ukryte u nasady pędów bocznych ........................................
.........................................................................................................................................Taxodium distichum
3*. Igły ułożone nakrzyżlegle. Pąki do około 0,5 cm długości, odstające prawie prostopadle od pędów,
wyrastają najczęściej parami u nasady pędów bocznych igieł ................. Metasequoia glyptostroboides
2*. Pędy zróżnicowane na długopędy i krótkopędy. Na długopędach igły występują pojedynczo, a na krótkopędach
wyrastają w pęczkach po kilkanaście lub kilkadziesiąt igieł ....................................................................................... 3
3. Igły pokryte nalotem woskowym, barwy od szarozielonej do niebieskawej. Najmłodsze odcinki
długopędów lekko różowe, często także z nalotem woskowym igieł ..................................Larix kaempferi
3*. Igły i pędy bez nalotu woskowego. Igły zielone, pędy żółtawe igieł ..........................................................
............................................................................................ Larix decidua i Larix decidua subsp. polonica
0b. KLUCZ DO OZNACZANIA WYBRANYCH GATUNKÓW NA PODSTAWIE SZYSZEK
1. Z kwiatów żeńskich powstają duże (około 1,5 cm długości) nasiona zamknięte w osnówce ...................... Ginkgo biloba
1*. Ze zdrewniałych kwiatów żeńskich powstają szyszki ......................................................................................................... 2
2. Łuski nasienne i łuski wspierające zrośnięte ze sobą. Brzegi zrośniętych łusek stykają się ze sobą, tworząc
zewnętrzną powierzchnię zamkniętych szyszek ........................................................................................................... 3
3. Szyszki kuliste lub owalne; wyrastają na krótkich szypułkach i rozpadają się na fragmenty uwalniając
nasiona. .........................................................................................................................Taxodium distichum
3*. Szyszki owalne, zwykle z nieco zaostrzonym wierzchołkiem. Wyrastają na długich (2-5 cm)
szypułkach. Otwierają się uwalniając nasiona i opadają w całości .......... Metasequoia glyptostroboides
2*. Łuski nasienne i wspierające nie zrastają się (wspierające mogą być schowane we wnętrzu szyszki i
niewidoczne). Brzegi łusek nie stykają się ze sobą szyszek ...................................................................................... 3
3. Brzegi łusek nasiennych silnie wygięte na zewnątrz szyszek lub wywinięte. U starszych szyszek łuski
często pękają i dzielą się na postrzępione włókna ..............................................................Larix kaempferi
3*. Brzegi łusek nasiennych nasiennych nieznacznie wygięte na zewnątrz, proste lub wygięte do wewnątrz
szyszek. Łuski trwałe, nie pękają i nie dzielą się na włókna ........................................................................ 4
4. Szyszki długości 2-4 cm, podłużne. Brzegi łusek nasiennych w środkowej i dolnej części
szyszek proste lub lekko wygięte na zewnątrz .......................................................... Larix decidua
4*. Szyszki długości 1,5-3 cm, owalne lub kuliste. Brzegi wszystkich łusek nasiennych zagięte
lekko do wewnątrz szyszek ........................................................... Larix decidua subsp. polonica
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: GINKGO - MIŁORZĄB
Ginkgo biloba L. - Miłorząb dwuklapowy (M. chiński, M. dwudzielny)
Drzewa do 40 m wysokości (w Polsce do około 30 m, zwykle znacznie niższe). Długopędy ulistnione skrętolegle.
Na krótkopędach liście skupione po kilka. Liście o zmiennym kształcie - od dwuklapowych z wcięciem w środku do
nieklapowanych w kształcie wachlarzy - osadzone na długich ogonkach. Unerwienie liści dychotomiczne (widlaste - cecha
charakterystyczna!). Gatunek dwupienny. Kwiaty męskie zebrane w kotki; żeńskie niepozorne, na długich szypułkach,
zazwyczaj złożone z dwóch odkrytych zalążków. Kwitnie w V-VI. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w kulistych, zółtych
osnówkach o średnicy około 2-2,5 cm Dojrzała osnówka rozkładając się wydziela cuchnący kwas masłowy. Starsze
drzewa mogą wytwarzać na pniu i konarach narośla, które po zetknięciu z glebą zakorzeniają się.
WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Chin. Gatunek reliktowy. W Chinach okazy żeńskie są uprawiane jak
drzewa owocowe. Gatunek często uprawiany również do wykorzystania w przemyśle farmaceutycznym. W Polsce często
wysadzany w zieleni miejskiej (spotyka się głównie osobniki męskie).
Rodzaj: METASEQUOIA - METASEKWOJA
Metasequoia glyptostroboides HU & W. C. CHENG - Metasekwoja chińska
Drzewa do około 35 (45) m wysokości. W Polsce znacznie niższe - do około 25 m, ale są to okazy młode
(najstarsze około 60 lat), które jeszcze nie osiągnęły maksymalnych rozmiarów. Pokrój stożkowaty. Pień rozszerzający się
u podstawy. Długopędy drewnieją, a wyrastające z nich pędy boczne w większości nie drewnieją i opadają wraz z igłami.
Pędy boczne wyrastają często parami, ale nie zawsze regularnie na całej długości długopędów. Pąki bardzo
charakterystyczne - długości do około 0,5 cm, odstające prawie prostopadle od pędów; powstają parami u nasady pędów
bocznych. Igły ułożone nakrzyżlegle, obustronnie zielone, spłaszczone na przekroju, o zmiennej długości (u starszych
drzew 1,5-3,0 cm, u młodych drzew mogą być znacznie dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwiaty męskie w kątach igieł
drewniejących pędów bocznych, żeńskie skupione w szyszeczki na końcach krótkich pędów bocznych. Kwitnie w V. Z
kwiatów żeńskich powstają niewielkie (1-3 cm) szyszki, zwisające na długich (2-5 cm) szypułkach. Szyszki kształtu
9
owalnego, często z zaostrzonym wierzchołkiem; złożone ze zrośniętych łusek nasiennych i wspierających; otwierają się na
drzewie wysypując nasiona a potem opadają w całości. Gatunek podobny do cypryśnika.
WYSTĘPOWANIE: na terenach podmokłych i nad rzekami w Chinach na wysokości 700-1400 m n.p.m. W Polsce
sadzona eksperymentalnie w lasach ze względu na szybki wzrost. Wysadzana także w zieleni miejskiej.
Rodzaj: TAXODIUM - CYPRYŚNIK
Taxodium distichum (L.) RICH. - Cypryśnik błotny
Drzewa do około 45 m wysokości; w Polsce zazwyczaj dużo niższe - do około 20-25 m Pokrój zwykle stożkowaty starsze drzewa mają jednak zwykle szersze korony. Pień rozszerzający się u podstawy. Drzewa rosnące na terenach
podmokłych wykształcają bardzo charakterystyczne korzenie oddechowe (pneumatofory), których rola nie jest całkowicie
wyjaśniona - prawdopodobnie oprócz wymiany gazowej pełnią one jeszcze inne funkcje. Długopędy drewnieją a
wyrastające na nich skrętolegle pędy boczne opadają na zimę wraz z igłami. Na starszych gałęziach mogą pojawiać się
krótkopędy. Pąki bardzo małe, ukryte u podstawy pędów bocznych. Igły spłaszczone na przekroju i krótkie (1,0-2,0 cm),
obustronnie zielone z zaostrzonym wierzchołkiem, ułożone skrętolegle. Kwiaty zwykle na końcach długopędów - męskie w
długich wiechach, żeńskie prawie siedzące. Kwitnie w III-IV. Z kwiatów żeńskich powstają nieregularnie kuliste lub lekko
owalne szyszki (średnicy 1-3 cm) o zrośniętych łuskach nasiennych i wspierających. Szyszki rozpadają się na fragmenty
uwalniając nasiona. Gatunek przypominający metasekwoję.
WYSTĘPOWANIE: południowo-wschodnia część USA na terenach bagiennych i zalewowych wzdłuż Atlantyku i w
głębi lądu. W Polsce rzadko wysadzany w zieleni miejskiej.
Rodzaj: LARIX - MODRZEW
Larix decidua MILL. (L. europaea DC.) - Modrzew europejski (M. pospolity)
Drzewa do 45 (50) m wysokości, zwykle o dość wąskim pokroju. Młode długopędy barwy żółtawej, pozbawione
nalotu woskowego. Igły na długopędach i krótkopędach zielone, bez nalotu woskowego, do 4 cm długości (na pędach
szczytowych mogą być dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki zmiennej wielkości i kształtu; zwykle
wydłużone (2,5-5 cm długości); jajowate lub owalne; rzadko prawie okrągłe. Łuski nasienne w środkowej i dolnej części
szyszek proste lub lekko odgięte na zewnątrz. Mogą być słabo owłosione u nasady. Łuski wspierające krótsze od
nasiennych, ale często widoczne. Nasiona oskrzydlone.
WYSTĘPOWANIE: góry środkowej i zachodniej Europy, głównie Alpy i Karpaty. W Alpach tworzy lasy wraz z
sosną limbą i świerkiem pospolitym. W Polsce naturalnie występuje najprawdopodobniej jedynie w Tatrach. Na niżu
często sadzony w lasach w miejsce podgatunku polskiego. Niezbyt częsty gatunek w zieleni miejskiej.
W lasach i uprawach leśnych (zwłaszcza na terenach północno-zachodniej Polski, ale również na południu) można często
spotkać wysadzone celowo lub powstałe spontanicznie mieszańce tego gatunku z modrzewiem japońskim (Larix
×eurolepis HENRY - m eurojapoński) o cechach pośrednich. Mieszańce te były sadzone ze względu na szybki przyrost i
dużą odporność na raka modrzewiowego.
Larix decidua subsp. polonica (RACIB.) DOMIN (L. polonica RACIB.) - Modrzew europejski polski (M. polski)
Drzewo do 35 (40) m wysokości, zwykle o dość wąskim pokroju. Młode długopędy barwy żółtawej, pozbawione
nalotu woskowego. Igły na długopędach i krótkopędach zielone, bez nalotu woskowego, do 4 cm długości (na pędach
szczytowych mogą być dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki małe, zwykle kuliste lub owalne (zwykle
1,5-3 cm średnicy). Łuski nasienne w środkowej i dolnej części zagięte do wewnątrz szyszki. Mogą być owłosione u
nasady. Łuski wspierające krótsze od nasiennych, ale często widoczne. Nasiona oskrzydlone.
WYSTĘPOWANIE: naturalny zasięg trudny do odtworzenia wskutek wyniszczenia tego gatunku i zastępowania
go przez typowego modrzewia europejskiego. Wyspowe stanowiska w środkowej Europie (Polska, Słowacja, Ukraina,
Rumunia). W Polsce przede wszystkim w południowo-wschodniej i centralnej części kraju - Góry Świętokrzyskie,
Podkarpacie. Niezbyt częsty gatunek w zieleni miejskiej.
Larix kaempferi (LAMB.) CARRIÉRE [L. japonica CARRIÉRE, L. leptolepis (SIEBOLD & ZUCC.) ENDL.] - Modrzew
japoński
Drzewo do 30(35) m wysokości, w Polsce zwykle znacznie niższe - maksymalnie do 25 m Korony zwykle szerokie,
zwłaszcza u starszych drzew. Młode długopędy z nalotem woskowym, barwy różowej. Igły szarozielone do niebieskawych
od pokrywającego je nalotu woskowego. Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki małe (2-3 cm średnicy),
najczęściej kuliste lub owalne. Łuski nasienne mocno wygięte na zewnątrz - wyraźnie odstające. Łuski wspierające
krótkie, schowane we wnętrzu szyszki. Łuski nasienne starych szyszek często pękają, rozdzielając się na liczne włókna.
Nasiona oskrzydlone.
WYSTĘPOWANIE: górskie rejony wyspy Honsiu (Japonia). Gatunek często sadzony w zieleni miejskiej.
Spotykany również w lasach. Lokalnie bardzo liczne są jego mieszańce z modrzewiem europejskim - (Larix хeurolepis
HENRY - m. eurojapoński).
10
I - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW PINUS I PICEA NA PODSTAWIE PĘDÓW
1. Wszystkie igły wyrastają pojedynczo ................................................................................................................................ Picea
1*. Wszystkie igły zebrane w pęczkach po 2, 3 lub 5, na zredukowanych krótkopędach .................................................. Pinus
Ia - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJU PICEA
1. Igły z dwoma białymi paskami woskowego nalotu od spodu ........................................................................... Picea omorika
1*. Igły pozbawione białych pasków od spodu ............................................................................................................................ 2
2. Igły dł. 2 - 3 cm, ostro zakończone i kłujące ...................................................................................... Picea pungens
2*. Igły dł. do 2 cm, zakończone tępo lub słabo kłujące ................................................................................................ 3
3. Pędy jednoroczne barwy białawej ............................................................................................ Picea glauca
3*. Pędy jednoroczne barwy żółtej lub żółtobrązowej..................................................................... Picea abies
Ib - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJU PINUS
1. Igły zebrane po 5 na krótkopędzie .......................................................................................................................................... 2
2. Korowina na pędach gładka i błyszcząca ............................................................................................ Pinus strobus
2*. Korowina na pędach szorstka i matowa ............................................................................................. Pinus cembra
1*. Igły zebrane po 2 lub 3 na krótkopędzie................................................................................................................................. 2
2. Igły zebrane po 3 na krótkopędzie ............................................................................................................................. 3
3. Igły do 12 cm długości ............................................................................................................... Pinus rigida
3*. Igły od 12 do 25 cm długości........................................................................................... Pinus ponderosa
2*. Igły zebrane po 2 na krótkopędzie ............................................................................................................................ 3
3. Igły skręcone wzdłuż osi długiej, z sinym nalotem po wewnętrznej stronie ....................... Pinus sylvestris
3*. Igły nie są skręcone i nie mają sinego nalotu ............................................................................................. 4
4. Igły powyżej 7 cm długości............................................................................................ Pinus nigra
4*. Igły poniżej 7 cm długości .............................................................................................................. 5
5. Igły spłaszczone i wygięte ...................................................................... Pinus banksiana
5*. Igły nie spłaszczone i proste ......................................................................... Pinus mugo
II - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW PINUS I PICEA NA PODSTAWIE SZYSZEK
1. Szyszki bez tarczek na łuskach nasiennych..................................................................................................................... Picea
1*. Szyszki z tarczkami na łuskach nasiennych .................................................................................................................. Pinus
IIa - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJU PICEA
1. Szyszki powyżej 6 cm długości ................................................................................................................................................ 2
2. Szyszki zwykle powyżej 10 cm długości, łuski nasienne stosunkowo sztywne; końce łusek całobrzegie .................
...................................................................................................................................................................... Picea abies
2*. Szyszki zwykle poniżej 10 cm długości, łuski nasienne stosunkowo elastyczne, często postrzępione na końcach
................................................................................................................................................................ Picea pungens
1*. Szyszki poniżej 6 cm długości ................................................................................................................................................ 2
2. Szyszki walcowate, o łuskach całobrzegich........................................................................................... Picea glauca
2*. Szyszki wąsko jajowate, o łuskach drobno ząbkowanych ................................................................ Picea omorica
IIb - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJU PINUS
1. Piramidki osadzone na końcach tarczek ................................................................................................................................. 2
2. Szyszki jajowate, do 8 cm długości, o krótkich, grubych łuskach nasiennych .................................... Pinus cembra
2*. Szyszki wydłużone, do 20 cm długości, o wydłużonych, cienkich łuskach nasiennych .................... Pinus strobus
1*. Piramidki osadzone w środkowych częściach tarczek .......................................................................................................... 2
2. Piramidki (przynajmniej na części tarczek) barwy popielatej z ciemną obwódką, barwy ciemnobrązowej, szyszki dł.
2-6 cm .......................................................................................................................................................... Pinus mugo
2*. Piramidki bez obwódek, barwy jasnobrązowej lub szarej, szyszki dł. 3-12 cm; ..................................................... 3
3. Piramidki z kolczastymi wyrostkami, szyszki o dł. 5-12 cm ......................................................................... 4
4. Wierzchnia strona łusek nasiennych (za tarczką) barwy czarnej; kolczaste wyrostki łatwo
odpadają od piramidek ...................................................................................................... Pinus nigra
4*. Wierzchnia strona łusek nasiennych barwy brązowej; kolczaste wyrostki silnie przytwierdzone do
piramidek ............................................................................................................................................. 5
5. Szyszki oderwane od pędu pozostawiają na nim kilka łusek, przez co nasada szyszki jest
niekompletna ............................................................................................. Pinus ponderosa
5*. Szyszki są odrywane od pędu wraz z kawałkiem drewna; nasady otwartych szyszek
zwykle płaskie ..................................................................................................... Pinus rigida
3*. Piramidki bez kolczastych wyrostków, szyszki o długości 2-8 cm ............................................................ 4
4. Szyszki o tarczkach żółtobrązowych, błyszczących ............................................ Pinus banksiana
4*. Szyszki o tarczkach szarych, matowych ............................................................. Pinus sylvestris
11
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: PICEA - ŚWIERK
Picea abies Karst. (Picea excelsa Link) - świerk pospolity
Drzewo do ok. 50 m wysokości. Pędy nagie lub słabo owłosione, żółtawe, żółtobrązowe, bruzdowane. Igły, dł. 1-2,5
cm, ciemnozielone i połyskujące, kłujące. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki duże, 10-15 (20) cm,
zwisające, dojrzewają w pierwszym roku.
WYSTĘPOWANIE - środkowa, północna i północno-wschodnia Europa. W górach do 2000 m n.p.m. (Alpy). Jedyny
rodzimy gatunek świerka. W Polsce ma dwa ośrodki występowania: niżowy, obejmujący przede wszystkim Polskę północnowschodnią i wyżynny, obejmujący Polskę południową (Podkarpacie i góry). Tworzy jednogatunkowe drzewostany na niżu i w
górach (bory świerkowe) lub mieszane, głównie z sosną, brzozą, jodłą i bukiem.
Picea glauca Voss (P. canadensis B.S.P.; P. alba Link.) - świerk biały
Drzewo do 30 m wysokości (w naszych warunkach znacznie niższe). Pędy nagie, prawie białe, kremowe lub
jasnoszare, pokryte najczęściej nalotem woskowym. Igły dł. 10-20 mm, matowe, sinozielone, nie kłujące. Roztarte, świeże igły
mają zapach przypominający czarna porzeczkę. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 3-6 cm,
walcowate o całobrzegich, elastycznych łuskach.
WYSTĘPOWANIE - Kanada i północno-wschodnia część USA. W górach do 1500 m n.p.m. W Europie uprawiany
od XVIII wieku, najczęściej w parkach i jako drzewo wysadzane w żywopłotach.
Picea omorika Purk. - świerk serbski
Drzewo do 30 m wysokości, o wąskiej, strzelistej koronie. Pędy brązowe, owłosione. Igły dł. 1-2 cm, spłaszczone,
tępo zakończone, z dwoma białymi paskami po spodniej stronie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł.
3-6 cm, jajowate o drobno ząbkowanych łuskach. Młode szyszki barwy fioletowej do prawie czarnej, dojrzałe brązowe.
WYSTĘPOWANIE - relikt trzeciorzędowy, obecnie występuje tylko w górach Bośni i Serbii, na skałach wapiennych.
Gatunek uprawiany w naszych warunkach jako drzewo ozdobne.
Picea pungens Engelm. - świerk kłujący
Drzewo do ok. 45 m wysokości (w naszych warunkach znacznie niższe). Pędy nagie, głęboko bruzdowane. Igły dł. 23 cm, mocno kłujące, o wyraźnie zaostrzonych wierzchołkach. Barwa igieł jest zmienna u różnych odmian: sinozielona,
niebieskawa lub srebrzysta (od nalotu woskowego). Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 6-10 cm,
jasnobrązowe o cienkich, elastycznych łuskach, często postrzępionych na brzegach.
WYSTĘPOWANIE - zachodnia część USA (Góry Skaliste). W górach do wysokości 3300 m n.p.m. Nie tworzy
czystych drzewostanów. Jedno z najczęściej uprawianych drzew ozdobnych ("świerk srebrny"), dobrze znosi warunki
klimatyczne Polski.
RODZAJ PINUS - SOSNA
Podrodzaj: Strobus (Haploxylon)
Gatunki te posiadają w igłach tylko 1 wiązkę łykodrzewną a igły zebrane są po 5 na krótkopędach. Piramidki
osadzone na końcach tarczek.
Pinus cembra L. - sosna limba (limba)
Drzewo do 25 m wysokości. Pędy jednoroczne rdzawo owłosione. Igły dł. 5-12 cm, zebrane po 5 na krótkopędach, z
białymi paskami na wewnętrznych powierzchniach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki jajowate, dł. 5-8
cm, fioletowe przed dojrzeniem. Szyszki opadają w całości (zwykle wiosną trzeciego roku) i rozpadają się na ziemi. Nasiona
bez skrzydełek - do rozsiewania przyczyniają się też odżywiające się nimi orzechówki.
WYSTĘPOWANIE - Alpy i Karpaty. W Polsce tylko w Tatrach - reliktowy bór limbowy. Gatunek chroniony.
Pinus strobus L. - sosna wejmutka
Drzewo do ok. 70 m wysokości, (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy cienkie, gładkie, prawie nagie lub drobno
owłosione. Igły dł. 5-12 cm, zebrane po 5 na krótkopędach. Szyszki wydłużone (dł. 10-15 cm), zwykle wygięte, o wydłużonych
łuskach nasiennych; dojrzewają w drugim roku po kwitnieniu. Nasiona oskrzydlone.
WYSTĘPOWANIE - tworzy rozległe drzewostany w północno-wschodniej części Kanady i USA. W Polsce spotykana
jako drzewo ozdobne i w uprawach leśnych, chociaż obecnie na niewielką skalę ze względu na rdzę wejmutkowoporzeczkową, powodującą zamieranie drzew.
Podrodzaj: Pinus (Diploxylon)
Gatunki te posiadają igły z 2 wiązkami łykodrzewnymi i różną ilość igieł na krótkopędach. Piramidki osadzone w
środkowej części tarczek.
Pinus banksiana Lamb. - sosna Banksa
Drzewo do ok. 27 m wysokości (w naszych warunkach zwykle niższe, może też przyjmować formę krzewiastą). Igły
dł. 2-4 cm, zwykle łukowato wygięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 2-5 cm, zwykle
niesymetryczne, wygięte ku wierzchołkowi pędu. Pozostają przez wiele lat zamknięte na drzewach i często otwierają się tylko
z zewnętrznej strony. Tarczki jasne i błyszczące, płaskie.
WYSTĘPOWANIE - Kanada i północno - wschodnia część USA. Gatunek pionierski. Bez większego znaczenia
gospodarczego w Polsce.
12
Pinus mugo Turra (P. montana Mill.) - sosna górska (kosodrzewina, kosówka)
Gatunek bardzo zmienny - wyróżniono kilka odmian, w tym odmiany drzewiaste. Opis odnosi się do P. mugo var.
mughus. Krzew do 3 m wysokości. Pędy nagie i grubsze niż w przypadku sosny pospolitej. Igły zebrane po 2 na
krótkopędach, dł. 3-7 cm, gęsto ułożone na pędach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 2-6 cm,
dojrzewają w 3 roku po kwitnieniu. Dojrzałe szyszki barwy ciemnobrązowej. Tarczki z małym wyrostkiem na piramidkach.
Piramidki barwy popielatej z ciemną obwódką.
WYSTĘPOWANIE - Alpy, Karpaty, Bałkany, Sudety. W Polsce rośnie w Tatrach na wys. 1500 -1800 m n.p.m., na
Babiej Górze na wys. 1350-1650 m n.p.m., w Karkonoszach i w masywie Pilska. W Karpatach i Sudetach tworzy oddzielne
piętro roślinne, powyżej regla górnego. Gatunek chroniony.
Pinus nigra Arn. - sosna czarna
Gatunek zmienny - najczęściej u nas spotykana jest odmiana austriacka (P. nigra var. austriaca). Drzewo do 50 m
wysokości. Pędy nagie i bez nalotu. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 7-15 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek
jednopienny. Szyszki dł. 5-12 cm, dojrzewające w drugim lub trzecim roku po kwitnieniu. łuski barwy czarnej od strony górnej;
tarczki jasne, żółtobrązowe i wypukłe. Na piramidkach łatwo odłamujące się kolczaste wyrostki.
WYSTĘPOWANIE - góry południowej i środkowej Europy, Azja Mniejsza i Krym. Tworzy lite i mieszane drzewostany.
Spośród iglastych jest to najważniejszy gatunek introdukowany, wysadzany w rejonach przemysłowych w Polsce.
Pinus ponderosa Dougl. - sosna żółta
Drzewo do ok. 70 m wysokości. Pędy grube i nagie. Igły dł. 12-25 cm, po 3 na krótkopędach (wyjątkowo po 2). Kwiaty
rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 7-12 cm, z kolczastymi wyrostkami na piramidkach. Odrywane od pędu
pozostawiają na nim kilka dolnych łusek.
WYSTĘPOWANIE - zachodnia część USA. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny.
[Pinus xrhaetica Brügger (P. mugo x P. sylvestris) - sosna błotna]
Naturalny mieszaniec kosodrzewiny (s.l.) i sosny pospolitej o cechach pośrednich pomiędzy gatunkami rodzicielskimi.
WYSTĘPOWANIE - w Tatrach i w Borach Nowotarskich. Gatunek chroniony.
Pinus rigida Mill. - sosna smołowa
Drzewo do ok. 20 m wysokości. Na pniu i konarach występują charakterystyczne kępki pędów odroślowych. Pędy
nagie, silnie bruzdowane. Igły dł. 7-14 cm, zebrane po 3 na krótkopędach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny.
Szyszki dł. 5-12 cm, często zebrane w okółkach po 3-4 sztuki, trudne do oderwania od pędu. Piramidki opatrzone wyraźnym,
trwałym, kolczastym wyrostkiem.
WYSTĘPOWANIE - północno-wschodnia część USA. Gatunek pionierski. Bez większego znaczenia gospodarczego.
Pinus sylvestris L. - sosna zwyczajna
Drzewo do 40 m wysokości. Pędy nagie. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 4-7 cm, często skręcone wokół osi
długiej, z nalotem woskowym na powierzchni. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki bardzo zmienne, dł.
2,5-7 cm, o wąskich i sztywnych łuskach, dojrzewające w drugim roku po kwitnieniu. Tarczki matowe, szare, od płaskich do
stożkowo uwypuklonych.
WYSTĘPOWANIE - Europa od Pirenejów do Uralu i Azja do wybrzeży Morza Ochockiego. Obejmuje swym
zasięgiem całą Polskę z wyjątkiem wyższych partii gór (masowy zasięg do wysokości ok. 600 m n.p.m. Tworzy lite
drzewostany na bardzo zróżnicowanych glebach (bory sosnowe), często też występuje w drzewostanach mieszanych.
Najważniejszy gospodarczo gatunek w Polsce.
13
III KLUCZ DO OZNACZANIA POZOSTAŁYCH GATUNKÓW IGLASTYCH NA PODSTAWIE PĘDÓW
1. Aparat asymilacyjny w postaci igieł lub igieł i łusek ................................................................................................................. 2
2. Młode odcinki pędów wałeczkowate i okryte łuskami, starsze z igłami dł. do 5 mm, ułożonymi nakrzyżlegle lub po 3
w okółkach .......................................................................................................................................... Juniperus sabina
2*. Młode i starsze odcinki pędów z igłami .................................................................................................................... 3
3. Igły z szerokim, białym paskiem po górnej stronie....................................................................................... 4
4. Igły proste, 10-15 mm dł. ............................................................................. Juniperus communis
4*. Igły łukowato wygięte, 5-10 mm dł............................................ Juniperus communis ssp. nana
3*. Igły bez białych pasków po górnej stronie................................................................................................... 4
4. Igły z 2 białymi paskami po dolnej stronie ...................................................................................... 5
5. Pączki małe (do 5 mm), jajowate, tępo zakończone ........................................................ 6
6. Igły ząbkowane na brzegach, dł. do 18 mm, z zaokrąglonym wierzchołkiem
.................................................................................................... Tsuga canadensis
6*. Igły gładkie na brzegach, dł. do 35 mm, z wciętym wierzchołkiem .....................
.................................................................................................................. Abies alba
5*. Pączki duże (do 10 mm), wrzecionowate, z ostrym wierzchołkiem ..................................
.........................................................................................................Pseudotsuga menziesii
4*. Igły bez białych pasków po dolnej stronie ..................................................................................... 5
5. Dwuletnie pędy barwy zielonej, igły dł. do 4 cm, bez nalotu woskowego ...........................
........................................................................................................................ Taxus baccata
5*. Dwuletnie pędy barwy jasnoszarej, igły dł. 4-8 cm, z nalotem woskowym po obu stronach
....................................................................................................................... Abies concolor
1*. Aparat asymilacyjny w postaci łusek ...................................................................................................................................... 2
2. Na łuskach widoczny nalot woskowy w postaci linii lub plamek (po spodniej stronie) .............................................. 3
3. Nalot woskowy w postaci trójkątnych plamek na łuskach ........................................................................... 4
4. Plamki nalotu mają kształt "kokardek" (rys. 1) ........................................ Chamaecyparis pisifera
4*. Plamki nalotu mają kształt trójkątów, stykających się bokami (rys. 2). .................... Thuja plicata
3*. Nalot woskowy w postaci linii na brzegach zachodzących na siebie łusek ..................................................
............................................................................................................... Chamaecyparis lawsoniana
2*. Na łuskach brak wyraźnego nalotu woskowego ...................................................................................................... 3
3. Gałązki wyraźnie spłaszczone, na górnej stronie środkowej łuski w każdym okółku widoczny wypukły
gruczołek ............................................................................................................................. Thuja occidentalis
3*. Gałązki ± wałeczkowate lub lekko spłaszczone, środkowe łuski w każdym okółku bez gruczołków ..........
.................................................................................................................................................. Thuja orientalis
IV KLUCZ DO OZNACZANIA POZOSTAŁYCH GATUNKÓW IGLASTYCH NA PODSTAWIE SZYSZEK
1. Szyszek brak. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w osnówkach lub szyszkojagody (diaspory powstałe z łusek
nasiennych, które zrastają się po zapłodnieniu i w całości drewnieją lub z zewnętrz pozostają "mięsiste").............................. 2
2. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w czerwonych osnówkach ..................................................... Taxus baccata
2*. Z kwiatów żeńskich powstają szyszkojagody, pokryte białym lub niebieskawym nalotem ............... Juniperus sp.
1*. Z kwiatów żeńskich powstają szyszki..................................................................................................................................... 2
2. Łuski nasienne z hakowato wygiętymi wyrostkami ........................................................................... Thuja orientalis
2*. Łuski nasienne bez wyrostków ................................................................................................................................. 3
3. Szyszki do ± 12 mm dł. ................................................................................................................................. 4
4. Szyszki kuliste ................................................................................................................................ 5
5. Szyszki z białym lub niebieskawym nalotem woskowym ...................................................
................................................................................................. Chamaecyparis lawsoniana
5*. Szyszki barwy zielonej, bez nalotu woskowego ....................... Chamaecyparis pisifera
4*. Szyszki jajowate, wydłużone................................................... Thuja occidentalis i Thuja plicata
3*. Szyszki powyżej 12 mm dł. ......................................................................................................................... 4
4. Łuski okrywowe niewidoczne, ukryte we wnętrzu szyszek ............................................................ 5
5. Szyszki dł. 7-12 cm .................................................................................... Abies concolor
5*. Szyszki dł. 1,5-2,5 cm ........................................................................ Tsuga canadensis
4*. Łuski okrywowe wystają na zewnętrz szyszek .............................................................................. 5
5. Wystające z szyszki części łusek okrywowych do ± 5 mm dł., z jednym ostrym
wyrostkiem. ........................................................................................................... Abies alba
5*. Wystające z szyszki części łusek okrywowych dł. powyżej 1 cm, z trzema ostrymi
wyrostkami .......................................................................................Pseudotsuga menziesii
14
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: ABIES - JODŁA
Abies alba Mill. (A. pectinata DC) - jodła pospolita (j. biała)
Drzewo do ok. 50 m wysokości. Młode pędy gładkie, szare, owłosione. Igły płaskie, dł. 1,5-3 cm, z 2 białymi paskami
nalotu woskowego od spodu. Wierzchołki igieł wcięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki wzniesione
pionowo ku górze, dł. 10-15 cm, rozpadają się na gałęziach, pozostawiając trzpienie.
WYSTĘPOWANIE: środkowa i południowa Europa, zwykle w górach. W Polsce głównie na południu kraju, najliczniej
w Karpatach, Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu. Wyspowe stanowiska na niżu. Tworzy drzewostany jednogatunkowe
(bory jodłowe) lub mieszane z świerkiem, bukiem itd.
Abies concolor Lindl. - jodła jednobarwna (j. kalifornijska)
Drzewo do ok. 65 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 25 m). Pędy żółtawo-zielone, zwykle nagie i gładkie.
Igły owalne na przekroju, dł. 4-8 cm, matowe, sino-zielone. Górna i dolna strona igieł nie różnią się od siebie. Kwiaty
rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 7-12 cm, wzniesione pionowo ku górze, rozpadają się na gałęziach,
pozostawiając trzpienie.
WYSTĘPOWANIE: zachodnia część USA, głównie w górach. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny.
Rodzaj: PSEUDOTSUGA - DAGLEZJA
Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco [P. taxifolia (Lamb.) Britt, P. douglasii (Lindl.) Carr.] - daglezja zielona (jedlica
Douglasa)
Wyróżnia się zwykle 2 odmiany: zieloną (var. viridis) i siną (var. glauca). Poniższy opis dotyczy odm. zielonej.
Drzewo do ok. 110 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 40 m). Pączki wrzecionowate, ostro zakończone, do 1
cm dł. Igły spłaszczone, dł. 2-3,5 cm, z 2 białymi paskami od spodu, wierzchołek lekko zaostrzony lub zaokrąglony. Kwiaty
rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki zwisające, dł. 5-10 cm, z długimi, trójzębnymi łuskami okrywowymi.
Odmiana sina różni się maksymalną wysokością (do ok. 45 m), zabarwieniem igieł (sino-niebieski nalot) i ułożeniem
łusek okrywowych w szyszkach (są odgięte ku podstawie szyszki).
WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki Płn., od Kolumbii Brytyjskiej do północnego Meksyku. W USA jeden z
dwóch najważniejszych gospodarczo gatunków. W Europie zachodniej szeroko rozpowszechniony, introdukowany gatunek
produkcyjny. W Polsce drzewostany daglezjowe (odm. zielona) zlokalizowane są gł. w zachodniej części kraju. Odmiana sina
jest wysadzana jako drzewo ozdobne.
Rodzaj: TSUGA - CHOINA
Tsuga canadensis (L.) Carr. - choina kanadyjska
Drzewo do ok. 50 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy jasnobrązowe, owłosione. Igły
zróżnicowane: dłuższe igły (1-2 cm) rozmieszczone na pędach grzebieniasto, krótsze (0,5-1 cm) ułożone wzdłuż górnej strony
pędu i odwrócone spodnią stroną do góry. Na spodniej stronie igieł 2 białe paski nalotu woskowego. Igły spłaszczone, tępo
zakończone, piłkowane na brzegach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki zwisające, dł. 1,5-2,5 cm,
jajowate, z zaokrąglonymi łuskami nasiennymi.
WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny.
Rodzaj: TAXUS - CIS
Taxus baccata L. - cis pospolity
Drzewo do ok. 20 m wysokości; w Polsce częściej jednak spotykane w formie krzewiastej do 10 m wysokości. Pędy
zielone. Igły dł. 1,5-3,5 cm, miękkie i niekłujące, ciemnozielone od góry, jasnozielone od spodu. Kwiaty rozdzielnopłciowe gatunek dwupienny, chociaż zdarzają się osobniki jednopienne. Nasiona, dł. 0,5-0,8 cm, okryte czerwoną osnówką. Cała
roślina (za wyjątkiem osnówek nasion) zawiera trujący alkaloid: taksynę.
WYSTĘPOWANIE: Europa, zachodnia część Azji, północna Afryka. W Polsce występuje w południowej, zachodniej i
północnej części kraju. Gatunek chroniony.
Rodzaj: JUNIPERUS - JAŁOWIEC
Juniperus communis L. - jałowiec pospolity
Krzew lub drzewo do ok. 14 m wysokości, o bardzo zmiennym pokroju i ułożeniu pędów (wyprostowane, zwisające).
Igły ułożone w okółkach po 3, dł. 1-1,5 cm, ostro zakończone, kłujące, z białym paskiem po górnej stronie. Kwiaty
rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny, chociaż zdarzają się osobniki jednopienne. Szyszkojagody kuliste, 0,5-0,9 cm, przed
dojrzeniem zielone, po dojrzeniu granatowo-czarne, pokryte nalotem woskowym.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja, Afryka płn., Ameryka Płn. W Polsce rozpowszechniony na terenie całego kraju na
niżu i w niższych położeniach górskich. Najczęściej rośnie na siedliskach ubogich i suchych.
Juniperus communis ssp. nana Syme (J. communis var. saxatilis Pall., J. communis var. montana Ait., J. sibirica Burgsd.,
J. nana Willd., J. communis var. alpina Gaud.) - jałowiec halny
Karłowaty krzew do ok. 0,5 m wysokości. Igły gęsto osadzone na pędach, ułożone w okółkach po 3, dł. 0,5-1,0 cm,
ostro zakończone, nie są kłujące, wygięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny. Szyszkojagody kuliste, 0,5-0,8 cm,
przed dojrzeniem zielone, po dojrzeniu granatowo-czarne, pokryte nalotem woskowym.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja, Ameryka Płn. W Polsce głównie w górach, powyżej górnej granicy lasu. Na niżu
nielicznie, jako relikt polodowcowy.
Juniperus sabina L. - jałowiec sabiński (j. sawina)
15
Krzew o wysokości do 2 m, szeroko rozrastający się na boki. Aparat asymilacyjny w formie łusek (na najmłodszych
pędach) i igieł (dł. do ok. 0,5 cm) o intensywnym zapachu. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek zwykle dwupienny.
Szyszkojagody kuliste, o średnicy 0,5-0,7 cm, dojrzałe granatowo-czarne z sinym nalotem woskowym.
WYSTĘPOWANIE: Europa południowa, Azja Mniejsza i środkowa. Występuje głównie w górach. W Polsce naturalne
stanowiska tylko w Pieninach, poza tym pospolicie sadzony gatunek ozdobny.
Rodzaj: THUJA - ŻYWOTNIK
Thuja occidentalis L. - żywotnik zachodni
Drzewo do ok. 40 m wysokości (w Polsce do ok. 20 m). Pędy okryte ściśle łuskami, ułożonymi po 3 w rzędzie. Górna
strona łusek ciemnozielona, dolna jasnozielona. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. do 1 cm z 4-5
parami łusek.
WYSTĘPOWANIE: północno-wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce jeden z najpopularniejszych introdukowanych
gatunków ozdobnych.
Thuja orientalis L. (Biota orientalis Endl.) - żywotnik wschodni
Drzewo wysokości do ok. 15 m Pędy ściśle okryte łuskami, ułożonymi po 3 w rzędzie. łuski węższe niż u poprzednich
dwóch gatunków, z obu stron jednolicie zielone. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki do 2,5 cm dł., z
hakowatymi wyrostkami na łuskach nasiennych; przed dojrzeniem pokryte jasnoniebieskim nalotem woskowym.
WYSTĘPOWANIE: Azja wschodnia. W Polsce uprawiany jako gatunek ozdobny.
Thuja plicata D. Don ex Lamb. (T. gigantea Nutt.) - żywotnik olbrzymi
Drzewo o wysokości do ok. 80 m (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy okryte ściśle łuskami, ułożonymi po 3 w
rzędzie. Górna strona łusek ciemnozielona, dolna jasnozielona z białawym nalotem woskowym. Kwiaty rozdzielnopłciowe gatunek jednopienny. Szyszki dł. do 1,2 cm z 5-6 parami łusek.
WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki Płn. W zachodniej części Polski wysadzany w uprawach leśnych.
Sadzony również jako gatunek ozdobny.
Rodzaj: CHAMAECYPARIS - CYPRYSIK
Chamaecyparis lawsoniana Parl. - cyprysik Lawsona
Drzewo do ok. 75 m wysokości (w Polsce do 25 m). Pędy ściśle okryte łuskami ułożonymi na przemian pojedynczo i
po dwie. Boczne łuski o zaostrzonych wierzchołkach. Od spodniej strony na krawędziach łusek woskowy nalot w postaci
białych linii, przypominających dwie litery Y połączone podstawami. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki
kuliste o średnicy do 0,8 cm, złożone z tarczowatych łusek nasiennych, pokryte biało-niebieskim nalotem woskowym.
WYSTĘPOWANIE: zachodnie wybrzeża USA. W Polsce sadzony jako gatunek ozdobny. (Nieco podobnym
gatunkiem jest Chamaecyparis obtusa Endl. - cyprysik tępołuskowy, u którego boczne łuski mają tępe, zaokrąglone
wierzchołki, a kuliste szyszki, o średnicy do 1,2 cm są zielone, bez nalotu woskowego. Gatunek ten pochodzi z Japonii. W
Polsce rzadko sadzony).
Chamaecyparis pisifera Endl. - cyprysik groszkowy
Drzewo do 45 m wysokości (w Polsce do ok. 25 m). Pędy ściśle okryte łuskami ułożonymi na przemian pojedynczo i
po dwie. Boczne łuski o wyraźnie zaostrzonych wierzchołkach. Od spodniej strony na łuskach woskowy nalot w postaci
białych plamek, przypominających "kokardkę". Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki kuliste o średnicy do
0,6 cm, złożone z tarczowatych łusek nasiennych, zielone, bez nalotu woskowego.
WYSTĘPOWANIE: Japonia. W Polsce sadzony jako gatunek ozdobny.
IV KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW SALIX I POPULUS NA PODSTAWIE PĘDÓW
1. Pączki okryte tylko 1 łuską; liście lancetowate, eliptyczno-lancetowate, eliptyczne, łopatkowate lub odwrotniejajowate,
najczęściej z przylistkami. Brak krótkopędów. ......................................................................................... rodzaj Salix - klucz IVa
1*. Pączki okryte kilkoma łuskami; liście romboidalne lub eliptyczne, rzadziej łopatkowate, okrągłe (mogą być klapowane);
przylistków brak. Pędy zróżnicowane na długopędy i krótkopędy...................................................... rodzaj Populus - klucz IVb
IVa KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJU SALIX
1. Liście w zarysie odwrotniejajowate lub łopatkowate (najszersze powyżej połowy długości blaszki)...................................... 2
2. Liście z wyraźnym, kutnerowatym, szaro-zielonym owłosieniem po stronie spodniej .......................... Salix cinerea
2*. Liście nagie po spodniej stronie................................................................................................................................ 3
3. Liście wąskie (do ok. 1 cm szerokości), wydłużone, piłkowane TYLKO w górnej połowie blaszki, barwy
zielonej lub przebarwione sinoczerwono ................................................................................... Salix purpurea
3*. Liście do ok. 2 cm szerokości, o karbowanych brzegach blaszki, spodnia strona liści sinozielona, matowa
.......................................................................................................................................................... Salix aurita
1*. Liście w zarysie lancetowate, eliptyczno-lancetowate lub eliptyczne (najszersze ± w połowie LUB poniżej połowy długości
blaszki) ......................................................................................................................................................................................... 2
2. Liście eliptyczne.......................................................................................................................................................... 3
3. Spodnia strona liści z wyraźnym, kutnerowatym owłosieniem; liście z wierzchu zielone ..............................
........................................................................................................................................................ Salix caprea
3*. Spodnia strona liści nieznacznie owłosiona lub naga; liście w wierzchołkowej części pędu z
czerwonawymi przebarwieniami (Uwaga! - po zasuszeniu często te fragmenty czernieją)..............................
.....................................................................................................................................................Salix silesiaca
16
2*. Liście eliptyczno-lancetowate lub lancetowate ......................................................................................................... 3
3. W pełni rozwinięte liście wyraźnie owłosione od spodu ............................................................................... 4
4. Liście wąskolancetowate, o podwiniętych do spodu brzegach ...................................................... 5
5. Liście dł. 10-25 cm, szerokości do ± 1 cm ................................................. Salix viminalis
5*. Liście dł. 5-12 cm, szerokości do ± 0,6 cm............................................... Salix eleagnos
4*. Liście lancetowate, najszersze ± w środku blaszki; brzegi liści nie podwijają się ......... Salix alba
3*. W pełni rozwinięte liście nagie od spodu .................................................................................................... 4
4. Liście dł. 10-16 cm, z wydłużonymi wierzchołkami ..................................................... Salix fragilis
4*. Liście dł. 5-12 cm, z ostrym (ale nie wydłużonym) wierzchołkiem ................................................ 5
5. Liście eliptyczno-lancetowate do lancetowatych, skórzaste i błyszczące od góry, z żółtym
nerwem głównym (od spodu liścia) .............................................................. Salix pentandra
5*. Liście lancetowate, bez połysku od góry. Nerw główny (od spodu liścia) ciemniejszy niż
sama blaszka liściowa ...................................................................................... Salix triandra
17
IVb KLUCZ DO OZNACANIA GATUNKÓW Z RODZAJU POPULUS
UWAGA! W WIĘKSZOŚCI PRZYPADKÓW ZMIENNOŚĆ LIŚCI NA PĘDACH JEST DUŻA, ZWŁASZCZA W CZĘŚCI
WIERZCHOŁKOWEJ. PRZY OZNACZANIU NALEŻY KIEROWAĆ SIĘ CECHAMI LIŚCI WYSTĘPUJĄCYCH W DOLNEJ
CZĘŚCI DŁUGOPĘDÓW LUB NA KRÓTKOPĘDACH (WYJĄTEK: pkt. 1 KLUCZA IVb)
1. Liście od spodu owłosione ...................................................................................................................................................... 2
2. Owłosienie kutnerowate, kredowobiałe, liście 3-5 klapowe (na krótkopędach od nieregularnie klapowanych do
falistych) ..................................................................................................................................................... Populus alba
2*. Owłosienie o zróżnicowanej gęstości: na młodych liściach kutnerowate, od szarego do białawego, na starszych
liściach stopniowo zanika. Liście od nieregularnie klapowanych do okrągłych o fałdowanych brzegach
...................................................................................................................................................... Populus xcanescens
1*. Liście od spodu nagie ............................................................................................................................................................. 2
2. Liście najszersze powyżej połowy dł. blaszki ............................................................... Populus simonii 'Fastigiata'
2*. Liście najszersze ± w połowie dł. blaszki lub poniżej ............................................................................................... 3
3. Liście od spodu srebrzystobiałe, z żółtymi naciekami .................................... Populus 'NE' - grupa klonów!
3*. Liście od spodu zielone, bez nacieków ....................................................................................................... 4
4. Liście eliptyczne lub okrągłe ........................................................................................................... 5
5. Liście okrągłe, odlegle ząbkowane (UWAGA! - nie dotyczy liści pędów odroślowych)
.................................................................................................................... Populus tremula
5*. Liście eliptyczne, drobno ząbkowane .................................................... Populus simonii
4*. Liście romboidalne lub trójkątne .................................................................................................... 5
5. Szerokość liści jest większa niż ich długość .................................. Populus nigra 'Italica'
5*. Szerokość liści równa lub mniejsza niż długość .............................................................. 6
6. Nasada liści klinowata.......................................................................................... 7
7. Nasada liści szerokoklinowata (rys. 1) ............................. Populus nigra
7*. Nasada liści wąskoklinowata (rys. 2)......................................................
..........................................................Populus xcanadensis 'Marilandica'
6*. Nasada liści zaokrąglona, prosta lub wcięta ...................................................... 7
7. Nasada liści zaokrąglona (rys. 3) .............................................................
............................................................... Populus xcanadensis 'Robusta'
7*. Nasada liści prosta lub wcięta (rys. 4) ....................................................
............................................................... Populus xcanadensis 'Serotina'
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: SALIX - WIERZBA
Salix alba L. - wierzba biała
Drzewo do ok. 30 m wysokości. Roczne pędy i pączki srebrzysto owłosione. Liście lancetowate, dł. do 12 cm, Młode
obustronnie, przylegająco owłosione, starsze tylko od spodu blaszki. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek
dwupienny. Owoce - torebki pękające na 2 części. Kwitnie wraz z rozwojem liści (IV-V).
Wyróżnia się kilka odmian, z których najczęściej spotykana jest S. alba 'Tristis' - odm. płacząca, o żółtych,
zwisających pędach (uważana też niekiedy za mieszańca).
WYSTĘPOWANIE: Europa, zach. Azja i Afryka płn. W całej Polsce pospolita, często w łęgach topolowowierzbowych na terasach nadrzecznych. Często daje mieszańce z S. fragilis - S. x rubens. Wysadzana powszechnie w
zadrzewieniach (forma typowa) i w parkach (zwłaszcza odmiana płacząca).
18
Salix aurita L. - wierzba uszata
Krzew wysokości do ok. 2 m Liście odwrotnie jajowate lub łopatkowate, o karbowanych brzegach, nagie; od spodu
często zabarwione sino-zielono. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie
przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja zach., w Polsce pospolita (zwłaszcza w zach. i środk. części niżu.) na wilgotnych
łąkach, torfowiskach. Liczne mieszańce z innymi gatunkami.
Salix caprea L. - wierzba iwa
Wysoki krzew lub niskie drzewo do ok. 15 m wysokości. Młode pędy pokryte szarym kutnerem, starsze nagie,
czerwonobrązowe u okazów męskich, szaro-zielone u żeńskich. Liście eliptyczne, do ok. 10 cm dł., lekko pomarszczone,
całobrzegie lub nieregularnie ząbkowane; od spodu kutnerowato, szaro owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w
„kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Od Europy, poprzez Azję do Japonii. W Polsce pospolita (zwłaszcza w części płn.-wsch.) na
brzegach lasów, zrębach, polanach. Gatunek pionierski. Wysadzana często w zadrzewieniach krajobrazowych i
rekultywacyjnych. Cenny gatunek dla pszczelarstwa. Liczne mieszańce z innymi gatunkami.
Salix cinerea L. - wierzba szara (łoza)
Krzew do ok. 3 m wysokości, rzadko małe drzewko. Młode pędy szaro, kutnerowato owłosione. Liście
odwrotniejajowate lub łopatkowate, dł. 4-9 cm, o karbowanych brzegach; od spodu kutnerowato, szaro owłosione, od góry
nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja zach. i środk., w Polsce pospolita w całym kraju, za wyjątkiem wyższych rejonów
gór - na mokrych łąkach, torfowiskach. Wraz z innymi gat. tworzy zarośla łozowe. Liczne mieszańce z innymi gatunkami.
Salix eleagnos Scop. (S. incana Schrk.) - wierzba siwa
Krzew lub małe drzewo do ok. 10 m wysokości. Młode pędy szaro owłosione, starsze nagie, brunatno-zielone. Liście
wąskolancetowate, dł. 5-12 cm, szer. do ± 0,6 cm, z podwiniętymi brzegami blaszki; od spodu kutnerowato owłosione. Kwiaty
rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (IV-V).
WYSTĘPOWANIE: Góry Europy środk. i płd.; w Polsce nad potokami w Karpatach.
Salix fragilis L. - wierzba krucha
Drzewo do ok. 20 m wysokości. Pędy nagie, oliwkowe, łatwo odłamujące się w miejscach rozgałęzień. Liście do ok.
16 cm dł., ciemnozielone, błyszczące, nagie, od spodu zwykle sinozielone z nalotem woskowym. Kwiaty rozdzielnopłciowe,
zebrane w „kotki””- gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie wraz z rozwojem liści (IV-V).
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce pospolita w łegach wierzbowo-topolowych na terasach nadrzecznych. Często
daje mieszańce z S. alba - S. x rubens. Wysadzana powszechnie w zadrzewieniach.
Salix lapponum L. - wierzba lapońska
Krzew do 2 m wysokości. Liście szaro-zielone, od spodu kutnerowato, biało lub szaro owłosione, dł. do ok. 6 cm; brzegi blaszek podwinięte.
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja. W Polsce na torfowiskach w Karkonoszach, w płn.-wsch. części niżu i na Wyż. Lubelskiej. Relikt polodowcowy.
Gatunek chroniony.
Salix myrtilloides L. - wierzba borówkolistna
Krzew do 0,5 m wysokości. Liście do 3 cm dł., zaokrąglone z krótko zaostrzonym wierzchołkiem; Młode liście od spodu owłosione, potem nagie,
sinawe, z wystającą siatką nerwów.
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja, w Polsce na torfowiskach na niżu i pogórzu. Gatunek chroniony.
Salix pentandra L. (S. laurifolia Wesm.) - wierzba pięciopręcikowa (w. laurowa)
Wysoki krzew lub drzewo do ok. 20 m wysokości. Pędy nagie, błyszczące. Liście eliptyczno-lancetowate, dł. 5-12 cm,
obustronnie nagie, błyszczące, skórzaste. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki.
Kwitnie równocześnie z rozwojem liści (V).
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach., w Polsce gł. na niżu - wilgotne łąki, torfowiska.
Salix purpurea L. - wierzba purpurowa (wiklina)
Krzew do ok. 5 m wysokości. Pędy nagie, Młode zwykle czerwonawe i błyszczące. Liście dł. 5-10 cm, szer. do ± 1
cm, nagie, piłkowane tylko w górnej połowie blaszki, szarozielone, ale mogą przebarwiać się na czerwono. Kwiaty
rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie tuż przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa i Afryka płn., w Polsce pospolita na niżu nad rzekami i w niższych położeniach górskich.
Salix silesiaca Willd. - wierzba śląska
Niski krzew do ok. 2 m wysokości. Młode pędy skąpo owłosione, starsze nagie, brunatne. Liście eliptyczne do
odwrotniejajowatych, dł. do 14 cm, z karbowanym brzegiem. Młode liście przebarwione na czerwono, starsze zielone,
obustronnie nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie w V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Góry środk. i płd. Europy. W Polsce w Karpatach i Sudetach aż do piętra kosodrzewiny, często
nad potokami. Liczne mieszańce z innymi gatunkami.
Salix triandra L. (S. amygdalina L.) - wierzba trójpręcikowa (w. migdałowa)
Krzew lub małe drzewo do ok. 6 m wysokości. Pędy brązowe żółtawo-zielone. Liście lancetowate, 5-12 cm dł.,
piłkowane, matowe, nagie; od spodu zielone lub z biało-niebieskim nalotem woskowym. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w
„kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie po rozwoju liści (IV-V).
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja do Japonii, w Polsce pospolita na niżu i w górach, nad ciekami wodnymi.
Salix viminalis L. - wierzba wiciowa (witwa, konopianka)
19
Wysoki krzew do ok. 6 m wysokości. Pędy szare lub żółtawo-zielone - owłosione (zimą nagie). Liście
wąskolancetowate, dł. 10-25 cm, szer. do ± 1 cm, z podwiniętymi brzegami blaszki; od spodu wyraźnie owłosione. Kwiaty
rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. i środk., w Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich, nad
rzekami.
Rodzaj: POPULUS - TOPOLA
Sekcja: Leuce (Populus) - topole białe i osiki
Populus alba L. - topola biała (białodrzew)
Drzewo do ok. 40 m wysokości. Korowina u młodych drzew gładka, od białawej do szaro-zielonej, u starszych drzew
w dolnej części pnia pęka i ciemnieje. Młode pędy pokryte białym kutnerem, zanikającym na starszych gałązkach. Liście na
długopędach 3-5 klapowe, dł. 6-12 cm, pokryte białym kutnerem (zanikającym z czasem) po górnej stronie blaszki liściowej.
Na krótkopędach liście mniejsze, eliptyczne lub jajowate, grubo, nierównomiernie ząbkowane, od góry zielone, od spodu
srebrzyste, nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki, pękające na 2 części.
Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płd., Afryka płn., Azja płd.-zach., w Polsce pospolicie występowała w (teraz w
dużej mierze wyniszczonych) nadrzecznych lasach łegowych na niżu. Obecnie rzadsza.
Populus xcanescens Sm. - topola szara
Drzewo do około 30 m wysokości. Naturalny mieszaniec topoli białej i osiki, charakteryzujący się cechami
pośrednimi. Korowina u młodych drzew gładka, zielonkawo-szara, lub jasnoszara, u drzew starszych pęka i ciemnieje.
Długopędy okryte szarawym kutnerem, który zanika na starszych pędach. Liście na długopędach nierównomiernie, grubo
ząbkowane, ale nigdy nie są wyraźnie klapowane tak jak u topoli białej; od spodu szaro kutnerowate. Liście na krótkopędach
dość równomiernie ząbkowane, pokryte bardzo szybko zanikającym, szarym kutnerem. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w
‘kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja płd.-zach. W Polsce rośnie w dolinach rzek razem z topolą biała.
Populus tremula L. - topola osika (topola drżąca)
Drzewo do około 20 m wysokości. Pień u młodych osobników okryty gładką, zielonkawo-szarą korą, u drzew
starszych kora pęka podłużnie i ciemnieje. Długopędy nagie lub okryte nietrwałym kutnerem. Liście na krótkopędach okrągłe,
nierównomiernie odlegle ząbkowane, nagie, o średnicy 3-7 cm, na długich ogonkach (6-8 cm). Na długopędach i pędach
odroślowych liście sercowate lub trójkątne, owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny.
Owoce -torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (III-IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja. W Polsce, jako gatunek pionierski zarasta zręby, również tworzy
drzewostany jednogatunkowe oraz mieszane z sosną lub świerkiem.
Sekcja: Aigeiros - topole czarne
Populus xcanadensis MOENCH [P. xeuroamericana (DODE) GUINIER) - Topola kanadyjska (T. euroamerykańska)]
Jest to zbiorowa nazwa gatunkowa dla grupy mieszańców amerykańskiej topoli czarnej (P. deltoides MARSHALL s.
l.) oraz jej odmian z europejską topolą czarną (P. nigra L.) i jej odmianami. Generalnie mieszańce te podobne są do topoli
czarnej. Najczęściej spotykane kultywary to:
P. xcanadensis 'Marilandica' - topola holenderska (klon żeński). Drzewo do około 25-30 m wysokości, zwykle o
szerokiej koronie i często rozwidlonym pniu. Kora dość długo gładka. Długopędy początkowo zilonoszare, starsze szare.
Krótkopędy zwykle nieliczne. Młode liście jasnozielone. Liście długopędów romboidalne, o klinowatej nasadzie (brzegi nasady
liści lekko wklęsłe lub załamane w połowie długości) lub (w części wierzchołkowej długopędów) szerokotrójkątne o prawie
prostej nasadzie. Liście krótkopędów romboidalne. Brzegi liści zwykle z większymi niż u innych mieszańców ząbkami,
zagiętymi ku wierzchołkom liści. Kotki wyłącznie żeńskie - do 20 cm długości. Kwitnie w IV.
P. xcanadensis 'Robusta' - topola bujna (t. niekłańska - klon męski). Drzewo do około 30 m wysokości, zwykle o
stożkowatej koronie i pniu widocznym aż do wierzchołka. Kora jasna, szara, dość długo gładka, bez spękań. Gałęzie często
wyrastają w regularnych, pozornych okółkach. Długopędy początkowo czerwonawe, graniaste i lekko owłosione. Starsze
długopędy szare lub brązowoszare, graniaste, błyszczące i prawie bez owłosienia. Liście długopędów szerokotrójkątne z
zaokrągloną nasadą, długości 10-12 cm, szerokości 8-11 cm. Liście krótkopędów o klinowatej nasadzie. Ogonki liści i nerwy
główne mogą być zaczerwienione. Kotki wyłącznie męskie - 7-9 cm długości, czerwone. Kwitnie w III/IV.
P. xcanadensis 'Serotina' - topola późna (klon męski). Drzewo do około 35 m wysokości, zwykle o szerokiej koronie,
zwłaszcza u starych drzew. Pień zwykle widoczny aż do wierzchołka. Młode długopędy czerwonawe, starsze szarozielone,
graniaste na przekroju. Krótkopędy zwykle nieliczne. Młode liście czerwonawe. Liście długopędów szeroktrójkątne z prostą
nasadą lub wciętą - duże i dość sztywne. Liście krótkopędów szerokotrójkątne o prostej lub nieco klinowatej nasadzie.
Czasami szerokość liści (7-13 cm) jest większa od ich długości (6-12 cm). U nasady blaszki liściowej często 1-2 gruczołki.
Kotki wyłącznie męskie - 7-9 cm długości. Kwitnie w IV. Najpóźniej rozwija liście - dopiero w V.
Kultywary te powszechnie spotykane są w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych oraz na plantacjach topolowych.
Szczególnie uciążliwa jest P. xcanadensis ‘Marilandica’, która w maju rozsiewa olbrzymie ilości nasion z białym puchem,
zaśmiecając otoczenie.
Populus nigra L. - topola czarna (sokora)
Drzewo do około 35 m wysokości. Pień u młodych drzew okryty gładką, żółtawo-szarą, lub szaro-białą korą, która
wcześnie pęka i ciemnieje. Długopędy nagie, okrągłe. Liście na długopędach szerokotrójkątne, o nasadzie szeroko
klinowatej, z równomiernie zwężonym wierzchołkiem. Dł. liści 5-10 cm, szer. 4-6 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w
„kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (IV).
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja. W Polsce, rośnie w łęgach topolowo-wierzbowych.
20
Populus nigra 'Italica' Moench - topola włoska (t. czarna odm. włoska)
Drzewo do około 25 m wysokości. Korowina na płytko bruzdowana, ciemnoszara. Liście na długopędach szersze (do
10 cm) niż dłuższe (do 7 cm), z krótkim, nagle zwężonym wierzchołkiem. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” gatunek dwupienny. Owoce - torebki. Kwitnie przed rozwojem liści (IV). Gatunek ten wyróżnia się charakterystycznym,
kolumnowym pokrojem - gałęzie rosną pionowo ku górze.
WYSTĘPOWANIE: W Polsce rozpowszechniony gł. klon męski. Pochodzenie tego klonu jest sprawą sporną powstał prawdopodobnie we Włoszech.
Sekcja: Tacamahaca - topole balsamiczne
Populus Grupa NE (Populus Grupa Hybrida) - grupa mieszańców selekcji Schreinera i Stouta
Grupa szybkorosnących mieszańców (klonów) wyhodowanych w USA. Najbardziej rozpowszechnione klony to P. 'NE
42' (P. 'Hybrida 275') - klon męski), P. 'NE 44' (P. 'Hybrida 277' - klon męski) i P. 'NE 49' (P. 'Hybrida 194' - klon męski).
Charakteryzują się one bardzo szybkim wzrostem i z tego też względu są polecane do uprawy plantacyjnej. Liście większości
kultywarów po spodniej stronie są srebrzystobiałe z żółtymi, balsamicznymi zaciekami. Kultywary często spotykane w
zadrzewieniach - najczęściej sadzona jest:
Populus 'NE 42' (P. 'Hybrida 275') - topola 'NE 42'. Drzewo do około 35 m wysokości, o pniu zwykle wyraźnym aż do
wierzchołka. Kora jasnoszara. Długopędy okrągłe lub lekko graniaste na przekroju, brązowe; młode owłosione, starsze nagie.
Liście długopędów jajowate lub prawie eliptyczne, o zaokrąglonej lub klinowatej nasadzie; duże - 6-15 cm długości i 5-8 cm
szerokości. Liście krótkopędów eliptyczne, o klinowatej nasadzie (klinowate nasady liści są cechą charakterystyczną większość mieszańców z tej grupy ma zaokrąglone nasady liści).
Populus simonii Carr. - topola Simona (t. chińska)
Drzewo do ok. 20 m wysokości. Długopędy ostro żebrowane, czerwonawe. Liście eliptyczne, na długopędach dł. 8-15
cm, na krótkopędach 5-7 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek dwupienny. Owoce - torebki. W Polsce
tylko klon męski. Najwcześniej ze wszystkich topól w Europie rozwija liście; kwitnie w IV.
WYSTĘPOWANIE: Chiny, Korea, Mandżuria.
Populus simonii 'Fastigiata' - topola chińska odm. stożkowa
Drzewo do ok. 20 m wysokości, o charakterystycznym, kolumnowym pokroju, z pionowo rosnącymi gałęziami. Wraz
z wiekiem szerokość korony wzrasta. Długopędy cienkie i ostro żebrowane. Liście na długopędach łopatkowate. Klon męski,
powszechnie wysadzany w zadrzewieniach przydrożnych.
V KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZINY BETULACEAE NA PODSTAWIE PĘDÓW
1. Pąki osadzone na krótkich trzonkach ...................................................................................................................................... 2
2. Tegoroczne pędy krótko owłosione, wierzchołek liścia zaostrzony. Liście eliptyczne, owłosione na całej powierzchni
................................................................................................................................................................... Alnus incana
2*. Tegoroczne pędy nagie, wierzchołek liścia wycięty lub zaokrąglony. Liście odwrotniejajowate, z kępkami włosków
w kątach nerwów ................................................................................................................................... Alnus glutinosa
1*. Pąki nie są osadzone na trzonkach, siedzące ....................................................................................................................... 2
2. Liście najszersze w górnej części blaszki liściowej ....................................................................... Corylus avellana
2*. Liście najszersze w środkowej lub dolnej części blaszki liściowej ........................................................................... 3
3. Liście romboidalne, wyraźnie jajowate lub prawie trójkątne ........................................................................ 4
4. Tegoroczne pędy wyraźnie brodawkowate, nieowłosione .................................... Betula pendula
4*. Tegoroczne pędy bez brodawek, owłosione ................................................... Betula pubescens
3*. Liście eliptyczne (czasami nieco szersze w dolnej części blaszki liściowej) ............................................. 4
4. Liście od spodu nagie. Liczba par nerwów bocznych mniejsza niż 10 nagie ..................................
.......................................................................................................................... Alnus viridis
4*. Liście od spodu zwykle owłosione na nerwach, często z kępkami włosków w kątach nerwów.
Liczba par nerwów bocznych zwykle większa niż 10 ............................................ Carpinus betulus
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: BETULA - BRZOZA
Betula humilis Schrenk - brzoza niska
Krzew do ok. 2 m wys., z czarno-brunatną korą. Pędy pokryte brodawkami. Młode również owłosione. Liście eliptyczne lub jajowate 2-4 dł.,
ząbkowane, nagie.
WYSTĘPOWANIE: Europa i płn. Azja. W Polsce relikt polodowcowy, rzadko spotykana, głównie w płn. części kraju na torfowiskach. Gatunek
chroniony
Betula nana L. - brzoza karłowata
Krzew do 1 m wys., z ciemnobrązowa korowiną. Młode pędy gęsto owłosione. Liście 0,5-1,5 cm średnicy, okrągłe, ząbkowane. Młode mogą być
owłosione.
WYSTĘPOWANIE: strefa podbiegunowa półkuli północnej. W Polsce tylko na 3 stanowiskach (torfowiska wysokie) - relikt polodowcowy.
Gatunek chroniony.
Betula oycoviensis Bess. [B. verrucosa var. oycoviensis (Bess.) Dipp.] - brzoza ojcowska
21
Krzew lub drzewo do ok. 15 m wys. Najprawdopodobniej jest to odmiana lub mieszaniec B. pendula, różniący się głównie osiąganymi rozmiarami i
pokrojem.
WYSTĘPOWANIE: Europa środk., w Polsce w Ojcowie i w Sudetach. Gatunek chroniony.
Betula pendula Roth. (B. verrucosa Ehrh.) - brzoza brodawkowata
Drzewo do ok. 30 m wysokości, o białej, łuszczącej się okrężnie korze. Na starych pniach kora spękana i czarna.
Końce starszych gałęzi zwisające. Pędy pokryte brodawkami (zwłaszcza długopędy). Liście trójkątne lub romboidalne, dł. 3-7
cm, nagie, podwójnie piłkowane. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone
orzeszki. Kwitnie w IV-V.
WYSTĘPOWANIE: Europa i zach. Azja. W Polsce pospolita w całym kraju, zwłaszcza na glebach ubogich i
piaszczystych. Gatunek pionierski.
Odmiana o ciemnej korze - stara nazwa: Betula obscura Kotula - brzoza ciemna (b. czarna)
Drzewo do ok. 20 m wysokości. Kora ciemnobrunatna do prawie czarnej. Gałęzie boczne odchylone od pnia pod kątem zbliżonym do prostego.
Kształt liści taki jak u B. pendula. Nie jest całkowicie pewne czy nie jest to mieszaniec.
WYSTĘPOWANIE: Polska, Czechy, Słowacja, Ukraina. W Polsce głównie w lasach na południu kraju, ale nie występuje szczególnie obficie w
żadnym ze zbiorowisk leśnych.
Betula pubescens Ehrh. - brzoza omszona
Drzewo do ok. 20 m wysokości. Kora pnia biaława do szaro-białej. Na starszych pniach kora ciemnieje. Gałęzie
skierowane ukośnie ku górze. Pędy bez brodawek. Młode i odroślowe owłosione, starsze nagie. Liście zmienne, od
jajowatych do romboidalnych, dł. 3-7 cm, zwykle z zaokrągloną nasadą. Młode liście owłosione od spodu, starsze z kępkami
włosków w kątach nerwów. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone
orzeszki. Kwitnie w V.
WYSTĘPOWANIE: Europa płn. i środk. oraz zach. Azja. W Polsce pospolita zwłaszcza w płn.-wsch. części kraju na
glebach podmokłych w zespole brzeziny bagiennej oraz w bagiennym borze sosnowym.
Betula pubescens ssp. carpatica Koch. (B. carpatica Waldst. et Kit.) - brzoza karpacka
Krzew lub małe drzewo do ok. 8 m wysokości. Kora brunatna. Młode liście i pędy słabo owłosione, starsze nagie (pędy barwy czerwono-brązowej
do żółtawej, błyszczące).
WYSTĘPOWANIE: góry Europy środk.; w Polsce w Tatrach i Sudetach powyżej 1000 m n.p.m.
RODZAJ: ALNUS - OLSZA
Alnus glutinosa (L.) Gaertn. - olsza czarna
Drzewo maksymalnie do ok. 40 m wys., z wyraźnie wykształconym pniem, widocznym aż do wierzchołka korony.
Kora prawie czarna, często spękana. Młode pędy i liście lepkie. Pączki osadzone na krótkich (3-4 mm) trzonkach. Liście
odwrotniejajowate, na szycie wycięte lub zaokrąglone, 4-14 cm dł. Brzeg liścia płytko klapowany i grubo ząbkowany. Kwiaty
rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - wąsko oskrzydlone orzeszki. Kwitnie w III-IV.
WYSTĘPOWANIE: od płn.-zach. Afryki, poprzez Europę aż do Kaukazu. W Polsce pospolita na niżu, zwłaszcza na
siedliskach wilgotnych i podmokłych (olsy, łęgi olszowe).
Alnus incana (L.) Moench - olsza szara
Drzewo do ok. 20 m wys., z gładką szarawą korą pnia. Młode pędy szaro owłosione. Pączki osadzone na krótkich
(0,5-0,7 mm dł.) trzonkach. Liście szerokoeliptyczne lub jajowate, o zaostrzonym wierzchołku, dł. 4-10 cm. Młode obustronnie
szaro owłosione, starsze z wierzchu nagie. Brzeg blaszki liściowej płytko klapowany i piłkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe,
zebrane w „kotki” - gatunek jednopienny. Owoce - oskrzydlone orzeszki. Kwitnie w III.
WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płn. oraz zach. Azja. W Polsce rozproszone stanowiska w całym kraju, zwarty
zasięg w rejonach górskich i podgórskich. Najobficiej rośnie nad rzekami i potokami (olszynka karpacka).
Alnus viridis (Chaix) DC. - olsza zielona (olcha kosa)
Krzew do ok. 3 m wys. Młode pędy owłosione, starsze nagie, zielone lub czerwono-brązowe. Liście eliptyczne 2-8
cm, podwójnie piłkowane na brzegach, nagie. Pączki siedzące. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zebrane w „kotki” - gatunek
jednopienny. Owoce - oskrzydlone orzeszki. Kwitnie V.
WYSTĘPOWANIE: góry środk. i płd.-wsch. Europy. W Polsce w Bieszczadach, tworzy zarośla powyżej górnej
granicy lasu.
RODZAJ: CARPINUS - GRAB
Carpinus betulus L. - grab pospolity
Drzewo wysokości do 20 m. Kora gładka, cienka, szaro-popielata z siatką ciemniejszych, podłużnych, płytkich
wgłębień. Pączki ostro zakończone okryte dwubarwnymi łuskami. Liście pojedyncze, eliptyczne (do 12 cm dł.), ostro
zakończone, brzeg blaszki liściowej potrójnie lub poczwórnie ząbkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny.
Kwitnie IV-V. Owoce - żeberkowane orzeszki z trójklapowymi skrzydełkami, zebrane w zwisające owocostany.
WYSTĘPOWANIE: Europa i zach. Azja. W Polsce na niżu i w niższych położeniach górskich, rośnie najczęściej na
glebach żyznych i dostatecznie wilgotnych. Najbardziej cienioznośny (obok buka) rodzimy gatunek liściasty. Najczęściej
spotykany w grądach.
22
RODZAJ: CORYLUS - LESZCZYNA
Corylus avellana L. - leszczyna pospolita.
Krzew do 5 m wysokości. Młode pędy gruczołowato owłosione. Pączki zaokrąglone, okryte zielonymi, wąsko
obrzeżonymi łuskami; owłosione. Liście pojedyncze do 13 cm dł., okrągławe lub jajowate, krótko zaostrzone, o nasadzie
sercowatej, miękko owłosione, zwłaszcza od spodu. Brzeg blaszki liściowej nierówno, potrójnie lub poczwórnie ząbkowany
(przez co sprawia wrażenie lekko wrębnego). Kwiaty rozdzielnopłciowe (męskie zebrane w okazałe kotki, żeńskie niepozorne), gatunek jednopienny. Kwitnie II-III. Owoce - orzechy (do 2 cm dł.) otoczone listkowatą okrywą, osadzone po 1-4.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza. W Polsce na terenie całego kraju aż po piętro regla dolnego. Zwykle
występuje na glebach żyznych i dostatecznie wilgotnych. (Podobny gatunek o pokroju drzewa do 25 m wysokości: Corylus
colurna L. - leszczyna turecka. Liście do 15 cm dł., okrągławe lub jajowate, z zaznaczonymi klapami. Orzechy (do 2 cm dł.)
otoczone głęboko powcinaną okrywą).
VI KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZIN JUGLANDACEAE, FAGACEAE i ULMACEAE
NA PODSTAWIE PĘDÓW
1. Liście pierzastozłożone ............................................................................................................................................................ 2
2. Liczba listków poniżej 10 .......................................................................................................................Juglans regia
2*. Liczba listków powyżej 10 ................................................................................................................... Juglans nigra
1*. Liście pojedyncze.................................................................................................................................................................... 2
2. Liczba par nerwów mniejsza niż 10 ........................................................................................................................... 3
3. Liście bez klap, mogą być faliście ząbkowane .................................................................... Fagus sylvatica
3* Liście klapowane .......................................................................................................................................... 4
4. Pąki okryte łuskami i frędzelkowatymi przylistkami ............................................... Quercus cerris
4*. Pąki okryte wyłącznie łuskami - brak frędzelkowatych przylistków............................................... 5
5. Klapy zaokrąglone ............................................................................................................. 6
6. Nasada liścia klinowata lub okrągława ..................................... Quercus petraea
6*. Liście o nasadzie uszkowatej ...................................................... Quercus robur
5*. Klapy zaostrzone .............................................................................................................. 6
6. Zatoki liściowe wcięte najwyżej do połowy szerokości blaszki liściowej ...............
........................................................................................................... Quercus rubra
6*. Zatoki liściowe wcięte głębiej niż do połowy szerokości blaszki liściowej ...........
..................................................................................................... Quercus palustris
2*. Liczba par nerwów większa niż 10 ........................................................................................................................... 3
3. Liście lancetowate, pojedynczo piłkowane .........................................................................Castanea sativa
3*. Liście o nieregularnym kształcie, podwójnie piłkowane.............................................................................. 4
4. Liście wyraźnie asymetryczne, miękko owłosione od spodu, nerwy boczne mogą być rozgałęzione
tylko w dolnej części blaszki liściowej ............................................................................. Ulmus laevis
4*. Liście słabo asymetryczne; od spodniej strony brak owłosienia lub występuje ono tylko w kątach
nerwów bocznych, nerwy boczne mogą być rozgałęzione na całej blaszce liściowej ....................... 5
5. Ogonki liściowe poniżej 0,5 cm dł. ............................................................... Ulmus glabra
5*. Ogonki liściowe dł. 1-1,5 cm ........................................................................ Ulmus minor
OPISY GATUNKÓW
RODZAJ: JUGLANS - ORZECH
Juglans nigra L. - orzech czarny.
Drzewo do 50 m, a w Polsce do 32 m wysokości. Korowina na starych pniach głęboko spękana i prawie czarna. Pędy
młode drobno owłosione. Liście zwykle pozornie parzysto (15-23 listków) pierzasto złożone (szczytowy listek zanika). Listki
jajowato-lancetowate (8-12 cm dł.) o brzegach ostro nieregularnie piłkowanych. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek
jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoc - pestkowiec (3,5-5 cm średnicy).
WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce wysadzany jako drzewo ozdobne. (Podobny gatunek:
Juglans cinerea L. - orzech szary. Drzewo do 35 m, a w Polsce do 25 m wysokości. Liście nieparzysto (11-19 listków)
pierzasto złożone. Listki lancetowate (6-12 cm dł.), trwale omszone. Pochodzi ze wsch. części Ameryki Płn.).
Juglans regia L. - orzech włoski.
Drzewo do 35, a w Polsce do 25 m wysokości. Korowina popielato-szara, gładka. Liście nieparzysto (5-9 listków)
pierzasto złożone. Listki (6-12 cm dł.) całobrzegie lub nieznacznie płytko piłkowane, listek wierzchołkowy wyraźnie większy.
Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoc - pestkowiec (4-7 cm dł.).
WYSTĘPOWANIE: płd.-wsch. Europa i Azja Mniejsza. W Polsce wysadzany jako drzewo uprawne (jadalne owoce).
23
RODZAJ: FAGUS - BUK
Fagus sylvatica L. - buk pospolity
Drzewo do 45 m wysokości. Kora popielato-szara, gładka. Pączki duże, wrzecionowate, okryte licznymi brązowymi
łuskami delikatnie owłosionymi. Liście pojedyncze, jajowate lub eliptyczne do 10 cm dł., całobrzegie lub odlegle słabo
ząbkowane. Młode liście, a u starszych brzeg blaszki liściowej oraz ogonek opatrzone długimi, jedwabistymi włoskami. Kwiaty
rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoce - trójgraniaste orzechy, zwane bukwią, osadzone po dwa w
miseczkach owocowych pokrytych miękkimi, kolczystymi wyrostkami.
WYSTĘPOWANIE: Europa zach. i środkowa. W Polsce przebiega wschodnia granica zasięgu buka. Tworzy
drzewostany lite (żyzne i ubogie buczyny górskie w Karpatach i Sudetach oraz ubogie buczyny niżowe na północy Polski) i
mieszane z różnymi gatunkami drzew.
RODZAJ: QUERCUS - DĄB
Quercus cerris L. - Dąb burgundzki (D. frędzelkowaty)
Drzewo do 35 m wysokości. Kora gruba i głęboko spękana. Młode pędy gęsto, szaro owłosione. Pąki owłosione i
otoczone trwałymi, nitkowatymi przylistkami. Liście eliptyczne lub odwrotniejajowate, do 12(15) cm długości i do 5 cm
szerokości. Górna strona liści ciemnozielona, dolna mniej lub bardziej owłosiona gwiazdkowatymi włoskami. Liście bardzo
zmienne - klapy nieregularne, zaokrąglone. Wcięcia pomiędzy klapami o zmiennej głębokości (mogą być tak płytkie, że liście
wydają się tylko ząbkowane). Żołędzie długości 2,5-3 cm, w siedzących miseczkach, pokrytych nitkowatymi (frędzelkowatymi)
łuskami. Miseczki okrywają żołędzie mniej więcej do połowy.
WYSTĘPOWANIE: południowa i środkowa Europa, Azja Mniejsza. W Polsce wprowadzany w lasach, głównie w
zachodniej części kraju. Dość często odnawia się spontanicznie.
Quercus palustris Muenchh. - dąb błotny.
Drzewo do 40 m, a w Polsce do 25 m wysokości. Korowina ciemnoszara na pniu lekko podłużnie spękana. Liście
pojedyncze, owalne lub odwrotniejajowate do 12 cm dł., o klapach zaostrzonych, klapowanie sięga głębiej niż do połowy
szerokości blaszki liściowej. Pary klap bocznych odstają od osi liścia pod kątem prostym. Liście z kępkami włosków w kątach
nerwów. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie V-VI. Owoce - małe, prawie półkuliste orzechy (żołędzie),
osadzone pojedynczo w bardzo płytkiej, cienkiej, zdrewniałej miseczce.
WYSTĘPOWANIE: wsch. część Ameryki Płn. W Polsce wysadzany jako drzewo ozdobne.
Quercus petraea Liebl. (Q. sessilis Ehrh., Q. sessiliflora Salisb.) - dąb bezszypułkowy.
Drzewo do 35 m wysokości. Korowina drobno i płytko spękana. Pąki jajowate, okryte brązowymi, obrzeżonymi
łuskami. Liście pojedyncze, odwrotnie jajowate do 12 cm dł., klapowane, o klapach tępych, całobrzegich, o nasadzie
klinowatej. Nerwy drugiego rzędu dochodzą do klap. Ogonki liściowe powyżej 1 cm dł. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek
jednopienny. Kwitnie w V. Owoce - orzechy (żołędzie - 2-2,5 cm dł.), osadzone pojedynczo w zdrewniałej miseczce na
szypułkach do 1 cm dł., lub siedzące.
WYSTĘPOWANIE: Europa (poza wschodnią i północną), Azja Mniejsza. W Polsce na niżu z wyjątkiem płn.-wsch.
części kraju, oraz w niższych położeniach górskich. Rośnie na glebach uboższych i mniej wilgotnych niż Q. robur – głównie w
borach mieszanych (z sosną pospolitą).
Quercus pubescens Willd. - dąb omszony
Drzewo do 20 m wysokości. Liście pojedyncze, odwrotniejajowate do 12 cm dł., klapowane, o klapach tępych, całobrzegich, o nasadzie
klinowatej. Tegoroczne pędy i młode liście miękko filcowato owłosione. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie w V. Owoce - orzechy
(żołędzie - 1,5-2 cm dł.), zagłębione w zdrewniałej miseczce.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd., Azja Mniejsza. W Polsce jedyne stanowisko w Bielinku nad dolną Odrą.
Quercus robur L. (Q. pedunculata Ehrh.) – dąb szypułkowy.
Drzewo do 42 m wysokości. Korowina gruba i głęboko spękana. Pąki pięciograniaste, okryte brązowymi, czarno
obrzeżonymi łuskami. Liście pojedyncze, odwrotniejajowate do 14 cm dł., klapowane, o klapach tępych, całobrzegich,
skórzaste, o nasadzie uszkowatej lub sercowato wyciętej. Nerwy drugiego rzędu dochodzą do klap i zatok. Ogonki liściowe
poniżej 1 cm dł. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie IV-V. Owoce - orzechy (1,5-3 cm dł.), zwane
żołędziami, zielonawo podłużnie prążkowane, osadzone pojedynczo w zdrewniałej miseczce na szypułkach do 8 cm dł.
WYSTĘPOWANIE: prawie cała Europa, Azja Mniejsza. W Polsce występuje na niżu i w niższych położeniach
górskich. Rośnie na glebach ciężkich i wilgotnych. Rośnie głównie w grądach.
Quercus rubra L. (Q. borealis Michx.) - dąb czerwony.
Drzewo do 50 m, a w Polsce do 30 m wysokości. Korowina popielata, długo pozostaje gładka. Liście pojedyncze,
owalne lub odwrotniejajowate do 22 cm dł., o klapach zaostrzonych, klapowanie sięga najwyżej do połowy szerokości blaszki
liściowej. Pary klap bocznych odstają od osi liścia pod kątem ostrym. Liście nagie z wyjątkiem kępek włosków w kątach
nerwów. Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie V-VI. Owoce - szerokoowalne orzechy (żołędzie), osadzone
pojedynczo w płytkiej, płaskiej, zdrewniałej miseczce.
WYSTĘPOWANIE: wsch. część Ameryki Płn. W Polsce od dawna sadzony jako drzewo ozdobne, ostatnio często
wprowadzany do lasów na uboższych siedliskach w ramach przebudowy drzewostanów osłabionych przez zanieczyszczenia
powietrza.
RODZAJ: CASTANEA - KASZTAN
Castanea sativa Mill. - kasztan jadalny.
Drzewo do 30 m, a w Polsce do 25 m wysokości. Liście pojedyncze, lancetowate, skórzaste (10-20 cm), odlegle
piłkowane Kwiaty rozdzielnopłciowe, gatunek jednopienny. Kwitnie VI-VII. Owoce - orzechy (2,5-3 cm dł.), osadzone po 1-3 w
kolczastych, kulistych miseczkach, jadalne.
WYSTĘPOWANIE: płd. Europa, Afryka płn., Azja Mniejsza. W Polsce wysadzany jako drzewo ozdobne.
24
RODZAJ: ULMUS - WIĄZ
Ulmus glabra Huds. (U. montana With., U. scabra Mill.) - wiąz górski (brzost)
Drzewo do ok. 40 m wys. Pędy owłosione, ciemnobrązowe; pączki grube i tępo zakończone, barwy ciemnobrunatnej.
Liście 5-16 cm długości, szorstko owłosione z wierzchu, nerwy boczne zwykle rozwidlone. Ogonek liściowy długości 0,3-0,6
cm Kwiaty obupłciowe, zebrane w pączki zwisające na krótkich szypułkach. Owoce - oskrzydlone orzeszki o dł. do 3 cm,
umieszczone w środku skrzydełka o gładkim lub falistym brzegu. Kwitnie w III-IV.
WYSTĘPOWANIE: Europa środk., wsch. i płn. oraz Azja Mniejsza. W Polsce występuje na terenie całego kraju, w
górach sięga po regiel dolny. Gatunek domieszkowy w grądach i żyznych buczynach.
Ulmus laevis Pall. (U. pedunculata Foug., U. effusa Willd.) - wiąz szypułkowy (limak)
Drzewo do ok. 35 m wys., końce starszych gałęzi często zwisające. Charakterystyczne dla tego gatunku są silnie
rozwinięte, deskowate nabiegi korzeniowe, a u starszych okazów także liczne pędy odroślowe na pniu. Pąki wydłużone, ostre,
dwubarwne. Liście do 15 cm długości, asymetryczne, miękko owłosione od spodu. Ogonek liściowy długości 4-6 mm. Kwiaty
obupłciowe, zebrane w pączki zwisające na szypułkach długości około 2 cm. Owoce - oskrzydlone orzeszki, umieszczone w
środku skrzydełka o orzęsionym brzegu. Kwitnie w III-IV.
WYSTĘPOWANIE: Europa środk., płd. wsch. W Polsce występuje na niżu i w piętrze pogórza na terenie całego
kraju. Tworzy lasy łęgowe nad większymi rzekami.
Ulmus minor Mill. (U. carpinifolia Gleditsch, U. campestris L.) - wiąz polny
Drzewo do ok. 35 m wys. Liczne odrośla korzeniowe u podstawy pnia. Pędy nagie, czasem z korkowymi listwami
(var. suberosa). Pąki nagie, ciemnobrązowe, ostre. Liście 5-10 cm długości, z kępkami włosków w kątach nerwów. Ogonki
liściowe dł. 0,8-1,5 cm. Kwiaty obupłciowe, zebrane w pączki osadzone na szypułkach długości 0,1-0,2 cm. Owoce oskrzydlone orzeszki umieszczone ekscentrycznie, brzeg skrzydełka nieorzęsiony. Kwitnie w III-IV.
WYSTĘPOWANIE: płd. i środk. Europa, Kaukaz, Azja Mniejsza. W Polsce występuje na nizinach i w piętrze pogórza
na całego kraju. Jest jednak bardzo rzadki, ponieważ został silnie wyniszczony przez tzw. holenderską chorobę wiązów.
Występuje jako gatunek domieszkowy w grądach i łęgach.
VII KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY ROSACEAE
Klucz do oznaczania wybranych gatunków z rodziny Rosaceae
1. Liście pierzastozłożone ............................................................................................................................................................ 2
2. Liście złożone z 3-11 listków. Przynajmniej na tegorocznych pędach występują kolce ........................................... 3
3. Szczątkowe, szczeciniaste kolce tylko na tegorocznych pędach ................................... Rosa pendulina
3*. Kolce na pędach tegorocznych i starszych ................................................................................................. 4
4. Kolce nieliczne, o szerokiej podstawie, hakowato zagięte ..................................... Rosa canina
4*. Kolce zwykle gęsto pokrywające pędy, szczeciniaste, proste .............................. Rosa rugosa
2*. Liście złożone z 9-23 listków. Pędy całkowicie pozbawione kolców ........................................................................ 3
3. Listki o długo zaostrzonych wierzchołkach. Liście długości 13-30 cm, 13-23 listkowe .............................
...................................................................................................................................... Sorbaria sorbifolia
3*. Listki o krótko zaostrzonych lub zaokrąglonych wierzchołkach. Liście długości 9-20 cm, 9-15 listkowe ....
....................................................................................................................................... Sorbus aucuparia
1*. Liście pojedyncze.................................................................................................................................................................... 2
2. Liście klapowane ........................................................................................................................................................ 3
3. Pędy z cierniami ............................................................................................................................................ 4
4. Ciernie do 2,5 cm długości. Nerwy boczne liści dochodzą wyłącznie do wierzchołków klap i
ząbków. (Uwaga: rozpoznawanie wyłącznie na podstawie części wegetatywnych jest często
niemożliwe, ze względu na występowanie licznych mieszańców. Przy rozpoznawaniu należy
kierować się głównie cechami liści wyrastających na krótkopędach, na których pojawiły się kwiaty).
............................................................................................................................................................. 5
5. Liście piłkowane w wierzchołkowej części klap lub (jeśli liście nie są klapowane) w
szczytowej części blaszki. Przylistki na kwitnących krótkopędach całobrzegie lub z 1-2
ząbkami u nasady. Przylistki na pozostałych pędach piłkowane ............................................
....................................................................................................... Crataegus monogyna
5*. Liście piłkowane co najmniej do połowy długości klap lub (jeśli liście nie są klapowane)
na całym obwodzie blaszki. Wszystkie przylistki, zarówno na długopędach jak i
krótkopędach, wyraźnie piłkowane ....................................................................................... 6
6. Wszystkie liście klapowane. Nerwy boczne liści odgięte ku nasadzie blaszki
lub proste ...................................................................... Crataegus rhipidophylla
6*. Liście zmienne - na krótkopędach pozbawione klap lub nieznacznie klapowane;
na długopędach mniej lub bardziej wyraźnie klapowane. Nerwy boczne przy
wierzchołkach klap lekko wygięte ku wierzchołkowi blaszki ... Crataegus laevigata
4*. Ciernie dłuższe niż 2,5 cm. Nerwy boczne liści dochodzą zarówno do wierzchołków klap jak i do
zatok pomiędzy klapami ...................................................................................................................... 5
5. Wierzchołki klap krótko zaostrzone i proste. Nasada blaszki liściowej lekko zaokrąglona
lub prawie płaska ............................................................................ Crataegus pedicellata
25
5*. Wierzchołki klap wydłużone i lekko zagięte ku podstawom liści. Nasada blaszki
liściowej wyraźnie zaokrąglona ......................................................... Crataegus flabellata
3*. Pędy bez cierni ............................................................................................................................................ 4
4. Klapy zaokrąglone ........................................................................................ Sorbus intermedia
4*. Klapy zaostrzone, dolne ustawione ± prostopadle do osi liścia ................... Sorbus torminalis
2*. Liście bez klap; całobrzegie lub piłkowane ............................................................................................................... 3
3. Liście całobrzegie ......................................................................................................................................... 4
4. Liście krótsze niż 1,5 cm, okrągłe lub szerokoeliptyczne ................... Cotoneaster horizontalis
4*. Liście dłuższe niż 1,5 cm, eliptyczne lub jajowate...........................................................................
.......................................................................... Cotoneaster integerrimus i Cotoneaster niger
3*. Liście o brzegu grubo lub drobno piłkowanym............................................................................................ 4
4. Liście z białym, kutnerowatym owłosieniem po spodniej stronie (młode liście obustronnie gęsto
owłosione) ................................................................................................................... Sorbus aria
4*. Liście bez kutneru, nagie lub owłosione ........................................................................................ 5
5. Liście szerokoeliptyczne, szerokojajowate lub okrągławe (długość blaszki liściowej
równa lub nieco większa od jej szerokości) ..................................................................... 6
6. Kora pędów ciemnobrunatna. Krótkopędy często przekształcone w ciernie) .... 7
7. Ciernie tylko na młodych pędach i pędach odroślowych. Liście
matowe. Ogonki liściowe krótkie) ................................. Malus sylvestris
7*. Ciernie na wszystkich pędach. Liście błyszczące. Ogonki liściowe długie
........................................................................................ Pyrus pyraster
6*. Kora pędów jasna, szara, popielata lub brązowo-szara. Na pędach brak cierni
................................................................................................ Cerasus mahaleb
5*. Liście eliptyczne, eliptyczno-lancetowate lub odwrotniejajowate (długość blaszki liściowej
co najmniej dwukrotnie większa od jej szerokości) ............................................................. 6
6. Ogonek liściowy krótszy od 0,5 cm. Kwiaty i owoce bardzo liczne, skupione w
dużych wiechach na końcach pędów ......................................Spiraea salicifolia
6*. Ogonek liściowy dłuższy od 0,5 cm. Kwiaty i owoce skupione w baldachach
lub gronach po kilka - kilkanaście sztuk ............................................................. 7
7. Blaszka liściowa krótsza niż 6 cm. Pędy zwykle cierniste.................. 8
8. Liście na ogół łopatkowate. Po spodniej stronie liści brak
owłosienia lub liście słabo, równomiernie owłosione .................
.......................................................................... Prunus spinosa
8*. Liście eliptyczno-lancetowate. Po spodniej stronie liści
owłosienie skupione wzdłuż głównego nerwu...............................
...................................................................... Prunus cerasifera
7*. Blaszka liściowa dłuższa niż 6 cm. Pędy bez cierni ......................... 8
8. Brzeg liścia grubo piłkowany. Kwiaty i owoce zebrane po kilka
w baldachach .....................................................Cerasus avium
8*. Brzeg liścia drobno piłkowany. Kwiaty i owoce zebrane po
kilkanaście w zwisających gronach ............................................ 9
9. Liście błyszczące, grube i skórzaste. Spodnia strona
liści zielona. Wzdłuż nerwu głównego, po spodniej stronie
liści zwykle widoczne wąskie paski gęstego owłosienia...
............................................................. Padus serotina
9*. Liście matowe. Spodnia strona liści szaro-zielona lub
niebieskawo-zielona. Wzdłuż nerwu głównego, po
spodniej stronie liści widoczne kępki włosków w kątach
bocznych nerwów ..................................... Padus avium
26
OPISY GATUNKÓW
Podrodzina: SPIRAEOIDEAE - TAWUŁOWE
Rodzaj: SPIRAEA - TAWUŁA
Spiraea media Franz Schmidt - tawuła średnia
Krzew do 2 m wys. Pędy obłe, wierzchołki omszone. Liście do 5 cm dł., eliptyczne, tępo zaostrzone, górna połowa blaszki liściowej wcinanoząbkowana, dolna całobrzega, spód jaśniejszy, owłosiony wzdłuż nerwów. Kwiaty obupłciowe, zebrane w baldachogrona osadzone na szczytach bocznych
pędów. Owoce - owłosione mieszki. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa wsch., Azja wsch. W Polsce w Pieninach i Tatrach na wapieniach.
Spiraea salicifolia L. - tawuła wierzbolistna (t. bawolina, bawolina)
Krzew do 2 m wys. Wytwarza odrosty korzeniowe. Pędy wzniesione, tegoroczne omszone, starsze nagie. Liście (4,58 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, szaro-zielone, Młode orzęsione, starsze nagie. Kwiaty obupłciowe, różowe, tworzą
piramidalne, wąskie, gęste (wiechowate) kwiatostany (10-15 cm dł.), wyrastające na wierzchołkach pędów. Owoce - mieszki.
Kwitnie - VI-VII.
WYSTĘPOWANIE: płd.-wsch. Europa po płn.-wsch. Azję i Japonię. W Polsce rzadko, na bagnach, torfowiskach,
podmokłych łąkach oraz nad brzegami potoków i w wilgotnych lasach, w południowej części kraju.
Rodzaj: SORBARIA - TAWLINA
Sorbaria sorbifolia (L.) A. Br. (Spiraea sorbifolia L.) - tawlina jarzębolistna (sorbaria jarzębolistna)
Krzew do 2 m wys. Wytwarza odrosty korzeniowe. Pędy proste, wzniesione, nagie lub słabo owłosione, drewniejące
jedynie w dolnej części. Liście (do 25 cm dł.) nieparzystopierzastozłożone (13-23 listków). Listki (do 8 cm dł.) lancetowate,
długo zaostrzone, Młode od spodu pokryte gwiazdkowatymi włoskami, starsze nagie. Kwiaty obupłciowe, białe; tworzą
piramidalne, rozgałęzione wiechy (do 25-30 cm dł.), umieszczone na wierzchołkach pędów. Owoce - torebki. Kwitnie - VI-VIII.
WYSTĘPOWANIE: płn. Azja. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny.
Podrodzina: POMOIDEAE - JABŁKOWE
Rodzaj: MALUS - JABŁOŃ
Malus sylvestris Mill. - jabłoń dzika (płonka).
Drzewo do 12 m wys., cierniste. Liście jajowate, okrągławe lub szerokoeliptyczne (2-9 cm dł. i 2-6 cm szer.), drobno
piłkowane, Młode owłosione, starsze obustronnie nagie lub od spodu owłosione wzdłuż nerwu. Blaszka liściowa ± 2 razy
dłuższa niż ogonek liściowy. Kwiaty obupłciowe, białe z odcieniem różowym, na krótkich szypułkach, tworzą kwiatostany.
Owoce rzekome - typu jabłka (2,5-3 cm średnicy). Kwitnie - IV-V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce rzadko, w lasach liściastych na niżu i w niższych położeniach
górskich.
Rodzaj: PYRUS - GRUSZA
Pyrus pyraster (L.) BURGSD. - grusza polna (g. dzika, ulęgałka)
Drzewo do 20 m wys. Długopędy cierniste, zwłaszcza u młodych drzew. Liście okrągłe, eliptyczne lub
szerokojajowate (do 6 cm dł.), piłkowane, Młode owłosione, starsze nagie, wierzch liścia błyszczący (zasuszone czernieją).
Ogonki liściowe tak długie jak blaszka liściowa lub nieco dłuższe. Kwiaty obupłciowe, białe na długich szypułkach, zebrane w
kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka, gruszkowate lub kuliste (2-3 cm dł.). Kwitnie - IV i V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja płd.-zach. W Polsce, na niżu, w zaroślach i lasach liściastych. Uwaga! Gatunek
bardzo trudny do odróżnienia od powszechnie uprawianej w licznych odmianach gruszy pospolitej (Pyrus communis L.), która
jest taksonem zbiorowym pochodzenia mieszańcowego (Mirek i in. 2002).
Rodzaj: SORBUS - JARZĄB
Sorbus aria (L.) Crantz - jarząb mączny (mąkinia)
Drzewo do 15 m wys. lub krzew. Tegoroczne pędy okryte białym kutnerem. Pączki duże, okryte kutnerowatymi
łuskami, wierzchołek ostro zakończony, wygięty. Liście (8-12 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, nieklapowane, podwójnie
piłkowane, Młode obustronnie okryte białym kutnerem, starsze jedynie spodem. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w
baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (2 cm średnicy), czerwone, słabo kutnerowate. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn. W Polsce w górach na podłożu wapiennym, głównie w piętrze regla dolnego
oraz wyspowo na niżu.
Sorbus aucuparia L. - jarząb pospolity (jarzębina)
Drzewo do 20 m wys. o korze brązowoszarej, gładkiej, łuszczącej się okrężnie. Pączki duże, okryte owłosionymi
łuskami (u formy typowej), wierzchołek ostro zakończony, odgięty. Liście (9-20 cm dł.) nieparzysto (9-15 listków) pierzasto
złożone, Młode owłosione. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (0,7-0,9
cm średnicy), koralowoczerwone. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce w lasach na niżu. W górach występuje po piętro kosodrzewiny S.
aucuparia var. glabrata Wimm et Gr.
Sorbus chamaemespilus (L.) Crantz. - jarząb nieszpułkowy
Krzew do 2 m wys. Liście (3-7 cm dł.) pojedyncze, eliptyczne, nieklapowane, piłkowane, nagie lub spodem kutnerowate, wierzch ciemnozielony.
Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (0,5-0,7 cm średnicy), czerwone, brunatniejące, kutnerowate.
Kwitnie - V-VII.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce tylko w Tatrach na podłożu wapiennym.
27
Sorbus intermedia Pers. (S. scandica Fries, S. suecica (L.) Krock. et Almq.) - jarząb szwedzki
Drzewo do 20 m wys. lub krzew. Tegoroczne pędy biało, filcowato owłosione. Liście (do 10 cm dł.) pojedyncze,
eliptyczne, płytko klapowane; klapy zaokrąglone. Spód blaszki liściowej kutnerowaty. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w
baldachogrona. Owoce rzekome - typu jabłka, kuliste (1,3 cm średnicy), pomarańczowoczerwone. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa płn. W Polsce w lasach liściastych na wybrzeżu Bałtyku. Gatunek chroniony.
Sorbus torminalis (L.) Crantz - jarząb brekinia (brzęk).
Drzewo do 30 m wys. Liście (do 10 cm dł.) pojedyncze z 3-5 klapami o ostrych wierzchołkach. Dolna para klap
największa i ustawiona prostopadle do osi liścia. Młode liście spodem skąpo owłosione. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w
baldachogrona (do 12 cm średnicy). Owoce rzekome - typu jabłka, jajowate, brązowe (do 1,5 cm dł.). Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza, Afryka płn. W Polsce w lasach liściastych, w zach. i płd. części kraju.
Gatunek chroniony.
Rodzaj: CRATAEGUS - GŁÓG
Crataegus flabellata (BOSC EX SPACH) K. KOCH - Głóg wachlarzowaty
Wysoki krzew lub niewielkie drzewo do około 6-7 m wysokości. Pędy z długimi cierniami - do około 10 cm. Liście (do
6-8 cm długości) pojedyncze, regularnie klapowane. Wierzchołki klap wydłużone, ostro zakończone i wygięte ku nasadzie
liścia. Zatoki pomiędzy klapami płytkie. Nasada liścia zaokrąglona. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub
ząbków. Kwiaty białe, zebrane w baldachogrona. Liczba pręcików większa niż 10. Kwitnie w V. Owoce kuliste lub jajowate,
czerwone (do około 2 cm długości).
WYSTĘPOWANIE: Wschodnia część Ameryki Północnej. W Polsce wysadzany jako krzew ozdobny, ale rzadziej od
głogu szypułkowego. Czasami zdziczały.
Crataegus laevigata (Poiret) DC, (C. oxyacantha L.) - głóg dwuszyjkowy
Wysoki krzew do ok. 5 m wys. Pędy z cierniami do ok. 2 cm dł. Liście pojedyncze, na długopędach pierzastowrębne
lub pierzastoklapowane, o piłkowanym brzegu. Liście kwitnących krótkopędów pierzastowrębne lub całkowicie pozbawione
klap, piłkowane na brzegu. Klapy 3-5, zatoki na wszystkich liściach płytkie. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap
lub w zatokach pomiędzy klapami. Końce nerwów bocznych wygięte nieznacznie ku wierzchołkowi liścia. Przylistki zarówno
na długopędach jak i na krótkopędach wyraźnie piłkowane. Kwiaty obupłciowe, zwykle z 2 słupkami, białe, zebrane w
baldachogrona. Owoce rzekome - typu głogu, kuliste lub jajowate, czerwone (0,8-1,0 cm dł.), z dwiema "pestkami", rzadko z
trzema. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn. W Polsce głównie w zachodniej części niżu, oraz w niższych położeniach
górskich; w lasach oraz zaroślach.
Crataegus monogyna Jacq. - głóg jednoszyjkowy
Wysoki krzew lub niskie drzewo do ok. 10 m wys. Pędy z cierniami do ok. 2 cm dł. Liście pojedyncze, na
długopędach pierzastoklapowane, o brzegu piłkowanym jedynie w wierzchołkowej części klap. Liście kwitnących krótkopędów
pierzastowrębne lub klapowane, całobrzegie, za wyjątkiem brzegu. Klapy 3-5, zatoki na wszystkich liściach płytkie. Nerwy
boczne kończą się na wierzchołkach klap lub w zatokach pomiędzy klapami. Końce nerwów bocznych wygięte nieznacznie ku
wierzchołkowi liścia. Przylistki zarówno na długopędach jak i na krótkopędach wyraźnie piłkowaneKwiaty obupłciowe, zwykle z
1 słupkiem, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce rzekome - typu głogu, kuliste lub jajowate, czerwone (0,7-1,0 cm dł.) z 1
"pestką", rzadko z dwiema. Kwitnie - V, ok. 2 tygodnie później niż C. laevigata.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza, Afryka płn. W Polsce na niżu, rzadko w górach: w lasach, w zaroślach,
na zrębach.
Crataegus pedicellata SERG. - Głóg szypułkowy
Wysoki krzew lub niewielkie drzewo do około 7 m wysokości. Pędy z długimi cierniami - do około 6 cm. Liście (do 710 cm długości) pojedyncze, regularnie klapowane. Wierzchołki klap zaostrzone, ale nie są ani wydłużone ani wygięte. Zatoki
pomiędzy klapami płytkie. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap lub ząbków. Kwiaty białe, zebrane w
baldachogrona. Liczba pręcików nie przekracza 10. Kwitnie w V. Owoce kuliste lub jajowate, czerwone (do około 2 cm
długości), z 4-5 orzeszkami.
WYSTĘPOWANIE: Wschodnia część Ameryki Północnej. W Polsce często wysadzany jako krzew ozdobny.
Czasami zdziczały.
Crataegus rhipidophylla GAND. - Głóg odgiętodziałkowy
Wysoki krzew lub niskie drzewo do około 10 m wysokości. Pędy z cierniami do ok. 2 cm dł. Zatoki pomiędzy klapami
głębokie na liściach długopędów (liście mogą być pierzastosieczne), płytsze, ale wyraźne na liściach krótkopędów. Brzegi klap
piłkowane przynajmniej w górnej połowie. Przylistki o piłkowanych brzegach. Nerwy boczne kończą się na wierzchołkach klap
lub w zatokach pomiędzy klapami. Kwiaty obupłciowe, zwykle z 1 słupkiem, białe, zebrane w baldachogrona. Kwitnie w V.
Owoce kuliste lub jajowate, czerwone (1-1,5 cm długości) zwykle z jednym orzeszkiem. Działki kielicha przyrośnięte do
owoców trójkątne, wąskie i wydłużone, odgięte w dół lub wyprostowane u odmian.
WYSTĘPOWANIE: W Polsce na niżu: w lasach, w zaroślach, na zrębach. Liczne mieszańce z pozostałymi,
krajowymi gatunkami.
Rodzaj: COTONEASTER - IRGA
Cotoneaster horizontalis Decne. - irga pozioma
Krzew do 0,5 m wys., o pędach płożących się, ustawionych w płaszczyźnie poziomej. Liście (0,5-1,2 cm dł.)
pojedyncze, okrągławe, skórzaste, z wierzchu błyszczące, ciemnozielone, słabo owłosione, spód jaśniejszy, wierzchołek liścia
zakończony krótkim kończykiem. Kwiaty białe do czerwonawych, zebrane po 2 lub pojedyncze. Owoce rzekome - typu jabłka,
kuliste, jaskrawoczerwonawe (do 0,5 cm średnicy). Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Chiny zach. W Polsce uprawiana jako krzew ozdobny.
28
Cotoneaster integerrimus Medicus (C. integerrima Medicus, C. vulgaris Lindl.) - irga zwyczajna, (i. pospolita).
Krzew do 2 m wys. Liście (do 4 cm dł.) pojedyncze, szerokojajowate o wierzchołku zaokrąglonym lub krótko
zaostrzonym, od spodu biało kutnerowane. Kwiaty obupłciowe, zebrane w kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka,
czerwony (ok. 0,6 cm średnicy) zwykle z 2 nasionami, nagi, matowy. Kwitnie - V i VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza. W Polsce rzadko w zaroślach i na skałach w południowej części kraju.
Cotoneaster niger (Thunb.) Fries (C. melanocarpa Lodd., C. nigra Fries) - irga czarna.
Krzew do 2 m wys. Liście (2-5 cm dł.) pojedyncze, szerokojajowate, o wierzchołku tępym lub krótko zaostrzonym, od
spodu szaro kutnerowate. Kwiaty obupłciowe, różowe, zebrane w 3-15 kwiatowe kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka,
czarne (ok. 0,6-0,8 cm średnicy), zwykle z 2 nasionami, z nalotem woskowym. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa wsch., Azja. W Polsce rzadko w południowej oraz północno-wschodniej części niżu, a
także na Pomorzu; na skałach wapiennych oraz nasłonecznionych stokach.
Cotoneaster tomentosus (Aiton) Lindl. (C. nebrodensis (Guss.) K. Koch - irga kutnerowata (i. owłosiona, i. omszona)
Krzew do 2 m wys. Pędy filcowato owłosione. Liście pojedyncze (3-6 cm dł.), szerokoowalne; spód gęsto, biało kutnerowaty. Kielich kwiatowy z
zewnętrz gęsto, biało owłosiony. Kwiaty obupłciowe, różowe, zebrane w 3-15 kwiatowe kwiatostany. Owoce rzekome - typu jabłka, czerwone (ok. 0,7-0,8 cm
średnicy), owłosione, zwykle z 3-5 nasionami. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd. W Polsce na skałach wapiennych i nasłonecznionych stokach w Tatrach.
Podrodzina: ROSAIDEAE - RÓŻOWE
Rodzaj: ROSA - RÓŻA
Rosa canina L. - róża dzika (szypszyna, r. psia)
Krzew 1-3 m wys. Pędy z kolcami o szerokiej nasadzie, hakowato zagiętymi. Liście nieparzystopierzastozłożone (5-9
listkowe). Listki (2-4 cm dł.) nagie. Kwiaty (4-5 cm śr.) bladoróżowe, pojedyncze, długoszypułkowe. Owoce - niełupki, ukryte w
szkarłatnym, podługowatym hypancjum (stanowiącym owoc rzekomy o dł. 2-3 cm). Kwitnie V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa. Gatunek pospolity na terenie Polski.
Rosa pendulina L. (R. alpina L.) - róża alpejska
Krzew do 2 m wys. Tylko tegoroczne pędy okryte drobnymi, prostymi kolcami starsze pozbawione kolców. Liście
nieparzystopierzastozłożone (7-11 listkowe). Listki cienkie, od spodu jaśniejsze. Kwiaty długoszypułkowe, czerwone. Owoce niełupki, ukryte w czerwonym, podługowatym hypancjum (stanowiącym owoc rzekomy o dł. 2-2,5 cm). Kwitnie V-VII.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce głównie spotykane w Karpatach i Sudetach po piętro kosodrzewiny.
Rosa rugosa Thunb. - róża pomarszczona (r. fałdzistolistna, r. japońska)
Krzew 1-2 m wys., wytwarzający podziemne rozłogi. Pędy owłosione pomiędzy kolcami różnej długości,
szczeciniastymi, gęsto rozmieszczonymi na pędzie. Liście nieparzystopierzastozłożone (5-9 listkowe). Listki grube,
ciemnozielone, lśniące, pomarszczone; spód szaro-zielony, owłosiony. Kwiaty (7-8 cm śr.) krótkoszypułkowe, czerwone,
zebrane w kwiatostany. Owoce - niełupki, ukryte w szkarłatnym, kulistym hypancjum (stanowiącym owoc rzekomy o dł. 2-2,5
cm). Kwitnie V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Azja wsch. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny.
Podrodzina: PRUNOIDEAE - ŚLIWOWE
Rodzaj: PRUNUS - ŚLIWA
Prunus cerasifera Ehrh. (P. myrobalana Lois) - śliwa wiśniowa
Krzew lub małe drzewko do 10 m wys. Pędy zielonawe, nagie, słabo cierniste. Liście eliptyczne lub lancetowate,
owłosione od spodu, wzdłuż nerwów. Kwiaty obupłciowe, białe. Owoce - kuliste, czerwone pestkowce (2-3 cm średnicy);
jadalne. Kwitnie IV.
WYSTĘPOWANIE: Azja zach., Kaukaz. W Polsce na obrzeżach lasów i w zaroślach często spotykana jest odmiana
tego gatunku o żółtych owocach: P. cerasifera var. divaricata Bailey (P. divaricata Ledeb.) - ś. ałycza (ałycza, ś. wiśniowa
odm. kaukaska).
Prunus spinosa L. - śliwa tarnina
Krzew lub małe drzewko do 4 m wys. z licznymi odrostami korzeniowymi. Pędy czerwono-brunatne lub szaro-czarne,
z licznymi cierniami, tegoroczne miękko owłosione. Liście podłużnie eliptyczne lub łopatkowate (2-4 cm dł.), piłkowane, Młode
miękko owłosione, starsze nagie. Kwiaty obupłciowe, białe. Owoce - kuliste, ciemnogranatowe pestkowce (do 1,5 cm
średnicy) z woskowym nalotem; jadalne. Kwitnie IV-V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja zach. W Polsce pospolicie na obrzeżach lasów, słonecznych zboczach,
na niżu i w niższych położeniach górskich.
Rodzaj: CERASUS - WIŚNIA
Cerasus avium Moench. (Prunus avium L.) - wiśnia ptasia (czereśnia, trześnia).
Drzewo do 30 m wys. Kora czerwono-brązowa, cienka, błyszcząca, łuszcząca się okrężnie. Liście (6-16 cm dł.)
odwrotnie jajowate, zaostrzone; podwójnie, grubo piłkowane; owłosione od spodu wzdłuż nerwów. Na ogonku liściowym 1-2
czerwone gruczołki. Kwiaty obupłciowe, białe, na długich szypułkach, zebrane po 3-6 w baldaszkach. Owoce - kuliste, drobne
(0,7-1,7 cm średnicy), czarno-czerwone pestkowce. Kwitnie IV-V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza, Afryka płn. W Polsce występuje w lasach liściastych w południowej
części niżu oraz w niższych położeniach górskich.
Cerasus fruticosa (Pall.) Woronow [P. chamaecerasus Jacq., Prunus fruticosa Pall.] - wiśnia karłowata (w. karłowa, wisienka stepowa).
Krzew do 1,5 m wys. Liście odwrotniejajowate (4-5 cm dł.), skórzaste. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane po 2-4 w baldaszki. Owoce - kuliste,
jasnoczerwone pestkowce (1 cm średnicy). Kwitnie IV.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce porasta murawy kserotermiczne. Gatunek chroniony.
29
Cerasus mahaleb (L.) Mill. (Prunus mahaleb L.) - wiśnia wonna (antypka)
Drzewko do 10 m wys., czasem krzew. Pędy długie, cienkie, zwisające, oliwkowo-szare, tegoroczne omszone,
starsze nagie. Liście okrągławe lub szerokojajowate (3-5 cm dł.), skórzaste i błyszczące, nasada zaokrąglona lub płytko
sercowata, wierzchołek krótko zaostrzony. Zarówno pędy jak i liście po roztarciu wydzielają zapach kumaryny. Kwiaty
obupłciowe, białe, zebrane w baldachogrona. Owoce - kuliste, czarne pestkowce (0,6 cm średnicy). Kwitnie V.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd-wsch., Azja zach. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny.
Rodzaj: PADUS - CZEREMCHA
Padus avium Mill. (Padus racemosa Gillib., Prunus padus L., Padus vulgaris Borkh.) - czeremcha zwyczajna (cz.
pospolita).
Krzew lub niskie drzewo do 15 m wys. Liście (6-12 cm dł.) eliptyczne, ostro piłkowane, krótko zaostrzone,
obustronnie matowe, o „nerwacji” nie dochodzącej do brzegu blaszki liściowej; liście po roztarciu wydzielają intensywny
zapach. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w zwisające grona. Owoce - kuliste, czarne pestkowce (0,6-0,8 cm średnicy), o
miąższu jasnym. Kwitnie IV-V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach. W Polsce spotykana na siedliskach łęgowych, nad brzegami wód na niżu i w
niższych położeniach górskich.
Padus petraea Tausch (Prunus padus ssp. borealis Cajander) - czeremcha skalna
Krzew do ok. 3 m wys. Liście (6-10 cm dł.) eliptyczne, ostro piłkowane, krótkozaostrzone, obustronnie matowe, po roztarciu nie wydzielają
zapachu. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w ± wzniesione grona. Owoce - kuliste, czarne pestkowce (0,6-0,8 cm średnicy) o miąższu ciemnowiśniowej
barwy. Kwitnie V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa płn. i góry Europy środk. W Polsce bardzo rzadko spotykana w piętrze kosówki, w Karkonoszach i Tatrach.
Padus serotina (Ehrh.) Borkh. (Prunus serotina Ehrh.) - czeremcha amerykańska (cz. późna).
Drzewo do 35 m wysokości, w Polsce do 25 m Liście (do 12 cm długości) jajowate lub eliptyczne, zaostrzone, często
skórzaste, z wierzchu błyszczące, po roztarciu bezwonne. Na spodniej stronie liści często występuje rudy kutner wzdłuż
„nerwu” głównego. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w zwisające grona. Owoce - kuliste, purpurowo-czarne pestkowce (0,81.0 cm średnicy). Kwitnie VI.
WYSTĘPOWANIE: Wsch. część Ameryki Płn. W Polsce wysadzana w parkach i lasach. Gatunek o dużej
odporności na zanieczyszczenia powietrza.
VIII KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY SAXIFRAGACEAE I LEGUMINOSAE
1. Liście pojedyncze ....................................................................................................................................... SAXIFRAGACEAE
2. Liście złożone .................................................................................................................................................. LEGUMINOSAE
VIIIa KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW KRZEWÓW Z RODZINY SAXIFRAGACEAE
1. Pędy opatrzone kolcami................................................................................................................................ Ribes uva-crispa
1*. Pędy pozbawione kolców ........................................................................................................................................................ 2
2. Klapy grubo ząbkowane tylko w wierzchołkowej części. Zatoki pomiędzy klapami zwykle głębokie, sięgające za
połowę długości blaszki liściowej. Na małych, trójklapowych liściach zatoki płytsze .............................. Ribes aureum
2*. Brzegi klap mniej więcej równomiernie piłkowane lub ząbkowane. Zatoki pomiędzy klapami płytkie, nie sięgają za
połowę długości blaszki liściowej ................................................................................................................................... 3
3. Liście długości do 5 cm, na ich górnej powierzchni pojedyncze, żółtawe włoski ................. Ribes alpinum
3*. Liście długości od 5 do 12 cm, górna strona liści naga lub owłosiona, ale bez pojedynczych, żóltych
włosków............................................................................................................................................................. 4
4. Wierzchołki klap wydłużone i wyraźnie ostro zakończone ................................... Ribes petraeum
4*. Wierzchołki klap zaokrąglone lub krótko zaostrzone
5. Na spodzie liści występują drobne żółte gruczołki (WIDOCZNE TYLKO POD LUPĄ) .....
.......................................................................................................................... Ribes nigrum
5*. Na spodzie liści brak gruczołków ................................. Ribes rubrum i Ribes spicatum
VIIIb KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY LEGUMINOSAE
1. Liście trójlistkowe ...............................................................................................................................Laburnum anagyroides
1*. Liście pierzastozłożone ........................................................................................................................................................... 2
2. Liście nieparzystopierzastozłożone ....................................................................................... Robinia pseudoacacia
2*. Liście parzystopierzaste ............................................................................................................................................ 3
3. Liczba listków poniżej 20 .........................................................................................Caragana arborescens
3*. Liczba listków powyżej 20 .......................................................................................... Gleditsia triacanthos
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: RIBES – PORZECZKA
Ribes alpinum L. - porzeczka alpejska
Krzew do 2 m wys. Liście (3-5 cm dł.) pojedyncze, nagie lub słabo owłosione z wierzchu, klapowane (3-5 klap), klapy
zaokrąglone. Kwiaty rozdzielnopłciowe, zielonkawo-żółte, zebrane w grona 2-15 kwiatowe, wzniesione do góry. Gatunek
dwupienny. Owoce - czerwone, mączyste jagody. Kwitnie - IV i V.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce gatunek pospolity w Karpatach i Sudetach, oraz częsty na niżu.
30
Ribes aureum Pursh - porzeczka złota
Krzew do 4 m wys. Liście (3-5 cm dł.) pojedyncze, nagie, jedynie brzeg blaszki liściowej jest orzęsiony, głęboko
klapowane (3 klapy). Kwiaty złocisto-żółte, obupłciowe, zebrane w grona 5-15 kwiatowe. Owoce - ciemnobrunatne lub czarne
jagody. Kwitnie - IV i V.
WYSTĘPOWANIE: Ameryka Płn. W Polsce wysadzana jako krzew ozdobny oraz wykorzystywana w sadownictwie.
Ribes nigrum L. - porzeczka czarna (smorodynia)
Krzew do 2 m wys. Roztarte pędy i liście wydzielają intensywny zapach. Liście (5-10 cm dł.) pojedyncze, żółto
ogruczolone od spodu, klapowane (3-5 klap). Kwiaty czerwonawe, obupłciowe, zebrane w zwisające grona. Owoce - czarne
jagody. Kwitnie - IV.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce spotykana w niżowych, żyznych, wilgotnych lasach.
Ribes petraeum Wulf. - porzeczka skalna
Krzew do 2 m wys. Tegoroczne pędy nagie. Liście (7-9 cm dł.) pojedyncze, nagie lub omszone od spodu wzdłuż
nerwów, brzeg blaszki liściowej orzęsiony, głęboko klapowane (3-5 klap). Kwiaty obupłciowe, zebrane w zwisające grona.
Owoce - czerwone jagody. Kwitnie - IV do VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce występuje w Karpatach i Sudetach w piętrze kosodrzewiny.
Ribes rubrum L. (R. vulgare LAM.) - porzeczka zwyczajna (p. pospolita)
Krzew do 2 m wysokości. Tegoroczne pędy owłosione. Liście (do 10 cm długości), owłosione po spodniej stronie.
Klapy (3-5) szerokie, o zaokrąglonych wierzchołkach. Liście zielone, nie przebarwiają się na czerwono. Kwiaty obupłciowe,
zebrane w grona. Kwitnie w IV-V. Owoce - czerwone jagody.
WYSTĘPOWANIE: Europa - zasięg pierwotny trudny do ustalenie. W Polsce występuje na niżu. Gatunek bardzo
podobny do porzeczki czerwonej (Ribes spicatum E. ROBSON). Rozróżnianie tych dwóch gatunków jest możliwe w sposób
pewny tylko na podstawie cech kwiatów (pylniki w pręcikach rozdzielone łącznikami, dno kwiatowe zagłębione pierścieniowato
wokół słupka - Seneta i Dolatowski 2003) i dodatkowo utrudnione przez liczne występowanie zdziczałych odmian porzeczek
uprawnych.
Ribes spicatum E. ROBSON (R. schlechtendalii LANGE) - porzeczka czerwona (p. dzika)
Krzew do 2 m wysokości. Tegoroczne pędy owłosione. Liście (do 10 cm długości), owłosione po spodniej stronie.
Klapy (3-5) szerokie, o krótko zaostrzonych wierzchołkach. Liście mogą być nieco przebarwione na czerwono. Kwiaty
obupłciowe, zebrane w grona. Kwitnie w IV-V. Owoce - czerwone jagody.
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja. W Polsce występuje na niżu. Gatunek bardzo podobny do porzeczki zwyczajnej (Ribes
rubrum L.). Rozróżnianie tych dwóch gatunków jest możliwe w sposób pewny tylko na podstawie cech kwiatów.
Ribes uva-crispa L. (R. grossularia L) - porzeczka agrest (agrest omszony, a. pospolity)
Krzew do 1,5 m wys. Na pędach wiele drobnych, szczeciniastych kolców, oraz rzadziej wyrastające, pod nasadami
liści, duże (do 1 cm dł.), pojedyncze lub trójdzielne. Liście (7-9 cm dł.) pojedyncze, klapowane (3-5 klap). Kwiaty obupłciowe,
zebrane w 1-3 kwiatowe grona. Owoce – żółto-zielone, gruczołowato owłosione jagody. Kwitnie - IV.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce występuje w Karpatach i Sudetach w piętrze regla dolnego, oraz w pęd. zach. części niżu.
Rodzaj: GLEDITSIA - IGLICZNIA (GLEDICZJA)
Gleditsia triacanthos L. - iglicznia trójcierniowa (trójiglicznia, glediczja trójcierniowa)
Drzewo do 45 m wysokości. Pędy cierniste (ciernie do 10 cm długości). Liście skrętoległe, pojedynczo
parzystopierzaste (20-30 listkowe) lub podwójnie pierzaste, długości 15-25 cm Listki eliptyczne, odlegle karbowano-piłkowane
lub całobrzegie, długości 2-3 cm Kwiaty poligamiczne, promieniste, zielonkawo-żółte, miododajne, zebrane w grona. Owoce spłaszczone strąki długości do 40 cm Kwitnie - VI.
WYSTĘPOWANIE: Zach. część Ameryki Płn. W Polsce wysadzana w parkach i zieleni miejskiej.
Rodzaj: ROBINIA - GROCHODRZEW (ROBINIA)
Robinia pseudoacacia L. - grochodrzew (robinia biała, r. akacjowa).
Drzewo do 25 m wysokości, wytwarza odrosty korzeniowe. Pędy z przylistkowymi cierniami. Liście 7-9 listkowe. Listki
eliptyczne, długości do 4,5 cm, od spodu sino-zielone. Kwiaty obupłciowe, białe, miododajne, zebrane w grona o długości 1020 cm Owoce - strąki długości 5-10 cm Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Wsch. i centralna część Ameryki Płn. W Polsce wysadzana w zieleni miejskiej i parkowej.
Uważana jest za gatunek odporny na zanieczyszczenia powietrza.
Rodzaj: CARAGANA - KARAGANA
Caragana arborescens Lam. - karagana syberyjska
Krzew lub małe drzewo do 7 m wysokości. Młode pędy owłosione, starsze nagie, zielonkawo-szare. Liście parzysto
pierzaste 8-12 listkowe. Listki eliptyczne, na wierzchołku zaokrąglone z małym wyrostkiem, do 2,5 cm długości. Kwiaty
obupłciowe, żółte, miododajne, pojedyncze lub zebrane po 2-4 w wiązki. Owoce - strąki o długości do 5 cm Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Azja. W Polsce spotykana w parkach i zieleni miejskiej.
Rodzaj: LABURNUM - ZŁOTOKAP
Laburnum anagyroides Med. (L. vulgare Bercht. et Presl., Cytisus laburnum L.) - złotokap zwyczajny
Krzew do 9 m wysokości. Liście trójlistkowe. Listki eliptyczne, długości 3-8 cm Kwiaty obupłciowe, złocisto-żółte,
miododajne, dł. do 2 cm, zebrane w grona do 20 cm długości. Owoce - strąki. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd. W Polsce wysadzany w parkach, ogrodach i zieleni miejskiej.
31
Rodzaj: VISCUM - JEMIOŁA
Viscum album L. - jemioła pospolita
Półpasożytniczy, niewielki krzew o kulistym pokroju. Liście bez ogonków, wąskie, całobrzegie, osadzone
nakrzyżlegle, zimozielone. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), w kątach liści. Owoce - nibyjagody barwy białej.
Kwitnie w II-III.
WYSTĘPOWANIE: w całej Polsce na drzewach liściastych. Oprócz typowego wyróżnia się dwa zbliżone podgatunki:
V. album subsp. abietis (WIESB.) JANCH. - j. pospolita jodłowa i V. album subsp. austriacum (WIESB.) VOLLM.. - j. pospolita
rozpierzchła (na sosnach). Podgatunki te były wcześniej uznawane za odrębne gatunki - j. jodłowa - V. abietis BECK. i j.
rozpierzchła - V. laxum BOISS.
Rodzaj: CLEMATIS - POWOJNIK
Clematis alpina (L.) Mill. - powojnik alpejski
Niewielkie pnącze (do 3 m wys.) o cienkich pędach. Liście podwójnie trójlistkowe. Listki nieregularnie ząbkowane. Kwiaty obupłciowe, fioletowoniebieskie, zwisające. Owoce niełupki. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: W Polsce w Tatrach, Pieninach i Karpatach. Europa środk. i płd., Azja zach.
Rodzaj: LIRIODENDRON - TULIPANOWIEC
Liriodendron tulipifera L. - tulipanowiec amerykański
Drzewo do 60 m wys. (w Polsce do ok. 30 m). Pędy nagie z blaszkowatym rdzeniem. Pączki okryte 2 łuskami,
spłaszczone. Liście ułożone skrętolegle, dł. 6-20 cm, z 4 dużymi klapami i klinowato wciętym wierzchołkiem. Kwiaty
obupłciowe, ok. 4-5 cm średnicy, żółto-zielone, podobne do tulipanów. Owoce: skrzydlaki, zebrane w szyszkowate
owocostany. Kwitnie -VI-VII.
WYSTĘPOWANIE: Płd.-wsch. USA. W Polsce w zadrzewieniach parkowych i miejskich.
Rodzaj: RHUS - SUMAK
Rhus typhina L. - sumak octowiec (s. odurzający)
Krzew lub niewielkie drzewo do 10 m wys. Pędy grube, gęsto, brązowo owłosione, z szerokim, brązowym rdzeniem.
Pąki ukryte w nasadach ogonków liściowych. Liście nieparzystopierzastozłożone, do 50 cm dł.; listki piłkowane - 11-31 szt.
Gatunek dwupienny. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. dwupienny), zebrane w wiechy - kwiatostany żeńskie są gęstsze i węższe
niż męskie. Owoce - małe, purpurowe, gęsto owłosione pestkowce, zebrane w wiechowatych owocostanach. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Wsch. część Ameryki Płn. W Polsce powszechnie wysadzany jako krzew ozdobny. Ma bardzo
małe wymagania glebowe i hydrologiczne.
Rodzaj: AILANTHUS - BOŻODRZEW (AJLANT)
Ailanthus altissima Swingle (A. glandulosa Desf.) - bożodrzew gruczołkowaty (ajlant gruczołkowaty)
Drzewo do 30 m wys. Pędy grube, żółtawo-brązowe, z szerokim, różowym rdzeniem. Charakterystyczne, duże,
sercowate blizny po ogonkach liściowych. Liście ułożone skrętolegle, nieparzystopierzastozłożone, dł. do około 80 cm Listki
(11-25 szt.) całobrzegie, z kilkoma zaokrąglonymi ząbkami u nasady. Na końcach ząbków gruczołki. Kwiaty poligamiczne
(gat. zwykle dwupienny), zielonkawe, zebrane w szczytowe wiechy. Owoce - skrzydlaki z centralnie umieszczonym
orzeszkiem. Kwitnie - VI-VII.
WYSTĘPOWANIE: Chiny. W Polsce często wysadzane drzewo ozdobne.
Rodzaj: MORUS - MORWA
Morus alba L. - morwa biała
Drzewo do ok. 15 m wys. Młode pędy lekko owłosione, starsze nagie. Liście dł. 6-18 cm, szerokojajowate, zmienne:
od całobrzegich, przez klapowane do nieregularnie wcinanych. Brzeg liścia ząbkowany. Po dolnej stronie liści kępki białych
włosków. Kwiaty rozdzielnopłciowe, drobne, zebrane w jajowate kłosy. Owoce rzekome: drobne niełupki z soczystą osnówką,
powstałe z okwiatu; barwy białej, różowej, czerwonej lub prawie czarnej. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Chiny (hodowle jedwabników). W Polsce często sadzony gatunek w zadrzewieniach miejskich.
Rodzaj: BERBERIS - BERBERYS
Berberis vulgaris L. - berberys zwyczajny (b. pospolity)
Krzew do 3 m wys., zwykle silnie rozgałęziony. Pędy zółto-szare, cierniste, zwisające. Ciernie trójdzielne, do ok. 2 cm
dł. Liście odwrotnie jajowate lub eliptyczne, ostro piłkowane, do 4 cm dł. Kwiaty obupłciowe, żółte, zebrane w zwisające grona.
Owoce - czerwone jagody, eliptyczne, do 1,2 cm dł. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce pospolity, tępiony ze względu na rdzę źdźbłową.
Berberis thunbergii DC - berberys Thunberga
Krzew do ok. 1,5 m wys. Pędy sztywne, bruzdowane, czerwono-brązowe. Ciernie pojedyncze, do 2 cm dł. Liście
łopatkowate, całobrzegie, dł. 1-3 cm Kwiaty obupłciowe, żółte (z zewnętrz czerwone), pojedyncze lub zebrane po 2-3. Owoce:
czerwone, eliptyczne pestkowce, zwisające na krótkich szypułkach. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Japonia. W Polsce pospolity gatunek ozdobny.
32
IX KLUCZ DO RODZIN
1. Liście nakrzyżległe, zwykle klapowane ............................................................................................................... ACERACEAE
2. Liście skrętoległe, bez klap ....................................................................................................................................... TILIACAE
IXa KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW Z RODZINY ACERACEAE
1. Liście nieparzystopierzaste ................................................................................................................................Acer negundo
1*. Liście pojedyncze, klapowane ................................................................................................................................................ 2
2. Liście od spodu białawe, zatoki głęboko wcięte .......................................................................... Acer saccharinum
2*. Liście od spodu zielone lub sino-zielone, zatoki zwykle płytkie ................................................................................ 3
3. Wierzchołki klap zaokrąglone .............................................................................................. Acer campestre
3*. Wierzchołki klap zaostrzone ........................................................................................................................ 4
4. Zatoki zaokrąglone w zarysie ............................................................................... Acer platanoides
4*. Zatoki ostro wcięte ...................................................................................... Acer pseudoplatanus
IXb KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW Z RODZINY TILIACEAE
1. Spodnia strona liści z białawym kutnerem (u młodych liści obie strony) ....................................................... Tilia tomentosa
1*. Spodnia strona liści bez kutneru ............................................................................................................................................. 2
2. Liście dł. 3-7 cm; dolna strona blaszki liściowej naga za wyjątkiem kępek brązowych włosków w kątach nerwów
..................................................................................................................................................................... Tilia cordata
2*. Liście dł. 6-20 cm; dolna strona blaszki liściowej mniej lub bardziej owłosiona z kępkami białawych włosków w
kątach nerwów.....................................................................................................................................Tilia platyphyllos
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: TILIA - LIPA.
Tilia cordata Mill. - lipa drobnolistna
Drzewo do 35 m wys. Pędy zwykle nagie. Liście (3-7 cm dł.) pojedyncze, nagie poza kępkami brązowych włosków w
kątach nerwów. Nasady liści sercowate, brzegi piłkowane. Kwiaty obupłciowe, żółtawe, zebrane po 4-16 w wierzchotki, często
wzniesione. Owoce - orzeszki, 6-8 mm średnicy, bez żeber, zwykle jednonasienne. Kwitnie - VI i VII.
WYSTĘPOWANIE: od Europy po zachodnią Syberię. W Polsce gatunek częsty na niżu (w grądach).
Tilia platyphyllos Scop. - lipa szerokolistna
Drzewo do 40 m wys. Pędy za młodu zwykle owłosione. Liście o sercowatej nasadzie (6-15 cm dł.) pojedyncze,
owłosione obustronnie lub tylko od spodu. W kątach nerwów białawe kępki włosków. Kwiaty obupłciowe, żółtawe, zebrane po
1-6 w zwisające wierzchotki. Owoce - orzeszki, 8-10 mm średnicy, z wyraźnymi żebrami i 1-2 nasionami. Kwitnie - VI.
WYSTĘPOWANIE: środk. i płd. Europa, Kaukaz. W Polsce ma północną granicę zasięgu. Występuje dość rzadko
na niżu, a w górach do wys. około 900 m n.p.m.
Tilia tomentosa Moench (T. argentea Desf.) - lipa srebrzysta (l. węgierska)
Drzewo do 30 m wys. Młode pędy kutnerowato owłosione. Liście okrągławe (4-10 cm dł.), pojedyncze, o sercowatej
nasadzie; brzeg blaszki liściowej piłkowany, czasami nieznacznie klapowany. Młode Liście obustronnie pokryte białawym
kutnerem, starsze tylko od spodu. Kwiaty obupłciowe, kremowe, zebrane po 7-10 w zwisające wierzchotki. Owoce - orzeszki,
słabo żebrowane, 8-10 mm średnicy. Kwitnie - VII-VIII.
WYSTĘPOWANIE: środk. i płd.-wsch. Europa, Azja Mniejsza. W Polsce wysadzana w zieleni miejskiej.
Rodzaj: ACER - KLON
Acer campestre L. - klon polny (paklon)
Wysoki krzew lub drzewo do 20 m wys. Pędy u form kserofitowych z naroślami korkowymi. Liście 3-5 klapowe (5-12
cm dł.). Klapy całobrzegie lub drobno klapowane, zaokrąglone. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zielono-żółtawe,
zebrane w wiechy. Owoce - skrzydlaki, ustawione pod kątem 180. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja Mniejsza. W Polsce płn.-wsch. granica zasięgu. Występuje nielicznie w
lasach liściastych. Liczniej w zaroślach i zieleni miejskiej
Acer negundo L. - klon jesionolistny
Drzewo do 25 m wys. (w Polsce zazwyczaj 10-15 m). Istnieje wiele odmian tego gatunku. Pędy zwykle nagie, zielone;
młode pokryte białawym nalotem woskowym. Pączki ukryte w nasadach liści. Liście złożone z 3-7 listków. Niektóre listki
mogą być klapowane. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. dwupienny), zielonkawo-żółte. Owoce - skrzydlaki, ustawione pod kątem
ostrym, zebrane w długie, zwisające grona. Kwitnie - III-IV (przed rozwojem liści).
WYSTĘPOWANIE: Ameryka Płn. W Polsce bardzo rozpowszechniony, ekspansywny. W lasach traktowany jako
chwast.
Acer platanoides L. - klon pospolity
Drzewo do 30 m wys. Pędy nagie z czerwono-brązowymi pączkami. Liście nakrzyżległe, pojedyncze, dł. 10-20 cm,
klapowane. Klapy odlegle ząbkowane. Ogonki liściowe z sokiem mlecznym. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny),
zielonkawo-żółte, zebrane w podbaldachy. Owoce - skrzydlaki, szeroko rozwarte. Kwitnie - IV-V, przed rozwojem liści.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Mniejsza i Kaukaz. W Polsce w lasach liściastych na niżu i w niższych położeniach
górskich.
33
Acer pseudoplatanus L. - klon jawor (jawor)
Drzewo do 35 m wys. Pędy nagie z zielonymi pączkami. Liście nakrzyżległe, dł. 10-20 cm, z 3-5 klapami. Brzegi klap
karbowano-piłkowane. Liście od spodu sinawe. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zielonkawo-żółte, zebrane w
zwisające wiechy. Owoce - skrzydlaki, ustawione pod kątem ostrym. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płd., Azja Mniejsza, Kaukaz. W Polsce płn.-wsch. granica zasięgu. Na niżu w
lasach liściastych, w górach może tworzyć lite drzewostany (jaworzyny).
Acer saccharinum L. (A. dasycarpum Ehrh.) - klon srebrzysty
Drzewo do 35 m wys. (w Polsce zwykle do 25). Pędy oliwkowozielone, nagie. Liście głęboko dzielne do dłoniasto
siecznych, piłkowane, 8-15 cm dł.; z wierzchu jasnozielone od spodu srebrzysto-białe, nagie. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat.
zwykle dwupienny), zielonkawe. Owoce - skrzydlaki, zwykle tylko jeden dobrze wykształcony. Kwitnie - III-IV (przed rozwojem
liści).
WYSTĘPOWANIE: wsch. część Ameryki Płn. W Polsce pospolity gat. w zieleni miejskiej.
Rodzaj: PLATANUS - PLATAN
Platanus xhispanica Mill. ex Münchh. (P. xhybrida Brot., P. acerifolia (Aiton) Willd.) - platan klonolistny
Drzewo do 35 m wys. Liście skrętoległe, do 25 cm dł., dłoniasto klapowane, Młode pokryte kutnerem, starsze nagie.
Kwiaty rozdzielnopłciowe (gat. jednopienny), zebrane w główkowate, zwisające kwiatostany. Owoce - orzeszki, zebrane w
kuliste owocostany, zwisające po 1-3 na długich szypułkach. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Najprawdopodobniej mieszaniec pochodzącego Ameryki Płn. P. occidentalis L. i europejskiego
P. orientalis L. W Polsce wysadzany w zieleni miejskiej.
Rodzaj: EUONYMUS - TRZMIELINA
Euonymus europaea L. (Evonymus europaea L.) - trzmielina pospolita
Krzew lub małe drzewo do około 10 m wys. Pędy nagie, utrzymujące przez kilka lat zieloną barwę, starsze z cienkimi
listwami korka. Liście (3-8 cm dł.) ułożone nakrzyżlegle, eliptyczne; brzeg drobno karbowano-piłkowany. Kwiaty obupłciowe,
żółto-zielone, zebrane po 3-7 w baldachogronach. Owoce: czterokomorowe torebki, barwy różowej. Nasiona białe z
pomarańczową osnówką. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja Zachodnia. W Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich,
zwłaszcza na żyznych i wilgotnych glebach.
Euonymus verrucosa Scop. (Evonymus verrucosa L.) - trzmielina brodawkowata
Krzew do 2 m wys. Pędy cienkie, gęsto pokryte brodawkami. Liście nakrzyżległe (3-6 cm dł.); brzeg karbowanopiłkowany. Kwiaty obupłciowe, drobne, zielonkawe, zebrane w baldachogrona. Owoce - czterokomorowe, różowe lub żółtoczerwone torebki. Nasiona czarne, do połowy okryte pomarańczową osnówką. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Wsch. i środk. Europa. W Polsce osiąga zach. granicę zasięgu.
Rodzaj: RHAMNUS - SZAKŁAK
Rhamnus cathartica L. - szakłak pospolity
Krzew lub małe drzewo do 8 m wys. Młode pędy owłosione, starsze nagie, często zakończone cierniem. Liście
nakrzyżległe, dł. 4-8 cm, eliptyczne z 3-5 parami łukowatych nerwów; brzeg karbowano-piłkowany. Kwiaty rozdzielnopłciowe
(gatunek dwupienny), zielonkawe, zebrane w po kilka. Owoce - czarne pestkowce. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn., Azja zach. W Polsce pospolity na niżu, rzadszy w niższych położeniach
górskich.
Rodzaj: FRANGULA - KRUSZYNA
Frangula alnus Mill. (Rhamnus frangula L.) - kruszyna pospolita
Krzew lub małe drzewo do około 7 m wys. Młode pędy owłosione, starsze nagie. Liście skrętoległe (4-12 cm dł.),
eliptyczne, całobrzegie, z 7-9 parami łukowatych nerwów. Kwiaty obupłciowe, zielonkawe, skupione w kątach liści po 2-10.
Owoce -czarne pestkowce. Kwitnie - V-VI(IX).
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja zach., Afryka płn. W Polsce pospolity gat. w lasach na niżu. Pod częściową
ochroną.
Rodzaj: DAPHNE - WAWRZYNEK
Daphne mezereum L. - wawrzynek wilczełyko
Niewielki krzew (do 1,5 m wys.) o sztywnych, wyprostowanych pędach. Liście łopatkowate, nagie od spodu szarozielone. Kwiaty obupłciowe, różowe (do 1,2 cm średnicy), ułożone wzdłuż zeszłorocznych pędów. Owoce - czerwone, kuliste
pestkowce. Kwitnie - II-IV, zwykle przed rozwojem liści. Roślina trująca!
WYSTĘPOWANIE: Europa do Azji (Kaukaz, Ałtaj). W całej Polsce gł. w lasach liściastych. Gatunek chroniony.
Rodzaj: ELAEAGNUS - OLIWNIK
Elaeagnus angustifolia L. - oliwnik wąskolistny
Krzew lub małe drzewo do 10 m wys. Pędy zwykle cierniste, Młode srebrzysto-biało owłosione. Krótkie pędy boczne
jesienią opadają wraz z liściami. Liście lancetowate (4-8 cm dł.), od spodu pokryte kutnerem (młode obustronnie). Kwiaty
obupłciowe lub poligamiczne, srebrzyste, zebrane po 1-3 w kątach liści. Owoce - elipsoidalne nibypestkowce, srebrzystobiałe.
Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Azja. W Europie prawdopodobnie tylko zdziczały. W Polsce w zieleni miejskiej.
34
Rodzaj: HIPPOPHAË - ROKITNIK
Hippophaë rhamnoides L. - rokitnik zwyczajny
Krzew lub małe drzewo do ok. 10 m wys. Pędy cierniste. Liście równowąskie (dł. do 8 cm), całobrzegie, od spodu
srebrzystobiałe. Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), żółtawe, wyrastają bezpośrednio na zeszłorocznych pędach.
Owoce: pomarańczowe, kuliste nibypestkowce (6-8 mm średnicy). Kwitnie - III-IV.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja. W Polsce rośnie dziko na wybrzeżu Bałtyku. Często w zieleni miejskiej. Gatunek
chroniony.
Rodzaj: ILEX - OSTROKRZEW
Ilex aquifolium L. - Ostrokrzew kolczasty
Krzew lub niskie drzewo do około 20 m wysokości. Pędy nagie, przez wiele lat zielone. Liście pojedyncze,
zimozielone, skórzaste, eliptyczne (7-10 cm długości), na brzegu ząbkowane. Ząbki zakończone kolczystymi wyrostkami.
Kwiaty rozdzielnopłciowe (gatunek dwupienny), białe, zebrane po 1-3 w kątach liści. Owoce - kuliste, czerwone pestkowce.
Kwitnie w V-VI.
WYSTĘPOWANIE: zachodnia i południowa Europa, północna Afryka, Azja Mniejsza. W Polsce północno-zachodniej
wysadzany jako gatunek ozdobny. (Podobnym gatunkiem jest Mahonia aquifolium (Pursh) Nutt. - mahonia pospolita,
należąca do rodziny berberysowatych i posiadająca nieparzystopierzastozłożone liście).
Rodzaj: STAPHYLEA - KŁOKOCZKA
Staphylea pinnata L. - kłokoczka południowa
Krzew do 5 m wys. Pędy gładkie. Liście nakrzyżległe, nieparzystopierzastozłożone. Listki jajowate, 5-7 szt., dł. 5-10
cm Brzegi listków piłkowane. Kwiaty obupłciowe, białe, zwisające w groniastych kwiatostanach. Owoce - torebki, około 3 cm
dł. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa środk. i płd. W Polsce występuje rzadko w części płd. Gatunek chroniony.
Rodzaj: AESCULUS - KASZTANOWIEC
Aesculus hippocastanum L. - kasztanowiec pospolity (k. zwyczajny, k. biały)
Drzewo do 40 m (w Polsce do 25-30 m). Pędy grube, młode rdzawo owłosione. Pąki do 2,5 cm, lepkie. Liście
dłoniastozłożone, 5-7 listkowe. Listki do 25 cm długości. Kwiaty obupłciowe, białawe w stożkowatych wiechach. Owoce skórzaste, kolczaste torebki, zawierające 1-3 nasion. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Bałkany. Jeden z pierwszych gat. introdukowanych w Polsce (XVII wiek). Powszechnie sadzone
drzewo parkowe.
Xa KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY CORNACEAE
1. Liście od spodu sine, na pędach występują przetchlinki. .................................................................................... Cornus alba
1*. Liście od spodu jasnozielone, na pędach brak przetchlinek (lub bardzo nieliczne) .............................................................. 2
2. Na spodniej stronie liści, w kątach nerwów kępki białych włosków........................................................ Cornus mas
2*. Na spodniej stronie liści brak kępek białych włosków ............................................................... Cornus sanguinea
Xb KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY OLEACEAE
1. Liście pojedyncze ..................................................................................................................................................................... 2
2. Liście lancetowate ........................................................................................................................ Ligustrum vulgare
2*. Liście sercowate .............................................................................................................................. Syringa vulgaris
*
1 . Liście pierzastozłożone ........................................................................................................................................................... 2
2. Pąki barwy czarnej; liczba listków zwykle od 9 do 13 .................................................................. Fraxinus excelsior
2*. Pąki barwy brązowej; liczba listków zwykle od 5 do 7 .......................................................Fraxinus pennsylvanica
Xc KLUCZ DO OZNACZANIA PĘDÓW DRZEW I KRZEWÓW Z RODZINY CAPRIFOLIACEAE
1. Liście pierzastozłożone ............................................................................................................................................................ 2
2. Rdzeń w pędach barwy białej; kwiatostan w postaci baldachu .......................................................Sambucus nigra
2*. Rdzeń w pędach barwy brązowej; kwiatostan w postaci kulistego grona ............................. Sambucus racemosa
*
1 . Liście pojedyncze .................................................................................................................................................................... 2
2. Wszystkie liście klapowane ............................................................................................................ Viburnum opulus
2*. Liście nieklapowane .................................................................................................................................................. 3
3. Liście skórzaste, 5-15 cm dł., z kutnerem od spodu ....................................................... Viburnum lantana
3*. Liście nieskórzaste, dł. do 7 cm, bez kutneru ............................................................................................. 4
4. Brzeg liścia owłosiony ..................................................................................... Lonicera xylosteum
4*. Brzeg liścia nieowłosiony ............................................................................................................... 5
5. Nasada liści prosta lub płytko sercowata ............................................... Lonicera tatarica
5*. Nasada liści zaokrąglona lub klinowata ........................................................................... 6
6. Liście od spodu owłosione wzdłuż nerwów .................................. Lonicera nigra
6*. Brak owłosienia wzdłuż nerwów ......................................................................... 7
7. Pędy wijące się (pnącze); kwiaty dł. powyżej 3 cm .................................
............................................................................. Lonicera periclymenum
7*. Pędy wyprostowane, kwiaty dł. znacznie poniżej 3 cm ..........................
...............................................................................Symphoricarpos albus
35
OPISY GATUNKÓW
Rodzaj: CORNUS – DEREŃ
Cornus alba L. - dereń biały
Krzew do 3 m wys. Młode pędy najczęściej barwy czerwonej z sinym nalotem. Liście (4-10 cm dł.) z 4-6 parami
nerwów bocznych; jajowate, długo zaostrzone na wierzchołku, nasada zaokrąglona. Wierzch liścia zielony, pod spodem siny.
Kwiaty obupłciowe, żółtawo-białe, zebrane w podbaldachy, rosnące na wierzchołkach pędów. Owoce - niebieskawe
pestkowce (0,7-0,8 cm średnicy). Kwitnie - VI i VII.
WYSTĘPOWANIE: Europa wsch. i Azja. W Polsce wysadzany jako krzew ozdobny.
Cornus mas L. - dereń jadalny (d. właściwy)
Wysoki krzew lub małe drzewo do 10 m wys. Pędy zielone, od strony nasłonecznionej czerwonawe. Liście (4-10 cm
dł.) z 3-5(6) parami nerwów bocznych, obustronnie zielone; w kątach nerwów po spodniej stronie występują kępki białych
włosków. Kwiaty obupłciowe, żółte, drobne, zebrane w małe baldachy. Owoce (1,5-3 cm dł.) - podłużne pestkowce barwy
ciemnoczerwonej, jadalne. Kwitnie - III-IV, przed rozwojem liści.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd.- wsch. i środk., Azja Mniejsza. W Polsce, w zieleni miejskiej.
Cornus sanguinea L. - dereń świdwa
Krzewy do 4 m wys. Pędy cienkie, zielone, od strony nasłonecznionej czerwonawe. Liście (4-10 cm dł.) z 3-5 parami
nerwów bocznych; z wierzchu matowozielone, od spodu nieco jaśniejsze. Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w omszone
podbaldachy, rosnące na wierzchołku pędu. Owoce - czarne, kuliste pestkowce 0,8 cm średnicy. Kwitnie - VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa. W Polsce gatunek pospolity na niżu oraz w niższych położeniach górskich jako podszyt.
Rodzaj - FRAXINUS - JESION
Fraxinus excelsior L. - jesion wyniosły
Drzewo do 30-45 m wys. Pędy nagie, zielono-szare z czarnymi pączkami. Liście nieparzystopierzaste; listków 711(15), dł. 5-10 cm Listki wąsko jajowate. Kwiaty poligamiczne (może występować dwupienność), bez okwiatu, zebrane w
wiechy. Owoce - pojedyncze skrzydlaki, dł. 2,5-5 cm Kwitnie - IV-V.
WYSTĘPOWANIE: Europa - poza rejonami północnymi i południowymi, Azja Mniejsza. W Polsce na całym niżu, na
glebach żyznych i wilgotnych (olsy i łęgi jesionowe).
Fraxinus pennsylvanica Marshall - jesion pensylwański
Drzewo do 20(25) m wys. Pędy - od nagich do owłosionych, zielono-szare z brązowo-szarymi pączkami. Liście
nieparzystopierzaste; Listków 5-7(9), dł. 8-15 cm Listki jajowate do eliptycznych, w różnym stopniu owłosione. Kwiaty
rozdzielnopłciowe (gat. dwupienny). Owoce - pojedyncze skrzydlaki, dł. 3-5 cm Kwitnie - IV-V, wraz z rozwojem liści.
WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce spotykany w zieleni miejskiej i sporadycznie w lasach
(wysadzany błędnie jako F. excelsior)
Rodzaj: SYRINGA - LILAK
Syringa vulgaris L. - lilak pospolity
Krzew lub małe drzewo do 7 m wys. Pędy nagie. Liście szerokojajowate (czasami z płytko sercowatą nasadą), nagie
- dł. 4-12 cm Kwiaty obupłciowe, barwy niebiesko-fioletowej do białej, zebrane w wiechy, najczęściej wyrastające parami.
Owoce - wydłużone, skórzaste torebki. Kwitnie - V.
WYSTĘPOWANIE: płd. - wsch. Europa. W Polsce pospolity gat. ogrodowy.
Rodzaj: LIGUSTRUM - LIGUSTR
Ligustrum vulgare L. - ligustr pospolity
Krzew do 5 m wys. (w Polsce zwykle 2-3 m). Liście częściowo zimozielone, nakrzyżległe, lancetowate, dł. 3-6 cm
Kwiaty obupłciowe, białe, zebrane w gęste, stożkowate, szczytowe wiechy. Owoce - błyszczące pestkowce barwy czarnej.
Kwitnie - VI-VII.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn.-zach., Azja zach. W Polsce występuje na płd.; często spotykany w zieleni
miejskiej, wysadzany w żywopłotach.
Rodzaj: SAMBUCUS - BEZ
Sambucus nigra L. - bez czarny
Duży krzew lub małe drzewo do 10 m wys. Pędy szare, z białym, gąbczastym rdzeniem i dużymi przetchlinkami.
Liście dł. 10-30 cm, nieparzystopierzaste. Listków 5-7(9), o kształcie jajowatym do eliptycznego. Kwiaty białe lub kremowe,
zebrane w płaskie podbaldachy. Owoce - czarne, kuliste pestkowce (5-8 mm średnicy). Kwitnie - V-VI(VII).
WYSTĘPOWANIE: Europa - poza rejonami północnymi, Azja Mniejsza. Pospolity w całej Polsce.
Sambucus racemosa L. - bez koralowy
Krzew do 4 m wys. Pędy jasnobrunatne, z brązowym, gąbczastym rdzeniem. Liście - 10-25 cm dł.,
nieparzystopierzaste. Listków 3-7, o kształcie wąsko jajowatym do eliptycznego. Kwiaty zielonkawe do żółtawych, zebrane w
wiechy. Owoce - czerwone, kuliste pestkowce (4-5 mm średnicy). Kwitnie - IV-V, wraz z rozwojem liści.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd. i środk. W Polsce głównie na południu kraju, częsty w lasach liściastych na pogórzu i
w górach.
Rodzaj: VIBURNUM - KALINA
Viburnum opulus L. - kalina koralowa
Krzew do 4(5) m wys. Pędy nagie, jasnoszare. Liście z 3-5 klapami, do 12 cm dł. Na ogonkach liści gruczołki. Kwiaty
obupłciowe, zebrane w podbaldachy (na brzegach kwiatostanów duże kwiaty płonne), białe. Owoce - soczyste pestkowce
barwy czerwonej. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa, Afryka płn.-zach., Azja zach. W Polsce pospolita w wilgotnych olsach i łegach.
36
Viburnum lantana L.- kalina hordowina
Krzew do 6 m wys. Pędy z kutnerem. Liście jajowate do eliptycznych, do 14 cm dł.; dojrzałe - z wierzchu nagie, od
spodu pokryte kutnerem. Kwiaty obupłciowe, białawe, zebrane w podbaldachy na szczytach pędów. Owoce czarne, podłużne
pestkowce. Kwitnie - V, wraz z rozwojem liści.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd. i środk., płn.-zach. Afryka, Azja Mniejsza. W Polsce były podawane stanowiska w
Tatrach (niepewne).
Rodzaj: SYMPHORICARPOS - ŚNIEGULICZKA
Symphoricarpos albus (L.) S.F.Blake (S. racemosa Michx.) - śnieguliczka biała
Krzew do 3 m wys. Pędy cienkie, wewnątrz pusty. Liście jajowate lub eliptyczne, niektóre klapowane, 2-8 cm dł.
Kwiaty obupłciowe, różowo-białe, zebrane w kłosy na szczytach pędów. Owoce - pestkowce barwy białej do 1 cm średnicy.
Kwitnie - VI-IX.
WYSTĘPOWANIE: Ameryka Płn. W Polsce pospolity gatunek ozdobny.
Rodzaj: LONICERA - SUCHODRZEW, WICIOKRZEW
Lonicera nigra L. - suchodrzew czarny
Krzew do 2 m wys. Liście eliptyczne lub wąskojajowate, nagie lub nieznacznie owłosione. Brzegi liści nie są
orzęsione. Ogonki liściowe 2-5 mm dł. Kwiaty obupłciowe, bladoróżowe, zebrane po dwa w kątach liści, na wspólnej szypułce
dł. 1,5-4 cm Owoce - granatowe lub prawie czarne jagody zrośnięte podstawami. Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd. i środk., w górach. W Polsce w Sudetach i Karpatach, często w miejscach
wilgotnych.
Lonicera peryclimenum L. - wiciokrzew pomorski
Pnącze dorastające do 5 m wys. Pędy puste wewnątrz, gruczołowato owłosione. Liście eliptyczne lub jajowate,
nakrzyżległe, niezrośnięte, 3-9 cm dł. Kwiaty obupłciowe, kremowe, często zaróżowione, dł. 4-5 cm, zebrane w główkowaty,
szczytowy kwiatostan. Owoce - kuliste, wiśniowo-czerwone jagody. Kwitnie - VI-IX.
WYSTĘPOWANIE: Europa zach., środk. i płd. W Polsce na Pomorzu zach. i Dolnym Śląsku w lasach liściastych.
Gatunek chroniony. W Polsce spotyka się podobny, zdziczały gat. L. caprifolium L. - w. przewiercień, mający liście
podkwiatostanowe zrośnięte parami. Gatunek ten pochodzi z płd. Europy.
Lonicera tatarica L. - suchodrzew tatarski
Krzew do 5 m wys. Pędy puste wewnątrz. Liście jajowate lub eliptyczne, u nasady zaokrąglone lub płytko sercowate,
4-8 cm dł. Kwiaty obupłciowe, od białych do czerwonych, zebrane po dwa w kątach liści, na wspólnej szypułce dł. 1-3 cm
Owoce - czerwone lub żółte jagody, niezrośnięte. Kwitnie - V-VII.
WYSTĘPOWANIE: Europa wsch. do środk. Azji. W Polsce czasami zdziczały.
Lonicera xylosteum L. - suchodrzew pospolity
Krzew do 3 m wys. Pędy puste wewnątrz, młode owłosione. Liście eliptyczne lub jajowate, 3-7 cm dł., obustronnie
owłosione. Brzegi liści orzęsione. Ogonki liściowe 4-10 mm dł. Kwiaty obupłciowe, białe lub kremowe, zebrane po dwa w
kątach liści, na wspólnej szypułce dł. 1-2 cm Owoce - ciemnoczerwone jagody zrośnięte podstawami, do 1 cm średnicy.
Kwitnie - V-VI.
WYSTĘPOWANIE: Europa i Azja zach. W Polsce pospolity w lasach i zaroślach na niżu.
Rodzaj: RHODODENDRON - RÓŻANECZNIK
Rhododendron luteum Sweet (R. flavum G. Don, Azalea pontica L.) - różanecznik żółty (azalia pontyjska).
Krzew do 3 m wys. Młode Pędy gruczołowato owłosione i lepkie. Liście sezonowe (do 12 cm dł.), szczeciniasto
owłosione, lancetowato-łopatkowate lub wąskoeliptyczne; młode lepkie. Kwiaty obupłciowe zebrane (po 7-12) w gęste główki,
złocisto-żółte, silnie pachnące. Owoce - wydłużone torebki, 2-3 cm dł. Kwitnie przed rozwojem liści - V.
WYSTĘPOWANIE: Europa płd.-wsch., Azja Mniejsza, Kaukaz. W Polsce jedyne stanowisko w rezerwacie Wola
Żarczycka, koło Leżajska (pochodzenie nie jest wyjaśnione). Gatunek chroniony.
37