143Czym jest fundamentalizm

CZYM JEST FUNDAMENTALIZM?
1. 1. Pojęcie fundamentalizmu.
Po raz pierwszy nazwy „fundamentalista” użył w 1920 roku C.L. Laws dla
samookreślenia tych, którzy pragną ratować zagrożone postawy chrześcijaństwa,
przeciw któremu sprzysiągł się nowoczesny świat: pooświeceniowy, liberalny,
zagrażający wierze ojców, sprzyjający moralnemu upadkowi społeczeństwa.
Wcześniej,
bowiem
w
latach
1910-1915
z
inicjatywy
dwóch
pastorów
(baptystycznych) zaczęto wydawać w Stanach Zjednoczonych serię broszur The
Fundamentals, rozdawanych bezpłatnie wśród wiernych. W 1919 roku utworzono
World’s
Christian
Fundamentals
Association
(Światowe
Chrześcijańskie
Stowarzyszenie Fundamentalistyczne)1.
Termin „fundamentalizm” zyskał wielką popularność. Istnieją różnego rodzaju
fundamentalizmy, w zależności od rozmaitych kontekstów kulturowych i religijnych.
Ruchy fundamentalistyczne to nie tylko radykalne formy wyrazu; tworzą je ludzie z
krwi i kości, którzy na różny sposób odwołują się do danej doktryny religijnej lub
świętej tradycji, interpretują je w nowy sposób, a w niektórych przypadkach wręcz
stwarzają na nowo, budując zespół działań kolektywnych. Poza tym ruchy te rodzą się
w ramach wielkich religii światowych, od środowiska chrześcijańskiego (przede
wszystkim protestanckich wspólnot ewangelikalnych) po świat islamski i żydowski,
od hinduizmu po religię sikhów2.
Pod wieloma względami fundamentalizmy prezentują „powrót do politycznej
roli religii”, ponownie mówią o Bogu i uwzględniają jego Słowa w świecie, a także
przypisują duże znaczenia kwestii polityki. Postulują przywrócenie religii jej dawnej
roli głównego czynnika integracji społecznej. Religia przestaje być sferą relatywnie
autonomiczną i oddzieloną od innych dziedzin społecznych; staje się zwornikiem
norm, które powinny się kierować działaniem ludzkich istot we wszystkich
1
2
J. KRACIK, Chrześcijaństwo wobec pokusy fundamentalizmu, Znak 1998, nr 3, s. 5.
E. PACE, P. STEFANI, Współczesny fundamentalizm religijny, WAM, Kraków 2002, s. 21-22.
dziedzinach życia społeczeństwa. Mówiąc o fundamentalizmie trzeba uwzględnić
jeszcze jeden element, a mianowicie konieczność odwoływania się do świętej księgi.
Dopiero właśnie istnienie świętej księgi oraz szczególna więź między wierzącymi a
tym tekstem pozwalają stworzyć bardziej precyzyjny obraz tego ruchu. Z
fundamentalizmem mamy do czynienia wówczas, gdy pojawiają się elementy takie
jak3:
 wiara w zasadę wolności od błędów treści księgi świętej, przyjmowanej
integralnie jako pewien zbiór treści i znaczeń, które nie mogą być dowolnie
selekcjonowane i interpretowane przez ludzki rozum, gdyż w przeciwnym razie
nastąpiłoby wypaczenie samej prawdy, jaką ta księga święta zawiera;
 przyjęcie zasady ahistoryczności prawdy oraz księgi, która ją przechowuje;
ahistoryczność oznacza, ze rozum nie może umieścić przesłania religijnego w
perspektywie historycznej ani też nie powinien nawet podejmować próby
dostosowania go do warunków, zmieniających się wraz z biegiem ludzkich
dziejów;
 przyjęcie zasady wyższości prawa boskiego nad prawem ziemskim; twierdzi się
bowiem, że władza polityczna znajduje swoją legitymację jedynie we władzy
boskiej; zgodnie z tą zasadą uważa się, iż z księgi świętej można wydobyć
integralny model doskonałego społeczeństwa, przewyższającego jakąkolwiek
istniejącą formę wspólnoty międzyludzkiej;
 wiara w możliwość zbudowania „państwa ziemskiego” jako odwzorowania
idealnego modelu społeczeństwa ukazanego w świętej księdze; dokonuje się to
w napięciu między teraźniejszością a przeszłością, gdzie prymat mitu
stworzenia tożsamości danej grupy lub całego narodu pełni rolę potwierdzenia
zarówno absolutnego charakteru systemu wierzeń, do jakiego każdy wierny
powinien przylgnąć, jak i głębokiego poczucia więzi łączącej wszystkich,
którzy do tej tożsamości się odwołują.
Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt, a mianowicie syndrom wroga, często
występujący w
symbolicznym
świecie
ruchów
fundamentalistycznych.
Idea
konieczności obrony i utwierdzenia prawdy absolutnej zawartej w świętej księdze
3
Tamże, s. 27-28.
toruje drogę apokaliptycznej wizji ostatecznego starcia między dobrem a złem. W
takim właśnie świetle interpretuje się konkretną potrzebę społeczną, która pojawia się
w związku z obawą jednostek przed utratą własnych korzeni, zagubieniem
kolektywnej tożsamości. Fundamentalizm dąży do stworzenia na ziemi doskonałego
społeczeństwa; utopia religijna łączy się z chęcią uduchowienia polityki, obdarzenia
jej duszą, usiłując przeciwstawić się upadkom nowoczesnych utopii politycznych, od
komunizmu po liberalizm4.
Pojęcia „fundamentalizm” należy używać w liczbie mnogiej dla uszanowania
specyfiki, różnic, motywów, odmiennych źródeł, celów czy uwarunkowań
cywilizacyjnych, jakie w poszczególnych przypadkach zjawisko to prezentuje. Stąd
możemy mówić raczej o różnych odmianach fundamentalizmu, które wykazują
następujące cechy wspólne5:
 formułowane opinie i sądy podniesione zostają do rangi absolutu i z tego
względu nie podlegają jakiejkolwiek krytyce i dyskusji;
 nie akceptuje się tolerancji;
 ludzi dzieli się na przyjaciół i wrogów;
 fundamentalizm jest zaprzeczeniem demokracji, gdyż ta zakłada wzajemne
poszanowanie racji występujących stron.
Fundamentalizm można określić „jako postawę absolutyzującą te wartości i
sposoby myślenia, które wyrażają agresywne ideologie społeczne, polityczne i rasowe.
Przyjęte w nich wyobrażenia i sposoby argumentacji nie podlegają krytycznemu
sprawdzeniu, a wypływając z wewnętrznych potrzeb zawierają z reguły silny ładunek
emocjonalny”6. Tak rozumiany fundamentalizm oznacza niemożność racjonalnej
akceptacji rzeczywistości, można powiedzieć, że jest on wręcz jej zaprzeczeniem. W
pewnym sensie jest on także ucieczką w to, co proste, przejrzyste i uporządkowane, a
także radykalnie odmienne.
Dzisiaj zjawisko fundamentalizmu często kojarzy się z religią. Wielkie,
uniwersalne religie powołują się na przekazane przez Boga słowo, które stanowi
Tamże, s. 28-30.
S. RUDNIK, Doktrynalne podłoże fundamentalizmu islamskiego, w: A. PAWŁOWSKI (red.), Fundamentalizm
współczesny, Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1994, s. 13.
6
Tamże, s. 13.
4
5
niezbywalną prawdę objawioną. Oczywiście nie oznacza to, że którakolwiek z tych
„religii” jest równoznaczna z religią. Z drugiej strony powoływanie się na prawdę
objawioną, umożliwia wykorzystywanie jej w duchu fundamentalizmu7.
1. 2. Definicja fundamentalizmu Georga Schmida.
Szwajcarski socjolog Georg Schmid podjął jedną z prób zdefiniowania tego
zjawiska. Jego opis został przedstawiony przez księdza Tomasza Węcławskiego,
profesora teologii fundamentalnej, w postaci dwunastu tez, które chciałbym tutaj
przytoczyć8:
1. Fundamentalizm jest takim zaangażowaniem w pewną prawdę, jakie czyni zbędnym
pytanie o jakąkolwiek inną prawdę.
Fundamentaliści nie mają wątpliwości. Stwierdzenie: „ja już wiem, znam prawdę, nie
muszę o nic pytać”, powinno stać się sygnałem, że możemy mieć do czynienia z
zalążkiem fundamentalizmu.
2. Fundamentaliści odrzucają fundamentalizm jako postawę powszechną.
Każdy fundamentalizm (chrześcijański, muzułmański, sikhijski, buddyjski, hinduski)
ma swoje szczególne cechy. Jego wyznawcy nie chcą poznawać innych sposobów
wierzenia i postrzegania świata. Żaden pogląd, który jest im obcy, nie może, według
nich, być prawdziwy. Dlaczego? Dlatego, że jest inny, z zasady nie może być więc
prawdziwy. Fundamentalista jest całkowicie przekonany, że posiadł monopol na
prawdę.
Siła
ruchów
fundamentalistycznych
płynie
przede
wszystkim
z
zaangażowania ich członków, z mocy przekonania, umiejętności propagandy własnych
poglądów, a nie z masowości tego zjawiska.
7
8
Tamże, s. 14.
T. WĘCŁAWSKI, Dwanaście tez o fundamentalizmie, W Drodze 2002, nr 2, s. 58-63.
3. Fundamentalizm łatwo prowadzi do silnego zaangażowania zewnętrznego.
Grupy fundamentalistyczne są zazwyczaj bardziej widoczne niż inne wielkie,
tradycyjne społeczności religijne.
Wykorzystując
media, nastawiają
się na
propagowanie własnych poglądów, wyobrażeń o świecie i wierze. Członkowie grup
prowadzą agresywną propagandę, w imię poglądów, które głoszą, są gotowi nawet
cierpieć. Zjawisko fundamentalizmu związane jest nieodłącznie z kryzysem kultury,
tradycji, wychowania religijnego. Towarzyszy mu poczucie zagrożenia, zwłaszcza w
społecznościach nie dość silnie zakorzenionych we własnej religii. Fundamentaliści
znają odpowiedzi na wszelkie wątpliwości.
4. Istnieje wyraźna różnica między fundamentalistami a tradycjonalistami w życiu
religijnym.
Pojęcia te są często mylone. Fundamentalistami niesłusznie nazywa się osoby
przywiązane do tradycji własnej kultury religijnej. Fundamentaliści nie są
tradycjonalistami. Deklarują wprawdzie pewne przywiązanie do wartości, ale
artykułują je za pomocą nowych, charakterystycznych dla własnej grupy zachowań. Są
raczej reakcjonistami, gdyż ich religijność jest reakcją na świat, który zastają, na jego
chaos, pomieszanie. Fundamentalista dopiero dzisiaj decyduje się naprawdę —
wcześniej się wahał albo w ogóle nie był człowiekiem religijnym.
Tradycjonalista natomiast przeżywa prawdę jako stale i tradycyjnie obecną w każdym
znaczeniu tego słowa. Jest to dla niego dziedzictwo przeszłości, coś, co otrzymał, co
porządkuje jego świat i stanowi od zawsze oczywiste dobro, którego nie należy
niszczyć. Tradycjonaliści nie muszą próbować rzeczy nowych, wychodzą bowiem z
założenia, że skoro ich dotychczasowe wybory były słuszne, to nie ma powodu, by je
zmieniać.
5. Fundamentalizm odnajduje swoją tożsamość w zdecydowaniu się na niewzruszoną
prawdę.
Żywa jest tylko taka religijność, jaka pokazuje człowiekowi, kim on jest. Mamy z nią
do czynienia właśnie w przypadku fundamentalizmu. Stąd fundamentalista czyni
wiele, by przekonać innych o swojej tożsamości, np. bardzo szczegółowo opowiadając
o swoim nawróceniu, podkreślając, że wcześniej jego życie było złe, a teraz jest dobre.
W materiałach drukowanych pokazuje się czasem różnice w wyglądzie zewnętrznym
osób przed nawróceniem i po nim.
6. Fundamentalista ma odwagę przeżywać prawdę tylko tam, gdzie raz na zawsze
odpowiada ona jasno określonej woli Boga.
Wydaje się, że wyznania wiary fundamentalistów często są schematyczne,
uproszczone i w znacznym stopniu konformistyczne wobec grupy. Wewnętrzność i
spotkanie Boga nie są dla fundamentalistów dostępne na co dzień. Przeżycia
mistyczne mogą mieć tylko założyciele grup, którzy w ten właśnie sposób otrzymali
objawienie od Boga. Życie wewnętrzne fundamentalistom wydaje się nieco
podejrzane, przeżycia takie są możliwe tylko za specjalnym zrządzeniem Bożym,
wyłącznie na drogach zakreślonych przez Boże objawienie. Wszystkie inne formy
życia wewnętrznego odrzucane są jako samozłudzenie bądź próby samozbawienia.
Mimo to fundamentalizm umożliwia wielu ludziom pozbawionym dotąd życia
wewnętrznego przeżycia religijne inaczej im niedostępne. Dzień nawrócenia jest dla
takich ludzi najpiękniejszym dniem w życiu. Fundamentalizm może być jedyną formą
przeżyć religijnych dostępną dla wielu ludzi, którzy nie doświadczyli wcześniej życia
wewnętrznego.
7. Wiara fundamentalisty wiąże własne odczucia ze słowem Boga.
Słowo Boga Prawdy jest lokomotywą, która ciągnie za sobą dwa wagony: wiarę i
uczucia. Fundamentalista przeżywa szczęście z wiary. Bóg pokazuje, co jest prawdą, a
on ją przyjmuje. Wierzy, że jego odczucia muszą iść za wiarą.
8. W momencie nawrócenia własne odczucie w pełni zgadza się z Bożą prawdą.
„Dotąd zawodziłem, ale otrzymałem pomoc i zbawienie. Dobrze jest uwierzyć, nie
mam już wątpliwości, jest tylko »tak« lub »nie«” — to typowy schemat myślenia
fundamentalisty. Odpowiedź człowieka w momencie nawrócenia jest nieskończenie
prosta i jednoznaczna. W tym i tylko w tym momencie człowiek jest zupełnie wolny i
prawdziwy. Wcześniej i później podlega różnym wpływom, nastrojom, złudzeniom.
9. W momencie decyzji fundamentalista przeżywa nieskończoną ważność swojej wiary.
Nawrócenie to najważniejsza z jego życiowych decyzji. Fundamentalista podejmuje ją
samodzielnie. Przed dniem objawienia był zazwyczaj szarym, skromnym obywatelem.
Nagle w jego życiu pojawił się ktoś, kto głosi przekonującą prawdę. Fundamentalista
w momencie podjęcia decyzji sam rządzi swoim światem. Przystępując do wspólnoty,
decyduje o swoim zbawieniu. W wyznaniu mówi wprawdzie, że to Bóg przysłał mu
objawienia, ale zostaje w nim pewne poczucie, że samodzielnie podjął tę
najważniejszą decyzję.
10. Własna decyzja staje się dla fundamentalisty centrum porządkującym cały świat.
Według fundamentalisty, wszyscy powinni zostać skonfrontowani z objawieniem. Nie
wszyscy się zdecydują na przystąpienie do tych grup, ale wcale nie o to chodzi, żeby
wszyscy się nawrócili. Ważniejsze jest, by zostali postawieni wobec prawdy.
Fundamentaliście chodzi o przeżycie potęgi tej konfrontacji wszędzie, gdzie to tylko
możliwe. Stąd się bierze jego aktywność misjonarska oraz odporność na brak
sukcesów w tej działalności.
11. Kiedy napięcie między żądaniem Bożym a własnymi odczuciami staje się
nieznośne, fundamentalista ucieka do momentu własnej decyzji (nawrócenia) albo
ucieka się do zwalczania niewiary poza sobą.
Fundamentalizm jest próbą wierzenia bezwzględnie ortodoksyjnie i zarazem
bezwzględnie
osobiście.
Uczucia
nie
zawsze
nadążają
za
wiarą,
dlatego
fundamentalista bywa rozrywany przez sprzeczności. W takiej sytuacji najprostszym
rozwiązaniem jest ponowne nawrócenie, odnowienie w sobie ducha objawienia. Gdy
się to nie udaje, fundamentaliści szukają winnych na zewnątrz. Pojawia się agresja
przeciwko niedowiarkom, relatywistom, liberałom itd. Czasem jest ona skierowana do
wewnątrz, co może być podłożem zbiorowych samobójstw. Fundamentaliści
niemogący pogodzić się ze światem szukają wyjścia z tej sytuacji. W ich wyznaniach
wiary pojawiają się odniesienia do Bożej ostateczności, dlatego dla wielu grup akt
zbiorowego
samobójstwa
może
być
przygotowaniem
na
przyjście
Boga,
przyspieszeniem „dnia sądu”.
12. Fundamentalista przeżywa własną tożsamość i pewność w wierze za cenę
religijnego przeforsowania.
Bóg nie może nakłonić fundamentalisty do rzeczy, których nie ma w objawieniu.
Fundamentalista sam wie, jaki jest Bóg, jakim chciałby go przeżywać, rozkazuje więc
swojej duszy przeżywać jedynie takiego Boga, jakiego rozpoznaje jego wiara.