Orzekanie o długotrwałej niezdolności do pracy w związku z
advertisement
Prace Gronowska ZOryginalne i wsp. Orzekanie o długotrwałej niezdolności do pracy w związku z deportacją do ZSRR ... 63 Orzekanie o długotrwałej niezdolności do ­pracy w związku z deportacją do ZSRR w opinii osób ­deportowanych Medical certification of long – lasting work disability in connection with the deportation to the USRR in the opinion of the deported people Zofia Gronowska 1/, Anna Wilmowska-Pietruszyńska 2/ 1/ 2/ ZUS Oddział w Szczecinie Szkoła Zdrowia Publicznego CMKP w Warszawie Streszczenie Summary Zgodnie z ustawą o kombatantach z dnia 24.01.1991 osoby deportowane do ZSRR w latach 1939-1956 mogą ubiegać się o świadczenie rentowe z tego tytułu. In accordance to the act of 24.01.1991 the people deported to the USRR in the years 1939-1956 can apply for relevant pensions. W badaniu ankietowym osoby deportowane przedstawiły swoje opinie o aktualnym systemie przyznawania świadczeń rentowych w związku z doznanymi represjami realizowanym przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. System ten generalnie jest odbierany jako system rekompensat. In the survey that was carried out the deported presented their opinions on the current system of relevant pensions paid by the Social Insurance Department (ZUS) in connection with the repressions these people had undergone. Generally this system is considered as ­compensatory system. Key words: deportation, pensions, opinion Słowa kluczowe: deportacja, renta, opinia © Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): 63-66 Adres do korespondencji / Address for correspondence www.ol.21net.pl e- mail: [email protected] Nadesłano: 09.05.2008 Zakwalifikowano do druku: 03.08.2008 Wstęp Zdominowany przez kryzysy polityczne, społeczne, ekonomiczne i narodowościowe, wieloletnie działania wojenne o zasięgu ogólnoświatowym wiek XX przyniósł zagładę wielu milionów ludzi, a kolejne miliony doznały ciężkich, często nieodwracalnych, postępujących w miarę upływu czasu uszczerbków w zdrowiu psychicznym i fizycznym oraz drastycznego pogorszenia sytuacji ekonomicznej z powodu stosowanych represji także na osobach cywilnych. Również Polski nie ominęły kryzysy i działania wojenne, których skutki odczuwa nasze społeczeństwo do dnia dzisiejszego. Jednym z problemów następstw ekstremalnych działań wobec ludności polskiej w czasie II wojny światowej były masowe deportacje ze wschodnich terenów II Rzeczypospolitej Polskiej przyłączonych do ZSRR po ich aneksji 17 września 1939 roku. W głąb ZSRR w latach 1940-1941 deportowano setki tysięcy obywateli polskich, z których ci co przeżyli, powrócili do Polski po podpisanym w 1946 r. i 1956 r. między rządami Polski i ZSRR porozumieniu o repatriacji [1,2]. Zmiana polityki państwa wobec osób deportowanych do ZSRR spowodowała uchwalenie ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego. Zgodnie z ustawą o kombatantach za inwalidztwo pozostające w związku z pobytem na przymusowym zesłaniu lub deportacji do ZSRS uważa się inwalidztwo będące następstwem zranień, kontuzji bądź innych obrażeń lub chorób pozostających w związku z tym pobytem[6]. W myśl art. 12 ust. 4 ustawy o kombatantach związek zranień, kontuzji bądź innych obrażeń lub chorób z pobytem w miejscach, o których mowa wyżej, a także związek niezdolności do 64 pracy z takim pobytem od 1 września 1997 r. ustala lekarz orzecznik ZUS. Zmiana tej ustawy przepisami z dnia 24 kwietnia 1997 r. w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 28 czerwca 1996r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym ułatwiła drogę do ubiegania się o świadczenie rentowe w związku z deportacją [7]. Podstawą uzyskania renty z tego tytułu jest między innymi orzeczenie lekarza orzecznika ZUS o częściowej lub całkowitej niezdolności do pracy w związku z deportacją bowiem świadczenia pieniężne (renty inwalidzkie) dla inwalidów wojennych, kombatantów i osób represjonowanych uzależnione od inwalidztwa (niezdolności do pracy) tych osób są realizowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Natomiast rolą administracji ZUS jest stwierdzenie odpowiednich faktów prawnych i określenie związanych z nimi uprawnień do tych świadczeń rentowych. Instytucja ta jest w swoich decyzjach związana prawem i nie może swobodnie brać pod uwagę żadnych dodatkowych okoliczności poza określonymi w ustawach [5]. Cel pracy W pracy przedstawiono ocenę aktualnego systemu przyznawania rent w związku z deportacja przez osoby deportowane i ubiegające się o świadczenia rentowe i propozycje jego zmian. Materiał i metoda Przeprowadzono badanie ankietowe wśród osób deportowanych do ZSRR w latach 1940-1956, ubiegających się o rentę w związku z deportacją w okresie od 1 stycznia 1998 r. do 30 września 1998 r. Badanie to przeprowadzono w okresie od grudnia 2003 r. do marca 2004 r. Z uwagi na obawy, że prowadzone badanie może mieć na celu weryfikację świadczeń rentowych w związku z deportacją, zarówno badani jak i ankieterzy zastrzegli sobie pełną anonimowość. Ankieta była dobrowolna i nie zawierała danych osobowych. Rozprowadzana bezpośrednio przez ankieterów, również byłych deportowanych do ZSRS, którzy podjęli się tej roli, oraz przez autorkę tej pracy i wypełniana w ich obecności poza terenem ZUS, w miejscu zamieszkania badanych. Z 350 ankiet uzyskano 299 wypełnionych. Pytania zawarte w ankiecie były sformułowane tak, aby możliwa była ocena różnych sfer życia respondentów: między innymi pytania dotyczyły –przyczyn ubiegania się o rentę w związku z deportacją, –znajomości aktualnie obowiązujących zasad przyznawania rent w związku z deportacją, Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): 63-66 –propozycji zmian w aktualnie obowiązujących zasadach przyznawania świadczeń związanych z deportacją, które mogłyby wpłynąć, zdaniem ankietowanych, pozytywnie na przyznawanie świadczeń rentowych z tego tytułu. Pytania w ankiecie miały charakter zamknięty, półotwarty i otwarty pozwalający na pełną wypowiedź ankietowanych. Zebrany materiał poddano analizie komputerowej i opracowaniu statystycznemu. Wyniki badania Wśród osób ankietowanych przeważały kobiety – 197 (65,8 %). Mężczyźni – 102 stanowili 34,2% ogółu osób ankietowanych. Jeżeli chodzi o wiek to największy odsetek osób ankietowanych stanowiły osoby w wieku 59-68 lat – 161 (54,0%) oraz w wieku powyżej 68 roku życia –112 (37,3%). Większość badanych była mieszkańcami miast wojewódzkich – 143 (48,0%). W innych miastach mieszkało 106 (35,5%) osób, a na wsi – 50 (16,5%) respondentów. Jedno z pytań dotyczyło przyczyn, które skłoniły osoby badane do ubiegania się o świadczenie rentowe w związku z deportacją. Uwzględniono pięć możliwości: a. względy zdrowotne; b. zadośćuczynienie za krzywdę; c. wyżej wymienione (względy zdrowotne plus zadośćuczynienie za krzywdę); d. nie umiem powiedzieć; e. inne. 195 osób, czyli (65%) ankietowanych, jako przyczynę ubiegania się o rentę w związku z deportacją wymieniło punkt C łączący w sobie względy zdrowotne i zadośćuczynienie za krzywdę, u 93 badanych (31%) główną przyczyną wszczęcia omawianego postępowania rentowego były względy zdrowotne. Tylko czterech badanych (1,7%) nie podało przyczyny. Otwartego punktu piątego nie wymieniła żadna osoba spośród ankietowanych (tab. I). Tabela I. Struktura osób badanych według przyczyny ubiegania się o rentę w związku z deportacją i płci Przyczyna mężczyźni kobiety ogółem n n n Względy zdrowotne 29 Zadośćuczynienie za krzywdę 1 Wszystkie wyżej wymienione 71 Nie umiem powiedzieć 1 Ogółem 102 % % % 28,04 64 32,5 93 31,0 0,98 6 3,0 7 2,3 70,0 124 63,0 195 65,0 0,98 3 1,5 4 1,7 100 197 100 299 100 Gronowska Z i wsp. Orzekanie o długotrwałej niezdolności do pracy w związku z deportacją do ZSRR ... W poszczególnych kategoriach przyczyn ubiegania się o rentę w związku z deportacją przeważały osoby z wykształceniem podstawowym (tab. II). Względy zdrowotne Zadość uczynienie Wyżej wymienione Brak zdania Razem Wyższe Niepełne wyższe Ogólnokształcące Średnie zawodowe Wykształcenie Zasadnicze zawodowe Podstawowe Tabela II. Struktura osób badanych według przyczyn ubiegania się o rentę w związku z deportacją i ich wykształcenie w % 58,0 7,5 21,5 4,0 1,0 8,0 71,0 29,0 48,0 9,7 20,5 4,1 8,2 9,5 50,0 25,0 25,0 100 100 100 100 Poziom wiedzy na temat aktualnych zasad przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją wśród osób badanych przedstawiał się następująco: 160 osób (53,0%) w badanej grupie podawało znajomość zasad przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją, w tym 59 (58,0%) mężczyzn i 101 (51,5%) kobiet. Nie znało zasad przyznawania świadczeń rentowych 40 (39,1%) mężczyzn i 91 (46,0%) kobiet. Nie uzyskano odpowiedzi od 8 (2,7%) osób ogółu badanych. Największy stopień znajomości zasad przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją stwierdzono w grupie badanych z wykształceniem wyższym (ryc. 1) oraz wśród mieszkańców miasta wojewódzkiego 72 (45,0% ) osoby (tab. III). 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 mężczyżni 10 kobiety 0 podstawowe zasadnicze średnie zaw. ogólnokszt. półwyższe wyższe Ryc. 1. Struktura osób badanych znających zasady przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją według wykształcenia i płci w % W badanej grupie 25% ankietowanych wyraziło swoje niezadowolenie z obowiązującego aktualnie systemu przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją. Osoby te postulowały zastąpienie obecnego systemu obligatoryjnym systemem odszkodowawczym, 65 Tabela III. Struktura osób badanych znających zasady przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją według miejsca zamieszkania i płci Miejsce zamieszkania mężczyźni kobiety ogółem n n n Miasto woj. Miasto inne Wieś Ogółem 31 52,5 41 40,5 16 27,0 50 49,5 12 20,5 10 10 59 100 101 100 % % % 72 45,0 66 41,0 22 14,0 160 100 pod postacią świadczenia odszkodowawczego dla wszystkich deportowanych. Wysokość renty powinna być uzależniona od czasu trwania deportacji osoby ubiegającej się o świadczenie rentowe. Świadczenie to powinno mieć charakter odszkodowania jak mówią sami deportowani: „za gorycz poniżeń, upokorzeń, poniewierkę, głód i chłód, cierpienie za Ojczyznę, bo zaliczono nas do wrogów i wysłano na Sybir, na zagładę”. Badanie i orzekanie niezdolności do pracy w związku z deportacją przez lekarza orzecznika ZUS uważają za zbędne. W opinii tych osób aktualnie obowiązujący system przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją jest dla społeczności deportowanych niesprawiedliwy i upokarzający. Najczęściej wysuwane zarzuty to: 1. brak znajomości tematyki deportacji i związanych z nią zagrożeń przez lekarzy orzeczników co w konsekwencji nasila trudności w zrozumieniu osoby deportowanej, 2. trudności w obiektywnej ocenie stanu zdrowia i upośledzenia funkcji organizmu w następstwie deportacji, a więc w wydaniu obiektywnego orzeczenia. Sami deportowani piszą: „u ludzi obecnie w wieku 70-80 lat nie można jednoznacznie określić, które choroby powstały w wyniku deportacji”, 3. poczucie krzywdy i braku sprawiedliwości u tych deportowanych, u których lekarz orzecznik nie stwierdził niezdolności do pracy w związku z deportacją w stosunku do innych zesłanych, u których orzeczono omawianą niezdolność do pracy pomimo, że jedni i drudzy przebywali w skrajnie złych warunkach, głodowali, byli zmuszani do ciężkiej pracy fizycznej i chorowali w tym okresie na te same choroby. Także krzywdy wynikającej z faktu, że osoby nierzadko o krótszym okresie deportacji, lub które nie były przymuszane do niewolniczej pracy oraz czynne zawodowo w dniu badania, otrzymały orzeczenie o niezdolności do pracy w związku z deportacją (dotyczy to głównie osób urodzonych na deportacji). 66 Orzecznictwo Lekarskie 2008, 5(2): 63-66 W omawianej grupie badanych przeważały osoby z wykształceniem podstawowym i średnim (tab. IV) mieszkające w mieście wojewódzkim (61%) i mające 59-68 lat w dniu badania. Tabela IV. Struktura osób badanych proponujących zmiany w systemie przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją według wykształcenia i płci Wykształcenie mężczyźni kobiety ogółem n % n % n % Podstawowe Zasadnicze Średnie Niepełne wyższe Wyższe Ogółem 9 5 10 1 7 32 28,5 16,0 29,0 3,0 23,5 100 17 1 17 2 6 43 40,0 2,0 40,0 4,0 14,0 100 26 6 27 3 13 75 35,0 8,0 35,0 4,0 18,0 100 Niezwykle trudno jest ustalić związek między aktualnym stanem zdrowia i upośledzeniem funkcji organizmu powodującym niezdolność do pracy, a zranieniami, kontuzjami i chorobami przebytymi w czasie deportacji, która zakończyła się ponad 50 lat przed datą badania, gdyż osoby ubiegające się o rentę w związku z deportacją najczęściej były czynne zawodowo po powrocie do kraju i aktualnie mają uprawnienia emerytalne (w badanej grupie stanowiły one 60%) [3,4]. W przypadku osób deportowanych prawo wymusza konieczność ustalenia niezdolności do pracy zarobkowej jako warunku przyznawania świadczeń o charakterze wybitnie odszkodowawczym. Omówienie Brak rzetelnej informacji o celu deportacji lub zesłania do gułagów wśród lekarzy orzekających skutkował nieznajomością tematu i często brakiem zrozumienia zachowań badanych [3]. Osoby represjonowane, ubiegające się o rentę z tego tytułu, czuły się upokorzone koniecznością poddania się badaniu przez lekarza orzecznika. Niektóre, podawane przez badanych szczegóły znęcania się nad nimi fizycznego i psychicznego (gwałty, pobicia, groźby odebrania życia osobie deportowanej lub członkowi jej rodziny) były tak drastyczne, że trudno im było zachować spokój w czasie badania. Upływ czasu nie był w stanie zatrzeć takich wspomnień. Jako główną przyczynę ubiegania się o rentę w związku z deportacją 195 (65%) osób ankietowanych wymieniło punkt C łączący w sobie względy zdrowotne i zadośćuczynienie za krzywdę. Sugeruje to traktowanie ubiegania się o rentę w związku z deportacją jako o świadczenie o charakterze odszkodowawczym. Niewystarczająca wydaje się znajomość zasad przyznawania świadczeń rentowych w związku z deportacją (tylko 53% ankietowanych deklarowało znajomość tych zasad). Znajomość omawianych zasad wydaje się łączyć z wykształceniem ankietowanych. W grupie tej przeważały osoby z wykształceniem wyższym i średnim. Rezygnację z badania i orzekania niezdolności do pracy w związku z deportacją przez lekarza orzecznika ZUS i zmianę systemu odszkodowawczego postulowały w większości osoby z wykształceniem podstawowym i średnim. W obu omawianych przypadkach przeważali mieszkańcy miasta wojewódzkiego co niewątpliwie wiąże się z lepszym ich dostępem do informacji [3]. Wnioski 1. W opinii badanych osób deportowanych aktualny system nie spełnia ich oczekiwań ponieważ nie jest w pełni systemem odszkodowawczym za doznane cierpienia. 2. U osób, którym nie orzeczono niezdolności do pracy w związku z deportacją budzi to rozgoryczenie i poczucie krzywdy. 3. Należy rozważyć czy nie bardziej obiektywne i sprawiedliwe społecznie byłoby wdrożenie ujednoliconego systemu odszkodowawczego dla wszystkich represjonowanych. Systemu opracowanego we współpracy odpowiednich resortów państwowych i samych represjonowanych. Piśmiennictwo 1. Ciesielski S, Hryciuk G, Srebrakowski A. Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny światowej Prace Historyczne XII. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994, 28,29,49,61. 2. Czerniakiewicz J. Przemieszczenia ludności polskiej z terenów przyłączonych do ZSRR po 17 września 1939 r. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Centrum Badań Wschodnich, Warszawa 1992: 4-9. 3. Gronowska Z. Następstwa Zdrowotne i społeczne przebytej deportacji do ZSRR w latach 1940-1956 w świetle orzeczeń lekarskich ZUS i badań ankietowych. Akademia Medyczna w Poznaniu, Katedra Medycyny Społecznej, praca doktorska, Poznań 2005; 88-96. 4. Rojan B., Wilmowska A. Orzecznictwo w sprawach dotyczących kombatantów oraz niektórych osób będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego. Materiały własne ZUS. 5. Wilmowska-Pietruszyńska A. Orzecznictwo lekarskie dla lekarzy i studentów wydziałów lekarskich i wydziałów lekarsko-stomatologicznych. Wyd URBAN & PARTNER Wrocław 2001. 6. Ustawa z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (Dz. U. Nr 97 ). 7. Ustawa z dnia 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i ubezpieczeniu społecznym (Dz. U. Nr 100, poz. 461).
