Nasza historia 1
advertisement
EUROPA Nasza historia gimnazjum 1 Spis treści Rozdział I. Czym jest historia? 8 1.1 Historia i pomiar czasu 10 Warsztat historyka. Konstruowanie osi czasu 12 1.2 Historycy badają przeszłość: źródła 13 1.3 Czym zajmują się historycy 14 1.4 Test kompetencji 16 Rozdział II. Od epoki kamienia po epokę żelaza 18 2.1 Pierwsi ludzie – co o nich wiemy? 20 Warsztat historyka. Czytanie i rozumienie tekstu 23 2.2 Ludzie starszej epoki kamienia: łowcy i zbieracze 24 2.3 Ludzie zaczynają prowadzić osiadły tryb życia: młodsza epoka kamienia 28 2.4 Miedź, brąz, żelazo – metale zmieniają świat 34 2.5 Test kompetencji 38 Rozdział III. Starożytne cywilizacje Bliskiego Wschodu 40 3.1 Mezopotamia: kraina pomiędzy Tygrysem a Eufratem 42 3.2 Nad Nilem powstaje wielkie państwo 46 3.3 Życie i praca w Egipcie 50 Warsztat historyka. Analiza schematu 53 3.4 Religia i kultura Egipcjan 54 3.5 Starożytny Izrael 60 3.6 Test kompetencji 62 Rozdział IV. Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 64 4.1 Powstanie świata greckich państw 66 4.2 Sport to rzecz boska? Tak właśnie uważali Grecy 70 4.3 Dwa miasta-państwa: Sparta i Ateny. Całkowicie odmienne? 74 Warsztat historyka. Korzystanie ze źródła pisanego 79 4.4 Grecy przeciwko Persom – starcie cywilizacji? 80 4.5 Aleksander Wielki tworzy światowe imperium 84 4.6 Test kompetencji 88 Rozdział V. Imperium Rzymskie 90 5.1 Od wiejskiej osady do republiki 92 5.2 Od miasta do potężnego państwa 94 5.3 August tworzy nowy porządek 98 5.4 Rzym – światowa metropolia 102 Warsztat historyka. Analiza pomnika 107 5.5 Rzymianie i Germanie – sąsiedzi i przeciwnicy 108 5.6 Chrześcijaństwo – od prześladowanej mniejszości do religii państwowej 112 5.7 Kryzysy i katastrofy – upadek cesarstwa zachodniorzymskiego 116 5.8 Test kompetencji 120 Rozdział VI. Wspólnoty religijne w średniowieczu 122 6.1 Wspólnoty chrześcijan 124 Warsztat historyka. Rozumienie znaczenia symboli chrześcijańskich 127 6.2 Rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa 128 6.3 Powstanie i rozwój islamu 130 6.4 Judaizm 132 6.5 Test kompetencji 134 Rozdział VII. Wspólnoty polityczne w średniowieczu 136 7.1 Bizancjum kontynuatorem cesarstwa rzymskiego 138 7.2 Powstanie imperium islamskiego 140 7.3 Państwo Franków – nowe cesarstwo rzymskie? 142 7.4 Słowianie i ich państwa we wczesnym średniowieczu 146 7.5 Cesarstwo Ottonów – cesarstwo „niemieckie“? 148 Warsztat historyka. Analiza i interpretacja wizerunku władcy 153 7.6 Początki Polski: dynastia Piastów 154 7.7 Test kompetencji 160 Rozdział VIII. Społeczeństwo średniowieczne: życie według ustalonego porządku 162 8.1 Módl się! Broń! Pracuj! – każdy ma swoje miejsce w społeczeństwie 164 8.2 Jak żyli ludzie we wczesnym średniowieczu? 170 8.3 Test kompetencji 176 Rozdział IX. Konflikty religijne oraz kryzysy polityczne w średniowiecznej Europie 178 9.1 Papież czy cesarz – kto ma władać chrześcijańskim Zachodem? 180 9.2 Podboje w imię krzyża 184 Warsztat historyka. Porównanie źródeł pisanych 191 9.3 Walka o panowanie nad Europą Środkową i Wschodnią 192 9.4 Krytyka Kościoła i kryzys papiestwa 194 9.5 Powstanie imperium osmańskiego 196 9.6 Test kompetencji 198 Rozdział X. Powstają nowe formy wspólnot politycznych 200 10.1 Król i stany rządzą wspólnie 202 10.2 Jak można było zostać monarchą i zapewnić sobie władzę? 206 10.3 Dwa państwa i wspólny władca: dynastia Jagiellonów 208 10.4 Test kompetencji 214 Rozdział XI. Miasta znieniają życie społeczeństw 216 11.1 Powstawanie miast – ośrodków gospodarczych 218 11.2 Rzemieślnicy i kupcy – społeczność miejska 224 11.3 Rozwój osadnictwa wiejskiego i miejskiego w Europie Środkowo-Wschodniej 228 11.4 Test kompetencji 236 Rozdział XII. Średniowieczna Europa – wspólnota kulturowa? 238 12.1 Korzenie i drogi rozwoju kultury europejskiej 240 12.2 Edukacja i kultura w średniowieczu 244 Warsztat historyka. Porównanie budowli romańskich i gotyckich 247 12.3 Rycerze, mieszczanie i chłopi – kultura społeczeństwa stanowego 248 12.4 Test kompetencji 250 Indeks wybranych osób, nazw i pojęć 252 Konsultacja, tłumaczenie i redakcja 256 Źródła ilustracji i fotografii 257 ROZDZIAŁ IV Drodzy Uczniowie, „Europa. Nasza historia” to szczególny podręcznik do historii. Jest napisany wspólnie przez polskich i niemieckich autorów. Dzięki temu poznacie europejską historię z różnych perspektyw. Dowiecie się również ważnych rzeczy o historii naszych najbliższych sąsiadów. Zrozumiecie, że społeczeństwa Europy mają bardzo różne doświadczenia historyczne, ale ich dzieje były zawsze ze sobą ściśle splecione. | Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury W V w. V w p.n.e. e. Atten eny ny były ły najwięks największą j polis is staroż staroży oży żytn tnej nej Grecji. ji Nad miastem góro órował wał Akropol, na któr którym ym w wzniesiono liczne świątynie ś iątynie nie. Do dziś widok ok ich ruin na w wzgó órzu rzu je jest wpisany w pa panoramę mia miasta. Strony działowe: Każdy rozdział został oznaczony innym kolorem. Na osi czasu pokazano najważniejsze wydarzenia dotyczące danego tematu i ich datację. III tysiąclecie – koniec II tysiąclecia p.n.e. ok. 800–500 p.n.e. Cywilizacje minojska i mykeńska Wielka kolonizacja grecka 776 r. p.n.e. DZIAŁ IV | Strona tytułowa lekcji: 336–323 p.n.e. Ateny potęgą morską Panowanie Aleksandra Wielkiego Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 4.5 Aleksander Wielki tworzy światowe imperium W 338 r. p.n.e. Grecja została podbita przez władcę Macedonii króla Filipa II. Wkrótce tron po nim przejął jego 20-letni syn Aleksander. Władca ten stanął na czele wielkiej wyprawy Greków i Macedończyków przeciwko imperium perskiemu. Jakie były skutki pojawienia się Greków na Wschodzie? 338 r. p.n.e. 331 r. p.n.e. 323 r. p.n.e. 30 r. p.n.e. Podbój Grecji przez Filipa II Ostateczne zwycięstwo Aleksandera nad Persami Śmierć Aleksandra; początek epoki hellenistycznej Podbój Egiptu – ostatniego państwa hellenistycznego przez Rzym Krótki tekst wprowadzający do tematu. W takich ramkach znajdziesz różne opinie historyków na temat wydarzeń i procesów opisywanych w podręczniku. ok. 500 r. p.n.e. 64 Numer lekcji i kolor pomagają w szybkim odnalezieniu właściwego tematu. Ramki „Punkty widzenia" Pierwsza pisemna wzmianka o igrzyskach olimpijskich IV w. p.n.e. I w. p.n.e. Aleksander – wielki wódz Na osi czasu pokazano najważniejsze wydarzenia związane z tematem i ich daty. Macedonia – kraj na północ od Grecji; w 338 r. p.n.e., król macedoński Filip II podporządkował sobie osłabione greckie polis. Aleksander, syn Filipa II, starannie wykształcony uczeń filozofa Arystotelesa, podobnie jak wielu wodzów swojej epoki pragnął sławy i nieśmiertelności. Po wstąpieniu na tron stłumił powstanie Greków, którzy zbuntowali się przeciw panowaniu Macedończyków y w. Udało mu się też pozyskać Greków dla idei wojny przeciw Persji, gdyż głosił, że pragnie pomścić zburzone świątynie i krzywdy zadane greckim miastom-państwom przez króla Kserksesa 150 lat wcześniej. Wyprawa ta miała stać się jednocześnie dla Aleksandra drogą do najwyższej chwały. Wkrótce ruszył na czele swojej macedońsko-greckiej armii na wyprawę przeciwko ogromnemu państwu perskiemu, rozciągającemu się od Azji Mniejszej i Egiptu aż po Indie. PUNKT WIDZENIA Czy królowa Nefretete została uprowadzona do Niemiec? Egipt domaga się od Niemiec zwrotu popiersia władczyni, które zostało odkryte w 1912 r. podczas niemieckich wykopalisk w Tell el-Amarna i następnie przywiezione do Berlina. TN. 2. Hermann Parzinger, szef Zarządu Muzeów Państwowych w Berlinie, powiedział w wywiadzie z 2012 r.: TN. 1. Zahi Hawass, były szef egipskiego urzędu ochrony starożytnych zabytków, powiedział w wywiadzie z 2009 r.: 1 5 10 W rzeczy samej otrzymałem dokumenty, z których wynika, że popiersie naszej królowej odnalezione przez niemieckich archeologów, zostało nielegalnie wywiezione z Egiptu w 1913 r. Niemcy mieli w oczywisty sposób inne informacje, niż te, które przekazali egipskim władzom. Stwierdzili bowiem, że chodziło o gipsową figurę pewnej egipskiej księżniczki. W rzeczywistości był to tylko pretekst – pod warstwą gipsu było bowiem ukryte popiersie żony faraona. „Der Spiegel”, 2009, nr 53, s. 89. 1 5 10 Z naszej perspektywy nie ma żadnego punktu spornego. W owym czasie funkcjonowała bowiem ustalona zasada podziału znalezisk archeologicznych. W celu ratowania rozmaitych dóbr kultury sprowadzano wówczas do kraju [tj. Egiptu] zagraniczne ekspedycje archeologów, którzy finansowali wykopaliska, a w zamian otrzymali część znalezionych przedmiotów. Dla mnie jest rzeczą decydującą, że odbywało się to zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami. Nefretete jest częścią dziedzictwa kulturowego ludzkości. Zwrot jej popiersia z czystej wspaniałomyślności uznaję za nie do zaakceptowania. „Der Spiegel”, 2012, nr 49, s. 133. Ramki „Przeszłość w teraźniejszości" „Przeszłość w teraźniejszości” to materiał przedstawiający, co zostało nam do dzisiaj z dawnych lat. Najważniejsze pojęcia zostały wyjaśnione na marginesach. IL. 1. Mozaika przedstawiająca scenę z bitwy pod Issos (333 r. p.n.e.): Aleksander atakuje z lewej strony, pośrodku perski król Dariusz III. Mozaika znajduje się w Pompejach i stanowi kopię greckiego oryginału pochodzącego z III lub II w. p.n.e. 84 DZIAŁ IV Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 4.6 Test kompetencji: Na końcu każdego rozdziału zamieszczono test kompetencji, który zawiera zadania pozwalające na sprawdzenie wiadomości i umiejętności analizy źródeł. | 1. Wyjaśnij własnymi słowami znaczenie podanych pojęć. 2. Przerysuj tabelę do zeszytu. Wpisz w rubryki różnice, jakie dostrzegasz w funkcjonowaniu Aten i Sparty. Test kompetencji ZADANIE 1. Sprawdź swoją wiedzę. • arystokracja • demokracja • świat bogów • hellenizm • kolonizacja ZADANIE 2. Sprawdź swoją wiedzę i umiejętność wyciągania wniosków. ATENY ZADANIE 3. Sprawdź swoją wiedzę i umiejętność pracy ze źródłem oraz analizy obrazu. PRZESZŁOŚĆ W TERAŹNIEJSZOŚCI 3b. „Uważam, że życie kobiet w starożytnej Grecji było...” – dokończ zdanie i uzasadnij swoje stanowisko. TN. 1. Grecka rodzina Historyk Sophie Royer pisze o zasadach panujących w greckiej rodzinie w starożytności. 1 5 3c. Porównaj sytuację kobiet w starożytnej Grecji i dzisiejszej Europie. Podaj podobieństwa i różnice. 10 15 20 IL. 16. Dyskobol, rzeźba z ok. 450 r. p.n.e. 25 Ojciec był głową rodziny i sprawował władzę absolutną nad wszystkimi członkami swego oikos [grecka wspólnota domowa]. Tylko on mógł uznać dziecko za swoje albo wyrzucić je z domu, decydować o zawarciu małżeństwa przez małoletniego syna lub córkę i dysponować majątkiem rodziny czy posagiem żony. Ta ostatnia przez całe życie podlegała władzy swego kyrios – ojca, męża albo najstarszego syna. Wszystkie kobiety w domu, młode i stare, a także wolne i niewolnice, przebywały w osobnej części mieszkalnej (gynaikon) i rzadko miały okazję pokazywać się publicznie. Jedynym celem wychowania dziewczyny było nauczenie jej doskonałego prowadzenia gospodarstwa domowego, gdyż kobietę oceniano na podstawie tego, jak dbała o swój dom. Ta niepozorna rola nie przeszkadzała jej jednak w pełnieniu odpowiedzialnych funkcji w rodzinie […]. Sophie Royer, Catherine Salles, François Trassard, Leben im alten Griechenland, przeł. Isa Odenhardt-Donvez, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2005, s. 10 (przeł. na j. pol. Patrycja Pieńkowska-Wiederkehr) IL. 17. Plakat olimpijski z 1948 r. 6 SPARTA 3a. Na podstawie poniższego tekstu oraz ilustracji ukazującej nagrobek opisz rolę kobiety w starożytnej Grecji. Ostatnie starożytne igrzyska olimpijskie odbyły się w 393 r. n.e. Wówczas chrześcijański cesarz rzymski Teodozjusz zakazał ich urządzania, gdyż widział w nich obrzędy pogańskie. Dopiero pod koniec XIX w. Francuz Pierre de Coubertin (czytaj: pier de kubertę) doprowadził do odrodzenia się idei igrzysk. W 1896 r. w Atenach odbyły się pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie, odwołujące się do starożytnych tradycji. W 1924 r. po raz pierwszy urządzono igrzyska zimowe. • oligarchia • olimpiada • wyrocznia • polis • tyrania 88 IL. 1. Na nagrobku z IV w. p.n.e. zmarła kobieta została wyobrażona na krześle, w towarzystwie córki i męża, który na znak miłości trzyma żonę za rękę. IV Warsztat historyka STAROŻYTNA GRECJA – KOLEBKA NASZEJ KULTURY Wiele zjawisk i pojęć, z którymi spotykamy się na co dzień we współczesnym świecie, narodziło się ponad 2500 lat temu w starożytnej Grecji. Nawet sama nazwa naszego kontynentu – Europa – wywodzi się z greckiej mitologii. Imię to nosiła królewna tyryjska, którą porwał bóg Zeus. Grekom zawdzięczamy filozofię i teatr, a ich architektura i sztuka wywarły olbrzymi wpływ na późniejszą kulturę europejską. Ze starożytnej Grecji wywodzi się też idea igrzysk olimpijskich, a zasady demokracji znamy dzięki Ateńczykom, którzy pierwsi rządzili według jej norm. Jak w Grecji narodziła się kultura, która ma tak wielki wpływ na nas? Jak wyglądało życie starożytnych Greków? Jak byli nastawieni do swoich sąsiadów? Krótki tekst wprowadzający do rozdziału informuje o jego treści i stawia pytania, na które odpowiedź znajduje się w rozdziale. Na stronach „Warsztat historyka” poznasz metody analizy różnego typu źródeł. Warsztat historyka. Analiza schematu | Warsztat historyka Analiza schematu Dzięki schematowi możemy przedstawić w uproszczony sposób ważne zagadnienia. Wykorzystane są w nim różne znaki i symbole, np. strzałki. Nie jest on źródłem historycznym, lecz pewnym sposobem przedstawienia i zrozumienia dawnej rzeczywistości. Można konstruować różne schematy dotyczące tego samego zagadnienia. Aby odczytać schemat, należy wykonać trzy etapy pracy, które opisane są na marginesie. Hierarchia – (gr. święta Mapa w tym miejscu stanowi element wprowadzający do lekcji. władza) – ład społeczny, w którym rozkazy wędrują z góry drabiny społecznej ku dołowi, a wykonują je osoby niższe rangą. Oznacza to, że posłuszeństwo obowiązuje od dołu ku górze. Społeczeństwo egipskie było społeczeństwem hierarchicznym. Kto miał w nim wyższe miejsce, czyli wyższą rangę w hierarchii społecznej, ten wydawał rozkazy osobom stojącym na niższych szczeblach drabiny społecznej. Polecenia musiały być wykonane. Pozycja społeczna zależała od grupy zawodowej, do której należał dany człowiek. wydawanie rozkazów Etapy pracy faraon 1. Opis • Powiedz, czego wydawanie rozkazów i sprawowanie kontroli zależność i sprawanie sprawozdań zależność dotyczy schemat. • Opisz jego formę, poszczególne części i ich uporządkowanie. Wykorzystaj do tego legendę. M. 1. Starożytna Grecja, ok. 500 r. p.n.e. 65 wezyr 2. Analiza • Poddaj analizie Aleksander Wielki tworzy światowe imperium | W TYM SAMYM CZASIE W EUROPIE 1. Około 300 r. p.n.e. – w Rzymie początek rywalizacji pomiędzy plebejuszami a patrycjuszami o wpływy polityczne. 2. 264 r. p.n.e. – początek I wojny punickiej między Rzymem a Kartaginą; Rzym rozpoczął ekspansję na Sycylię. 3. Około 250 r. p.n.e. – Pergamon, greckie miasto w Azji Mniejszej, stał się jednym z głównych centrów kultury hellenistycznej. Niespodziewanie podbój tego potężnego państwa zajął Aleksandrowi zaledwie kilka lat, a trzy wielkie bitwy z Persami przyniosły mu sławę wielkiego wojownika i utalentowanego wodza. Po raz pierwszy pokonał wojska perskie w 334 r. p.n.e. nad rzeką Granik. Następnie w 333 r. p.n.e. rozbił armię samego króla perskiego Dariusza III pod Issos, a dwa lata później, w 331 r. p.n.e., pod Gaugamelą. W ten sposób został władcą wielkiego imperium. Rozpad imperium Aleksandra Aleksander zmarł nagle w Babilonie w 323 r. p.n.e. w wyniku gorączki. Jego imperium, w którym wspólnie żyli Grecy, Persowie oraz wiele innych ludów, rozpadło się na trzy części. Na ich czele stanęli dawni wodzowie Alekk sandra, którzy w rezultacie utworzyli trzy nowe monarchie: Antygonidów rządzących Grecją i Macedonią, Ptolemeuszy władających Egiptem oraz Seleukidów dzierżących Syrię i tereny leżące na wschód od niej. ŹR. 1. Bunt żołnierzy Aleksandra nad brzegami Gangesu Grecki historyk Plutarch (ok. 50–120 n.e.) opisał bunt żołnierzy macedońskich wobec planów Aleksandra. Do zdarzenia doszło podczas wyprawy do Indii (327–325 p.n.e.). 10 15 1 5 Bitwa z Porosem [indyjski książę pokonany przez Aleksandra] osłabiła jednak zapał Macedończyków i powstrzymała ich od dalszego marszu w głąb Indii. […] dlatego z całą stanowczością oparli się Aleksandrowi, kiedy ich chciał zmusić jeszcze do przeprawy przez Ganges. […] W tej sytuacji Aleksander początkowo z żalu i gniewu zamknął się w namiocie 20 i nie ruszał się stamtąd, uważając, że nie ma dla niego zapłaty za wszelkie dotychczasowe czyny, jeśli nie przekroczy rzeki Ganges; bez tego powrót jego jest otwartym przyznaniem się do klęski. Wreszcie jednak pod wpływem namów ze strony przyjaciół, jak również na skutek próśb żołnierzy stojących u wejścia do namiotu i błagających go krzykiem i jękami, uległ i zdecydował się na marsz powrotny […]. IL. 2. Wizerunek Aleksandra Wielkiego na greckiej monecie z ok. 336–323 r. Władca został przedstawiony jako młody Herakles. Monety te były używane nawet długo po śmierci Aleksandra. Tutaj znajdziesz informacje o wydarzaniach, które rozgrywały się równolegle do opisanych w temacie lekcji. Źródła, rysunki rekonstrukcyjne, ilustracje ułatwiają poznanie tematu i pozwalają na samodzielną pracę. • 3. Wyjaśnienie • Sformułuj • najważniejsze wnioski, które możesz wyciągnąć na podstawie informacji przedstawionych na schemacie. Zastanów się, czy wybrana forma schematu dobrze nadaje się do prezentacji tego tematu. pisarze chłopi urzędnicy kapłani rzemieślnicy 53 Rozpisane na marginesie etapy pracy uczą analizy materiału źródłowego. Plutarch z Cheronei, Żywoty sławnych mężów, w Aleksander Wielki, przeł. M. Brożek, Wrocław 2004, s. 153. 1. Opisz własnymi słowami, jak Aleksander został władcą imperium i wymień najważniejsze wydarzenia z tym związane. ? W tym samym czasie w Europie wszystkie informacje, jakie możesz wyczytać z wykresu. Uporządkuj zdobyte informacje. 2. Opisz wizerunki Aleksandra i Dariusza przedstawione na mozaice. Wyjaśnij, jaką rolę miało odegrać takie ukazanie bitwy. 3. Na podstawie ŹR. 1. wyjaśnij, dlaczego macedońscy żołnierze zmusili Aleksandra do wycofania się z dalszej wyprawy. Powiedz, jak Plutarch ocenia osobowość Aleksandra jako wodza. 4. Przedyskutujcie w klasie, czy Aleksander Macedoński zasługuje na przydomek Wielki. 85 Zadania na końcu pozwolą na sprawdzenie i utrwalenie wiedzy. Test kompetencji | ZADANIE 4 Sprawdź umiejętność wyciągania wniosków. Filozofia (tyle co umiłowanie mądrości) ma swój początek w starożytnej Grecji. Narodziła się ok. 600 r. p.n.e. w greckiej kolonii w Azji Mniejszej (Milet) i w południowej Italii (Kroton, Elea), zanim dotarła na kontynent. Na ogół mała grupa uczonych Greków dyskutowała o takich zagadnieniach, jak: co jest początkiem świata; jak wyjaśnić zjawiska przyrody; jak powinien żyć człowiek; jak powinno być zorganizowane państwo. Odpowiedzi na te pytania filozofowie coraz rzadziej znajdowali w wizji świata przedstawionej przez mity. Raczej szukali wyjaśniej rozumowych. W V i IV w. p.n.e. Ateny stały się centrum filozofii. 4a. W rozdziale 4.2 przedstawiono, jak duży wpływ na życie Greków mieli bogowie. Wyjaśnij, dlaczego filozof mógł podawać w wątpliwość istnienie tego obrazu świata. 4b. Przedstaw własnymi słowami, czym zajmowali się filozofowie Sokrates, Platon i Arystoteles (IL. 2., IL. 3. i IL. 4.). 4c. Grecja – kolebka IL. 2. Popiersie Sokratesa (ok. 470–399 p.n.e.) Uchodzi za twórcę klasycznej greckiej filozofii. Od swoich rozmówców oczekiwał posługiwania się argumentami także w odniesieniu do kwestii, w które do tej pory po prostu wierzono. Sokrates wierzył w istnienie najwyższej prawdy, a jej poszukiwanie uważał za obowiązek każdego człowieka. Nie zachowały się po nim żadne pisma. Jego filozofię przejął przede wszystkim Platon. IL. 3. Popiersie Platona (427–347 p.n.e.) Uczeń Sokratesa. Platon stworzył wizję państwa idealnego, rządzonego przez filozofów, strzeżonego przez wojowników, w którym rzemieślnicy, chłopi i kupcy powinni troszczyć się o utrzymanie wspólnoty. Platon założył akademię – własną szkołę filozoficzną, która istniała prawie 1000 lat. IL. 4. Popiersie Arystotelesa (384–322 p.n.e.) Uczeń Platona. Arystoteles założył szkołę w Lykeion na wschód od Aten. W swoich dziełach zajmował się tym, jak funkcjonuje ludzkie myślenie (logika) i jak człowiek powinien odpowiedzialnie rozumować i postępować (etyka). Zajmował się również zagadnieniami związanymi z polityką i naukami przyrodniczymi. naszej kultury? Uzasadnij to stwierdzenie i podaj przykłady z całego rozdziału. Pamiętaj, by odpowiedzi pisemnych udzielać poza podręcznikiem. Skróty 4d. Opisz przebieg dnia ŹR. 1. Z życia Sokratesa Sokratesa (ŹR. 1.). Ateński arystokrata Ksenofont (ok. 430– 354 p.n.e.), który w młodości dołączył do Sokratesa, tak oto wspomina filozofa. 1 5 10 15 Sokrates […] zawsze przebywał w miejscach publicznych. Rano szedł do krużganków i gimnazjów, około południa, kiedy rynek napełniał się ludźmi, można było go tam widzieć, a przez pozostałą część dnia zawsze tam się obracał, gdzie spodziewał się spotkać najwięcej ludzi. Bardzo wiele z nimi rozmawiał, a kto chciał, mógł się przysłuchiwać jego wywodom, ale nikt nigdy nie widział, aby czynił coś bezbożnego albo niegodziwego, ani nie słyszał, aby mówił o czymś podobnym. Nie rozprawiał o naturze wszechrzeczy tak, jak czyni większość filozofów […]. Przeciwnie, jasno dowodził, że kto 20 25 30 zaprząta sobie głowę takimi sprawami, jest głupcem. […] Sam natomiast zawsze, kiedy rozważał sprawy ludzkie, starał się zbadać, czym w swej istocie jest pobożność, a czym bezbożność, czym piękno, a czym brzydota, czym sprawiedliwość, a czym niesprawiedliwość, czym rozsądek, a czym szaleństwo, czym męstwo, a czym tchórzostwo, czym państwo, a czym mąż stanu, czym władza nad ludźmi, a czym władca; i podobnie rozprawiał o istocie innych rzeczy. Ci, którzy zdobywali tego rodzaju wiedzę, w jego mniemaniu stawali się ludźmi moralnie doskonałymi, ci natomiast, którzy nie mieli o tym wyobrażenia, zasługiwali na miano dusz niewolniczych. W zadaniach, których treść wymaga uzupełnień, znajdziesz zaciemnione miejsca : lub takie symbole: 4e. Sporządź listę tematów, które były ważne dla Sokratesa. 4f. Wyjaśnij istotę filozofii według wyobrażeń Sokratesa. Aby ułatwić pracę z podręcznikiem, wykorzystano w nim następujące skróty: ŹR. – źródło; TN – tekst naukowy lub popularnonaukowy; M. – mapa; IL. – ilustracja, rysunek, zdjęcie. Ksenofont, Pisma sokratyczne, Warszawa 1967, s. 21, 23. 89 7 ROZDZIAŁ VI | Wspólnoty religijne w średniowieczu Jerozolima to święte miasto wyznawców trzech wielkich religii monoteistycznych – judaizmu, chrześcijaństwa oraz islamu. Tutaj znajdują się miejsca ważne dla każdej z nich: dla judaizmu – Ściana Płaczu, dla chrześcijan – bazylika Grobu Pańskiego, a dla muzułmanów – meczet Kopuła na Skale. 1054 r. od IV w. 622 r. ok. 860 r. Działalność misjonarzy chrześcijańskich w zachodniej części Europy Ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny; początek islamskiej rachuby czasu Działalność misyjna Cyryla i Metodego wśród ludów słowiańskich 122 Wielka schizma wschodnia – podział chrześcijaństwa na zachodni Kościół łaciński oraz wschodni Kościół prawosławny 1095 r. Wezwanie papieża Urbana II do I krucjaty | VI WSPÓLNOTY RELIGIJNE W ŚREDNIOWIECZU Chociaż judaizm, chrześcijaństwo i islam przez stulecia rozwijały się w różny sposób, mają jednak cechy wspólne. Wszystkie trzy religie są wyznaniami monoteistecznymi, a dla ich wyznawców święte są księgi: Tora – dla wyznawców judaizmu, Biblia – dla chrześcijan i Koran – dla muzułmanów. W średniowieczu chrześcijaństwo i islam rozprzestrzeniły się na większą część znanego wówczas Europejczykom świata. W jaki sposób udawało się tym religiom pozyskiwać nowych wyznawców? Dzięki czemu wyznawcy judaizmu, gdy osiedlali się w nowym otoczeniu, potrafili zachować swoje wierzenia i religijne obyczaje? Czy ludzie wyznający te trzy religie potrafili tolerować się nawzajem? Co się działo, gdy napotykali osoby niepodzielające ich wiary? M. 1. Zasięg judaizmu, chrześcijaństwa i islamu ok. 750 r. 123 Wspólnoty chrześcijan | łacińskim. Chrzest władcy przychylniej nastawiał ludność Galii do króla. Wkrótce wskutek dalszych podbojów państwa Franków obrządek łaciński umocnił się także wśród innych plemion germańskich. Misjonarze rozprzestrzeniają chrześcijaństwo Do chrystianizacji pogan zamieszkujących ziemie dawnego cesarstwa rzymskiego, które znalazły się pod panowaniem Franków, nie wystarczył sam chrzest Chlodwiga. Nawrócenie króla nie oznaczało bowiem, że wszyscy wyznawcy religii pogańskich w jego państwie stali się chrześcijanami. Doprowadziły do tego dopiero misje mnichów z Irlandii i Szkocji, gdzie wiara w Chrystusa zakorzeniła się już w V w. Jednym z pierwszych misjonarzy przybyłych do państwa Franków z Irlandii był Kolumban Młodszy (ok. 543–615). Założył on w Wogezach (pasmo górskie w dzisiejszej Francji) trzy ważne klasztory, które dały początek ok. 50 nowym ośrodkom zakonnym. Powodzenie misji irlandzkich i szkockich mnichów było jednak uzależnione od wsparcia ze strony frankijskiego króla i możnych. Klasztor: życie według bożych reguł Po latach wędrówek wielu misjonarzy szukało stałych miejsc, w których mogliby oddawać się służbie Bogu. Najchętniej osiadali w klasztorach. Tam mnisi i mniszki żyli według określonych reguł w zamkniętych wspólnotach, poddani władzy przełożonego – opata lub przeoryszy (ksieni). Od VI w. wiele klasztorów przyjęło regułę ułożoną w Italii przez św. Benedykta z Nursji (480–547). Hasło przewodnie św. Benedykta: ora et labora – módl się i pracuj, oraz stworzone przez niego reguły życia stały się podstawą dla licznie powstających w Europie zachodniej klasztorów zakonu benedyktynów. IL. 1. Chrzest Chlodwiga w Reims (dzisiejsza Francja), ilustracja z księgi z XIV w. Misja – słowo to oznacza zlecenie i posłanie. Misjonarze podróżują do różnych krajów, aby pozyskiwać nowych wyznawców swojej wiary. Opat, przeorysza (ksieni) – przełożony lub przełożona wspólnoty zakonników lub zakonnic danego klasztoru. 7 8 1 6 9 5 10 2 4 11 15 3 13 14 ? IL. 2. Rekonstrukcja komputerowa benedyktyńskiego klasztoru Sankt Gallen (dziś w Szwajcarii) na podstawie planu z 820 r.: (1) kościół; (2) piwnica; (3) kuchnia; (4) jadalnia mnichów; (5) ogród i krużganek; (6) sypialnia mnichów; (7) szpital; (8) szkoła dla nowicjuszy; (9) cmentarz; (10) ogród warzywny; (11) stodoła; (12) młyn; (13) piekarnia i browar; (14) stajnie; (15) dom pielgrzyma i przytułek dla ubogich. 12 1. Opisz przedstawione na IL. 1. osoby i uroczystość chrztu. Wyjaśnij, jakie skutki miał dla mieszkańców Galii chrzest króla. 2. Na podstawie relacji Grzegorza z Tours (ŹR. 1.) podaj powody przyjęcia chrześcijaństwa przez Chlodwiga. Oceń motywy nawrócenia króla wymienione w źródle. 3. Opisz funkcje poszczególnych budynków i plan klasztoru w Sankt Gallen (IL. 2.). Wyjaśnij, w jaki sposób było w klasztorze realizowane benedyktyńskie hasło: ora et labora. 125 Warsztat historyka. Rozumienie znaczenia symboli chrześcijańskich | Warsztat historyka Rozumienie znaczenia symboli chrześcijańskich Symbole pełnią ważną funkcję w religii, polityce i życiu codziennym. W przenośny sposób wyrażają rozmaite idee, np. serce symbolizuje miłość. Chrześcijaństwo korzysta z symboli – używa znanych wszystkim znaków, aby przedstawić treści, które jego wyznawcy uznają za święte. Chrześcijańskie symbole odnajdujemy również dzisiaj w wielu miejscach. Już pierwsi chrześcijanie używali ich jako znaków swojej wiary i umieszczali je m.in. na nagrobkach. IL. 1. Nagrobek z państwa Franków, VI w., wysokość 118 cm, szerokość 59 cm, grubość 26 cm. Napis głosi: „W tym grobie spoczywa w pokoju, w dobrej pamięci [dziewczę] o imieniu Rignedrudis, wielce ukochane przez swoich rodziców, których musiało opuścić, otoczone miłością. Żyło na świecie szesnaście lat i odeszło z tej ziemi piętnastego dnia przed majowymi kalendami [data w kalendarzu rzymskim oznaczająca 17 kwietnia]”. SYMBOLE CHRZEŚCIJAŃSKIE ORAZ ICH ZNACZENIE Alfa i omega Pierwsza litera i ostatnia litera alfabetu greckiego symbolizują początek i koniec (świata). Według chrześcijan oba te wydarzenia zależą od Boga. Chrystogram Chi Rho Skrót złożony z greckich liter Χ (Chi) oraz P (Rho), pierwszych dwóch liter słowa Christos, od II w. używany jako znak chrześcijan. To również symbol pokoju. Ryba Znaku ryby używali pierwsi rzymscy chrześcijanie. Poszczególne litery greckiego wyrazu ichthys (ryba) to pierwsze litery greckiej wersji wyrażenia „Jezus Chrystus, Syn Boży, Zbawiciel”. Krzyż Krzyż związany jest ze śmiercią Jezusa, ludzką winą i pokutą, ale także z pokojem i zbawieniem. Etapy pracy 1. Opisywanie • Opisz nagrobek, zwróć przy tym • uwagę także na jego rozmiary i stan zachowania. Wynotuj symbole, które rozpoznałeś/ rozpoznałaś na nagrobku. 2. Badanie Liść palmowy / gałązka palmowa Liść palmowy był dla Rzymian znakiem zwycięstwa. Dla chrześcijan to symbol życia wiecznego i zmartwychwstania. Gołąb / gołębica Gołębica symbolizuje Ducha Świętego; gołąb jest też symbolem pokoju. Chrześcijanie wierzą, że Bóg istnieje w trzech osobach (Trójca Święta): Boga Ojca, Syna Bożego (Jezusa Chrystusa) i Ducha Świętego. • Opisz, w jaki sposób nagrobek • oraz umieszczone na nim symbole i napisy oddziałują na oglądającego, określ też – jak mogły kiedyś oddziaływać. Zastanów się, dlaczego rodzice zmarłej umieścili na nagrobku właśnie takie symbole. 3. Interpretacja • Opisz i wyjaśnij układ elementów oraz symbolikę nagrobka. 127 ROZDZIAŁ VI | Wspólnoty religijne w średniowieczu Podział na Kościół wschodni i zachodni IL. 3. Świątynia Hagia Sophia w Konstantynopolu (dziś Stambuł), wzniesiona z rozkazu cesarza Justyniana w VI w. – najważniejsza bazylika Koscioła wschodniego. Widoczne na zdjęciu wieże (minarety) dobudowano w XV w. po przekształceniu świątyni w meczet. Patriarcha – tytuł najwyższych biskupów w Kościele prawosławnym. Schizma – rozłam w Kościele. Chrześcijańskie kościoły Europy znajdowały się pod duchowym wpływem Rzymu, w którym rezydowali papieże, uznawani za następców św. Piotra. Jednak papieże nie byli uważani za jedynych duchowych przywódców chrześcijaństwa. Nie mniejszym poważaniem na Wschodzie cieszyli się patriarchowie Antiochii, Aleksandrii, Jerozolimy oraz Konstantynopola, który Bizantyjczycy uważali za „nowy Rzym”. Między papieżem a patriarchą Konstantynopola zrodził się konflikt o pierwszeństwo i zwierzchność nad całym chrześcijaństwem. Patriarchowie Konstantynopola, wspierani przez cesarzy bizantyjskich, odmawiali uznania zwierzchnictwa papieży, czyli biskupów Rzymu. W VIII w. pojawiły się poważne rozbieżności na tle religijnym między Bizancjum a Rzymem, np. używanie w liturgii Kościoła rzymskiego wyłącznie łaciny, a w Kościołach wschodnich – greki i innych języków. Konflikty te doprowadziły do trwającej od 1054 r. do dziś wielkiej schizmy wschodniej, czyli podziału na zachodni Kościół rzymski (łaciński) i wschodni Kościół grecki (bizantyjski), czyli prawosławny. PRZESZŁOŚĆ W TERAŹNIEJSZOŚCI Schizma – rozłam w Kościele. Różnice, które doprowadziły do wielkiej schizmy wschodniej, mimo upływu ponad tysiąca lat, nadal dzielą Kościół rzymskokatlicki i Kościoły prawosławne. Poniżej opisano najważniejsze z nich: KOŚCIÓŁ RZYMSKOKATOLICKI ? 126 KOŚCIOŁY PRAWOSŁAWNE (ORTODOKSYJNE) Znaczenie nazwy grec. katholicos – powszechny grec. όrthos – prawdziwy, właściwy grec. dόkeo – wierzyć Zwierzchnictwo i organizacje Jedynym zwierzchnikiem Kościoła katolickiego jest papież, uważany za następcę św. Piotra Apostoła. Podlegają mu wszystkie arcybiskupstwa i biskupstwa katolickie. Biskupstwa dzielą się na parafie. Dziewięć Kościołów lokalnych, utworzonych wokół patriarchatów (4 z nich powstały w starożytności) oraz 6 Kościołów autokefalicznych (niezależnych). Tytularne pierwszeństwo ma patriarchat konstantynopolitański. Patriarchowie zarządzają samodzielnie Kościołami. Liturgia Kalendarz liturgiczny bazuje na kalendarzu gregoriańskim. Dopiero od pocz. lat 60. XX w. Msze św. są odprawiane przez księży stojących przodem do wiernych i w językach narodowych. Wcześniej Msze św. odprawiane były wyłącznie po łacinie. Kalendarz liturgiczny oparty jest na kalendarzu juliańskim, dlatego święta obchodzi się później niż w innych Kościołach chrześcijańskich. Msze są odprawiane przez księży stojących tyłem do wiernych, a przodem do ołtarza. Liturgie są odprawiane są w różnych językach, np. greckim lub starosłowiańskim. Ważną rolę odgrywa kult ikon (świętych obrazów). Liczba wiernych i ich rozmieszczenie Około 1,2 mld wyznawców głównie w Afryce Środkowej, Azji Południowo-Wschodniej, Ameryce Środkowej oraz Południowej, w Europie Zachodniej, Południowej i Wschodniej. Około 300 mln ludzi w Europie Wschodniej i Południowo-Wschodniej, nieliczne skupiska w Ameryce Północnej. 1. Poszukajcie w parach informacji o budowie świątyni Hagia Sophia i przygotujcie na ten temat krótką prezentację. 2. Przedstaw najważniejsze różnice pomiędzy Kościołem katolickim a Kościołami prawosławnymi. Judaizm | Życie Żydów wśród ludów chrześcijańskich i muzułmańskich Na terenach byłego cesarstwa rzymskiego we wczesnym średniowieczu chrześcijanie i wyznawcy judaizmu przeważnie żyli ze sobą w pokoju. Żydzi często byli dobrze wykształceni, stąd niektórzy z nich wykonywali zawody cieszące się szacunkiem: pracowali w administracji, byli lekarzami lub zajmowali się handlem towarami z dalekich krajów. Ich kontakty handlowe pomnożyły bogactwo wielu miast. Mimo to w średniowieczu większość chrześcijan odnosiła się z niechęcią do wyznawców judaizmu, m.in. dlatego że obciążano ich winą za śmierć Chrystusa. Natomiast chrześcijańscy władcy z reguły dostrzegali korzyści związane z działalnością Żydów, otaczali ich opieką i gwarantowali swobodne wyznawanie religii. W zamian za opiekę ze strony królów, książąt i biskupów Żydzi musieli jednak płacić specjalny podatek. Pod panowaniem muzułmańskim Żydzi z reguły cieszyli się większą swobodą niż w chrześcijańskich królestwach Europy. Muzułmanie tolerowali judaizm zgodnie z nauczaniem Mahometa. Jednak i tu Żydzi musieli płacić daniny, ponieważ byli uznawani za niewiernych, którzy nie przyjęli objawienia proroka. Podobnie jak żyjący w krajach islamskich chrześcijanie, musieli też uznawać zwierzchność muzułmanów. IL. 2. Tora. PRZESZŁOŚĆ W TERAŹNIEJSZOŚCI Po zniszczeniu świątyni Salomona w Jerozolimie Żydzi zaczęli zakładać synagogi, czyli domy modlitwy, w których wspólnoty żydowskie mogły praktykować swoje obrządki religijne. Zachowane synagogi do dziś przypominają, że w średniowieczu w wielu miastach Europy mieszkali Żydzi i pokazują, gdzie skupiała się żydowska diaspora. Historia synagogi w Wormacji (w dzisiejszych Niemczech) sięga początków XI w. W budynku mieściła się również podziemna łaźnia, tzw. mykwa, służąca członkom wormackiej gminy żydowskiej do rytualnych kąpieli. IL. 3. Synagoga w Wormacji, zdjęcie współczesne. ? W XII w. w Toledo (Hiszpania) mieszkało 12 tys. Żydów. Z dziesięciu synagog stojących w dawnej dzielnicy żydowskiej zachowała się Santa María la Blanca. Wznieśli ją arabscy budowniczowie ok. 1200 r., a nazwę nadali chrześcijanie, po przejęciu jej w XV w. Okrągłe łuki przypominają o wpływie islamskiej architektury oraz świadczą o kunszcie twórców gmachu. IL. 4. Dawna synagoga w Toledo, zdjęcie współczesne. 1. Wyjaśnij swoimi słowami następujące pojęcia: diaspora, Tora, Talmud. 2. Przedstaw zachowanie chrześcijan i muzułmanów wobec Żydów i podaj przyczyny ukształtowania takich postaw. 3. Dowiedz się, czy w twoim miejscu zamieszkania lub najbliższej okolicy są ślady kultury żydowskiej. Przedstaw w klasie wyniki tych poszukiwań. 133 ROZDZIAŁ VI | Wspólnoty religijne w średniowieczu 6.5 1. W każdym ze zdań 1–8 występuje błąd rzeczowy. Znajdź go, popraw, a następnie napisz w zeszycie zdanie w poprawnej wersji. Test kompetencji ZADANIE 1. Sprawdź swoje wiadomości. 1. Kolumban Młodszy krzewił chrześcijaństwo na terenie Półwyspu Iberyjskiego. 2. Matka Chlodwiga wpłynęła na jego decyzję o przyjęciu chrześcijaństwa. 3. Po chrzcie Chlodwiga wszyscy Frankowie nawrócili się na chrześcijaństwo. 4. Frankowie zostali nawróceni przez skandynawskich misjonarzy. 5. Cyryl i Metody byli misjonarzami z Rzymu działającymi w południowo-wschodniej Europie. 6. Mnich żył w dostatku i posiadał wielki majątek. 7. Kościoły wschodni i zachodni zawsze stanowiły jedność. ZADANIE 2. Sprawdź umiejętność pracy ze źródłem ikonograficznym i umiejętność wyciągania wniosków. 2a. Opisz ilustrację. Przedstaw najpierw jej górną część, następnie zaś dolną. 2b. Wyjaśnij, dlaczego artysta tworzący 300 lat po śmierci św. Bonifacego ukazał właśnie te sceny z życia świętego. IL. 1. Żywot św. Bonifacego. Chrzest udzielany przez misjonarza (u góry) oraz śmierć Bonifacego (na dole), ilustracja z księgi z ok. 1000 r. 134 Test kompetencji | ZADANIE 3. Sprawdź umiejętność analizy tekstu źródłowego. ŹR. 1. O języku słowiańskim w czasie nawracania Słowian List papieża Jana VIII z 880 r. 1 5 I wreszcie słusznie pochwalamy wynaleziony przez pewnego Filozofa Konstantyna [czyli Cyryla – przybrane imię zakonne] alfabet słowiański, za pomocą którego można należycie wychwalać Boga. Polecamy w języku tym głosić słowa i czyny Chrystusa, naszego Pana. Autorytet świętych [Pism] uczy nas, że nie tylko trzema [tj. po hebrajsku, grecku i łacinie], ale wszystkimi językami należy chwalić Boga […] Nie sprzeciwia się też nic prawdziwej wierze i nauce, by w języku słowiańskim sprawować mszę świętą, czytać świętą Ewangelię oraz lekcje ze Starego i Nowego Testamentu […] Ten bowiem, który stworzył trzy główne języki: hebrajski, grecki i łaciński, stworzył też i wszystkie inne na swoją większą chwałę. 3. Przeczytaj list papieża Jana VIII i powiedz, jakich argumentów używa, godząc się na stosowanie języka słowiańskiego podczas misji i w liturgii. Cyryl i Metody – apostołowie i nauczyciele Słowian. Studia i dokumenty, red. Jan Sergiusz Gajek i Leonard Górka, cz. 2, Lublin 1991, s. 94–96. ZADANIE 4. Sprawdź swoją wiedzę. 4. Pięć filarów islamu stanowi podstawę życia pobożnego muzułmanina. Sporządź w swoim zeszycie rysunek przedstawiający pięć filarów i opisz ich znaczenie. PIĘĆ FILARÓW ISLAMU 1 2 3 4 5 ZADANIE 5. Sprawdź umiejętność wyciągania wniosków. 5. Żyd i muzułmanin grający w szachy. Na podstawie ilustacji oraz informacji z podręcznika powiedz, jak koegzystowali Żydzi i wyznawcy islamu pod panowaniem muzułmańskim. IL. 2. Ilustracja z Księgi gier – chrześcijańskiego rękopisu autorstwa Alfonsa X Mądrego, króla Kastylii i Leonu (Hiszpania), 1282 r. 135 EUROPA Nasza historia Historia w źródłach, obrazach i odwołaniach do współczesności gimnazjum 1 Spis treści Rozdział III. Starożytne cywilizacje Bliskiego Wschodu 5 3. Religie cywilizacji Bliskiego Wschodu 6 Rozdział IV. Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 11 4. Starożytna Grecja – kolebka naszej kultury 12 Rozdział V. Imperium rzymskie 21 5. Starożytny Rzym 22 Rozdział VII. Wspólnoty polityczne w średniowieczu 31 7.1 Bizancjum kontynuatorem cesarstwa rzymskiego 32 7.2 Powstanie imperium islamskiego 36 7.4 Słowianie i ich państwa we wczesnym średniowieczu 42 7.6 Państwo Piastów 44 Rozdział IX. Konflikty religijne oraz kryzysy polityczne we wczesnym średniowieczu 53 9. Polska i jej sąsiedzi w średniowieczu 54 Rozdział X. Powstają nowe formy wspólnot politycznych 63 10. Powstają nowe formy wspólnot politycznych 64 Rozdział XII. Średniowieczna Europa – wspólnota kulturowa? 81 12. Korzenie i drogi rozwoju kultury polskiej w średniowieczu 82 Indeks wybranych osób, nazw i pojęć 91 Źródła ilustracji i fotografii 94 ROZDZIAŁ XII | Średniowieczna Europa – wspólnota kulturowa? 12. Korzenie i drogi rozwoju kultury polskiej w średniowieczu Przyjęcie chrztu przez księcia Mieszka I w 966 r. było aktem, który określił kulturową przyszłość rodzącego się państwa polskiego. Jego mieszkańcy zostali włączeni w obieg kultury łacińskiej, która objęła kraje Europy Zachodniej – od Irlandii po Italię i od Hiszpanii po Rzeszę – oraz Europy Środkowo-Wschodniej, czyli Polski, Czech i Węgier. Polska stała się integralną częścią europejskiej cywilizacji łacińskiego chrześcijaństwa. XI–XIII w. XIII–XVI w. 1364 r. 1477–1489 Rozwój architektury romańskiej w Polsce Rozwój architektury gotyckiej w Polsce Otwarcie Akademii Krakowskiej Wykonanie ołtarza dla kościoła Mariackiego w Krakowie przez Wita Stwosza XI–XIII w. XIII–XVI w. XIV w. XVw. Architektura romańska Do końca średniowiecza wąską elitę ludzi wykształconych tworzyły niemal wyłącznie osoby duchowne. Z tego powodu w literaturze i we wszystkich dziedzinach sztuki średniowiecznej przeważały tematy religijne. W tej epoce życie kulturalne i życie religijne pozostawały ze sobą ściśle powiązane, a wiedza i sztuka pełniły wobec religii funkcję służebną. Zgodnie z tym założeniem nadrzędnym celem wszystkich dziedzin ludzkiej aktywności miało być pomnażanie chwały Boga, a celem nauki – poznanie Boga. W Europie łacińskiej ludzie wykształceni zdobywali wiedzę w szkołach klasztornych i katedralnych, a od XIII w. także na uniwersytetach. Wszędzie obowiązywał identyczny program nauczania, adepci poznawali te same dzieła literackie, a później z jednakową wprawą posługiwali się łaciną. Uczestniczyli też w podobnych nabożeństwach i podziwiali porównywalne dzieła sztuki sakralnej. W konsekwencji ludzi wykształconych łączyła jednorodna kultura łacińska i chrześcijańska – na tym właśnie polegał jej uniwersalizm. W XI w. w Europie łacińskiej wykształcił się pierwszy uniwersalny styl w architekturze średniowiecznej. Częściowo nawiązywał on do rzymskich rozwiązań konstrukcyjnych i estetycznych, dlatego nazwano go stylem romańskim. Według jego zasad wznoszono przede wszystkim kościoły. IL. 1. Kościół św. Mikołaja w Cieszynie z XI w. Pierwsze budowle romańskie w Polsce miały kształt rotundy. 82 Korzenie i drogi g rozwoju j kultury yp polskiejj w średniowieczu | Sztuka romańska Patrz podręcznik, rozdział 12.2, s. 247 3 8 4 2 1 5 7 6 2 4 3 IL. 2. Bazylika Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego w Tumie pod Łęczycą z połowy XII w. (1) Okrągłe wieże po obu stronach budowli i małe półokrągłe okna umożliwiały skuteczną obronę w razie ataku. (2) Sklepienie krzyżowe. (3) Sklepienie kolebkowe. Sklepienia romańskich świątyń były podtrzymywane przez (4) kolumny. (5) Kościoły romańskie dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy. Nawa główna zwykle jest dwukrotnie szersza i wyższa niż nawy boczne. (6) Grube mury kościoła budowano z granitu, piaskowca i kamienia polnego. (7) Portal – ozdobne, bogato rzeźbione wejście do kościoła. W architekturze romańskiej portale były zamknięte łukiem półkolistym. (8) Kwadratowe wieże z dekoracyjnymi oknami pełniły funkcje obserwacyjne i obronne. Okno dwudzielne nosiło nazwę biforium, a trójdzielne – triforium. ? 1. Omów najważniejsze cechy stylu romańskiego w architekturze. M. 1. Najważniejsze zabytki architektury romańskiej na ziemiach polskich. 2. Powiedz, na czym polegał uniwersalizm kultury średniowiecza. 3. Wyjaśnij rolę duchownych i Kościoła w tworzeniu i propagowaniu kultury w średniowiecznej Europie i w Polsce. 83 ROZDZIAŁ XII | Średniowieczna Europa – wspólnota kulturowa? Architektura i sztuka gotycka Patrz podręcznik, rozdział 12.2, s. 246 W XII w. we Francji rozwinął się nowy styl w sztuce, który otrzymał nazwę sztuki gotyckiej. W następnych stuleciach rozprzestrzeniła się ona w całej Europie łacińskiej. Jej największym osiągnięciem i zarazem symbolem stała się miejska katedra. W budowlach gotyckich wykorzystano sklepienie krzyżowo-żebrowe, łuki przyporowe i wysokie filary. Takie rozwiązania konstrukcyjne umożliwiały zmniejszenie grubości murów, znaczne ich podwyższenie i przebicie ogromnych, sięgających sufitu okien wypełnionych witrażami, czyli kompozycjami z kolorowych szybek. Strzeliste katedry, rozświetlone snopami światła, odzwierciedlały porządek ustanowiony przez Boga – Architekta i Budowniczego Wszechświata. Sztuka romańska budziła podziw, ale i lęk przed Bogiem. Sztuka gotycka wyzwalała jeszcze większy zachwyt, ale również uznanie dla ładu i harmonii świata. Do najwybitniejszych dzieł sztuki gotyckiej na ziemiach polskich, obok ołtarza Wita Stwosza w krakowskim kościele Mariackim, należy późnogotycki tryptyk Sąd Ostateczny pędzla niderlandzkiego artysty – Hansa Memlinga. Pod koniec XV w. ołtarz trafił do Gdańska, gdzie można go oglądać i dziś. IL. 3. Pieta – przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Jezusa. Ten typowy dla sztuki gotyckiej motyw pojawił się w XIV w. w Niemczech, a następnie rozprzestrzenił w całej Europie. IL. 4. Sąd Ostateczny, Hans Memling, tryptyk z ok. 1467–1471 r. 84 Korzenie i drogi rozwoju kultury polskiej w średniowieczu | Sztuka ag gotycka otycka Patrz podręcznik, rozdział 12.2, s. 247 1 3 2 4 5 6 1 IL. 5. B Bazylika azyylilika ka katedralna kat ated edralna pw. Wniebowzięcia N Najświętszej ajświętszej Maryi Marr yi Panny w Gdańsku, Gd ń k XIV–XVI XIV XVI w. (1) B Budowniczowie d i i gotyckich t ki k h kkatedr t d najczęściej j ś i j stosowali sklepienia krzyżowo-żebrowe. W wielu katedrach przed ołtarzem głównym znajdowały się (2) nagrobki świętych. (3) Okna katedr gotyckich są wysokie i wypełnione witrażami. Wysokie okna i witraże dają wiele światła i wprowadzają wyjątkowy nastrój. Wrażenie robi zwłaszcza (4) rozeta – okrągłe okno z witrażem w kształcie kwiatu. (5) Portale gotyckie dekorowano płaskorzeźbami i zwieńczano ostrym łukiem. (6) Przypory zewnętrzne to przyścienne występy wzmacniające ścianę budowli. ? 1. Omów najważniejsze cechy stylu gotyckiego w architekturze. M. 2. Najważniejsze zabytki architektury gotyckiej na ziemiach polskich. 2. Obejrzyj zdjęcie ołtarza Wita Stwosza w podstawowym podręczniku (s. 246), rzeźbę stanowiącą przykład piety (IL. 3.) i ołtarz Memlinga (IL. 4.). Powiedz, w jaki sposób artyści ukazali przedstawione postacie. Wyjaśnij, co chcieli osiągnąć, jakie uczucie pragnęli wzbudzić u odbiorcy. 3. Przygotuj prezentację o wybranym zabytku średniowiecznym w Polsce. Najlepiej wybierz obiekt znajdujący się w okolicy, w której mieszkasz. 4. Podaj przykłady obcych wpływów w kulturze polskiej późnego średniowiecza i wyjaśnij przyczyny tego zjawiska. 85 ROZDZIAŁ XII | Średniowieczna Europa – wspólnota kulturowa? IL. 7. Lwowska katedra łacińska pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Świątynia wzniesiona na przełomie XIV i XV w., sfinansowana przez mieszczan lwowskich częściowo niemieckiego pochodzenia, jest do dziś siedzibą lwowskich arcybiskupów obrządku łacińskiego. Na zdjęciu, pomimo późniejszych zmian, widać wyraźnie gotycką bryłę budowli. IL. 6. Mimo różnic w języku i wyznaniu mieszkańcy Lwowa potrafili pokojowo współżyć. Przykładem są dzieje ormiańskiej katedry i jego budowniczego, niejakiego Dorchiego [czyt. Dorkiego] (zm. 1384), zwanego też Doringiem. Niewiele o nim wiemy. Być może był Włochem z genueńskich kolonii handlowych na Krymie, Ślązakiem lub Niemcem. Na pewno wiemy, że znał architekturę włoską, ormiańską i bizantyjską. W 1363 r. zbudował katedrę ormiańską we Lwowie pw. Najświętszej Marii Panny. Swym stylem świątynia nawiązywała do architektury kolonii kupców ormiańskich na Krymie, w budowli były też widoczne wpływy grecko-bizantyjskie. IL. 8. Strona pochodzącego z XIV w. najstarszego zachowanego rękopisu Kroniki polskiej. Lwów– miasto wielu kultur Jednym z największych miast w Królestwie Polskim po przyłączeniu Rusi Halickiej w połowie XIV w. stał się Lwów. Miasto zostało założone w połowie XIII w. przez króla Daniela I Halickiego, który nazwał je Lwowem na cześć swojego syna Lwa. Ze względu na swe położenie na ważnym szlaku handlowym łączącym Europę Zachodnią ze Wschodnią i Południową Lwów stał się miejscem przenikania wielu kultur. Zamieszkiwali je ludzie wielu narodowości i religii: prawosławni Rusini i Grecy, wyznający rzymski katolicyzm Polacy, Niemcy i Włosi, czy też z czasem coraz liczniej osiedlający się tu Żydzi. Jedną z najdawniej przybyłych i najbardziej wpływowych grup byli wyznający wschodnie chrześcijaństwo Ormianie. Lwów był jedynym z nielicznych miast w Europie, w którym późnym średniowieczu siedziby miało aż trzech biskupów: prawosławny, rzymskokatolicki i ormiański. Wpływy każdej z grup etnicznych zamieszkujących miasto czytelne są w jego krajobrazie do dziś. Kronikarze i kroniki polskiego średniowiecza Kroniki to charakterystyczne dla średniowiecza utwory dziejopisarskie. Mają układ chronologiczny i czasem zawierają komentarze autorskie. Kroniki opisywały dzieje państwa lub instytucji (na przykład klasztoru). Mogły one być pisane albo na bieżąco, albo spisywane później. Wiele średniowiecznych kronik zawiera elementy baśniowe i legendarne. W czasach średniowiecza powstało w Polsce kilka kronik opisujących dzieje naszego kraju. Najważniejsze z nich to Kronika polska Anonima zwanego Gallem, Kronika polska mistrza Wincentego Kadłubka i będące ewenementem na skalę europejską Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego pióra Jana Długosza. Anonim zwany Gallem Autor pierwszej kroniki opisującej historię ziem polskich jest postacią niezwykle tajemniczą. Nie wiemy, jak miał na imię, skąd pochodził, kiedy się urodził, ani kiedy zmarł. Nie znamy też jego wcześniejszych ani późniejszych losów. Dlatego też określamy go umownie jako Galla Anonima albo Anonima zwanego Gallem. Autor Kroniki polskiej najprawdopodobniej był mnichem i pochodził z Francji, czyli z Galii, być może jednak wywodził się z Wenecji, Walonii lub z Flandrii. Wiadomo, że około 1113 r. przybył do Polski i rozpoczął pracę nad pierwszą wielką kroniką dziejów naszego państwa. Badacze twierdzą, że dzieło to mogło powstać między 1113 a 1116 r. Anonim został zaproszony na dwór Bolesława Krzywoustego w celu napisania kroniki dziejów Piastów, a zwłaszcza wspomnianego księcia Bolesława. 86
