„Zagrożenia współczesnego fundamentalizmu religijnego”

„Zagrożenia współczesnego
fundamentalizmu religijnego”
Justyna Chodorowska 2b
Zespół Szkół Elektronicznych
i Ogólnokształcących
„Fundamentalizm jest takim zaangażowaniem w pewną prawdę,
które czyni zbędnym pytanie o jakąkolwiek inną prawdę”
Ks. T. Węcławski
Przystępując do omówienia zagadnień odnoszących się do zagrożeń fundamentalizmu
religijnego, należy przedstawić definicję tego pojęcia. Fundamentalizm określić można jako
stanowcze i bezkompromisowe wyznawanie jakiejś idei, która opiera się na przekonaniu, że
racje innych osób nie mają prawa istnienia. Fundamentalizm będzie to pewnego rodzaju styl
myślenia, którego zwolenników cechuje wiara w określone zasady, mające nadrzędny i niekwestionowany autorytet. Fundamentalizm kojarzony jest przede wszystkim z religią, jednak
charakteryzujący go autorytaryzm występuje także w doktrynach politycznych. 1
Nieco inaczej zdefiniować należy fundamentalizm religijny. Ten rodzaj fundamentalizmu odnosić się będzie do postaw i koncepcji, a także ideologii ruchów odnowy religijnej.
Przede wszystkim polegać będzie na przekonaniu żarliwych wyznawców jakiejś religii, że
wola Boga stanowi nakaz określonych zachowań, obowiązujący wszystkich wyznawców danej religii. Fundamentalizm nie jest jednak ideologią jednolitą. Większość jego form odrzuca
fundamentalizm liberalny. Religijna odmiana fundamentalizmu nie musi uderzać w porządek
polityczny oraz społeczny w państwie. Jako przykład można podać tu amerykańskich Amiszów. Postrzegając zepsucie sfery publicznej w kraju, tworzą na jej marginesie enklawy,
w których jako wspólnota osób wierzących budują prawidłowe według nich relacje, opierające się na boskich nakazach.2
Samo słowo fundamentalizm kojarzone jest przede wszystkim z kulturą i językiem
arabskim. Nie mniej jednak pojęcie to jest stosunkowo nowe i pierwotnie nie można było go
odnaleźć w tej kulturze. Zaczerpnięte zostało ono z języków europejskich, obecnie występuje
prawie we wszystkich językach. Przykładowo w języku francuskim fundamentalizm określany jest za pomocą dwóch pojęć: integryzm – oznacza odrzucenie wszelkich innowacji, które
1
B. Kobzarska-Bar, Fundamentalizm religijny muzułmańskich organizacji terrorystycznych a stan zagrożenia w
Europie, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2014, vol. 8, nr 1, s. 167.
2
Ibidem, s. 167-168.
2
pojawiły się w islamie, oraz islamizm – to proces dążenia do rozwiązywania problemów
w społeczeństwie za pomocą religii.3
Warto w tym miejscu przytoczyć również wyjaśnienie omawianego zjawiska, przedstawione w Nowej Encyklopedii Powszechnej PWN. Zgodnie z tą definicją, „fundamentalizm
to ogólna nazwa ruchów religijnych uznających nadrzędną wartość ruchów religijnych i niechęć do wszelkich zmian odczuwanych jako naruszenie tożsamości wyznaniowej, nastawiony
negatywnie do tendencji modernistycznych; w islamie XX w. określa się tradycjonalizm muzułmański, który przeciwstawia się tendencjom reformatorskim w islamie; głównym dążeniem
muzułmańskich ruchów fundamentalistycznych jest oparcie państwa na prawie islamu”.4
Jak zostało już wspomniane, w dzisiejszych czasach pojęcie fundamentalizmu religijnego odnosi się przede wszystkim do religii islamu. Występuje również na gruncie innych
religii, jednak właśnie w odniesieniu do państw muzułmańskich możemy mówić o skrajnym
fundamentalizmie religijnym, który stanowić może zagrożenie dla bezpieczeństwa we współczesnym świecie. Wskazać można na kilka cech, którymi charakteryzuje się muzułmański
fundamentalizm religijny:
– powrót do źródeł religii – należy odrzucić wszelkie reformy i powrócić do pierwotnego
kształtu religii;
– duma z przeszłości i wychwalanie dawnych wartości;
– upolitycznienie religii (w przypadku islamu to zasadnie jest dość proste, z uwagi na to, że
islam jest religią zarówno państwa, jak i prawa);
– nastawienie przeciwko zachodnim cywilizacjom, głównie do Ameryki oraz Izraela.5
Okresem intensywnego kształtowania się islamskiego fundamentalizmu był wiek XX.
Już w latach 20-tych można wskazać na powstanie pierwszych ugrupowań fundamentalnych,
posiadających charakter partii politycznych, które opierały się na prawie islamu. Arabscy moderniści wielokrotnie wzorowali się na kulturze państw zachodnich, a zachodzące zmiany
często wprowadzane były pod naciskiem tych właśnie państw. Ta modernizacja doprowadziła
do kryzysu kulturowego w społeczeństwach muzułmańskich. Obowiązujące od wieków zasady zostały zachwiane, podobnie jak muzułmańskie obyczaje czy wzory zachowań. Muzułma-
3
J. Danecki, Podstawowe informacje o islamie, t. II, Warszawa 1997, s. 126.
J. Kaczmarek, Problemy współczesnego świata. Terroryzm i konflikty zbrojne a fundamentalizm islamski,
Wrocław 1999, s. 64.
5
E. Wnuk-Lisowska, Fundamentalizm i dżihad. Groźna twarz islamu [w:] Religie a wojna i terroryzm, J. Drabina (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Studia Religiologica, z. 36, Kraków 2003, s. 115-116.
4
3
nie zostali zmuszeni do życia pomiędzy moralnością tradycyjną oraz nowoczesną. Uznano, że
odwieczna kultura islamu została zlekceważona i odrzucona.6
Wraz z następującymi zmianami w dziedzinie ekonomii i w społeczeństwie, wzrastała
wśród wyznawców islamu pewność siebie i przekonanie o wyższości własnej kultury. Państwa muzułmańskie zaczęły sprzeciwiać się gospodarczej i politycznej ekspansji Zachodu.
Z czasem celem islamistów stała się chęć przywrócenia jedności świata muzułmańskiego, aby
w końcu zbudować globalne „Państwo Boga”. Doszło wówczas do połączenia się dwóch
istotnych elementów, jakimi są religia oraz fundamentalizm (będący ideologią polityczną).
Podstawowym jego celem jest odrzucenie wszelkich zjawisk, które pojawiły się w wierze,
a nie funkcjonowały w niej pierwotnie. Islam, który powróci do czystego kształtu jest według
fundamentalistów doskonały.7
Fundamentalizm religijny w najsilniejszy sposób zaznacza się w państwach Bliskiego
Wschodu i Afryki Północnej. Stanowi naturalną reakcję społeczeństwa na wcześniejsze narzucanie im wzorców chrześcijańskich przez Zachód a tym samym uciskania kultury rdzennej. Przejawem buntu jest możliwość ukierunkowania gniewu, który wynika z ciężkich warunków życia oraz braku perspektyw dla młodych. Poczucie poniżenia oraz frustracji często
pcha młodych ludzi do radykalnego islamu, dzięki któremu chcą wyjść ze społecznego marginesu. Fundamentalizm daje im przede wszystkim oparcie we wspólnocie religijnej, wskazuje także źródła zagrożenia dla religii.8
Głównym celem fundamentalistów jest ustanowienie „władzy Boga”, chcą oni zbudować światowe państwo muzułmańskie, w którym jedynym obowiązującym prawem będzie
muzułmańskie prawo religijne. Są oni przekonani, że ich religia jest uniwersalna i powinna
być wyznawana przez wszystkich ludzi na świecie. Ich zdaniem, obejmuje ona nie tylko życie
społeczne, ale także stosunki międzynarodowe. Swój bunt fundamentaliści kierują przeciwko
własnemu państwu, ale także i przeciwko globalnemu porządkowi. Mobilizują ludzi do buntu
przeciwko zachodnim zasadom, prawom człowieka oraz demokracji. Dokonują rozróżnienia
na wierzących, czyli ich samych, oraz niewierzących, których traktują jako wrogów. 9
Zjawisko upolitycznienia islamu prowadzi do różnego rodzaju zagrożeń, m.in. do
wojny cywilizacji zachodniej i islamskiej, wojny o charakterze światopoglądowym. Należy
jednak podkreślić, że fundamentalizm nie stanowi jedynie konfliktu pomiędzy religiami. Stanowi również spór między różnymi koncepcjami państwa oraz ładu społecznego. Cywilizacja
6
D. Duda, Terroryzm islamski, Wrocław 2003, s. 73-74.
G. Sznajder, Terroryzm i fundamentalizm islamski. Piętno współczesnego świata?, s. 9-10.
8
B. Kobzarska-Bar, op. cit., s. 172.
9
G. Sznajder, op. cit., s. 9-10.
7
4
zachodnia podczas różnych etapów rozwoju nauczyła się, jak odróżniać politykę od religii.
W cywilizacji muzułmańskiej nadal nie funkcjonuje takie rozróżnienie. Ruchy fundamentalistyczne, które działają w islamskim świecie, za swój nadrzędny obowiązek religijny uznają
konfrontację wartości zachodnich i muzułmańskich. Islamiści uważają, że obowiązkiem dobrego muzułmanina jest walka dla zwycięstwa Allaha, nieważne jakimi metodami. Ich główny cel to zaprowadzenie na świcie islamskiego porządku.10
Islamski fundamentalizm religijny utożsamiany jest również z międzynarodowym
terroryzmem. Samo pojęcie terroryzmu jest niezwykle trudne do zdefiniowania, szacuje się,
że można w literaturze przedmiotu znaleźć nawet 200 definicji tego pojęcia. Ogólnie rzecz
biorąc, terroryzm charakteryzować się będzie użyciem siły, przemocą, strachem, groźbami
oraz wymuszeniami uległości. Jedną z cech współczesnego terroryzmu jest właśnie fundamentalizm religijny, który utożsamiany jest przede wszystkim z terroryzmem islamskim. Religijne motywacje nie pozostawiają miejsca na wątpliwości co do słuszności sprawy, nabiera
ona charakteru świętego, wręcz prawdy objawionej. Konsekwencja takiego działania jest prosta: wszelkie formy i metody walk stają się usprawiedliwione świętością sprawy. Współcześni
terroryści nie stawiają przed sobą już tylko celów politycznych. Dążą przede wszystkim do
zburzenia istniejącego porządku świata i stworzenia globalnej wspólnoty wiernych.11
Warto w tym miejscu podkreślić, że świadomość wyznawców islamu kształtowana
jest nie tylko poprzez nurt radykalnego fundamentalizmu. Zarówno radykalizm, jak i terroryzm muzułmański nie stanowią głównej i dominującej doktryny religijnej islamu. W Koranie
można znaleźć wiele odniesień do współżycia pokojowego, np. „O wy, którzy wierzycie!
Chodźcie w pokoju wszyscy” (Koran, sura II, 208). Znaleźć można również zakaz wojny ofensywnej: „Zwalczajcie na drodze Boga tych, którzy Was zwalczają, lecz nie bądźcie najeźdźcami. Zaprawdę Bóg nie miłuje najeźdźców” (Koran, sura II, 190-191).
Podsumowując należy zauważyć, że radykalne ideologie stanowić mogą groźbę dla
ładu społecznego we współczesnym świecie. Naprawdę groźne stają się te ideologie, których
wyznawcy uciekają się do użycia przemocy. Jako czynniki sprzyjające radykalizacji procesu
islamizacji wskazać można kryzys tożsamości muzułmańskiej, poczucie nierównego traktowania i dyskryminacji, postrzeganie przez wyznawców islamu postępowania krajów zachod-
10
11
E. Wnuk-Lisowska, op. cit., s. 111-115.
G. Sznajder, op. cit., s. 5.
5
nich (w tym europejskich) jako anty muzułmańskiego. Przykładem takie postępowania może
być interwencja państw zachodnich w Iraku czy Afganistanie.12
Wśród najbardziej aktualnych wydarzeń związanych z obecnością fundamentalizmu
religijnego we współczesnym świecie wskazać można atak na redakcję francuskiego tygodnika Charlie Hebdo, który miał miejsce 7 stycznia 2015 r. Śmierć poniosło wówczas 12 osób,
a zamachowcami byli wyznawcy radyklanego islamu. Powodem ataku były publikacje w tym
satyrycznym piśmie, przedstawiające m.in. karykatury Mahometa. Z całą pewnością jest to
przejaw tego, że nie można czuć się bezpiecznie w czasach, kiedy fundamentalizm religijny
przybiera coraz bardziej ekstremalne postaci. Należy również podkreślić, że coraz częściej
dochodzi do konfliktów pomiędzy państwami cywilizacji zachodniej a światem islamu. Niejednokrotnie kwestie związane z religią stawały się przyczyną konfliktów o charakterze
zbrojnym. Myślę, że biorąc pod uwagę aktualną sytuację na świecie, do walk na takim tle
dochodzić może coraz częściej. Na zakończenie powyższych rozważań warto przytoczyć
myśl francuskiego publicysty Joan Francois Revel’a „Fundamentalizm jest najniebezpieczniejszym wyzwaniem dla zachodniej demokracji od czasu upadku światowego komunizmu”.
Współczesny cywilizowany świat powinien zadać sobie pytanie, co zrobić, aby uchronić
przez atakami i upadkiem zachodnie wartości, sposób życia i postępowania w czasach, gdy
świat stoi przez realnym zagrożeniem unicestwienia.
12
M. Adamczuk, Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagrażające bezpieczeństwu w Europie, Bezpieczeństwo
narodowe, nr I-2011 (17), s. 69 i nast.
6
Wykaz literatury
1. Adamczuk M., Rodzimy terroryzm jako zjawisko zagrażające bezpieczeństwu w Europie,
Bezpieczeństwo narodowe, nr I-2011 (17).
2. Danecki J., Podstawowe informacje o islamie, t. II, Warszawa 1997.
3. Duda D., Terroryzm islamski, Wrocław 2003.
4. Kaczmarek J., Problemy współczesnego świata. Terroryzm i konflikty zbrojne a fundamentalizm islamski, Wrocław 1999.
5. Kobzarska-Bar B., Fundamentalizm religijny muzułmańskich organizacji terrorystycznych a
stan zagrożenia w Europie, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego 2014, vol. 8, nr 1.
6. Sznajder G., Terroryzm i fundamentalizm islamski. Piętno współczesnego świata?
7. Wnuk-Lisowska E., Fundamentalizm i dżihad. Groźna twarz islamu [w:] Religie a wojna i
terroryzm, Drabina J. (red.), Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Studia Religiologica, z. 36, Kraków 2003.
7