zdrowie kobiet i mężczyzn - Uniwersytet Medyczny im. Karola
advertisement
Nowiny Lekarskie 2010, 79, 1, 3–17 MIROSŁAWA CYLKOWSKA-NOWAK1, MARTYNA PLUCIŃSKA2 ZDROWIE KOBIET I MĘŻCZYZN – WYBRANE ASPEKTY SPOŁECZNE I MEDYCZNE WOMEN’S AND MEN’S HEALTH – SELECTED SOCIAL AND MEDICAL ASPECTS 1 Zakład Edukacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu p.o. kierownika Zakładu: dr n. hum. Mirosława Cylkowska-Nowak 2 Instytut Socjologii, Zakład Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Anna Michalska Streszczenie Wstęp. Współczesne badania nad wybranymi aspektami charakterystyki kobiet i mężczyzn mają na celu ujawnianie oraz analizowanie różnic i nierówności pomiędzy rodzajami. Dotyczy to zarówno charakterystyk rodzajów, jak i ich (najczęściej) odmiennego traktowania. Modele teoretyczne prowadzonych dotychczas badań odwołują się często do esencjalizmu biologicznego, androcentryzmu i polaryzacji rodzajów. Tymczasem w rzeczywistości społecznej toczy się kulturowo-społeczna zmiana – zanikać zaczyna polaryzacja rodzajów oraz męska dominacja. Prawdopodobnie nie pozostaje to bez wpływu na wybrane elementy statusu zdrowia kobiet i mężczyzn. Cel pracy. Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych aspektów zdrowia kobiet i mężczyzn. Autorki pracy stawiają sobie także pytanie – w jakim stopniu zmiany społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce w drugiej połowie XX wieku wpłynęły na zacieranie się różnic w zakresie zdrowia kobiet i mężczyzn? Materiał i metoda. W badaniu zastosowano meta-analizę publikacji (raportów z badań, artykułów, danych epidemiologicznych i demograficznych) na temat zdrowia kobiet i mężczyzn. Wyniki i wnioski. Obraz tego jak, w jakim kierunku i w jakiej mierze dotychczasowe wskaźniki określonych problemów zdrowotnych, chorób, postaw oraz zachowań zdrowotnych czy w rozróżnieniu na płeć ulegają zmianie. Nie jest jednak tak, że biologiczne uwarunkowania organizmu człowieka zmieniają się swobodnie wespół z przybieranymi przez niego nowymi rolami społecznymi, postawami, stylem życia, w obliczu zmian społeczno-ekonomicznych. Choć organizm człowieka czyni starania, aby dostosować się do nowych warunków funkcjonowania, to ostatecznie sam człowiek realizując określone aktywności (np. poprzez nadużywanie alkoholu, złą dietę) lub realizując swoje aktywności w określony sposób (nie używając odzieży ochronnej w pracy, nie rehabilitując się), steruje swoim zdrowiem na rozmaite sposoby. I tak rozwój tożsamości androgynicznej, choć zaczyna być wręcz pożądany w niektórych kręgach społecznych to generowanie tożsamych obrazów zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn widzianych ze względu na płeć na płaszczyźnie biologicznej jest wciąż niemożliwe. Zachodzące zmiany odnoszą się głównie do sfery zdrowia psychicznego i społecznego. SŁOWA KLUCZOWE: status zdrowotny, populacja polska, polaryzacja rodzajowa. Summary Introduction. Contemporary research on selected aspects of the characteristics of women and men aims to disclose and analyze differences and inequalities between genders. This applies to both characteristics of genders, and (mostly) differences in their treatment. Theoretical models of research conducted to date frequently refer to biological essentialism, androcentrism and polarization of genders. However, a culture and social change are in progress – gender polarization and male domination begin to disappear. Probably, this has an effect on selected elements of women and men health status. Aim of the study. The aim of the study is to analyze and compare selected aspects of women's and men's health. The authors ask the following question: to what extent social and cultural changes that have taken place in the second half of the twentieth century contributed to the blurring of differences between the women's and men's health? Method and material. The study used a meta-analysis of publications (research reports, articles, epidemiological and demographic data) on the health of women and men. Results and conclusions. A picture of how, in what direction and to what extent changes in the existing indicators of specific health problems, diseases, attitudes and health behavior between genders take place. Biological conditions of a human organism, however, do not freely change in line with his/her new social roles, attitudes, life style and in the context of socio-economic changes. Although a human organism makes efforts to adapt to new conditions of functioning, it is ultimately a human who controls his/her health in various ways such as specific activities (e.g. alcohol abuse, poor diet) or certain ways of the activity performance (e.g. not using protective clothing at work, not performing rehabilitation). Even though the development of the androgynous identity begins to be desirable in certain social circles it is still impossible to generate identical pictures of health or illness in women and men analyzed regarding gender at the biological level. The changes that take place relate mainly to the realm of mental and social health. KEY WORDS: health status, the population of Poland, gender polarization. 4 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska Wstęp Wiele współczesnych badań nad wybranymi aspektami charakterystyki kobiet i mężczyzn ma na celu ujawnianie oraz analizowanie różnic i nierówności pomiędzy rodzajami. Dotyczy to zarówno charakterystyk rodzajów, jak i ich (najczęściej) odmiennego traktowania. Analizowane procesy składają się zwykle z dwóch istotnych etapów. Pierwszy z nich to przypisywanie elementom charakterystyki lub zajmowanym przez aktorów społecznych pozycjom zróżnicowanych wielkości, zakresów cenionych w określonym społeczeństwie zasobów (np. poziomu lub specyfiki wymaganego wykształcenia, oczekiwanych cech charakteru, specyficznych zachowań, elementów stylu życia itp.). Etap ten prowadzi do powstania wyjściowych różnic nazywanych nierównościami warunków. Drugi z etapów obejmuje zajmowanie pozycji społecznych przez jednostki, w wyniku czego uzyskują one określony dostęp do cenionych społecznie zasobów oraz zakres indywidualnej kontroli nad nimi. To z kolei pociąga za sobą przekształcenie nierówności warunków w nierówności charakterystyk oraz nierówności traktowania [1]. Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych aspektów zdrowia kobiet i mężczyzn. Zdrowie jest tu rozumiane jako dobrostan fizyczny, społeczny i psychiczny. Ponadto, jako stan może występować na zróżnicowanym poziomie u różnych aktorów społecznych oraz jest zależny od szeregu czynników. Autorki pracy stawiają sobie także pytanie – w jakim stopniu zmiany społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce w drugiej połowie XX wieku wpłynęły na zacieranie się różnic w zakresie zdrowia kobiet i mężczyzn? Teoretyczne podstawy analizy: między esencjalizmem biologicznym, androcentryzmem, polaryzacją rodzajów a walką o równouprawnienie i zacieraniem się różnic rodzajowych Przez wiele dekad – by nie powiedzieć stuleci – uważano, iż biologiczna płeć człowieka całkowicie determinuje jego życie. U podstaw tego rodzaju myślenia – jak przekonuje Sandra Lipsitz Bem [2] – leżą trzy zbiory poglądów mających ogromny wpływ na porządkowanie relacji w społeczeństwach: esencjalizm biologiczny, androcentryzm i polaryzacja rodzajów. Esencjalizm biologiczny to głęboko zakorzenione przekonanie, że różnice między płciami są naturalne i nieuchronne. Nieuchronność ta uwarunkowana jest biologiczną strukturą organizmu oraz odmiennością funkcjonalną z niej wynikającą (np. zróżnicowaną gospodarką hormonalną, odmiennością organizacji procesów w ośrodkowym układzie nerwowym itp.). Drugi głęboko zakorzeniony sposób myślenia stanowi androcentryzm, stawiający mężczyznę i jego doświadczenie w pozycji „normy”, rodzaju „standardu” o charakterze neutralnym oraz uznanie, iż kobieta i jej do- świadczenie są „inne”. Z kolei trzeci zespół poglądów – polaryzacja ról – oznacza traktowanie męskości i kobiecości jako przeciwstawnych biegunów. W społeczeństwie możliwe jest bycie albo kobietą, albo mężczyzną, co pociąga za sobą reprezentowanie pewnych, ściśle określonych, osobniczych właściwości. Istnieją zatem męskie i kobiece: cechy charakteru, style życia, zachowania, sposób ubierania się, uzdolnienia, zainteresowania, wybory, preferencje, pełnione funkcje lub role itd. Bycie kobietą lub mężczyzną ma wyraźnie wyznaczoną treść. Zarówno esencjalizm biologiczny, jak i androcentryzm oraz polaryzacja rodzajów były i są głęboko zakorzenione w kulturze i życiu społecznym. Akulturacja dziecka, socjalizacja dziewcząt i chłopców, kobiet i mężczyzn, typizacja rodzajowa nadal okazują się być nacechowane płciowo [3]. Jednak obok tych procesów od końca XIX wieku następuje powolna emancypacja kobiet, podejmowanie ról i zadań, elementów stylu życia, przejawianie cech charakteru i zachowań uważanych wcześniej za typowo męskie. I odwrotnie przejmowanie elementów kobiecych przez mężczyzn. Walka o równouprawnienie nabrała szczególnego charakteru i dynamiki po latach sześćdziesiątych XX wieku i obejmować zaczęła stopniowo kolejne sfery życia. Oczywiście przejęcie niektórych z nich przez mężczyzn – np. stanu ciąży lub porodu – nadal nie jest możliwe. Jednak w wielu współczesnych grupach społecznych (pierwotnych i wtórnych) tworzone są warunki do jednoczesnego utożsamiania się ludzi z cechami, dyspozycjami, zachowaniami zarówno męskimi, jak i kobiecymi. Rozwój tożsamości androgynicznej zaczyna być wręcz pożądany w niektórych kręgach społecznych [3]. Czy doprowadzi to w przyszłości do zacierania się różnic rodzajowych? Czy możliwe okaże się zniesienie polaryzacji rodzajów? Czy zachodzące zmiany mają i będą miały wpływ na zdrowie kobiet i mężczyzn? Obecnie wyraźne jest nadal zróżnicowanie międzypłciowe w sferze podejmowania zachowań zdrowotnych (pro- i anty-), subiektywnej oceny stanu zdrowia i satysfakcji życiowej oraz wskaźników obiektywnych (zachorowalności, zapadalności, umieralności). W pracy przeanalizujmy wybrane wskaźniki i inne dane zdrowotne w perspektywie ostatnich dekad. Różnice warunkowane rodzajowo i społecznie a profile zdrowia i choroby Płeć jest silnie strukturotwórczym czynnikiem oraz podstawową kategorią w procesie uczenia się, poznawania siebie oraz w procesie pojmowania naszego otoczenia. Zdaniem Eugenii Mandal, „stereotypy tego, jaka powinna być kobieta, a jaki mężczyzna są w sposób jawny i utajony wszechobecne w życiu społecznym. Stają się one od wczesnych lat życia dziecka podstawą generowania obrazu własnej osoby. Już od chwili urodzenia sposób postępowania z dzieckiem jest uzależniony od jego płci” [4]. Dzieje się tak, ponieważ odmienność biologiczna rodzaju znajduje się u podstaw kate- Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne goryzacji i stereotypizacji ludzi według przynależnych, przetwarzanych i utrwalanych przekonań o tym, jaka powinna być kobieca kobieta, a jaki męski mężczyzna, jak powinni się zachowywać, jakie oczekiwania wypełniać, jak powinni być traktowani, jakie należy prezentować wobec nich postawy. Chociaż różnice postaw reprezentantów rodzaju i różnice postaw wobec nich są następstwem posiadanych cech biologicznych, to w istocie kulturowa i społeczna odmienność płci jest formowana i manifestowana na poziomie tożsamości, styczności interpersonalnych, zachowań społecznych, w sposobie konstruowania więzi społecznych, w społecznym uporządkowaniu, a w konsekwencji funkcjonuje w wartościach kulturowych, w zwyczajach, przekonaniach, normach, a formalnie – nawet w przepisach prawnych1. Na straży takiego stanu rzeczywistości społecznej stoją oczywiście określone sankcje społeczne, to one „pilnują”, aby normy kulturowe tego jak powinna być przetwarzana czy organizowana płeć nie były przekraczane bezkarnie czy nazbyt swobodnie. Szereg tych „słusznych” wskazań czy zaleceń kulturowych oraz społecznych ram działania, ram możliwych interpretacji, w których jest urzeczywistniany biologiczny i kulturowy rodzaj, w zdecydowany sposób wpływa na to, jakie dana płeć formuje i jakimi schematami, stereotypami i etykietkami rodzajowymi jest formowana, jakimi formowana być może. „Płeć biologiczna wyznacza rolę, jaką odgrywamy w reprodukcji, ale definicja płci kulturowej (męskość – kobiecość) wpisana w istotny dla każdego kontekst społeczno-kulturowy, określa pozostałe aspekty naszego życia – od imienia po zawód, wybory, preferencje i aspiracje. Przekonania o tym, co męskie, a co kobiece nie opierają się na rzeczywistości biologicznej, ale na wszechobecnym i złożonym systemie przekonań” [5]. Do biologicznych uwarunkowań zdrowotnych – do których trzeba zaliczyć różnice anatomiczne i fizjologiczne predestynujące organizm do określonych funkcji prokreacyjnych, a z których wynikają pewne odrębne potencjalne zagrożenia dla zdrowia – należy dodać społeczne oraz kulturowe uwarunkowania, które wespół rysują profile zdrowia i choroby kobiet i mężczyzn. Należą do nich zarówno panujące stereotypy, kwestia ich zakorzenienia, reprodukcji, charakter uporządkowania społecznego, poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego, a przede wszystkim usytuowanie w siatce społecznych nierówności warunków, jak również wynikające z nich oraz możliwe do zrealizowania życiowe scenariusze, na które składają się pełnione role społeczne, zawodowe, rodzinne, stan cywilny, pozycja na rynku pracy, zasoby materialne czy warunki zamieszkania. Ujawnianie i analizowanie różnic w profilach zdrowia i choroby między kobietami a mężczyznami powinno się odbywać na poziomie rozpatrywania uwarunko1 Kobieta i mężczyzna mają wciąż różny dostęp do określonych zawodów ze względu na płeć, pełnią szereg unormowanych prawnie ról społecznych, rozróżnia się w prawie mężamężczyznę i żonę-kobietę. 5 wań biologicznych rodzaju, ale w dużej mierze również na poziomie uwarunkowań i determinantów społecznych „prowokowanych”, a w konsekwencji „prowokujących” odmienność czy nierówność warunków, charakterystyk oraz odmienność czy nierówność traktowania rodzajów. Przy czym analizowanie wspomnianych różnic prowadzić trzeba pamiętając o tym, że stereotypy związane z płcią w istotny sposób wpływają na dobrostan fizyczny, społeczny i psychiczny, na zdrowie kobiet i mężczyzn. Kobiety, mężczyźni i zdrowie Jedną z konsekwencji dobrego lub złego stanu zdrowia jest trwanie życia ludzkiego, pośrednio także struktura wiekowa społeczeństwa. Przyjrzyjmy się zatem jej właściwościom w Polsce. Dla struktury wiekowej społeczeństwa polskiego znamienna jest przewaga liczebna kobiet nad mężczyznami. W 2009 roku w ogólnej liczbie ponad 38173000 ludności naszego kraju kobiety stanowiły 52%. Przewaga liczebna kobiet narasta wraz z wiekiem: ze średnio 5% przewagi liczebnej mężczyzn przy urodzeniach już w przedziałach wiekowych 40–44 oraz 60–64 przewaga ta stopniowo maleje, a po 80. roku życia dominacja liczebna kobiet nad mężczyznami osiąga ogromną wartość, bo aż 275% (rycina 1.). Mediana wieku ludności Polski wynosiła w 2008 roku 37,5 lat – tzn. połowa ludności ten wiek przekroczyła, a druga połowa go jeszcze nie przekroczyła. Wskaźnik ten osiągnął dla kobiet 39,6 lat, a dla mężczyzn – 35,6 lat. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na istniejące różnice pomiędzy miastem a wsią. Mediana wieku mieszkańców miast jest wyższa (38,7 lat) niż mieszkańców wsi (35,7), co oznacza młodszy wiek tych ostatnich [6]. Analizując umieralność od początku lat 90., zaobserwować jednak można poprawę sytuacji w zakresie tego wskaźnika. Tendencja ta wpływa ogólnie korzystnie na długość trwania życia Polaków, ze znaczącą różnicą pomiędzy kobietami a mężczyznami – niestety na niekorzyść dla tych ostatnich. I tak np. w 2008 roku przeciętne trwanie życia wynosiło dla kobiet 80 lat, a dla mężczyzn – 71,3. Pomimo że na początku lat 90. trwanie życia wydłużyło się o 4,9 lat dla kobiet oraz 5,4 lat dla mężczyzn (i wydawało się, iż Polacy zaczną skracać dzielący ich w stosunku do Polek dystans), na początku kolejnego stulecia daje się zauważyć tendencja odwrotna – różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn w 2008 roku zwiększyła się i wynosiła 8,7 lat [6]. Odnotowane w ostatniej dekadzie w Polsce zjawisko wysokiej nadumieralności mężczyzn, zauważalne jest już wśród chłopców. W młodszych grupach wieku współczynnik zgonów dla Polaków jest wyższy niż dla Polek. Mężczyźni utrzymują tę niekorzystną przewagę do końca trwania swojego życia (rysunek 1. i 2.) [7, 8]. Głównym źródłem różnic liczebnego udziału kobiet i mężczyzn w społeczeństwie są wspomniane powyżej różnice w długości trwania życia. 6 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska Liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn w wybranych grupach wiekowych Zgony kobiet i mężczyzn na 1000 ludności 12 300 10 250 200 150 100 1980 rok 8 2008 rok 6 50 KOBIETY MĘŻCZYŹNI 4 0 Wartość średnia 0-2 0-12 20-24 40-44 60-64 2 80 i więcej 0 1990 1995 2000 2005 Rycina 1. Liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn w wybranych grupach wiekowych Figure 1. Number of women per 100 men in selected age groups Rycina 2. Zgony kobiet i mężczyzn na 1000 ludności Figure 2. Women and men death rate per 1000 population Źródło: Opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych GUS z lat 1980 i 2009. Źródło: Opracowano na podstawie: Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 66. Tabela 1. Najważniejsze przyczyny zgonów w Polsce według płci Table 1. Most frequent death causes by sex in Poland Przyczyna 1980 1991 1996 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Procentowy udział w zgonach kobiet Nowotwory złośliwe Choroby układu krążenia Choroby układu oddechowego Choroby układu trawiennego Objawy chorobowe Przyczyny zewnętrzne 16,5 16,9 18,5 21,2 21,8 22,3 22,4 22,8 22,9 23,3 52,6 57,9 55,6 53,1 53,5 53,1 53,1 52,6 51,9 51,8 4,4 2,9 3,1 4,5 3,8 3,7 4,2 4,0 4,4 4,3 3,4 2,8 2,9 3,6 3,7 3,8 3,8 4,0 4,1 4,1 9,4 7,8 9,6 7,1 6,8 6,4 6,3 6,3 6,2 5,7 - 4,2 3,9 3,9 3,8 3,9 3,6 3,6 3,6 3,5 Procentowy udział w zgonach mężczyzn Nowotwory złośliwe Choroby układu krążenia Choroby układu oddechowego Choroby układu trawiennego Objawy chorobowe Przyczyny zewnętrzne 17,5 19,5 2,1 24,6 25,5 26,2 25,8 26,4 25,9 26,1 44,5 48,3 45,7 42,8 42,9 41,8 42,0 41,1 40,3 40,2 6,6 4,5 4,2 5,4 4,8 4,9 5,3 5,2 5,6 5,6 3,8 3,2 3,6 4,3 4,2 4,4 4,3 4,6 4,9 4,7 6,6 6,5 8,0 7,0 6,7 6,7 6,7 6,8 7,0 7,0 - 10.9 9,9 9,7 9,6 9,9 9,6 9,7 9,8 9,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH, Warszawa 2008, s. 24. Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne Przeciętna długość trwania życia w Polsce jest krótsza niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. W przypadku mężczyzn różnica ta wynosi 4,6 lat, a dla kobiet – 2 lata [9]. Dominującą przyczyną skracającą życie są choroby. Należy zatem zgodzić się ze stwierdzeniem E. Mandal, iż „mężczyźni ogólnie są mniej zdrowi od kobiet: żyją krócej średnio o 5–8 lat”. Jak stwierdza dalej autorka zapadają oni „na poważniejsze choroby (wrzodową, wieńcową, astmę, choroby oczu), (…) Kobiety zaś częściej uskarżają się na bóle głowy, gardła, otyłość i nadciśnienie” [4]. Schorzeniami, przypadłościami i innymi zagrożeniami dla zdrowia, które najczęściej doskwierają zamieszkującym Polskę kobietom i mężczyznom są choroby cywilizacyjne (w 2008 roku choroby te stanowiły przyczynę nieco ponad 77% wszystkich zgonów). Zaliczają się do nich w głównej mierze choroby układu krążenia oraz coraz częściej choroby nowotworowe czy przyczyny zewnętrzne, czyli zatrucia, urazy i wypadki. Choroby krążenia oraz nowotwory, prowadzące do wczesnych zgonów w Polsce są chorobami wynikającymi w zdecydowanej większości sytuacji z określonego stylu życia, a więc wykonywanej pracy, sposobu spędzania czasu wolnego, diety, przyzwyczajeń, stosowanych praktyk zdrowotnych. Profil zdrowia kobiet i mężczyzn rysuje się zatem w dużej mierze poprzez zachowania zdrowotne tzn. „reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania – w istotnym związku ze zdrowiem” [10]. Mając oczywiście na uwadze czynniki biologiczne, wyrażające się w odmiennej gospodarce hormonalnej, od- 7 miennej fizjologii człowieka, w różny sposób podatne i poddające się współczesnym zagrożeniom dla zdrowia, odmiennie pielęgnowane, z łatwością można dostrzec, właściwości zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn podatne na określone, niejednokrotnie właściwe danej płci uwarunkowania społeczne, prowokujące tym samym określone przypadłości czy sposoby gospodarowania (lub niegospodarowania) swoim stanem psychicznym i somatycznym (tabela 1.). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę – porównując przyczyny zgonów Polek i Polaków – właśnie na przyczyny zewnętrzne. Jeszcze w 2008 roku stanowiły one prawie 44% całkowitej liczby zgonów mężczyzn w wieku do 45 lat [8]. Kształtowanie się tak wysokiego w stosunku do kobiet wskaźnika umieralności mężczyzn tłumaczyć można skłonnością chłopców i mężczyzn do brawurowych zachowań. Ryzykowne postępowanie narażające zdrowie fizyczne, takie jak: zbyt śmiała jazda samochodem czy motocyklem, uprawianie ryzykownych sportów, nie zachowywanie środków ostrożności, zuchwałe zachowania seksualne sprawiają, że mężczyźni o wiele częściej ulegają wypadkom, zranieniom, przypadkowym zakażeniom. Badania nad stereotypami płciowymi wskazują, że to właśnie dla mężczyzn bardziej charakterystyczne są potrzeby pokazywania siebie w roli dominującego, wytrwałego, silnego, potrafiącego podejmować karkołomne wyzwania, co tłumaczy wiele przejawianych działań o groźnym dla zdrowia i życia charakterze [5]. Tendencję tę ilustrują także dane dotyczące zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową (rycina 3. i tabela 2.). Porównując zachorowania na kiłę i rze- Rycina 3. Zachorowania na choroby weneryczne na 100 tys. ludności według płci i wieku Figure 3. Incidence of veneral diseases per 100 thous. population by sex and age 8 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska żączkę w roku 1995 i 2005, zauważyć można znaczący ich spadek zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn, przy czym większa dynamika spadkowa charakteryzuje kobiety. Na tak znaczącą zmianę wskaźnika zachorowalności na choroby weneryczne (tak historycznie określano kiłę i rzeżączkę) wpłynęła bezsprzecznie większa wiedza i świadomość społeczna na temat szerzenia się tych rodzajów zakażeń, poprawa warunków życia, upowszechnienie higieny oraz zmiana zachowań w sferze seksualnej, a zwłaszcza stosowanie prezerwatywy – choć niekoniecznie ta ostatnia praktyka musi być związana z chęcią świadomej profilaktyki przeciwko chorobom przenoszonym drogą płciową. Badania Z. Izdebskiego przeprowadzone w 2004 roku wśród młodzieży szkół ponadgimnazjalnych (17-latków i 18-latków, które rozpoczęły życie seksualne) pokazały, iż najpopularniejszym stosowanym przez dziewczęta i chłopców środkiem antykoncepcyjnym jest właśnie prezerwatywa – jej używanie zadeklarowało 56,4% badanych [11]. We wcześniejszych badaniach tego autora z 1988 roku stosowanie prezerwatywy zadeklarowało jedynie 6,2% respondentów. Wśród zwolenników prezerwatywy przeważali chłopcy – około 6 punktów procentowych przewagi nad dziewczętami w obu badaniach. I choć mężczyźni są bardziej skłonni do podejmowania ryzykownych zachowań seksualnych, które następnie prowadzą do zakażeń chorobami przenoszonymi płciowo, to dane z badań Z. Izdebskiego pokazują prawdopodobnie zmianę pokoleniową, mającą jednak źródło nie w przemyślanej decyzji o ochronie zdrowia własnego i partnerki, lecz w lęku przed niechcianą ciążą [12]. Analizując dane dotyczące zachorowalności na AIDS w Polsce, stwierdzić należy, iż także zaznaczają się w nich różnice między kobietami i mężczyznami. Jak twierdzi T. Niemiec, „częstość zakażeń HIV/AIDS w Europie jest wyższa wśród mężczyzn niż wśród kobiet, ale od 1985 r. odsetek zakażonych kobiet stale wzrasta i wykazuje duże zróżnicowanie w poszczególnych krajach europejskich” [13]. Polskie dane również odzwierciedlają tę tendencję. Należy jednak w tym miejscu poczynić kilka wstępnych uwag. Po pierwsze, oficjalne dane na temat zachorowalności na AIDS w naszym kraju są niepełne. Występująca w Polsce silna stygmatyzacja nosicieli wirusa HIV oraz chorych na AIDS zniechęca do wykonywania testów diagnostycznych oraz upubliczniania informacji o jego rezultacie. Naznaczenie społeczne nie jest tak silne w odniesieniu do innych chorób przenoszonych drogą płciową, jak w przypadku AIDS. Po drugie, zakażenie lub zachorowanie bardziej stygmatyzuje kobiety. Jest to związane ze społecznie konstruowanymi wzorcami zachowań seksualnych, które wpajane są dziewczętom i chłopcom w ramach typizacji do ról płciowych. Wzorce te są w Polsce nadal silnie spolaryzowane. Dziewczętom wyraźnie wyznacza się rolę osoby panującej nad własnymi popędami, podporządkowanej inicjatywie partnera oraz zależnej od preferowanych przez niego zachowań seksualnych. Po trzecie, wokół HIV/AIDS wytworzono szereg stereotypów, a wiedza na ten temat w polskim społeczeństwie jest niska. Dlatego przeglądając dane na temat zachorowalności na AIDS, warto wymienione tu problemy wziąć pod uwagę (tabela 2.) [14]. Ogólnie, zachorowalność na AIDS ulega zwiększeniu w Polsce. Wzrost tego wskaźnika dotyczy i mężczyzn, i kobiet. Są też – wśród tych niepełnych danych – takie, które pokazują tendencję spadkową. Między 2000 a 2005 rokiem były to kobiety w przedziale wieku 0–19 oraz 40–49 lat oraz mężczyźni – 20–29 i 30–39 lat (tabela 2.). Ryzykownymi dla zdrowia okazują się również praktyki formowania wizerunku czy atrakcyjności, odbywające się pod pretekstem dbania o zdrowie, dobrą kondycję fizyczną i zdrowe-piękne ciało. We współczesne, zunifikowane kanony atrakcyjności nadgorliwie wpisują się mężczyźni, ćwicząc na siłowni i nieracjonalnie używając odżywek, dopalaczy, sterydów, a nawet narkotyków. Z drugiej strony należy wskazać nieracjonalnie odchudzające się kobiety, nadużywające kosmetyków, leków, zabiegów korekcyjnych, kąpieli słonecznych czy sztucznych lamp w solariach [15]. Skrajne dyscyplinowanie ciała jest udziałem każdej z płci, podobnie jak ryzykowne zachowania zagrażające życiu czy zdrowiu. Jednak to głównie „pragnienie, aby być atrakcyjnym w roli płciowej, przyczynia się do podejmowania przez podmiot zachowań ryzykownych dla zdrowia i życia, a w konsekwencji do powstawania różnic zachorowalności i śmiertelności” [4]. To pragnienie jest silnie związane Tabela 2. Zachorowalność na AIDS według płci i wieku w roku 2000 i 2005 Table 2. AIDS morbidity by sex and age in 2000 and 2005 Wiek Ogółem 0-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60 lat i więcej Kobiety 2000 0,14 0,08 0,28 0,33 0,26 – – Mężczyźni 2005 0,17 0,04 0,38 0,44 0,21 0,07 – 2000 0,52 0,02 0,81 1,67 0,82 0,20 – Źródło: Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 90. 2005 0,57 0,04 0,71 1,59 0,83 0,55 0,12 Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne ze stereotypami płciowymi. Inne postawy i zabiegi podejmowane są w celu bycia uznaną za atrakcyjną kobietę, a inne – za atrakcyjnego mężczyznę. Stereotypy męskości zakazują „bycia babą”, a więc okazywania lęku, zbytniego przejmowania się, nadmiernej delikatności. Stereotypy kobiecości określają natomiast atrakcyjną kobietę jako subtelną, delikatną, opiekuńczą, a z pewnością o nieskazitelnym ciele, o pożądanych kształtach i innych zaletach estetycznych. Trzeba zauważyć, że ryzykowne zachowania zdrowotne, nawet odbywające się pod szczególnym pretekstem – dbania o zdrowie-piękno – charakteryzować należy niejednakowo. Mężczyźni podejmując je częściej, ulegają wypadkom śmiertelnym lub poważnie uszkadzają swoje ciało, czasowo lub trwale pozbawiają swój organizm istotnych funkcji. Wśród kobiet jednak współczynnik śmierci spowodowany wypadkami jest niższy (tabela 1.). Kobiety szkodzą bowiem swojemu zdrowiu, ale w dużej mierze zdrowiu psychicznemu i choć konsekwencje zaburzeń psychicznych znajdują niekiedy ujście w objawach somatycznych, to nie są to ryzykowne zachowania, które okazują się śmiertelnymi bezpośrednio i tak często, jak w przypadku mężczyzn. Warto raz jeszcze zwrócić uwagę na to, że w niektórych kategoriach wieku zgony mężczyzn spowodowane przez choroby 9 układu krążenia oraz nowotwory złośliwe są rzadsze od tych wywoływanych przez urazy lub zatrucia (wynikające z zachowań ryzykownych). Wśród kobiet, w tych samych przedziałach wieku kolejność przyczyn zgonów jest odwrotna. Pomiędzy kobietami i mężczyznami występują istotne różnice w występowaniu chorób psychicznych i często wykazywana jest wysoka nadreprezentacja kobiet nad mężczyznami. Wśród Polek występuje większy odsetek zaburzeń emocjonalnych, obsesyjno-kompulsywnych, lęku fobicznego, schizofrenii i somatyzacji [16]. Problemy zdrowia psychicznego skłaniają kobiety i mężczyzn w Polsce do poszukiwania pomocy specjalistów. Są one częściej sygnalizowane przez Polki. One także z większą częstotliwością zgłaszają się do poradni zdrowia psychicznego (rycina 4.) oraz szpitali psychiatrycznych. Kobiety w ogóle wykazują większą niż mężczyźni gotowość i otwartość do wyjawiania symptomów doświadczanych zaburzeń zdrowia [17] oraz do poszukiwania wsparcia wśród najbliższych bądź wsparcia instytucjonalnego. Niemniej jednak kobiety również są zdecydowanie częściej niż mężczyźni ofiarami trwania w określonych, agresywnych i niekorzystnych relacjach społecznych, charakteryzujących się doznawaniem przez nie przemocy fizycznej i psychicznej, nadużyć seksual- Rycina 4. Osoby zarejestrowane w ambulatoryjnej opiece psychiatrycznej na 100 tys. ludności według płci Figure 4. Person registered in out-patient psychiatric clinics per 100 thous. population by sex Nowiny Lekarskie 2010, 79, 1, 3–17 MIROSŁAWA CYLKOWSKA-NOWAK1, MARTYNA PLUCIŃSKA2 ZDROWIE KOBIET I MĘŻCZYZN – WYBRANE ASPEKTY SPOŁECZNE I MEDYCZNE WOMEN’S AND MEN’S HEALTH – SELECTED SOCIAL AND MEDICAL ASPECTS 1 Zakład Edukacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu p.o. kierownika Zakładu: dr n. hum. Mirosława Cylkowska-Nowak 2 Instytut Socjologii, Zakład Problemów Społecznych i Pracy Socjalnej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Anna Michalska Streszczenie Wstęp. Współczesne badania nad wybranymi aspektami charakterystyki kobiet i mężczyzn mają na celu ujawnianie oraz analizowanie różnic i nierówności pomiędzy rodzajami. Dotyczy to zarówno charakterystyk rodzajów, jak i ich (najczęściej) odmiennego traktowania. Modele teoretyczne prowadzonych dotychczas badań odwołują się często do esencjalizmu biologicznego, androcentryzmu i polaryzacji rodzajów. Tymczasem w rzeczywistości społecznej toczy się kulturowo-społeczna zmiana – zanikać zaczyna polaryzacja rodzajów oraz męska dominacja. Prawdopodobnie nie pozostaje to bez wpływu na wybrane elementy statusu zdrowia kobiet i mężczyzn. Cel pracy. Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych aspektów zdrowia kobiet i mężczyzn. Autorki pracy stawiają sobie także pytanie – w jakim stopniu zmiany społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce w drugiej połowie XX wieku wpłynęły na zacieranie się różnic w zakresie zdrowia kobiet i mężczyzn? Materiał i metoda. W badaniu zastosowano meta-analizę publikacji (raportów z badań, artykułów, danych epidemiologicznych i demograficznych) na temat zdrowia kobiet i mężczyzn. Wyniki i wnioski. Obraz tego jak, w jakim kierunku i w jakiej mierze dotychczasowe wskaźniki określonych problemów zdrowotnych, chorób, postaw oraz zachowań zdrowotnych czy w rozróżnieniu na płeć ulegają zmianie. Nie jest jednak tak, że biologiczne uwarunkowania organizmu człowieka zmieniają się swobodnie wespół z przybieranymi przez niego nowymi rolami społecznymi, postawami, stylem życia, w obliczu zmian społeczno-ekonomicznych. Choć organizm człowieka czyni starania, aby dostosować się do nowych warunków funkcjonowania, to ostatecznie sam człowiek realizując określone aktywności (np. poprzez nadużywanie alkoholu, złą dietę) lub realizując swoje aktywności w określony sposób (nie używając odzieży ochronnej w pracy, nie rehabilitując się), steruje swoim zdrowiem na rozmaite sposoby. I tak rozwój tożsamości androgynicznej, choć zaczyna być wręcz pożądany w niektórych kręgach społecznych to generowanie tożsamych obrazów zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn widzianych ze względu na płeć na płaszczyźnie biologicznej jest wciąż niemożliwe. Zachodzące zmiany odnoszą się głównie do sfery zdrowia psychicznego i społecznego. SŁOWA KLUCZOWE: status zdrowotny, populacja polska, polaryzacja rodzajowa. Summary Introduction. Contemporary research on selected aspects of the characteristics of women and men aims to disclose and analyze differences and inequalities between genders. This applies to both characteristics of genders, and (mostly) differences in their treatment. Theoretical models of research conducted to date frequently refer to biological essentialism, androcentrism and polarization of genders. However, a culture and social change are in progress – gender polarization and male domination begin to disappear. Probably, this has an effect on selected elements of women and men health status. Aim of the study. The aim of the study is to analyze and compare selected aspects of women's and men's health. The authors ask the following question: to what extent social and cultural changes that have taken place in the second half of the twentieth century contributed to the blurring of differences between the women's and men's health? Method and material. The study used a meta-analysis of publications (research reports, articles, epidemiological and demographic data) on the health of women and men. Results and conclusions. A picture of how, in what direction and to what extent changes in the existing indicators of specific health problems, diseases, attitudes and health behavior between genders take place. Biological conditions of a human organism, however, do not freely change in line with his/her new social roles, attitudes, life style and in the context of socio-economic changes. Although a human organism makes efforts to adapt to new conditions of functioning, it is ultimately a human who controls his/her health in various ways such as specific activities (e.g. alcohol abuse, poor diet) or certain ways of the activity performance (e.g. not using protective clothing at work, not performing rehabilitation). Even though the development of the androgynous identity begins to be desirable in certain social circles it is still impossible to generate identical pictures of health or illness in women and men analyzed regarding gender at the biological level. The changes that take place relate mainly to the realm of mental and social health. KEY WORDS: health status, the population of Poland, gender polarization. 4 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska Wstęp Wiele współczesnych badań nad wybranymi aspektami charakterystyki kobiet i mężczyzn ma na celu ujawnianie oraz analizowanie różnic i nierówności pomiędzy rodzajami. Dotyczy to zarówno charakterystyk rodzajów, jak i ich (najczęściej) odmiennego traktowania. Analizowane procesy składają się zwykle z dwóch istotnych etapów. Pierwszy z nich to przypisywanie elementom charakterystyki lub zajmowanym przez aktorów społecznych pozycjom zróżnicowanych wielkości, zakresów cenionych w określonym społeczeństwie zasobów (np. poziomu lub specyfiki wymaganego wykształcenia, oczekiwanych cech charakteru, specyficznych zachowań, elementów stylu życia itp.). Etap ten prowadzi do powstania wyjściowych różnic nazywanych nierównościami warunków. Drugi z etapów obejmuje zajmowanie pozycji społecznych przez jednostki, w wyniku czego uzyskują one określony dostęp do cenionych społecznie zasobów oraz zakres indywidualnej kontroli nad nimi. To z kolei pociąga za sobą przekształcenie nierówności warunków w nierówności charakterystyk oraz nierówności traktowania [1]. Celem pracy jest analiza i porównanie wybranych aspektów zdrowia kobiet i mężczyzn. Zdrowie jest tu rozumiane jako dobrostan fizyczny, społeczny i psychiczny. Ponadto, jako stan może występować na zróżnicowanym poziomie u różnych aktorów społecznych oraz jest zależny od szeregu czynników. Autorki pracy stawiają sobie także pytanie – w jakim stopniu zmiany społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce w drugiej połowie XX wieku wpłynęły na zacieranie się różnic w zakresie zdrowia kobiet i mężczyzn? Teoretyczne podstawy analizy: między esencjalizmem biologicznym, androcentryzmem, polaryzacją rodzajów a walką o równouprawnienie i zacieraniem się różnic rodzajowych Przez wiele dekad – by nie powiedzieć stuleci – uważano, iż biologiczna płeć człowieka całkowicie determinuje jego życie. U podstaw tego rodzaju myślenia – jak przekonuje Sandra Lipsitz Bem [2] – leżą trzy zbiory poglądów mających ogromny wpływ na porządkowanie relacji w społeczeństwach: esencjalizm biologiczny, androcentryzm i polaryzacja rodzajów. Esencjalizm biologiczny to głęboko zakorzenione przekonanie, że różnice między płciami są naturalne i nieuchronne. Nieuchronność ta uwarunkowana jest biologiczną strukturą organizmu oraz odmiennością funkcjonalną z niej wynikającą (np. zróżnicowaną gospodarką hormonalną, odmiennością organizacji procesów w ośrodkowym układzie nerwowym itp.). Drugi głęboko zakorzeniony sposób myślenia stanowi androcentryzm, stawiający mężczyznę i jego doświadczenie w pozycji „normy”, rodzaju „standardu” o charakterze neutralnym oraz uznanie, iż kobieta i jej do- świadczenie są „inne”. Z kolei trzeci zespół poglądów – polaryzacja ról – oznacza traktowanie męskości i kobiecości jako przeciwstawnych biegunów. W społeczeństwie możliwe jest bycie albo kobietą, albo mężczyzną, co pociąga za sobą reprezentowanie pewnych, ściśle określonych, osobniczych właściwości. Istnieją zatem męskie i kobiece: cechy charakteru, style życia, zachowania, sposób ubierania się, uzdolnienia, zainteresowania, wybory, preferencje, pełnione funkcje lub role itd. Bycie kobietą lub mężczyzną ma wyraźnie wyznaczoną treść. Zarówno esencjalizm biologiczny, jak i androcentryzm oraz polaryzacja rodzajów były i są głęboko zakorzenione w kulturze i życiu społecznym. Akulturacja dziecka, socjalizacja dziewcząt i chłopców, kobiet i mężczyzn, typizacja rodzajowa nadal okazują się być nacechowane płciowo [3]. Jednak obok tych procesów od końca XIX wieku następuje powolna emancypacja kobiet, podejmowanie ról i zadań, elementów stylu życia, przejawianie cech charakteru i zachowań uważanych wcześniej za typowo męskie. I odwrotnie przejmowanie elementów kobiecych przez mężczyzn. Walka o równouprawnienie nabrała szczególnego charakteru i dynamiki po latach sześćdziesiątych XX wieku i obejmować zaczęła stopniowo kolejne sfery życia. Oczywiście przejęcie niektórych z nich przez mężczyzn – np. stanu ciąży lub porodu – nadal nie jest możliwe. Jednak w wielu współczesnych grupach społecznych (pierwotnych i wtórnych) tworzone są warunki do jednoczesnego utożsamiania się ludzi z cechami, dyspozycjami, zachowaniami zarówno męskimi, jak i kobiecymi. Rozwój tożsamości androgynicznej zaczyna być wręcz pożądany w niektórych kręgach społecznych [3]. Czy doprowadzi to w przyszłości do zacierania się różnic rodzajowych? Czy możliwe okaże się zniesienie polaryzacji rodzajów? Czy zachodzące zmiany mają i będą miały wpływ na zdrowie kobiet i mężczyzn? Obecnie wyraźne jest nadal zróżnicowanie międzypłciowe w sferze podejmowania zachowań zdrowotnych (pro- i anty-), subiektywnej oceny stanu zdrowia i satysfakcji życiowej oraz wskaźników obiektywnych (zachorowalności, zapadalności, umieralności). W pracy przeanalizujmy wybrane wskaźniki i inne dane zdrowotne w perspektywie ostatnich dekad. Różnice warunkowane rodzajowo i społecznie a profile zdrowia i choroby Płeć jest silnie strukturotwórczym czynnikiem oraz podstawową kategorią w procesie uczenia się, poznawania siebie oraz w procesie pojmowania naszego otoczenia. Zdaniem Eugenii Mandal, „stereotypy tego, jaka powinna być kobieta, a jaki mężczyzna są w sposób jawny i utajony wszechobecne w życiu społecznym. Stają się one od wczesnych lat życia dziecka podstawą generowania obrazu własnej osoby. Już od chwili urodzenia sposób postępowania z dzieckiem jest uzależniony od jego płci” [4]. Dzieje się tak, ponieważ odmienność biologiczna rodzaju znajduje się u podstaw kate- Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne goryzacji i stereotypizacji ludzi według przynależnych, przetwarzanych i utrwalanych przekonań o tym, jaka powinna być kobieca kobieta, a jaki męski mężczyzna, jak powinni się zachowywać, jakie oczekiwania wypełniać, jak powinni być traktowani, jakie należy prezentować wobec nich postawy. Chociaż różnice postaw reprezentantów rodzaju i różnice postaw wobec nich są następstwem posiadanych cech biologicznych, to w istocie kulturowa i społeczna odmienność płci jest formowana i manifestowana na poziomie tożsamości, styczności interpersonalnych, zachowań społecznych, w sposobie konstruowania więzi społecznych, w społecznym uporządkowaniu, a w konsekwencji funkcjonuje w wartościach kulturowych, w zwyczajach, przekonaniach, normach, a formalnie – nawet w przepisach prawnych1. Na straży takiego stanu rzeczywistości społecznej stoją oczywiście określone sankcje społeczne, to one „pilnują”, aby normy kulturowe tego jak powinna być przetwarzana czy organizowana płeć nie były przekraczane bezkarnie czy nazbyt swobodnie. Szereg tych „słusznych” wskazań czy zaleceń kulturowych oraz społecznych ram działania, ram możliwych interpretacji, w których jest urzeczywistniany biologiczny i kulturowy rodzaj, w zdecydowany sposób wpływa na to, jakie dana płeć formuje i jakimi schematami, stereotypami i etykietkami rodzajowymi jest formowana, jakimi formowana być może. „Płeć biologiczna wyznacza rolę, jaką odgrywamy w reprodukcji, ale definicja płci kulturowej (męskość – kobiecość) wpisana w istotny dla każdego kontekst społeczno-kulturowy, określa pozostałe aspekty naszego życia – od imienia po zawód, wybory, preferencje i aspiracje. Przekonania o tym, co męskie, a co kobiece nie opierają się na rzeczywistości biologicznej, ale na wszechobecnym i złożonym systemie przekonań” [5]. Do biologicznych uwarunkowań zdrowotnych – do których trzeba zaliczyć różnice anatomiczne i fizjologiczne predestynujące organizm do określonych funkcji prokreacyjnych, a z których wynikają pewne odrębne potencjalne zagrożenia dla zdrowia – należy dodać społeczne oraz kulturowe uwarunkowania, które wespół rysują profile zdrowia i choroby kobiet i mężczyzn. Należą do nich zarówno panujące stereotypy, kwestia ich zakorzenienia, reprodukcji, charakter uporządkowania społecznego, poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego, a przede wszystkim usytuowanie w siatce społecznych nierówności warunków, jak również wynikające z nich oraz możliwe do zrealizowania życiowe scenariusze, na które składają się pełnione role społeczne, zawodowe, rodzinne, stan cywilny, pozycja na rynku pracy, zasoby materialne czy warunki zamieszkania. Ujawnianie i analizowanie różnic w profilach zdrowia i choroby między kobietami a mężczyznami powinno się odbywać na poziomie rozpatrywania uwarunko1 Kobieta i mężczyzna mają wciąż różny dostęp do określonych zawodów ze względu na płeć, pełnią szereg unormowanych prawnie ról społecznych, rozróżnia się w prawie mężamężczyznę i żonę-kobietę. 5 wań biologicznych rodzaju, ale w dużej mierze również na poziomie uwarunkowań i determinantów społecznych „prowokowanych”, a w konsekwencji „prowokujących” odmienność czy nierówność warunków, charakterystyk oraz odmienność czy nierówność traktowania rodzajów. Przy czym analizowanie wspomnianych różnic prowadzić trzeba pamiętając o tym, że stereotypy związane z płcią w istotny sposób wpływają na dobrostan fizyczny, społeczny i psychiczny, na zdrowie kobiet i mężczyzn. Kobiety, mężczyźni i zdrowie Jedną z konsekwencji dobrego lub złego stanu zdrowia jest trwanie życia ludzkiego, pośrednio także struktura wiekowa społeczeństwa. Przyjrzyjmy się zatem jej właściwościom w Polsce. Dla struktury wiekowej społeczeństwa polskiego znamienna jest przewaga liczebna kobiet nad mężczyznami. W 2009 roku w ogólnej liczbie ponad 38173000 ludności naszego kraju kobiety stanowiły 52%. Przewaga liczebna kobiet narasta wraz z wiekiem: ze średnio 5% przewagi liczebnej mężczyzn przy urodzeniach już w przedziałach wiekowych 40–44 oraz 60–64 przewaga ta stopniowo maleje, a po 80. roku życia dominacja liczebna kobiet nad mężczyznami osiąga ogromną wartość, bo aż 275% (rycina 1.). Mediana wieku ludności Polski wynosiła w 2008 roku 37,5 lat – tzn. połowa ludności ten wiek przekroczyła, a druga połowa go jeszcze nie przekroczyła. Wskaźnik ten osiągnął dla kobiet 39,6 lat, a dla mężczyzn – 35,6 lat. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na istniejące różnice pomiędzy miastem a wsią. Mediana wieku mieszkańców miast jest wyższa (38,7 lat) niż mieszkańców wsi (35,7), co oznacza młodszy wiek tych ostatnich [6]. Analizując umieralność od początku lat 90., zaobserwować jednak można poprawę sytuacji w zakresie tego wskaźnika. Tendencja ta wpływa ogólnie korzystnie na długość trwania życia Polaków, ze znaczącą różnicą pomiędzy kobietami a mężczyznami – niestety na niekorzyść dla tych ostatnich. I tak np. w 2008 roku przeciętne trwanie życia wynosiło dla kobiet 80 lat, a dla mężczyzn – 71,3. Pomimo że na początku lat 90. trwanie życia wydłużyło się o 4,9 lat dla kobiet oraz 5,4 lat dla mężczyzn (i wydawało się, iż Polacy zaczną skracać dzielący ich w stosunku do Polek dystans), na początku kolejnego stulecia daje się zauważyć tendencja odwrotna – różnica w trwaniu życia kobiet i mężczyzn w 2008 roku zwiększyła się i wynosiła 8,7 lat [6]. Odnotowane w ostatniej dekadzie w Polsce zjawisko wysokiej nadumieralności mężczyzn, zauważalne jest już wśród chłopców. W młodszych grupach wieku współczynnik zgonów dla Polaków jest wyższy niż dla Polek. Mężczyźni utrzymują tę niekorzystną przewagę do końca trwania swojego życia (rysunek 1. i 2.) [7, 8]. Głównym źródłem różnic liczebnego udziału kobiet i mężczyzn w społeczeństwie są wspomniane powyżej różnice w długości trwania życia. 6 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska Liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn w wybranych grupach wiekowych Zgony kobiet i mężczyzn na 1000 ludności 12 300 10 250 200 8 1980 rok 150 2008 rok 100 KOBIETY 6 50 MĘŻCZYŹNI 4 0 Wartość średnia 0-2 0-12 20-24 40-44 60-64 2 80 i więcej 0 1990 1995 2000 2005 Rycina 1. Liczba kobiet przypadających na 100 mężczyzn w wybranych grupach wiekowych Figure 1. Number of women per 100 men in selected age groups Rycina 2. Zgony kobiet i mężczyzn na 1000 ludności Figure 2. Women and men death rate per 1000 population Źródło: Opracowanie własne na podstawie roczników statystycznych GUS z lat 1980 i 2009. Źródło: Opracowano na podstawie: Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 66. Tabela 1. Najważniejsze przyczyny zgonów w Polsce według płci Table 1. Most frequent death causes by sex in Poland Przyczyna 1980 1991 1996 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Procentowy udział w zgonach kobiet Nowotwory złośliwe Choroby układu krążenia Choroby układu oddechowego Choroby układu trawiennego Objawy chorobowe Przyczyny zewnętrzne 16,5 16,9 18,5 21,2 21,8 22,3 22,4 22,8 22,9 23,3 52,6 57,9 55,6 53,1 53,5 53,1 53,1 52,6 51,9 51,8 4,4 2,9 3,1 4,5 3,8 3,7 4,2 4,0 4,4 4,3 3,4 2,8 2,9 3,6 3,7 3,8 3,8 4,0 4,1 4,1 9,4 7,8 9,6 7,1 6,8 6,4 6,3 6,3 6,2 5,7 - 4,2 3,9 3,9 3,8 3,9 3,6 3,6 3,6 3,5 Procentowy udział w zgonach mężczyzn Nowotwory złośliwe Choroby układu krążenia Choroby układu oddechowego Choroby układu trawiennego Objawy chorobowe Przyczyny zewnętrzne 17,5 19,5 2,1 24,6 25,5 26,2 25,8 26,4 25,9 26,1 44,5 48,3 45,7 42,8 42,9 41,8 42,0 41,1 40,3 40,2 6,6 4,5 4,2 5,4 4,8 4,9 5,3 5,2 5,6 5,6 3,8 3,2 3,6 4,3 4,2 4,4 4,3 4,6 4,9 4,7 6,6 6,5 8,0 7,0 6,7 6,7 6,7 6,8 7,0 7,0 - 10.9 9,9 9,7 9,6 9,9 9,6 9,7 9,8 9,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH, Warszawa 2008, s. 24. Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne Przeciętna długość trwania życia w Polsce jest krótsza niż w pozostałych krajach Unii Europejskiej. W przypadku mężczyzn różnica ta wynosi 4,6 lat, a dla kobiet – 2 lata [9]. Dominującą przyczyną skracającą życie są choroby. Należy zatem zgodzić się ze stwierdzeniem E. Mandal, iż „mężczyźni ogólnie są mniej zdrowi od kobiet: żyją krócej średnio o 5–8 lat”. Jak stwierdza dalej autorka zapadają oni „na poważniejsze choroby (wrzodową, wieńcową, astmę, choroby oczu), (…) Kobiety zaś częściej uskarżają się na bóle głowy, gardła, otyłość i nadciśnienie” [4]. Schorzeniami, przypadłościami i innymi zagrożeniami dla zdrowia, które najczęściej doskwierają zamieszkującym Polskę kobietom i mężczyznom są choroby cywilizacyjne (w 2008 roku choroby te stanowiły przyczynę nieco ponad 77% wszystkich zgonów). Zaliczają się do nich w głównej mierze choroby układu krążenia oraz coraz częściej choroby nowotworowe czy przyczyny zewnętrzne, czyli zatrucia, urazy i wypadki. Choroby krążenia oraz nowotwory, prowadzące do wczesnych zgonów w Polsce są chorobami wynikającymi w zdecydowanej większości sytuacji z określonego stylu życia, a więc wykonywanej pracy, sposobu spędzania czasu wolnego, diety, przyzwyczajeń, stosowanych praktyk zdrowotnych. Profil zdrowia kobiet i mężczyzn rysuje się zatem w dużej mierze poprzez zachowania zdrowotne tzn. „reaktywne, nawykowe i/lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania – w istotnym związku ze zdrowiem” [10]. Mając oczywiście na uwadze czynniki biologiczne, wyrażające się w odmiennej gospodarce hormonalnej, od- 7 miennej fizjologii człowieka, w różny sposób podatne i poddające się współczesnym zagrożeniom dla zdrowia, odmiennie pielęgnowane, z łatwością można dostrzec, właściwości zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn podatne na określone, niejednokrotnie właściwe danej płci uwarunkowania społeczne, prowokujące tym samym określone przypadłości czy sposoby gospodarowania (lub niegospodarowania) swoim stanem psychicznym i somatycznym (tabela 1.). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę – porównując przyczyny zgonów Polek i Polaków – właśnie na przyczyny zewnętrzne. Jeszcze w 2008 roku stanowiły one prawie 44% całkowitej liczby zgonów mężczyzn w wieku do 45 lat [8]. Kształtowanie się tak wysokiego w stosunku do kobiet wskaźnika umieralności mężczyzn tłumaczyć można skłonnością chłopców i mężczyzn do brawurowych zachowań. Ryzykowne postępowanie narażające zdrowie fizyczne, takie jak: zbyt śmiała jazda samochodem czy motocyklem, uprawianie ryzykownych sportów, nie zachowywanie środków ostrożności, zuchwałe zachowania seksualne sprawiają, że mężczyźni o wiele częściej ulegają wypadkom, zranieniom, przypadkowym zakażeniom. Badania nad stereotypami płciowymi wskazują, że to właśnie dla mężczyzn bardziej charakterystyczne są potrzeby pokazywania siebie w roli dominującego, wytrwałego, silnego, potrafiącego podejmować karkołomne wyzwania, co tłumaczy wiele przejawianych działań o groźnym dla zdrowia i życia charakterze [5]. Tendencję tę ilustrują także dane dotyczące zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową (rycina 3. i tabela 2.). Porównując zachorowania na kiłę i rze- Rycina 3. Zachorowania na choroby weneryczne na 100 tys. ludności według płci i wieku Figure 3. Incidence of veneral diseases per 100 thous. population by sex and age 8 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska żączkę w roku 1995 i 2005, zauważyć można znaczący ich spadek zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn, przy czym większa dynamika spadkowa charakteryzuje kobiety. Na tak znaczącą zmianę wskaźnika zachorowalności na choroby weneryczne (tak historycznie określano kiłę i rzeżączkę) wpłynęła bezsprzecznie większa wiedza i świadomość społeczna na temat szerzenia się tych rodzajów zakażeń, poprawa warunków życia, upowszechnienie higieny oraz zmiana zachowań w sferze seksualnej, a zwłaszcza stosowanie prezerwatywy – choć niekoniecznie ta ostatnia praktyka musi być związana z chęcią świadomej profilaktyki przeciwko chorobom przenoszonym drogą płciową. Badania Z. Izdebskiego przeprowadzone w 2004 roku wśród młodzieży szkół ponadgimnazjalnych (17-latków i 18-latków, które rozpoczęły życie seksualne) pokazały, iż najpopularniejszym stosowanym przez dziewczęta i chłopców środkiem antykoncepcyjnym jest właśnie prezerwatywa – jej używanie zadeklarowało 56,4% badanych [11]. We wcześniejszych badaniach tego autora z 1988 roku stosowanie prezerwatywy zadeklarowało jedynie 6,2% respondentów. Wśród zwolenników prezerwatywy przeważali chłopcy – około 6 punktów procentowych przewagi nad dziewczętami w obu badaniach. I choć mężczyźni są bardziej skłonni do podejmowania ryzykownych zachowań seksualnych, które następnie prowadzą do zakażeń chorobami przenoszonymi płciowo, to dane z badań Z. Izdebskiego pokazują prawdopodobnie zmianę pokoleniową, mającą jednak źródło nie w przemyślanej decyzji o ochronie zdrowia własnego i partnerki, lecz w lęku przed niechcianą ciążą [12]. Analizując dane dotyczące zachorowalności na AIDS w Polsce, stwierdzić należy, iż także zaznaczają się w nich różnice między kobietami i mężczyznami. Jak twierdzi T. Niemiec, „częstość zakażeń HIV/AIDS w Europie jest wyższa wśród mężczyzn niż wśród kobiet, ale od 1985 r. odsetek zakażonych kobiet stale wzrasta i wykazuje duże zróżnicowanie w poszczególnych krajach europejskich” [13]. Polskie dane również odzwierciedlają tę tendencję. Należy jednak w tym miejscu poczynić kilka wstępnych uwag. Po pierwsze, oficjalne dane na temat zachorowalności na AIDS w naszym kraju są niepełne. Występująca w Polsce silna stygmatyzacja nosicieli wirusa HIV oraz chorych na AIDS zniechęca do wykonywania testów diagnostycznych oraz upubliczniania informacji o jego rezultacie. Naznaczenie społeczne nie jest tak silne w odniesieniu do innych chorób przenoszonych drogą płciową, jak w przypadku AIDS. Po drugie, zakażenie lub zachorowanie bardziej stygmatyzuje kobiety. Jest to związane ze społecznie konstruowanymi wzorcami zachowań seksualnych, które wpajane są dziewczętom i chłopcom w ramach typizacji do ról płciowych. Wzorce te są w Polsce nadal silnie spolaryzowane. Dziewczętom wyraźnie wyznacza się rolę osoby panującej nad własnymi popędami, podporządkowanej inicjatywie partnera oraz zależnej od preferowanych przez niego zachowań seksualnych. Po trzecie, wokół HIV/AIDS wytworzono szereg stereotypów, a wiedza na ten temat w polskim społeczeństwie jest niska. Dlatego przeglądając dane na temat zachorowalności na AIDS, warto wymienione tu problemy wziąć pod uwagę (tabela 2.) [14]. Ogólnie, zachorowalność na AIDS ulega zwiększeniu w Polsce. Wzrost tego wskaźnika dotyczy i mężczyzn, i kobiet. Są też – wśród tych niepełnych danych – takie, które pokazują tendencję spadkową. Między 2000 a 2005 rokiem były to kobiety w przedziale wieku 0–19 oraz 40–49 lat oraz mężczyźni – 20–29 i 30–39 lat (tabela 2.). Ryzykownymi dla zdrowia okazują się również praktyki formowania wizerunku czy atrakcyjności, odbywające się pod pretekstem dbania o zdrowie, dobrą kondycję fizyczną i zdrowe-piękne ciało. We współczesne, zunifikowane kanony atrakcyjności nadgorliwie wpisują się mężczyźni, ćwicząc na siłowni i nieracjonalnie używając odżywek, dopalaczy, sterydów, a nawet narkotyków. Z drugiej strony należy wskazać nieracjonalnie odchudzające się kobiety, nadużywające kosmetyków, leków, zabiegów korekcyjnych, kąpieli słonecznych czy sztucznych lamp w solariach [15]. Skrajne dyscyplinowanie ciała jest udziałem każdej z płci, podobnie jak ryzykowne zachowania zagrażające życiu czy zdrowiu. Jednak to głównie „pragnienie, aby być atrakcyjnym w roli płciowej, przyczynia się do podejmowania przez podmiot zachowań ryzykownych dla zdrowia i życia, a w konsekwencji do powstawania różnic zachorowalności i śmiertelności” [4]. To pragnienie jest silnie związane Tabela 2. Zachorowalność na AIDS według płci i wieku w roku 2000 i 2005 Table 2. AIDS morbidity by sex and age in 2000 and 2005 Wiek Ogółem 0-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60 lat i więcej Kobiety 2000 0,14 0,08 0,28 0,33 0,26 – – Mężczyźni 2005 0,17 0,04 0,38 0,44 0,21 0,07 – 2000 0,52 0,02 0,81 1,67 0,82 0,20 – Źródło: Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 90. 2005 0,57 0,04 0,71 1,59 0,83 0,55 0,12 Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne ze stereotypami płciowymi. Inne postawy i zabiegi podejmowane są w celu bycia uznaną za atrakcyjną kobietę, a inne – za atrakcyjnego mężczyznę. Stereotypy męskości zakazują „bycia babą”, a więc okazywania lęku, zbytniego przejmowania się, nadmiernej delikatności. Stereotypy kobiecości określają natomiast atrakcyjną kobietę jako subtelną, delikatną, opiekuńczą, a z pewnością o nieskazitelnym ciele, o pożądanych kształtach i innych zaletach estetycznych. Trzeba zauważyć, że ryzykowne zachowania zdrowotne, nawet odbywające się pod szczególnym pretekstem – dbania o zdrowie-piękno – charakteryzować należy niejednakowo. Mężczyźni podejmując je częściej, ulegają wypadkom śmiertelnym lub poważnie uszkadzają swoje ciało, czasowo lub trwale pozbawiają swój organizm istotnych funkcji. Wśród kobiet jednak współczynnik śmierci spowodowany wypadkami jest niższy (tabela 1.). Kobiety szkodzą bowiem swojemu zdrowiu, ale w dużej mierze zdrowiu psychicznemu i choć konsekwencje zaburzeń psychicznych znajdują niekiedy ujście w objawach somatycznych, to nie są to ryzykowne zachowania, które okazują się śmiertelnymi bezpośrednio i tak często, jak w przypadku mężczyzn. Warto raz jeszcze zwrócić uwagę na to, że w niektórych kategoriach wieku zgony mężczyzn spowodowane przez choroby 9 układu krążenia oraz nowotwory złośliwe są rzadsze od tych wywoływanych przez urazy lub zatrucia (wynikające z zachowań ryzykownych). Wśród kobiet, w tych samych przedziałach wieku kolejność przyczyn zgonów jest odwrotna. Pomiędzy kobietami i mężczyznami występują istotne różnice w występowaniu chorób psychicznych i często wykazywana jest wysoka nadreprezentacja kobiet nad mężczyznami. Wśród Polek występuje większy odsetek zaburzeń emocjonalnych, obsesyjno-kompulsywnych, lęku fobicznego, schizofrenii i somatyzacji [16]. Problemy zdrowia psychicznego skłaniają kobiety i mężczyzn w Polsce do poszukiwania pomocy specjalistów. Są one częściej sygnalizowane przez Polki. One także z większą częstotliwością zgłaszają się do poradni zdrowia psychicznego (rycina 4.) oraz szpitali psychiatrycznych. Kobiety w ogóle wykazują większą niż mężczyźni gotowość i otwartość do wyjawiania symptomów doświadczanych zaburzeń zdrowia [17] oraz do poszukiwania wsparcia wśród najbliższych bądź wsparcia instytucjonalnego. Niemniej jednak kobiety również są zdecydowanie częściej niż mężczyźni ofiarami trwania w określonych, agresywnych i niekorzystnych relacjach społecznych, charakteryzujących się doznawaniem przez nie przemocy fizycznej i psychicznej, nadużyć seksual- Rycina 4. Osoby zarejestrowane w ambulatoryjnej opiece psychiatrycznej na 100 tys. ludności według płci Figure 4. Person registered in out-patient psychiatric clinics per 100 thous. population by sex 10 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska nych, co w konsekwencji generuje potrzebę korzystania z określonego rodzaju wsparcia, bardziej lub mniej zinstytucjonalizowanego. Polacy dominują w jednym z typów poradni – odwykowych. Jest to prawdopodobnie związane z odmiennymi „stylami picia” oraz społecznym naznaczaniem picia alkoholu przez kobiety. „Męskie picie” ma charakter publiczny. Częste i nadmierne konsumowanie alkoholu stanowi jedną ze sfer życia mężczyzn. Niepijący postrzegany jest jako niemęski, „mięczak” lub „dziwak”. Nadużywanie alkoholu bywa traktowane jako naturalne, usprawiedliwione u mężczyzn. Często używa się takich określeń, jak „nadużywanie alkoholu”, „picie”, „pijak”, a unika nazywania takich „męskich” praktyk mianem alkoholizmu, a pijących mężczyzn alkoholikami. Z kolei kobiety – wychowywane do unikania alkoholu – piją raczej w ukryciu, a otoczenie społeczne jest długo nieświadome alkoholowego problemu matki, żony lub córki [18]. W latach 80. XX wieku kobiety stanowiły jedynie 3% osób uzależnionych od alkoholu w Polsce. Obecnie odsetek ten wzrósł do około 30%. Zmienia się także „styl picia” kobiet, przyjmując cechy „męskiego picia” [19]. Jak stwierdza w raporcie pt. „Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków” Janusz Czapiński, „mężczyźni przyznają, że w minionym roku [2009] pili za dużo alkoholu, 4,5 razy częściej niż kobiety (sześć lat temu ponad ośmiokrotnie częściej). Zdecydowanie częściej nadużywają alkoholu mieszkańcy dużych miast niż małych miast i wsi, osoby w średnim wieku częściej od starszych i młodszych; bogaci obecnie częściej niż ubodzy (wcześniej było odwrotnie)” [20]. Dane dotyczące spożycia alkoholu wśród dziewcząt i chłopców przed 15. rokiem życia pokazują wzrost w większości różnych kategorii częstotliwości picia pomiędzy rokiem 1996 a 2004 (tabela 3.). Wskaźniki dotyczące chłopców są znacząco wyższe niż dziewcząt. Prawie co trzeci polski obywatel jest palaczem i wypala niemal 16 sztuk papierosów dziennie i chociaż widoczny jest systematyczny spadek zarówno osób palących, jak i liczby wypalanych przez nie papierosów, to wśród osób w wieku 45–64 lat występuje bardzo duży odsetek nałogowych palaczy, tzn. osób wypalających ponad 20 papierosów dziennie. Wśród palaczy dominują mężczyźni. „Najniższy odsetek palaczy jest wśród osób starszych (65 i więcej lat – 12%), emerytów (17%), uczniów i studentów (16%), osób z wyższym wykształceniem (20%) oraz kobiet (23%)” [20]. Palenie tytoniu ma różną charakterystykę dla młodych Polek i Polaków (tabela 4.). Między analizowanymi latami, 1996 i 2004, zarówno populacja palących chłopców, jak i dziewcząt uległa zmniejszeniu. Powiększyły się zatem odsetki dawnych palaczy. Populacja dziewcząt, które nigdy nie paliły zmniejszyła się (z 63,9% do 61,9%), natomiast u chłopców nastąpił w tej grupie wzrost (z 32,3% do 39,1%). Polacy przejawiają też ryzykowne zachowania związane z przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Najbardziej rozpowszechnionymi substancjami nielegalnymi, używanymi okazjonalnie są marihuana i haszysz. W 2003 roku sięgało po nie 19,5% chłopców i 9,7% dziewcząt w wieku 15–16 lat oraz 35,4% chłopców i 16,8% dziewcząt w wieku 17–18 lat. Znacznym (i wzrastają- Tabela 3. Spożycie alkoholu przez dzieci i młodzież do 15. roku życia według płci (%) Table 3. Children and youth alcohol consumption by sex as percentage Częstość spożycia alkoholu 3–7 razy w tygodniu 1–2 razy w tygodniu 1–3 razy w miesiącu 2–11 razy w roku 1 raz w roku Niepijący w ciągu ostatnich 12 miesięcy Dziewczęta 1996 1,0 3,1 12,0 39,2 4,3 40,4 Chłopcy 2004 2,3 5,8 14,6 36,7 7,8 32,8 1996 7,5 12,2 27,3 32,6 2,0 18,4 2004 10,4 15,7 23,1 30,8 3,3 16,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 84. Tabela 4. Palenie tytoniu przez dzieci i młodzież do 15. roku życia według płci (%) Table 4. Children and youth smoking by sex as percentage Palenie tytoniu Palący Dawni palacze Nigdy nie palili Nie ustalono Dziewczęta 1996 24,5 11,1 63,9 0,8 Chłopcy 2004 23,1 14,2 61,9 0,8 1996 47,3 19,4 32,3 1,0 2004 38,0 22,3 39,1 0,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 83. Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne cym z roku na rok) rozpowszechnieniem zażywania charakteryzuje się też amfetamina. W przypadku tego środka różnice między chłopcami i dziewczętami są znacznie mniejsze. W młodszej grupie wiekowej używało ją w 2003 roku 4,0% chłopców i 3,1% dziewcząt, w starszej 11,4% chłopców i 7,5% dziewcząt. W przypadku niemal wszystkich substancji psychoaktywnych odnotowuje się większe rozpowszechnienie ich przyjmowania wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Wyjątkiem są leki uspokajające i nasenne, po które dziewczęta sięgają w znacznie większym odsetku, niż robią to chłopcy. Rozpowszechnienie okazjonalnego używania najbardziej groźnych substancji nielegalnych, takich jak heroina czy kokaina, pozostaje na bardzo niskim poziomie nieprzekraczającym 2,5% chłopców i 1% dziewcząt [13]. Jednak dane opublikowane w Diagnozie społecznej 2005 pokazały niekorzystną zmianę zachowań młodych kobiet w Polsce. Podobnie jak kilka lat wcześniej, najbardziej zagrożeni uzależnieniem od środków psychoaktywnych są młodzi mężczyźni w wieku do 24 lat. Po 35. roku życia zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn odsetek zażywających narkotyki gwałtownie spada (do zera). Obecnie zagrożenie wśród najmłodszych mężczyzn utrzymuje się na podobnym poziomie lecz gwałtownie rośnie w grupie najmłodszych kobiet (do 18 roku życia). Zmniejszać zaczęła się różnica pomiędzy kobietami i mężczyznami, a liczba osób zażywających narkotyki przekroczyła 1% populacji w wieku powyżej 15 lat [21]. Za niezwykle autodestrukcyjne zachowanie zdrowotne przyjmuje się również samookaleczenia oraz próby samobójcze i samobójstwa. W 2009 roku odnotowano aż 10 752 zamachy samobójcze, z których 8123 zakończyło się zgonem [22]. Zdecydowanie częściej samobójstwa zakończone śmiercią popełniają mężczyźni niż kobiety. Te ostatnie wykazują więcej przypadków samookaleczenia oraz podejmowania prób samobójczych. Taki stan tłumaczyć może odmienna socjalizacja dziewcząt i chłopców, a zatem wymóg określonego realizowania skryptów przypisanych do danej płci. Mężczyźni mają tym samym mniejsze przyzwolenie na popełnianie nieudanych prób samobójczych, niż na skuteczne zamachy samobójcze, co jest społecznie „zrozumiałe” jeśli chodzi o kobiety. Sam sposób popełniania samobójstwa nosi również znamiona męskich i kobiecych sposobów. „Co ciekawe, jeśli jakaś metoda nabiera 11 rodzajowych konotacji, zaczynają uciekać się do niej przedstawiciele określonej płci (np. kobiety usiłujące się otruć, gdy metoda ta funkcjonuje w świadomości społecznej jako kobieca), zaś jeśli je traci, stosują ją przedstawiciele obu płci (np. zastrzelenie się w USA najpierw oceniane było jako męskie, lecz odkąd straciło tę konotację kobiety zaczęły stosować je równie często jak mężczyźni)” [23]. Podejmowanie o wiele częściej przez kobiety prób samobójczych, tłumaczyć można również prezentowaną przez kobiety reakcją na stres, którą charakteryzuje o wiele większa niż w przypadku mężczyzn, potrzeba uzyskania wsparcia społecznego poprzez rozpaczliwe zasygnalizowanie tej potrzeby, niż jak w przypadku męskich prób samobójczych, które mają być definitywnym rozwiązaniem problemów. Jednym ze znaczących dla zdrowia populacji wskaźników – stanowiącym czynnik ryzyka wielu chorób – jest występowanie nadwagi i otyłości. Niespełna 70% mieszkańców naszego kraju reprezentuje normę w zakresie masy ciała lub niedowagę. Pozostałych ponad 30% cierpi na nadwagę i otyłość (tabela 5.). Wskaźnik ten jest niższy od średniej w Europie. Nadwaga i otyłość w Polsce rozwija się w wyniku nieprawidłowej diety oraz braku aktywności fizycznej. Rzadziej niż co trzeci dorosły Polak i co czwarta Polka są aktywni fizycznie [9]. O tyle, o ile jedzenie jest czymś niezbędnym do życia, czego jakość można regulować niejako przy okazji, mając na uwadze wskazania i zalecenia zaczerpnięte z tzw. mądrości życiowej, z wiedzy propagowanej w kampaniach edukacyjnych bądź z wiedzy eksperckiej, to aktywność fizyczna zawsze łączy się z wykonaniem dodatkowej, niejednokrotnie ciężkiej pracy, pracy nad własnym ciałem. Tymczasem zarówno kobiety, jak i mężczyźni zdają się niedoceniać zależności pomiędzy zdrowiem a uprawianiem sportu czy zachowaniem racjonalnej diety. Świadomość tej zależności zwiększa się wraz z poziomem wykształcenia oraz z lepszą pozycją na rynku pracy [24]. Problem otyłości charakteryzuje bardziej dynamiczna tendencja wzrostowa tej cechy u mężczyzn w Polsce niż u kobiet (tabela 5.). Niepokojące są natomiast dane dotyczące populacji dzieci i młodzieży. A. Obuchowicz po przeanalizowaniu rezultatów badań dziewcząt i chłopców w Polsce stwierdza, iż „dokładne porównanie wyników prac polskich autorów, ze względu na niejednolite Tabela 5. Dorośli z nadwagą i otyłością według płci w 1996 i 2004 roku Table 5. Adult overweight and obesity by sex in 1996 and 2004 Płeć Kobiety Kobiety Mężczyźni Mężczyźni Rok 1996 2004 1996 2004 Nadwaga 14 14 19 20 Otyłość 12 13 10 13 Razem 26 27 29 33 Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH, Warszawa 2008, s. 196. 12 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska kryteria zastosowane w celu oceny stanu odżywienia, a także zróżnicowanie wiekowe badanych dzieci, nie jest możliwe. Można jednak zauważyć tendencję do zwiększania się odsetka dzieci wykazujących nadmiar masy ciała” [25]. Nie bez znaczenia dla nasilania się otyłości i nadwagi u dziewcząt i chłopców mają zaburzenia mechanizmu samoregulacji (siła woli) i niemożność kontrolowania ilości spożywanego pokarmu (przejadanie się). Dzieci i młodzież jedzą więcej, gdy: jedzenia jest dużo i jest ono łatwo dostępne; jedzenie odbywa się w sytuacji angażującej uwagę; jedzenie jest niezwykle atrakcyjne. Z takimi sytuacjami mamy coraz częściej do czynienia w grupach społecznych zdominowanych przez „przymus konsumpcji”. Część społeczeństwa polskiego (osiągająca średnie i wysokie dochody) „nadkonsumuje” [26, 27, 28]. Z kolei Polacy nie osiągający wysokich dochodów lub utrzymujący się ze środków o wartości poniżej minimum socjalnego często odżywiają się w sposób niezdrowy. W tej grupie problemem nie jest zjadanie zbyt dużych ilości żywności, lecz problem jej jakości. Ta grupa dokonuje zgoła innych wyborów konsumenckich. Zasadniczym kryterium dokonywania zakupów jest cena produktu i ilość, którą można zakupić za posiadane zasoby finansowe [29]. Ponadto, nieprawidłowemu odżywianiu (zarówno przejadaniu się, jak i niedojadaniu lub wręcz głodzeniu się) sprzyjają też pewne stany psychiczne i społeczne, takie jak: niska samoocena, pesymizm życiowy, poczucie bezradności, brak motywacji do podejmowania jakichkolwiek działań; nadmierna potrzeba osiągnięć i dążenie do perfekcjonizmu; przeżywanie wielu negatywnych emocji (osoby introwertyczne, neurotyczne); stres oraz nieumiejętność radzenia sobie z problemami życiowymi; wiązanie jedzenia z poprawą samopoczucia, nastroju; forma zwrócenia uwagi, wyrażenia troski, nagrodzenia, wzmocnienia zachowań lub usprawiedliwienia; różnego rodzaju deprywacje potrzeb jednostki [30, 31]. Wymienione stany są częściej manifestowane przez kobiety. Dlatego w populacjach kobiet obserwujemy aktualnie – obok nadwagi i otyłości – występowanie szeregu bardzo różnych zaburzeń odżywiania, takich jak: np. anoreksja, bulimia, ortoreksja, kompulsywne objadanie się, żucie i wypluwanie [32, 33]. Szacuje się, iż np. anoreksja występuje u 0,5–3,7% całej populacji i u 0,5–1% młodzieży. Jedynie około 5–10% chorujących to mężczyźni [33]. Nie bez znaczenia dla narastania problemu zaburzeń odżywiania jest wszechobecny kult szczupłej sylwetki, który w większym stopniu dotyka kobiet niż mężczyzn. Dyscyplinowanie kobiecego ciała, trening skupiania się na cielesności, narzucanie konieczności spełniania przez dziewczęta i kobiety zewnętrznie konstruowanych mód i standardów stanowi też stały element typizacji do roli płciowej [15]. Różnice warunkowane rodzajowo są obecne także w danych ilustrujących zapadalność kobiet i mężczyzn w Polsce na choroby zawodowe (tabela 6.). Odzwierciedlają one strukturę ról zawodowych i życiowych podejmowanych przez Polki i Polaków. Kobiety w Polsce doko- nują wyboru zawodów postrzeganych jako kobiece. Zostają nauczycielkami, pielęgniarkami, lekarkami, teleankieterkami, logopedkami, psycholożkami, asystentkami, sekretarkami, pracują kontaktując się z klientami jako recepcjonistki, sprzedawczynie, kasjerki itp. Wykonywanie wymienionych zawodów wiąże się ze wzmożonym wysiłkiem strun głosowych. Dlatego zapadalność kobiet na przewlekłe choroby narządu głosu jest nasilona i znacząco wyższa niż mężczyzn oraz stanowi głównie „kobiecą” chorobę zawodową. Z kolei znacząca część Polaków podejmuje pracę w środowiskach zapylonych (górnicy, hutnicy, budowniczy dróg, operatorzy ciężkich maszyn) lub w hałasie (kierowcy, operatorzy ciężkich maszyn, suwnicowi, pracownicy obsługi lotnisk, żołnierze, dj’e). Na czele „męskich” chorób zawodowych znajduje się nadal pylica oraz obustronny ubytek słuchu. Wspólnym dla obu płci problemem zawodowym są choroby zakaźne i pasożytnicze. Należą do nich np.: tężec, toksoplazmoza, borelioza, bruceloza, malaria, wirusowe zapalenie wątroby, włośnica, wścieklizna i inne. Dane statystyczne pokazują zbliżoną zapadalność na nie kobiet i mężczyzn w Polsce. Analizując występowanie niepełnosprawności w populacji Polek i Polaków w roku 1988 oraz 2002 (tabela 7.), dostrzec można wzrost liczby osób niepełnosprawnych. Wynika on z jednej strony ze starzenia się społeczeństwa, z drugiej natomiast z bardziej precyzyjnego monitorowania tej grupy pacjentów. Warto też zwrócić uwagę na to, iż pomimo wczesnej umieralności mężczyzn liczby niepełnosprawnych mężczyzn (na 1000 ludności) jest wyższa niż kobiet. Chłopcy przychodzą na świat w gorszej formie, i w kolejnych dekadach życia nabywają niepełnosprawności. Nie bez znaczenia jest tu skłonność chłopców i mężczyzn do podejmowania zachowań ryzykownych. Te z kolei często prowadzą do wypadków, urazów, nagłych kryzysów zdrowotnych, chorób przewlekłych i ostatecznie do powstania niepełnosprawności. Paradoksalnie, pomimo wyższej liczby niepełnosprawnych mężczyzn z opieki w zakładach długoterminowej opieki zdrowotnej częściej korzystają kobiety (rycina 5.). Jest to prawdopodobnie związane ze spolaryzowaniem postaw i zachowań kobiet i mężczyzn wobec chorego lub niepełnosprawnego członka rodziny. Zdaniem M. Leicester kobiety w większym stopniu charakteryzuje „etyka troski i współczucia” (ethics of caring). Dlatego Polki w sposób „naturalny” angażują się w niesienie pomocy osobom słabszym, chorym i niepełnosprawnym. Zostały przygotowane do pełnienia tego rodzaju roli w ramach „kobiecej” typizacji. U podstaw motywacji i działań znajduje się docenianie wiedzy zdobytej poprzez doświadczenie życiowe, intuicja i emocje w procesie podejmowania różnorodnych decyzji. Z kolei mężczyźni czując się „nieprzygotowani” do sprawowania opieki, niesienia pomocy, pielęgnacji, zwalniają siebie z zajmowania się chorą lub niepełnosprawną partnerką [34, 35]. Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne 13 Tabela 6. Choroby zawodowe według płci w 2003 i 2007 roku Table 6. Occupational diseases by sex in 2003 and 2007 Przyczyny według płci Kobiety Przewlekłe choroby narządu głosu Choroby zakaźne i pasożytnicze Przewlekłe choroby obwodowego układu nerwowego Mężczyźni Pylice Obustronny trwały ubytek słuchu Choroby zakaźne lub pasożytnicze Przewlekłe choroby narządu głosu 2003 2007 20,7 6,3 1,4 14,9 6,3 2,8 15,4 14,6 5,4 3,5 12,7 4,7 7,3 2,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH, Warszawa 2008, s. 193. Tabela 7. Niepełnosprawni według płci i wieku w 1988 i 2002 roku (na 1000 ludności) Table 7. Disabled people by sex and age in 1998 and 2002 (per 1000 population) Płeć Kobiety Kobiety Mężczyźni Mężczyźni Rok Ogółem 1988 2002 1988 2002 103,0 146,5 94,0 138,7 Wiek 0–15 4,4 23,4 5,6 30,1 16–29 12,9 27,6 17,6 37,9 30–44 41,3 60,2 50,0 75,3 45–59 211,9 226,6 223,1 250,8 60–74 303,8 355.2 348,7 393,0 75 i więcej 389,1 488,3 390,4 474,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie Kobiety w Polsce, GUS, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007, s. 62. Rycina 5. Pacjenci w zakładach długoterminowej opieki zdrowotnej na 10 tys. ludności według płci Figure 5. Patients of long-term healthcare facilities per 10 thous. population by sex 14 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska Nie bez znaczenia dla różnic międzyrodzajowych ma charakter swoistej „zdrowotnej trajektorii” życia kobiet. T. Niemiec charakteryzuje ją następująco: „zdecydowane pogorszenie jakości życia następuje w grupie kobiet w wieku 65 lat i więcej. Największe straty występują w obszarze energii życiowej, co oznacza, że kobiety starsze często czują się zmęczone, szybko tracą siły i robią wszystko z wysiłkiem. Jakość życia kobiet w wieku średnim (45–64 lata) oraz młodszych obniżają m.in. trudności związane ze snem, w tym konieczność brania leków nasennych. Kobiety najmłodsze (w wieku do 25 lat) tak samo często lub nawet częściej niż osoby w wieku do 45 lat wskazują na wpływ ich stanu zdrowia na takie dziedziny życia, jak spędzanie czasu wolnego, rozwijanie zainteresowań i życie towarzyskie. Duże znaczenie dla jakości życia ma poziom wykształcenia oraz sytuacja dochodowa, mniejsze – sytuacja rodzinna i prowadzenie gospodarstwa jednoosobowego” [13]. Autorzy Raportu o stanie zdrowia Polaków z 2008 roku wskazują także zależność zdrowia Polek i Polaków od osiąganego poziomu edukacji. Stwierdzają oni, że osoby w wieku 25 lat i z wykształceniem powyżej średniego będą żyć dłużej niż osoby z podstawowym – mężczyźni o 13 lat, a kobiety o 9 lat [9]. W ostatnich dekadach zmieniła się struktura wykształcenia społeczeństwa polskiego. Dane z 2007 roku (tabela 8.) pokazują poszerzanie kategorii wykształcenia średniego i policealnego oraz wyższego. W większym stopniu ten poziom edukacji osiągają kobiety, ale jednocześnie nieco wyższy jest ich udział w stosunku do mężczyzn w grupie osób z wykształceniem podstawowym. Z kolei sytuacja jest odwrócona w populacji z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Oczywiście nie należy zapominać o swoistym „pęknięciu edukacyjnym” między miastem a wsią oraz wyraźnie zaznaczającą się w ostatniej dekadzie „kobiecą ekspansją” na poziomie szkolnictwa wyższego – w roku akademickim 2010/2011 Polki stanowiły 57% studentów uczelni publicznych i niepublicznych [36]. Jakie jest znaczenie posiadanego wykształcenia dla zdrowia? Poziom wyedukowania jest jednym z czynników warunkujących posiadanie alfabetyzmu zdrowotnego. Jest on określany jako „umiejętności kognitywne i spo- łeczne determinujące motywację i zdolność jednostek do uzyskiwania dostępu do informacji, zrozumienia i wykorzystania ich w sposób służący wspieraniu i utrzymywaniu zdrowia w dobrym stanie” [37]. Polskie próby diagnozowania alfabetyzmu zdrowotnego pokazują posiadanie większych jego zasobów przez kobiety [38]. Zakończenie Kobiety i mężczyźni. Kobiecość i męskość. Podobieństwa i różnice. Równość i nierówności. Przeprowadzona tu analiza wybranych wskaźników zdrowia z jednej strony utwierdza nas w przekonaniu, iż oczywistym jest istnienie różnic biologicznych, np. zdolność do zajścia kobiet w ciążę i rodzenia dzieci lub zapadanie na specyficzne płciowo choroby, związane ze strukturalno-funkcjonalnym wyposażeniem organizmu (np. rak szyjki macicy, endometrioza, nagłe zgony okołoporodowe, rak prostaty). Natomiast w sferze rodzajowej, warunkowanej społecznie i kulturowo zachodzą zmiany. Konstrukcje rodzajów pozostają pod silnym wpływem ideologii, religii, kultury, władzy, prawa, nauki, edukacji. Sfery te ulegają przemianie, a to pozostaje nie bez wpływu na zdrowie oraz życie kobiet i mężczyzn. W Polsce potransformacyjnej zakres zachodzących zmian jest szeroki. Kolejne pokolenia dziewcząt w większym stopniu uczestniczą w edukacji, w wyniku czego w niektórych sferach osiągają wyższe formalne wykształcenie niż mężczyźni. To z kolei wpływa na ogólne zwiększenie zasobów intelektualnych i pełniejsze rozwijanie umiejętności życia (także tych związanych ze zdrowiem), które historycznie ograniczone były do sfery życia domowego. Poszerzeniu uległa także obecność młodych Polek na rynku pracy. Niejednokrotnie dokonują one przekraczania nieprzekraczalnych dotąd granic. Kobiety zaczynają podejmować zawody, stanowiska, profesjonalne role zarezerwowane dotychczas wyłącznie dla mężczyzn lub przez nich zdominowane. Wiele Polek rezygnuje z pracy najemnej na rzecz samodzielnej działalności gospodarczej, samozatrudnienia oraz zatrudniania innych. Zaangażowanie kobiet w pracę zawodową Tabela 8. Wykształcenie Polek i Polaków a pochodzenie terytorialne Table 8. Levels of education in Poland by sex and territorial origin Poziom wykształcenia Podstawowy Gimnazjalny Zasadnicze zawodowe Średnie i policealne Wyższe Kobiety ogółem 22,6 5,0 Kobiety w miastach 17,0 4,3 Kobiety na wsi 31,5 6,0 Mężczyźni ogółem 19,1 6,1 Mężczyźni w miastach 13,3 5,4 Mężczyźni na wsi 26,5 6,7 16,8 15,9 21,1 29,1 26,1 36,0 35,4 17,3 39,9 22,0 26,7 7,4 30,7 13,2 36,1 19,1 22,4 5,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Wojtyniak, P. Goryński (red.), Sytuacja zdrowotna ludności Polski, NIZP, PZH, Warszawa 2008, s. 24. Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne wpływa na relacje z mężczyznami oraz funkcjonowanie polskich rodzin. Obowiązki rodzinne nadmiernie obciążają pracujące Polki lub są dzielone między rodziców i dzieci. Niektóre spośród młodych kobiet nie zakładają rodzin, a małżeństwa i związki partnerskie nie prokreują. Polki zaczynają też w większym stopniu kontrolować dochody własne i rodzinne oraz partycypować w podejmowaniu decyzji o ich przeznaczeniu (np. na cele związane ze zdrowiem). Poza nowymi wzorami życia kobiet i mężczyzn w polskiej rzeczywistości społecznej utrzymują się dawne, tradycyjne role kobiece i męskie. Trajektoria życia, jego długość i jakość, dobrostan fizyczny, społeczny i psychiczny człowieka pozostaje w znaczącym stopniu zależny od posiadanej płci, przypisanych jej stereotypów, Różnice biologiczne anatomiczne/fizjologiczne anatomiczne/fizjologiczne oraz genetyczna podatność anatomiczne/fizjologiczne oraz genetyczna wytrzymałość/odporność usytuowania w siatce społecznych norm i nierówności oraz od przyjmowania, realizacji, sposobu wchodzenia oraz manipulowania rolami społecznymi (rycina 7.). Zdaniem E. Mandal „Stereotypy związane z płcią w istotny sposób wpływają na zdrowie somatyczne i psychiczne kobiet i mężczyzn. Uruchamiając w podmiocie silną potrzebę idealnego dopasowania się do nich, jednocześnie stają się dlań idealnymi standardami zdrowia. Stereotypy mogą też być standardami zdrowia dla lekarzy i terapeutów, znajdując egzemplifikację w modelach »zdrowej kobiety« i »zdrowego mężczyzny«, do których ci dopasowują kryteria normy i swoich pacjentów” [4]. To prawdopodobnie obecność stereotypów, ich podtrzymywanie przez część społeczeństwa przyczynia się do utrzymującej się polaryzacji niektórych problemów zdro- Różnice społeczne role i odpowiedzialności udział i kontrola kulturowe wpływy i oczekiwania subiektywna tożsamość Sytuacje zdrowotne, kondycja i/lub problemy specyficzność płciowa dominacja jednej płci różne charakterystyki dla mężczyzn i kobiet generowanie różnych odpowiedzi jednostek/rodziny/instytucji w zależności od tego czy osoba jest mężczyzną czy kobietą Rycina 7. Różnice warunkowane rodzajowo a profile zdrowia i choroby Figure 7. Gender-based differences and health and disease profiles Źródło: opracowanie własne na podstawie: WHO, Gender Analysis in Health: a review of selected tools, Geneva 2002, s. 21. Tabela 9. Różnice rodzajowe w reprezentacji problemów związanych ze zdrowiem Table 9. Gender differences in representation of health problems Nadreprezentacja kobiet Nadreprezentacja mężczyzn depresja eksploatacja własnego ciała fobie zachowania ryzykowne uzależnienia (leki, zakupy, Internet) uzależnienia (alkohol, środki psychoaktywne, gry, hazard, Internet, seks) zaburzenia seksualne choroby sercowo-naczyniowe zaburzenia odżywiania współczynniki śmierci gwałtownej próby samobójcze bez skutku śmiertelnego samobójstwa ze skutkiem śmiertelnym większa reprezentacja w długoterminowych formach opieki i leczenia większa zapadalność na choroby przenoszone drogą płciową korzystanie z usług medycznych i pseudomedycznych niechętne korzystanie z usług medycznych Źródło: opracowanie własne. 15 16 Mirosława Cylkowska-Nowak, Martyna Plucińska wotnych Polek i Polaków. Widoczna pozostaje nadreprezentacja kobiet i mężczyzn w niektórych spośród nich (tabela 9.). Jednocześnie zmiany społeczne i kulturowe, jakie miały miejsce pod koniec XX i na początku XXI wieku w Polsce, przyczyniają się do „zbliżania się” wartości wybranych wskaźników zdrowia kobiet i mężczyzn. Znacznie częściej jest to związane z pogarszaniem się wybranych elementów statusu zdrowotnego Polek. I tak np.: wskaźniki zgonów kobiet na choroby układu krążenia oraz nowotwory złośliwe są zbliżone do tych reprezentowanych przez mężczyzn; następuje wzrost odsetka kobiet uzależnionych od alkoholu oraz zmiana „stylu picia”; spada odsetek dziewcząt, które nigdy nie paliły; zwiększeniu ulega rozpowszechnienie przyjmowania substancji psychoaktywnych wśród dziewcząt oraz następuje gwałtowny wzrost uzależnionych w grupie najmłodszych kobiet; niezmiennie, na zaburzenia odżywiania cierpią głównie kobiety i one częściej przebywają w placówkach opieki długoterminowej. W kontekście istotnych zmian społecznych, jakie zachodzą w określonym porządku społecznym, można zadać szereg pytań o zmiany w sferze zdrowia i choroby człowieka. Niewątpliwie obraz tego jak, w jakim kierunku i w jakiej mierze dotychczasowe wskaźniki określonych problemów zdrowotnych, chorób, postaw oraz zachowań zdrowotnych czy prozdrowotnych w rozróżnieniu na płeć ulega zmianie. Nie jest jednak tak, że biologiczne uwarunkowania organizmu człowieka zmieniają się swobodnie wespół z przybieranymi przez niego nowymi rolami społecznymi, postawami, stylem życia, w obliczu zmian społeczno-ekonomicznych. Okazuje się, że choć organizm człowieka czyni starania, aby dostosować się do nowych warunków funkcjonowania, to ostatecznie sam człowiek realizując określone aktywności (np. poprzez nadużywanie alkoholu, złą dietę) lub realizując swoje aktywności w określony sposób (nie używając odzieży ochronnej w pracy, nie rehabilitując się), steruje swoim zdrowiem na rozmaite sposoby. I tak rozwój tożsamości androgynicznej, choć zaczyna być wręcz pożądany w niektórych kręgach społecznych [4] (bo np. kobietom umożliwia osiąganie określonych szczebli kariery zawodowej i towarzyskiej wcześniej dla nich niedostępnych, a mężczyznom pozwala na np. bardziej otwarte okazywanie uczuć i zaznajomienie się ze sferą emocjonalności), to generowanie tożsamych obrazów zdrowia czy choroby kobiet i mężczyzn widzianych ze względu na płeć jest wciąż niemożliwe o tyle, o ile chodzi o różnice biologiczne, a prawdopodobne, gdy spojrzeć na zmieniającą się rolę i funkcjonowanie kobiety i mężczyzny w społeczeństwie. Piśmiennictwo 1. Mach B.W.: Równość i nierówność społeczna. Encyklopedia Socjologii, Z. Bokszański (red.). Oficyna Naukowa, Warszawa 2000, 331. 2. Bem S.L.: Męskość, kobiecość. O różnicach wynikających z płci. GWP, Gdańsk 2000, 16-17. 3. Wojciszke B.: Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004, 442-444, 444. 4. Mandal E.: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, 37, 73, 106, 105, 444. 5. Wojciszke B. (red.): Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice. GWP, Gdańsk 2002, 49, 127. 6. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach 2000-2009. GUS, Departament Badań Demograficznych, 28 stycznia 2010 r. 7. Kobiety w Polsce. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2007, 9-10. 8. Trwanie życia w 2009 roku. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2010, 24-30. 24-30. 9. Raport o stanie zdrowia Polaków. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego. Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008. 10. Hulewska, A., Ziarko, M.: Zachowania zdrowotne kobiet i mężczyzn – raport z badań. Hulewska A., Ziarko M., Jasielska A. (red.). Interdyscyplinarne studia nad płcią. Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej. Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002, 16. 11. Badania Z. Izdebskiego. TNS OBOP, www.tnsglobal.pl/ 2004-02, 10.04.2010. 12. Leszyk A.: Naciągany problem, Tygodnik Przegląd, www. przeglad-tygodnik.pl/index.php?site=kraj&name=3265, 10.04.2010. 13. Niemiec T. (red.): Raport: zdrowie kobiet w wieku prokreacyjnym 15-49 lat. Polska, UNDP, Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2007, 14, 73-74, 16. 14. Cylkowska-Nowak M.: Edukacja zdrowotna kobiet na temat HIV/AIDS. Studium porównawcze, Pielęg. Pol., 2005, 2, 20, 216-218. 15. Łaciak B.: Obyczaje dotyczące ciała w Polsce okresu transformacji. W: Praktyki cielesne, J.M. Kurczewski, B. Łaciak, A. Herman, D. Dzido, A. Suflida (red.). Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2006, 74-75, 79-81, 84-86. 16. Russo N.F., Green B.L.: Kobiety a zdrowie psychiczne. Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenia na różnice, B. Wojcieszke (red.). GWP, Gdańsk 2002, 308-309. 17. Czapiński J.: Zdrowie – objawy psychosomatyczne. Diagnoza społeczna 2009. W: Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.). Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, 186. 18. Fillmore K.M., Golding J.M., Leino E.V. et al.: Patterns and trends in women’s and men’s drinking. Gender and Alcohol: Individual and Social Perspectives, R.W. Wilsnack, S.C. Wilsnack (ed.). New Brunswick 1997, 21-48. 19. PARPA, www.parpa.pl/index.php?option=com_content...id, 10.04.2010. 20. Czapiński J.: Cechy osobowości i styl życia. Zachowania autodestrukcyjne. Diagnoza społeczna 2009. W: Warunki i jakość życia Polaków, J. Czapiński, T. Panek (red.). Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009, 210, 208. 21. Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza społeczna 2005. Warunki i jakość życia Polaków. Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania, Warszawa 2006, 25. 22. Statystyka – samobójstwa 2009. Policja.pl. http://www.policja. pl/portal/pol/4/326/?poz=12&update=1, 10.12.2010. Zdrowie kobiet i mężczyzn – wybrane aspekty społeczne i medyczne 23. Wycisk J.: Czy samozniszczenie ma płeć? Autodestruktywne zachowania kobiet i mężczyzn. Interdyscyplinarne studia nad płcią. Od polaryzacji płciowej ku depolaryzacji rodzajowej, A. Hulewska, M. Ziarko, A. Jasielska (red.). Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2002, 73. 24. Taranowicz I.: Zdrowie i sposoby radzenia sobie z jego zagrożeniami. Analiza socjologiczna. Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2010, 249-262. 25. Obuchowicz A.: Epidemiologia nadwagi i otyłości – narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży. Endokr. Otyłość Zaburzenia Przemiany Materii, 2005, 1, 3, 11. 26. Derczyński W.: Postawy i zachowania konsumenckie. Wartości, praca, zakupy… O stylach życia Polaków, M. Falkowska (red.). CBOS, Warszawa 1997, 242-250. 27. Kowalski M.: Obraz telewizyjny jako przestrzeń kultury zdrowia. M. Kowalski, M. Dróżdż, Przemoc i zdrowie w obrazach telewizyjnych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008, 94-95. 28. Bawa S.: Nadmierna konsumpcja żywności, szczególnie wysoce przetworzonej a powstawanie chorób cywilizacyjnych, www.ekoedu.uw.edu.pl/download/wyklady/2007/SBawa.doc, 15.01.2009. 29. Piekut M., Laskowski W.: Zaspokajanie potrzeb żywnościowych w różnych typach gospodarstw domowych – przyczyny niewłaściwego żywienia. Pediat. Współcz., 2004, 6, 2, 210-216. 30. Pilska M., Jeżewska-Zychowicz M.: Psychologia żywienia: wybrane zagadnienia. SGGW, Warszawa 2008. 31. Wycisk J., Ziółkowska B.: Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia – jak pomóc nastolatkom w szkole. Wydawnictwo Difin, Poznań 2009. 32. Ziółkowska B.: Uwarunkowania gotowości organizmu do reagowania zaburzeniami jedzenia w sytuacjach trudnych. Czas. Psych., 1998, 4, 2, 136-145. 17 33. Ziółkowska B., Weber M.: Czynniki psychologiczne jako determinanty sposobu żywienia. W: Żywienie a zdrowie publiczne, J. Gawęcki, W. Roszkowski (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. 34. Leicester M.: Two decades of feminist though today – and beyond, Int J of Lifelong Education, 2000, 20. 35. Reid E.: HIV and Development: learning from others. AIDS as a Gender Issue: psychological issues (ed.) L. Sherr, C. Hankins, L. Bennett, London 1996. 36. http:/www.nauka.gov.pl/szkolnictwo-wyzsze/danestatystyczne-o-szkolnictwie-wyzszym, 5.01.2011. 37. Nutbeam D.: Health Literacy as a Public Health Goal: a Challenge for Contemporary Health Education and Communication Strategies into the 21st Century, Health Promotion International, 2000, 15, 1, 260. 38. Cylkowska-Nowak M., Pajko J.: Alfabetyzm zdrowotny mieszkańców dużego miasta – wyniki badania pilotażowego, Pol. Prz. Nauk o Zdrowiu, 2009, 1, 18-27. 39. Czapiński J., Panek T. (red.): Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa 2009. 40. Łuszczyńska A.: Otyłość i nadwaga. W: Katastrofy i zagrożenia we współczesnym świecie, W. Baturo (red.). PWN, Warszawa 2008. 41. WHO. Gender Analysis in Health: a review of selected tools. Geneva 2002. Adres do korespondencji: Zakład Edukacji ul. Bukowska 70, pok. 113 60-812 Poznań
