PROJEKT PILOTAŻOWY TEMATU (Opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska) CZERWONA KSIĘGA KRAJOBRAZU POLSKI Zespół autorski: dr Maria Baranowska-Janota mgr Roman Marcinek dr hab. arch. Zbigniew Myczkowski Kraków 2004 Spis treści I. WPROWADZENIE 1. Cel i zakres opracowania 2. Podstawowe pojęcia dotyczące krajobrazu i jego ochrony II. PREZENTACJA KONCEPCJI DZIEŁA 1. Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu 2. Kryteria opisu (oceny) typów krajobrazu w przedmiotowym opracowaniu 3. Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone, naturalnokulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady III. OPIS NAJCENNIEJSZYCH KRAJOBRAZÓW POLSKI 1. Podstawowe założenia dotyczące wyboru krajobrazów do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski 2. Tabelaryczne zestawienie i opis najcenniejszych krajobrazów Polski wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią IV. ZDEFINIOWANIE ZAGROŻEŃ DLA WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH 1. Podstawowe źródła zagrożeń dla walorów krajobrazowych oraz wynikające z nich skutki V. SCHEMAT UKŁADU KARTY KRAJOBRAZU OBIEKTU LUB OBSZARU W KSIĘDZE VI. PRZYKŁAD WZORCOWEGO ZAPISU KARTY WYBRANEGO KRAJOBRAZU W „KSIĘDZE” VII. PODSUMOWANIE VIII. BIBLIOGRAFIA – WYBÓR 1 1 2 5 5 7 8 10 10 11 53 53 55 56 89 90 I. WPROWADZENIE 1. Cel i zakres opracowania Koncepcja opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski (dalej Czerwona Księga) powstała w 2002 roku w ramach Komisji Ochrony Krajobrazu, Przyrody Nieożywionej i Gleb, Państwowej Rady Ochrony Przyrody z inicjatywy autorów niniejszego opracowania. Wstępne prace nad Czerwoną Księgą wykonane zostały w latach 2002-2003. Temat „Czerwona Księga Krajobrazu Polski” ma na celu opracowanie i wydanie publikacji zawierającej zestaw najcenniejszych w skali Polski krajobrazów, reprezentujących zarówno zróżnicowanie fizyczno-geograficzne kraju, jak i dominację czynników przyrodniczych i ludzkich. Każdy z typów krajobrazów ujętych w Czerwonej Księdze będzie zawierał interdyscyplinarny opis miejsca wraz z określeniem jego zagrożeń oraz będzie udokumentowany fotograficznie. Podkreślić tu również należy, że opracowanie Czerwonej Księgi będzie również jednym z kroków ku wdrażaniu w Polsce Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, której Polska jest sygnatariuszem. Celem niniejszego projektu pilotażowego jest prezentacja koncepcji zamierzonego dzieła, zawierająca: klasyfikację typów krajobrazu, kryteria opisu typów krajobrazu, podział krajobrazów na: naturalne, naturalne przekształcone, naturalno-kulturowe, kulturowo-naturalne i kulturowe, przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady, tabelaryczny opis najcenniejszych krajobrazów naturalnych i kulturowych Polski przy uwzględnieniu kryteriów: stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka, typu krajobrazu naturalnego, półnaturalnego i kulturowego, zdefiniowanie zagrożeń dla walorów krajobrazowych. 1 2. Podstawowe pojęcia dotyczące krajobrazu i jego ochrony Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto pojęcia i definicje dotyczące krajobrazu i jego ochrony ujęte w zarówno Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jak i w obowiązujących w Polsce przepisach prawnych. W postanowieniach ogólnych Europejskiej Konwencji Krajobrazowej zdefiniowano w następujący sposób kilka podstawowych pojęć: Krajobraz – oznacza obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich; Ochrona krajobrazu – oznacza działania na rzecz zachowania i utrzymywania ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych; Polityka w zakresie krajobrazu – oznacza wyrażenie przez właściwe organy publiczne ogólnych zasad, strategii i wytycznych, które pozwalają podejmować specjalne środki ukierunkowane na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazów; Cel jakości krajobrazu – oznacza w przypadku określonego krajobrazu, sformułowanie przez właściwe organy publiczne aspiracji społeczeństwa w odniesieniu do cech otaczającego je krajobrazu; Gospodarowanie krajobrazem – oznacza działanie, z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych; Planowanie krajobrazu – oznacza skuteczne działanie perspektywiczne mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów. Z wyżej przedstawionymi definicjami ujętymi w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej korespondują w różnym zakresie zapisy zawarte w szeregu obowiązujących w Polsce dokumentów formalno-prawnych. Charakter definicji mają następujące niżej przedstawione zapisy. W ustawie Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 01. Nr 62 poz. 627 z późn. zm.) pojęcie krajobrazu pojawia się w definicji środowiska, przez które rozumie się ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta 2 i rośliny, krajobraz oraz klimat. W tym ujęciu krajobraz jest więc jednym z elementów środowiska. W ustawie o ochronie przyrody (Dz. U. 04. Nr 92 poz. 880) z przepisów ogólnych wynika, że ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody – a w tym krajobrazu. W tym ujęciu krajobraz jest więc jednym ze składników przyrody, co ma też swoje odbicie w definicji dotyczącej środowiska przyrodniczego rozumianego jako: krajobraz wraz z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami. W ustawie tej ponadto zdefiniowano: ochronę krajobrazową jako zachowanie cech charakterystycznych danego krajobrazu, walory krajobrazowe rozumiane jako wartości ekologiczne, estetyczne lub kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka. W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 03. Nr 162 poz. 1568 z późn. zm.) krajobraz kulturowy określony jest jako przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Z wyżej przedstawionych zapisów wynika, że w ustawodawstwie polskim brak jest ścisłej i jednoznacznej definicji krajobrazu, brakuje jej również w literaturze przedmiotu, w której krajobraz definiowany jest odmiennie w naukach o ziemi, ekologii, rolnictwie, architekturze. Pozostałe wymienione w Konwencji definicje nie występują bezpośrednio w dokumentach formalno-prawnych, natomiast funkcjonują w nich pośrednio (oprócz definicji „cel jakości krajobrazu”) poprzez różnego rodzaju zapisy. W rozdziale II Konwencji dotyczącym środków krajowych (dotyczących ochrony krajobrazu) wymienione zostały: środki ogólne dotyczące działań związanych z: prawnym uznaniem krajobrazów, ustanowieniem i wdrożeniem polityk ukierunkowanych na ochronę, gospodarkę i planowanie krajobrazu, 3 ustanowieniem procedur udziału społeczeństwa, samorządów, innych zainteresowanych stron w działaniach na rzecz krajobrazu, zintegrowaniem działań na rzecz krajobrazu z politykami, które bezpośrednio lub pośrednio oddziaływują na krajobraz (planowanie przestrzenne, gospodarka rolna, leśna wodna i inne); środki specjalne, obejmujące następujące działania: podnoszenie świadomości, szkolenie i edukacja, identyfikacja i ocena własnych krajobrazów na terenie całego kraju, zdefiniowanie celów jakości krajobrazu, wdrażanie polityk w zakresie krajobrazu. Z powyższych zapisów wynika, że realizacja Europejskiej Konwencji Krajobrazowej wymaga podjęcia szeregu kroków, a jednym z nich jest identyfikacja i ocena krajobrazów na terenie całego kraju. Podjęcie prac nad Czerwoną Księgą Krajobrazów Polski jest więc pierwszym z kroków mających na celu realizację Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, poprzez zidentyfikowanie i ocenę najbardziej wartościowych, w tym unikatowych i rzadkich krajobrazów Polski. 4 II. PREZENTACJA KONCEPCJI DZIEŁA 1. Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu O tym, jaki dany krajobraz reprezentuje rodzaj i typ decyduje przede wszystkim jego postać (= obraz), czyli fizjonomia – „wygląd”. Można przyjąć wręcz aksjomatyczne stwierdzenia Zygmunta Novaka i Janusza Bogdanowskiego, że z jednej strony – krajobraz jest odzwierciedleniem wszystkich procesów zachodzących w środowisku tak przyrodniczym jak kulturowym (cywilizacyjnym) oraz, że z drugiej strony – jest zarazem właśnie fizjonomią środowiska. Takie, jednoczesne ujęcie czynników dynamicznych (procesy) i statycznych (obraz, fizjonomia) – pozwala na relatywnie obiektywną klasyfikację rodzajów krajobrazów Polski, które w najbardziej podstawowym ujęciu obrazowane są podanym niżej wyodrębnieniem regionów fizyczno-geograficznych, w klasycznym ujęciu Jerzego Kondrackiego. Kolejne niejako „przybliżenie” w klasyfikacji krajobrazów, stanowi identyfikacja ich typów według opisu odnoszącego się do dwóch zasadniczych składowych każdego obszaru i wyrażającego go krajobrazu, a mianowicie: rzeźby, czyli ukształtowania terenu oraz jego pokrycia, czyli form naturalnych-przyrodniczych i kulturowychcywilizacyjnych występujących na danym terenie. Trzecią składową jest sposób, w jaki człowiek (będący zawsze podmiotem we wszelkich rozważaniach i klasyfikacjach w odniesieniu do środowiska, zatem i do jego wyglądu – krajobrazu) – percypuje ów „obraz /otaczającego go/ kraju”. Dyskusja nad klasyfikacjami rodzajów i typów krajobrazu w różnych środowiskach naukowych wydaje się nie mieć satysfakcjonującego wszystkie dyscypliny końca. Inaczej postrzega je geograf fizyczny, inaczej botanik czy leśnik, hydrolog, geolog czy geomorfolog wreszcie – ekolog czy architekt krajobrazu. Znamienne jest tu z jednej strony stwierdzenie Zygmunta Novaka w odniesieniu do regionów krajobrazowych, który wprowadza analogię do oglądu człowieka... /.../ widziany z boku z góry z przodu czy z tyłu jest zawsze inny /.../, z drugiej Władysława Tatarkiewicza, który stwierdza, iż: wieloznaczność uświadomiona przestaje być groźna. Zatem autorzy postanowili dla potrzeb prezentowanej propozycji opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski – przyjąć klasyfikację zarówno rodzajów jak 5 i typologię krajobrazu według niżej podanych form reprezentatywności oraz kryteriów ocen. 1.1. Rodzaje krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według podstawowych regionów fizycznogeograficznych: Krajobraz Pobrzeży Bałtyku, Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich, Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich, Krajobraz Nizin Środkowopolskich, Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, Krajobraz Polesia, Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego, Krajobraz Wyżyn Polskich, Krajobraz Podkarpacia, Krajobraz Karpat. 1.2. Typy krajobrazu Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników przyrodniczych i ludzkich: krajobraz naturalny, krajobraz naturalny przekształcony, krajobraz naturalno-kulturowy, krajobraz kulturowo-naturalny, krajobraz kulturowy. Reprezentatywność krajobrazów według dominacji elementów rzeźby: krajobraz górski, krajobraz wyżynny, krajobraz równinny, krajobraz wysoczyzn morenowych, krajobraz dolin rzecznych. 6 Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników składnika pokrycia: krajobraz leśny, krajobraz leśno-polny, krajobraz rolniczy, krajobraz nadwodny, krajobraz osadniczy. 2. Kryteria opisu (oceny) typów krajobrazu w przedmiotowym opracowaniu W literaturze przedmiotu oraz w pracach planistyczno-projektowych dotyczących krajobrazu, stosowane są różne kryteria oceny krajobrazu i jego walorów oraz przeprowadzane są różne podziały krajobrazu. Zagadnienie identyfikacji krajobrazów w skali całego kraju najlepiej oddaje typologia fizyczno-geograficzna, przy czym w ujęciach bardziej szczegółowych przydatna jest również identyfikacja w aspektach: przeobrażeń spowodowanych gospodarką człowieka; architektonicznym i historycznym; planowania przestrzennego. Z kolei do oceny krajobrazu stosowane są metody waloryzacji ogólnoprzyrodniczej, ekologicznej, urbanistyczno-architektonicznej, linii prostych w krajobrazie i ocen ukierunkowanych na: estetykę; stopień odkształcenia krajobrazów; przydatność dla turystyki i wypoczynku. W ocenach tych stosowanych jest szereg mierników, przy czym nie zawsze są one w pełni obiektywne. Wartości niewymierne podawane są najczęściej w formie opisowej. W ogólnym zarysie stosowane kryteria oceny i wynikające z nich podziały przyjęte w niniejszym opracowaniu, przedstawiają się następująco: Kryterium oceny stanu zachowania krajobrazu krajobraz harmonijny, krajobraz przekształcony, krajobraz zdegradowany. Kryterium oceny zagrożenia krajobrazu krajobraz bardzo silnie zagrożony – mogą nastąpić zniszczenia nieodwracalne, krajobraz silnie zagrożony – mogą nastąpić zniszczenia częściowo nieodwracalne, krajobraz mało zagrożony – mogą nastąpić zniszczenia odwracalne. 7 Kryterium oceny wartości estetycznych krajobrazu krajobraz wybitnie atrakcyjny, krajobraz atrakcyjny, krajobraz średnio atrakcyjny. Kryterium oceny według częstotliwości występowania krajobrazu krajobraz unikatowy, krajobraz rzadki, krajobraz powtarzalny. 3. Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone, naturalno-kulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady Jak twierdzą badacze głównie wywodzący się ze środowiska nauk przyrodniczych – nie ma już na terenie Polski naturalnego krajobrazu pierwotnego. Należy przyznać, iż w odniesieniu do niektórych fragmentów naszego kraju takich jak Tatry czy Białowieża, biorąc wyłącznie fizjonomiczny aspekt krajobrazu – trudno jest pogodzić się z tym twierdzeniem. Bo też i właśnie owo zbliżenie do pierwotności jest pierwszorzędnym wyznacznikiem unikatowości krajobrazu niektórych, nielicznych zapewne ale istniejących obszarów na tle krajobrazu całej Polski. Niemniej dla potrzeb proponowanego tu opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski, zgadzając się ze stanowiskiem większości znawców z różnych dziedzin „nauki o krajobrazie” – przyjęto następujący podział: krajobraz naturalny – to krajobraz zbliżony do pierwotnego, którego postać ukształtowana została i jest nadal utrzymywana w wyniku samodzielnych procesów przyrodniczych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte konserwatorską ochroną przyrody (archetyp: Tatry, Puszcza Białowieska); krajobraz naturalny przekształcony – to krajobraz o zdecydowanej wyłączności lub dominacji siedlisk i biocenoz przyrodniczych, jednakże jego postać jest bądź utrzymywana w wyniku wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, bądź ulega po części działaniu czynników abiotycznych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte czynną ochroną przyrody (np. parki narodowe w strefie ochrony czynnej) – archetyp: Wolin, Dolina Narwi; 8 krajobraz naturalno-kulturowy – to krajobraz o zrównoważonym, wzajemnym przenikaniu się siedlisk i biocenoz przyrodniczych oraz zespołów i obiektów cywilizacyjnych; osadniczych, sakralnych, militarnych, infrastrukturalnych utrzymywana w wyniku zarówno wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka, jak i działaniu historycznie nawarstwionych czynników kulturowych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte ochroną w postaci parków krajobrazowych (archetyp: Mierzeja Wiślana) krajobraz kulturowy – to „przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. Ta definicja przytoczona za wyżej wzmiankowaną ustawą o ochronie zabytków... wydaje się być jasna i syntetyczna. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowego mogą być zarówno historyczne centra Krakowa, Torunia czy Gdańska, jak zachowane historyczne układy wsi na przykład Chochołowa, czy Karwieńskich Błot; krajobraz kulturowo-naturalny – to krajobraz czy przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, posiadająca postać komponowaną lub uporządkowaną według określonej zasady (kompozycyjnej, gospodarczej) utworzoną z tworów cywilizacji i przyrody. Archetypem tak rozumianego krajobrazu kulturowo-naturalnego mogą być zarówno założenia parkowo-ogrodowe (arboretum w Kórniku, Wilanów, Natolin, ogrody botaniczne) jak i kompleksy i systemy wtórnej zieleni na wcześniejszych zespołach kulturowych (zielone systemy dawnych twierdz: Kraków, Przemyśl, Zamość). 9 III. OPIS NAJCENNIEJSZYCH KRAJOBRAZÓW POLSKI 1. Podstawowe założenia dotyczące wyboru Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski krajobrazów do Krajobraz stanowi dobro ogólnospołeczne, jest jednym z największych bogactw – zasobów zarówno przyrodniczych, jak i dziedzictwa kulturowego. Jak każdy zatem zasób charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem o czym świadczyć mogą, przyjęte na podstawie dotychczasowej wiedzy o krajobrazie (por. bibliografia na końcu niniejszego opracowania) zarówno typy krajobrazów, jak i kryteria ich oceny opisane powyżej i odniesione szczegółowo do tabelarycznie ujętych opisów blisko 200 „krajobrazów” – miejsc i obszarów przedstawionych poniżej. Piękno polskiego krajobrazu jest i powinno na zawsze pozostać przedmiotem troski zarówno władz wszelkich szczebli, instytucji, organizacji społecznych, jak i każdego obywatela. Człowiek, który jest niepodważalnym podmiotem wszelkich dziedzin nauki, a także działań - zwłaszcza ochronnych i kształtujących jego byt i środowisko życia – jest jako „centrum” życia minionych, obecnych i przyszłych cywilizacji – podstawowym punktem odniesienia, a zarazem „użytkownikiem” zaspakajającym swoje potrzeby „bycia w krajobrazie”. Zatem zarówno jakość jak i skala występowania krajobrazów pięknych uznane zostały de facto za podstawowe założenie dla ich wyboru dla dokumentowania ich postaci i walorów w Czerwonej Księdze Krajobrazów Polski. Wobec tego zarówno ujęte odpowiednio w tabelach A i B poniżej: zasób i reprezentatywność oraz kryteria typowania obejmują od kilku do kilkudziesięciu „obrazów kraju” z jego części i regionów wyodrębnionych od dziesięcioleci doskonalonym podziałem fizyczno-geograficznym, z równoczesnym uwzględnieniem faktów i ocen związanych z: wartościami estetycznymi – stopniem atrakcyjności krajobrazu danych miejsc czy obszarów, bo pomimo diametralnego zróżnicowania „materii” danego krajobrazu jest on „wybitnie atrakcyjny” w przypadku Rynku Krakowskiego, Długiego Targu w Gdańsku, jak i Puszczy Białowieskiej czy Morskiego Oka, a „atrakcyjny” w przypadku nabrzeża w Gdyni czy założeń parkowo-pałacowych w Dolinie Bobru, 10 częstotliwością występowania – znowu inną dla „unikatowych” wydm w rejonie Łeby czy łańcuchów górskich Pienin czy Tatr, czy też „rzadkich” sylwet historycznych miasteczek dolnośląskich czy małopolskich lub kulturowo- przyrodniczych postaci uzdrowisk górskich czy nizinnych, stanem zachowania i nierozdzielnie niemal związanymi z nim zagrożeniami postaci krajobrazu wielu miejsc w naszym kraju, które mimo niejednokrotnie dysharmonijnej formy czy silnego nawet stopnia zagrożenia – może nawet tym bardziej – warte są odnotowania i zapisu w Księdze jak na przykład dynamicznie przekształcane, bezcenne krajobrazowo fragmenty polskiego wybrzeża czy niektóre centra lub przedpola widokowe historycznych miast i osad. Przyjęte skale ocen dla potrzeb prezentowanego poniżej wyboru i opisu krajobrazów wydają się umożliwiać i uzasadniać prezentowane zestawienie, poniekąd pionierskie i zapewne wskazane do dalszego rozbudowania, niemniej poczynione w myśl kartezjuszowskiej zasady mówiącej, iż: „jeśli daną rzecz chcesz zbadać – to ja zmierz, jeśli miary nie posiadasz – to ją stwórz”. Zapewne – podobnie jak to ma miejsce w kolejnych edycjach czerwonych list i ksiąg zwierząt czy roślin – przyjęty tu wybór i jego kryteria będą ulegały z biegiem lat stosownym przemianowaniom, udoskonaleniom czy wzbogaceniom. 2. Tabelaryczne zestawienie i opis najcenniejszych krajobrazów Polski wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią 11 Tab. 1. Krajobrazy typowane do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski – zasób i reprezentatywność 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Dolina Dolnej Odry Frombork – Wzgórze Katedralne Gdańsk Droga Królewska Motława, Wyspa Spichrzów i nabrzeże z Żurawiem Plac przed Stocznią Gdynia: Skwer Kościuszki i port w modernistycznym mieście Kamień Pomorski Karsiborskie paprocie Kluki i Smołdzino – skansen Słowińców Malbork – zamek krzyżacki i jego otoczenie Moryń – krajobraz osiedleńczy Nadmorski Park Krajobrazowy: Mierzeja Helska Hel z zabudową rybacką Przylądek Rozewie Słowiński PN Rowokół łuk morenowy Mierzeja Łebska – ruchome wydmy Mierzeja Sarbska –Jezioro Gardno Sopot: molo, Grand-hotel – strefa fin de sieclowego uzdrowiska Woliński PN: klif Zalew Wiślany – Mierzeja Wiślana Żuławy – okolice Raczek lub Nowego Dworu Biskupin – krajobraz edukacyjno-archeologiczny Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku X 5 1 2 3 4 5 X X Krajobraz Pobrzeży Bałtyku X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku osadniczy 4 nadwodny 3 rolniczy 2 leśno – polny 1 leśny 5 Reprezentatywność według dominacji czynników składnika pokrycia dolin rzecznych 4 wysoczyzn morenowych 3 równinny 2 wyżynny 1 górski Rodzaj krajobrazu w oparciu o podział fizyczno-geograficzny Reprezentatywność według dominacji elementów rzeźby kulturowy Obszar / Obiekt naturalny przekształcony naturalno – kulturowy kulturowo – naturalny I. naturalny Numer Typy krajobrazu Reprezentatywność według dominacji czynników przyrodniczych i ludzkich X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Krajobraz Pobrzeży Bałtyku X X X X X Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pobrzeży Bałtyku Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich X X X X X X X X X X X X X X X 12 1 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. Bory Tucholskie PN Struga Siedmiu Jezior Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Chełmno – średniowieczne rozplanowanie miasta Ciechocinek – tężnie Dolina Dolnej Noteci i Warty Dolina Dolnej Wisły Bydgoszcz – Toruń Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim Dolina Górnej Wieprzy i Górnej Brdy Dolina Wisły - odc. kwidzyński Drawieński PN Drawski PK Gniew – zamek krzyżacki Gniezno – katedra z zespołem towarzyszących budynków Gostynińsko-Włocławski PK Górznieńsko-Lidzbarski PK: źródliska w rezerwacie Szumny Zdrój Grudziądz – krajobraz doliny Wisły: zespół spichrzów Iński PK Kartuzy – krajobraz historyczny: zespół poklasztorny kartuzów Kaszubski PK Kórnik k. Poznania – krajobraz komponowany Lednicki PK: Ostrów Lednicki – rezerwat archeologiczny Lubniewice – krajobraz komponowany Lubostroń – zespół ogrodowo-pałacowy Łagowski PK Łagowski PK: zamek joannitów w Łagowie Nadgoplański Park Tysiąclecia PK: Kruszwica – zespół historyczny Odry – obszar archeologiczny i krajobraz osiedleńczy – rezerwat archeologiczny Ozy Kiczanowskie Pelplin – zespół poklasztorny cystersów z katedrą Płock – krajobraz osiedleńczy doliny Wisły Pojezierza Iławskiego PK Poznań: jeziorka meteorytowe Morasko Poznań: Ostrów Tumski Promno PK Przemęcki PK: Wyspa Konwaliowa na jez. Radomierskim Pszczewski PK Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 2 3 4 5 1 2 3 X 5 1 X X X 2 3 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich X X X X X X X X X X X 5 X X X X X X 4 X X Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 4 X X X 13 1 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. Puszcza Zielonka PK: rynna polodowcowa koło Murowanej Gośliny Rogalin – krajobraz komponowany: pałac – Muzeum Narodowe, park Toruń – Stare Miasto sylweta od strony Wisły Tucholski PK Turew – krajobraz komponowany: zespół pałacowoparkowy (PK im. D. Chłapowskiego) Ujście Warty PN Wdecki PK Wdzydzki PK: Kaszubski Park Etnograficzny Wielkopolski PN: krajobraz polodowcowy Zdbice k. Wałcza – fortyfikacje Wału Pomorskiego Zielona Góra – stare miasto Czarna Hańcza – dolina Dowspuda – krajobraz osiedleńczy Giżycko – krajobraz warowny – twierdza Boyen Kanał Elbląski: krajobraz historycznej, sztucznej drogi wodnej Lidzbark Warmiński – krajobraz osiedleńczy: zamek Mazurski PK: Dobskie Łuknajno Nidzkie Stańczyki – wiadukty w Puszczy Rominckiej Suwalski PK: Głazowisko Bachanowo nad jeziorem Hańcza Święta Lipka – zespół klasztorny jezuitów z kościołem Wigierski PN: klasztor Kamedułów relikty Puszczy Augustowskiej Źródła rzeki Łyny Bieniszew k. Konina – klasztor Bolimowski PK: Park Arkadia i zespół pałacowy Czerwińsk – krajobraz osiedleńczy doliny Wisły Dolina Środkowej Warty odc. śremski Drohiczyn – zespół klasztorny z katedrą Św. Trójcy Gołuchów – krajobraz komponowany Kalisz – stare miasto Kampinoski PN Kozienicki PK Kozłówka – zespół pałacowo-parkowy Legnickie Pole – zespół klasztorny Benedyktynów Łęknica/Mużaków – krajobraz komponowany Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich 2 3 2 3 4 5 2 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 5 X X X 4 X X X 3 X X X 1 X X X Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich 1 X X Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 5 X Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich 4 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 14 1 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. Łódź: osiedle Księży Młyn Mazowiecki PK: zespół ogrodowo-pałacowy w Otwocku Wielkim Milicz – stawy i zespół pałacowy Modlin – twierdza nad Wisłą Nadbużański PK Nowogród – puszczański krajobraz osiedleńczy Opinogóra – krajobraz historyczny częściowo komponowany Podlaski Przełom Bugu PK Przemkowski PK: Stawy Przemkowskie Rydzyna – zespół parkowy i urbanistyczny Sulejowski PK: opactwo cystersów Tum k. Łęczycy – krajobraz historyczny Warszawa: Łazienki z parkiem Plac Konstytucji Stare Miasto z placem Zamkowym Wrocław: Ostrów Tumski Rynek i Plac Solny tereny wystawy i ogród japoński Żelazowa Wola – muzeum i park Białowieski PN Białowieski PN Stara Białowieża Biebrzański PN Czerwone Bagno Biebrzański PN – Goniądz n. Biebrzą – rynek Biebrzański PN – Twierdza Osowiec Grabarka – Góra Pokutników Kanał Augustowski Kruszyniany – meczet i cmentarz mahometański Narwiański PN – dolina Narwi Puszczy Knyszyńskiej PK – rozlewiska Supraśli i Sokołdy Radzyń Podlaski – krajobraz osiedleńczy Supraśl – krajobraz osiedleńczy Pagóry Chełmskie Poleski PN Sobiborski PK Włodawa – zespół osiedleńczy Bardo Śląskie – sylweta miasta Bolków – zamek Piastów świdnicko-jaworskich 2 3 Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich 4 X X 3 X 4 5 1 2 5 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 4 X X X X 3 X X Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Polesia Krajobraz Polesia Krajobraz Polesia Krajobraz Polesia Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego 2 X Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 1 X Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Nizin Środkowopolskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich 5 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 15 1 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. Doliny Bobru PK: zespół pałacowy w Płakowicach Duszniki Zdrój – uzdrowisko Gór Sowich PK Gór Stołowych PN Błędne Skały Urwisko Batorowskie Grodziec k/ Złotoryi – krajobraz komponowany Jelenia Góra – stare miasto Karkonoski PN: Kotły Dużego i Małego Stawu Kłodzko – twierdza i Stare Miasto Krzeszów k/ Kamiennej Góry – zespół klasztorny Książ – zespół zamkowo-parkowy Międzygórze – krajobraz uzdrowiska Paczków – ufortyfikowane miasteczko Rudawski PK: Karpniki – zespół osiedleńczy Srebrna Góra – twierdza Ślężański PK: Ślęża – obszar archeologiczny Śnieżnicki PK Wambierzyce – krajobraz komponowany Wojanów – Łomnica Cisowsko-Orłowiński PK: rezerwat Cisów Częstochowa – Jasna Góra Katowice – osiedla robotnicze Giszowiec Kazimierski PK wąwozy lessowe Góry Pieprzowe Kazimierz Dolny – zespół miejski Kunów – relikty przemysłu nad rzeką Kamienną Lublin: stare miasto Nałęczów – uzdrowisko Ojcowski PN Dolina Prądnika Ojcowski PN – Grodzisko Roztoczański PN Bukowa Góra Skierbieszowski PK Szydłów – średniowieczny zespół miejski Świętokrzyski PN gołoborza Świętokrzyski PN: Święty Krzyż – zespół klasztorny Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór Zamość Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich 2 3 4 X 5 X X X X 1 X X X X X X Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich 4 5 1 X X X X X X X X X X X 2 3 4 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 5 X X X X Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich 3 X X X Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich 2 X X X X X X X X X X X 16 1 Zespół Jurajskich PK Bielany – Tyniec – zespół historyczny Zespół Jurajskich PK Mirów Zespół Jurajskich PK Podzamcze – Ogrodzieniec Baranów Sandomierski – manierystyczny zamek i zespół ogrodowy 158. Igołomia – obszar rezerwatu archeologicznego i zespół pałacowo-parkowy na skraju pradoliny Wisły 159. Kraków: 154. 155. 156. 157. 2 3 Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Wyżyn Polskich Krajobraz Podkarpacia 5 1 X X X Krajobraz Podkarpacia 2 X X X 3 4 5 1 2 3 4 5 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Krajobraz Podkarpacia Wzgórze Wawelskie z Okołem Rynek Błonia, Las Wolski i Kopiec Kościuszki ul. Szeroka socrealistyczne centrum Nowej Huty otwarte na pradolinę Wisły 160. Lasy Janowskie PK: Porytowe Wzgórze rezerwat „Pod Flisami” 161. Łańcut – zespół pałacowy 162. Pszczyna – krajobraz komponowany 163. Sandomierz – sylweta miasta z doliny Wisły 164. Babiogórski PN 165. Bartne – górski krajobraz osiedleńczy 166. Beskidu Śląskiego PK: Barania Góra źródła Wisły 167. Biecz – sylweta starego miasta z kolegiatą 168. Bieszczadzki PN Dolina Górnego Sanu Połonina Wetlińska Smerek 169. Blizne – zespół plebański z kościołem z listy UNESCO 170. Chochołów – Rów Podtatrzański: 171. Ciężkowicko-Rożnowski PK: Skamieniałe Miasto 172. Ciśniańsko-Wetliński PK: Sine Wiry 173. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: ruiny zamku Kamieniec 174. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: Prządki 175. Doliny Sanu PK: Otryt 176. Gorczański PN: Dolina Kamienicy polany reglowe 177. Gorlice – cmentarz z 1915 r. 178. Kalwaria Pacławska – zespół klasztorny 4 X X Krajobraz Podkarpacia X X Krajobraz Podkarpacia Krajobraz Podkarpacia Krajobraz Podkarpacia Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X X X Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X X X X X X Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 17 1 179. 180. 181. 182. 183. 184. 185. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. Kalwaria Zebrzydowska – kompleks pielgrzymkowy Kotlina Orawsko-Nowotarska: Bór na Czerwonym Kotlina Orawsko-Nowotarska: Dębno – kościół Krasiczyn – zamek z ogrodami Krynica – zabudowa uzdrowiskowa Magurski PN Kornuty Pieniński PN: Przełom Dunajca Sokolica Trzy Korony Popradzki PK Popradzki PK: Muszyna + Powroźnik Przełom Białki pod Krempachami Przemyśl Stare miasto Twierdza Spisz – Krajobraz osiedleńczy Stary Sącz – układ urbanistyczny Tatrzański PN Dolina Kościeliska Dolina Pięciu Stawów Morskie Oko Rusinowa Polana Wąwóz Homole Wieliczka Wiśnicko-Lipnicki PK: Lipnica Murowana Wiśnicko-Lipnicki PK: Nowy Wiśnicz Zakopane – Rów Podtatrzański: widok z Gubałówki Żywiecki PK: Romanka Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat 2 3 4 5 X 1 X X X X 2 3 X X 4 5 1 2 3 4 X X X X X X 5 X X X X X X X X X X X X X X X X X X Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X X X Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X X Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat Krajobraz Karpat X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 18 Tab. 2. Krajobrazy typowane do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski – opisy i kryteria oceny Kryteria oceny 1. 2. bardzo silnie zagrożony silnie zagrożony mało zagrożony wybitnie atrakcyjny atrakcyjny średnio atrakcyjny unikatowy rzadki powtarzalny Częstotliwość występowania zdegradowany Obiekt / Obszar Wartości estetyczne przekształcony II. Zagrożenia harmonijny Numer Stan zachowania 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Podstawowe cechy krajobrazu Krajobraz powstał w wyniku głębokiego rozcięcia wysoczyzny morenowej przez wody Odry. Dolina ma szerokość 5-9 km (w części południowej), 10-12 km (w części północnej), jest głęboko wcięta w wysoczyznę morenową z wyraźnie zaznaczoną strefą krawędziową. W dnie doliny znajdują się dwa ramiona Odry: Odra Zachodnia i Odra Wschodnia (Regalica). Obszar Międzyodrza jest silnie zabagniony i poprzecinany gęstą siecią naturalnych i sztucznych cieków. X Odra Wschodnia tworzy pod Szczecinem wielkie rozlewisko – jezioro Dąbie, Odra Zachodnia łączy się z odpływem jeziora Dąbie i lejkowatym ujściem uchodzi do Zalewu Szczecińskiego. W szacie roślinnej dna doliny dominuje roślinność bagienna na torfowiskach oraz łęgi olszowe. Na zboczach doliny rośnie dąbrowa świetliska, rośliny stepowe, kserotermy. Szatę roślinna cechuje naturalność. Frombork – Wzgórze Katedralne Frombork był niegdyś siedzibą biskupów warmińskich. Górująca nad Zalewem Wiślanym katedra i rezydencja biskupia powstały na krawędzi Wysoczyzny Elbląskiej, ostro opadającej skarpą ku wodom Zalewu Wiślanego. Przeniesioną z Braniewa katedrę zaczęto budować ok. 1330, X konsekrowano w 1342. Katedrę otacza zespół zabudowań oraz fortyfikacje. Czworoboczna wieża zwana jest wieżą Kopernika. Dolina Dolnej Odry X X X X X X 19 3. 4. 5. 6. 7. Gdańsk Droga Królewska Motława, Wyspa Spichrzów i nabrzeże z Żurawiem Plac przed Stocznią Gdynia: Skwer Kościuszki i port w modernistycznym mieście Kamień Pomorski Karsiborskie Paprocie Kluki i Smołdzino – skansen Słowińców 1 Gdańsk był jednym z najważniejszych miast handlowych Europy. Zespół urbanistyczny Głównego Miasta (jego osią jest ulica Długą, przechodząca w Długi Targ) stanowi krajobraz zabytkowy X zabytek najwyższej klasy. W jego obrębie znajdują się m. in.: kościół NMP z XV w., kościół św. Jana z XV w., kościół Dominikanów z XIV w. i późnogotycki Dwór Bractwa św. Jerzego z XV w. Uwagę zwracają fortyfikacje miejskie: zespół murów obronnych z XIV w. z basztami, manierystyczna Brama Wyżynna z XVI w. i Brama Złota z XVII w., Wielki Arsenał z XVII w. Zachował się wystrój ratusza Głównego Miasta, usytuowanego w narożniku Długiego Targu. Oprócz ratusza, trzeba zobaczyć Dwór Artusa z XV w. i gotycki kościół Mariacki. Pod względem architektonicznym XVI- i XVII-wieczny Gdańsk śmiało konkurował z królewskim Krakowem. Z X tego czasu pochodzą znajdujące się w centrum miasta piękne, renesansowe i manierystyczne kamieniczki, z rzeźbionymi framugami okien i portalami. Spacer wzdłuż Motławy prowadzi ku Wielkiemu Żurawiowi – unikalnemu połączeniu bramy, wieży i portowego dźwigu. Zachowała się też twierdza Wisłoujście, która przez stulecia strzegła miasta przed napadem od strony morza. Tuż obok znajduje się Westerplatte – miejsce uważane za symbol rozpoczęcia II wojny światowej. Tak jak Stocznia Gdańska uważana jest za początek drogi do wolności, którą Europa Środkowa poszła w roku 1989. W 1922 z inicjatywy E. Kwiatkowskiego rozpoczęła się budowa portu, jedna z największych inwestycji polskich w okresie międzywojennym. Po czterech latach Gdynia uzyskała prawa miejskie i prężnie się rozwijała. Architektura centrum pochodzi z okresu międzywojennego. Kamienice z lat 30. przy ulicy Świętojańskiej i gmach przy ul. 10 Lutego (1934) stanowią przykład X jednych z najciekawszych budynków modernistycznych w Polsce. Również współcz. architektura G. nawiązuje do modernistycznych wzorów – przykładem tego jest dom towarowy Batory (lata 90. XX w.), wyglądający jak przystań z cumującym statkiem. Na brzegu Zalewu Kamieńskiego, który odgradza Wolin od stałego lądu, leży Kamień Pomorski. W XI–XII w. był grodem i osadą rybacką, a w XII w. siedzibą księcia. Potem zyskał na znaczeniu jako siedziba biskupstwa. Budowę romańsko-gotyckiej katedry rozpoczęto pod koniec XIII w. początkowo z kamienia, potem z cegły. Wokół katedry znaleźć można domy budowane z tzw. pruskiego muru i relikty miejskich fortyfikacji. Krajobraz powstał w wyniku akumulacji rzecznej (delta rzeki Świny). Specyficzny krajobraz obszar ten zawdzięcza szacie roślinnej – stanowisku (ok. 40 ha) długosza X królewskiego i wiciokrzewu pomorskiego. Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach na terenie Słowińskiego Parku Narodowego należy do najładniejszych muzeów plenerowych w Polsce. Od 1963 prezentuje się tu budownictwo i kulturę materialną Słowińców. Na obszarze ok. 10 ha zrekonstruowano część wsi słowińskiej. Znajduje się X tutaj 7 zagród (w tym 3 oryginalne, które zawsze stały w obecnym miejscu), magazyn na łodzie i sprzęt rybacki, szałas rybacki i piece chlebowe. 2 3 1 2 X 3 1 X X X X X X X X X 2 3 X X X 1 2 3 X X X X X X X X X X 20 1 8. 9. 10. Malbork – zamek krzyżacki i jego otoczenie Moryń – krajobraz osiedleńczy Nadmorski Park Krajobrazowy: Mierzeja Helska Hel z zabudową rybacką Przylądek Rozewie Budowę zamku malborskiego rozpoczęto w 1274, z inicjatywy Hermanna von Schönenberga; zakończono 30 lat później. Bracia nazwali gmach Grodem Maryi (Marienburg); w 1309 stał się stolicą państwa krzyżackiego. Całość budowli powstawała etapami, tworząc wzdłuż Nogatu gotycki kompleks długości blisko 700 m. Składa się z Zamku Wysokiego (z lat 1276–1280 oraz 1331– 1344), Zamku Średniego z Wielkim Refektarzem (1318–1324) i pałacem Wielkiego Mistrza (1383– 1399) oraz z Zamku Niskiego (z XIV w.). Pałac jest arcydziełem – jedną z najbardziej eleganckich siedzib europejskich, w której funkcja obronna zatracała się już na rzecz reprezentacyjnej. Po I rozbiorze zamek, zamieniony przez władze pruskie na koszary, został zdewastowany. W 1817 rozpoczęły się trwające do dziś prace konserwatorskie; w 1997 obiekt wpisano na Listę UNESCO. Moryń prawa miejskie uzyskał przed 1309. Znajdujący się tu kościół parafialny Świętego Ducha zbud. został w 3. ćw. XIII w. z kostki granitowej. Na północy miasta, na cyplu jeziora Morzycko, znajdują się relikty zamku (z poł. XIV w.). Nad jeziorem wśród pól i lasów zamyka horyzont niska ściana murów miejskich, nad którą piętrzą się dachy kamienic z dominującą wieżą kościoła. Obok koliste grodzisko na wyspie Krajobraz Parku powstał w wyniku procesów akumulacyjnych, abrazyjnych i eolicznych. Na jego terenie występuje krajobraz: klifowy, wydmowy, mierzejowy i zalewowy. Specyficzne dla tego obszaru krajobrazy to: Mierzeja Helska stanowiąca wąski, piaszczysty półwysep (kosę) o długości 34 km, szerokości od 150 m do 3 km, powstały w wyniku działalności fal i wiatrów. W rzeźbie Mierzei wyróżnia się: plażę przedwydmową – nadbrzeżny wał wydmowy od strony morza z roślinnością inicjalną, pas wydmowy ciągnący się równolegle do linii brzegowej, o wysokości wydm dochodzących do 23 m, w większości unieruchomionych przez bór sosnowy, równiny od strony zatoki Puckiej z ubogą roślinnością łąkową lub wrzosowiskami. Na cyplu Mierzei znajduje się miejscowość Hel z zabudową rybacką. W XIX w. powstał tu port rybacki, a w 1922 doprowadzono linię kolejową. Po wojnie przez 40 lat był zamkniętym miastem garnizonowym. Obecnie jest to port rybacki i kąpielisko morskie. Zachowały się: gotycki kościół z XIV w., dawna karczma z XVIII w. o konstrukcji ryglowej oraz pozostałości fortyfikacji sprzed II wojny światowej. Przyladek Rozewie – to najbardziej wysunięty na północ fragment terytorium Polski. Jest to wzniesienie morenowe (Kępa Swarzewska), opadające w stronę Bałtyku stromym klifem. Klif porośnięty jest starym lasem bukowym z bogatym runem. Na przylądku znajduje się latarnia morska. 2 3 1 X X X X X X 3 1 2 X 2 X X X 1 X 3 X X X X 2 X X X 3 X X 21 1 11. 12. 13. 14. Słowiński PN Rowokół łuk morenowy Mierzeja Łebska – ruchome wydmy Mierzeja Sarbska –Jezioro Gardno Sopot: molo, Grand-hotel – strefa fin de sieclowego uzdrowiska Woliński PN: klif Zalew Wiślany – Mierzeja Wiślana Krajobraz ukształtowany został przez lądolód i późniejszą działalność morza i wiatru. Specyficzne dla tego obszaru krajobrazy to: Rowokół – najwyższe wzniesienie (115 m n.p.m.), okalających Park od południa i zachodu, wzgórz morenowych. Rowokół porasta buczyna starszych klas wieku. Na Rowokole znajdują się resztki grodziska wczesnośredniowiecznego. Mierzeje Gardeńska i Łebska – to obszar wydmowo-leśny z najbardziej rozległymi w Europie polami ruchomych wydm (500 ha) o wysokości ponad 40 m (Łącka Góra – 42 m n.p.m.). Pomiędzy wydmami znajdują się zagłębienia wypełnione torfem i dobrze zachowane bory bażynowe. Unikatowym jest tu również strefowy ułożony równolegle do brzegu układ ekosystemów, od pionierskich i inicjalnych zbiorowisk piaskowych przez wszystkie typy torfowisk po nadmorskie bory bażynowe. Jezioro Gardno – płytkie przymorskie jezioro, dawna zatoka morska, odcięta mierzeją. We wschodniej części jeziora obszar chroniący miejsca żerowania i lęgów ptaków wodno-błotnych. Uzdrowisko nad Zatoką Gdańską od XVI w. stanowiło letnisko gdańskich mieszczan (zachowały się np. fragmenty Dworu Hiszp., który należał do burmistrza Gdańska). Charakterystyczną zabudowę stanowią pensjonaty z drewnianymi werandami w tzw. stylu szwajcarskim, z elementami secesyjnymi. Molo w Sopocie należy do największych tego typu obiektów drewnianych w Europie. Powstanie mola związane jest z rozwojem kąpieliska w latach 20. XIX w. W 1910 molo miało już 315 m i 10 m szerokości; z czasem konstrukcję rozbudowano do 516 m i powiększono o ostrogę boczną długości 132 m. Krajobraz ukształtowany został przez lądolód oraz późniejszą działalność czynników denudacyjnych w tym szczególnie abrazję morza. Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby Parku jest wybrzeże klifowe. W budowie geologicznej dominują utwory wysoczyzny morenowej o wysokości dochodzącej do 115 m n.p.m., która opada stromym 15 km długopści klifem do Bałtyku. Klif swoją najwyższą wysokość osiąga na górze Gosań (95 m n.p.m.). Aktywne procesy brzegowe powodują cofanie się brzegu o około 80 cm rocznie. Wysoczyzna pokryta jest lasami bukowo-sosnowo-dębowymi. Do najcenniejszych należą zbiorowiska buczyny pomorskiej o strukturze zbliżonej do zbiorowisk naturalnych. Rzadkością jest związana z klifem, buczyna storczykowa rosnąca na tzw. naspie przyklifowej. Krajobraz Zalewu Wiślanego i Mierzej Wiślanej powstał w wyniku akumulacji rumoszu skalnego w strefie brzegowej Bałtyku. Utworzona mierzeja odcięła część dawnej zatoki morskiej. Zalew Wiślany ma długość 85 km, szerokość 8-10 km, maksymalna głębokość 5,1 m, jego wody są lekko słonawe na skutek wlewu wody morskiej. Mierzeja Wiślana to piaszczysty wał ,w rzeźbie którego wyróżnia się strefa piaszczystej plaży nadmorskiej o szerokości około 70 m oraz równoległy do niej pasm wydm białych o szerokości 150-200 m i wydm brązowych o szerokości 300-800 m. Wysokość wałów wydmowych dochodzi do 48 m n.p.m. Prawie 80% terenu pokryte jest drzewostanami, w których dominuje bór mieszany. W kilku rezerwatach chronione są: starodrzew sosnowy; naturalne stanowiska buka. Na Mierzei znajduje się szereg miejscowości. 2 X 3 1 2 3 X X X X X X X X X X 2 3 1 X X X 1 2 3 X X X X X X X X X X 22 1 15. 16. 17. 18. 19. Żuławy – okolice Nowego Dworu Biskupin – krajobraz edukacyjno-archeologiczny Bory Tucholskie PN Struga Siedmiu Jezior Chełmno – średniowieczne rozplanowanie miasta Ciechocinek – tężnie Naturalny krajobraz Żuraw powstał poprzez akumulację namułów rzecznych Wisły w okresie ostatnich 5 tysięcy lat. Powstała rozległa delta z szeregiem obszarów depresyjnych. Współczesny krajobraz jest wynikiem działalności gospodarczej, prowadzonej od XIV w. Wyróżnić w nim można: sztuczne wały przeciwpowodziowe, silnie rozbudowaną sieć kanałów i rowów melioracyjnych, przepompownie wody z terenów położonych niżej do wyżej płynących rzek. W pokryciu terenu dominują agrocenozy. W rezerwacie archeologicznym nad Jeziorem Biskupińskim eksponowane są pozostałości i częściowa rekonstrukcja drewnianego osiedla obronnego kultury łużyckiej sprzed 2500 lat. Osiedle na wyspie składało się z ponad 100 chat, ustawionych równolegle w 13 rzędach rozdzielonych ulicami wyłożonymi drewnem, zamieszkanych przez ok. 1000 osób. Otoczone było palisadąfalochronem z pali drewnianych, wbitych ukośnie w dno jeziora, i wałem drewniano-ziemnym, w którym znajdowała się brama z wieżą strażniczą połączona z lądem pomostem. Ściany domów budowano z układanych poziomo bierwion łączonych w narożach za pomocą słupów. W rezerwacie eksponowane są 2 rzędy domów po 9 w każdym rzędzie. Podstawowy typ rzeźby krajobrazu Parku ukształtowany został w okresie ostatniego zlodowacenia, a w tym akumulacyjnej działalności lądolodu. Powstała wtedy piaszczysto-żwirowa równina sandrowa, którą urozmaicają liczne ale niezbyt wysokie (do 10 m) wydmy, zagłębienia wytopiskowe oraz bogata sieć hydrograficzna decydująca o unikatowych walorach krajobrazu. Wody zajmują 11% powierzchni Parku, znajduje się tu 21 jezior, a w tym: Struga Siedmiu Jezior – ciąg naturalnych zbiorników wodnych połączonych ciekami o klasycznej budowie postglacjalnej, jeziora lobeliowe z charakterystyczną roślinnością, grupa jezior dystroficznych zarastających płem torfowym. Pokrycie terenu w 79% stanowią lasy: bór suchy, świeży, wilgotny, bagienny, olsy i łęgi. 10% terenu zajmują ekosystemy bagien, torfowisk i łąk. Chełmno, wzmiankowane w 1065, od XIII w. było własnością Krzyżaków. Do czasów powrotu w granice Polski (1466) było jednym z głównych centrów Zakonu. Chełmno stanowi świetny przykład urbanistyki lokacyjnej: założone na planie elipsy, z centralnym rynkiem, którego głównym akcentem jest ratusz. Wystawiony w XIV w. ceglany budynek gruntownie przekształcono w XVI w., tworząc jeden z ciekawszych przykładów manieryzmu. Miasto zachowało pierścień średniowiecznych murów, 23 baszty, ale tylko jedną bramę – Grudziądzką. Do budowy warzelni soli przystąpiono w 1. połowie XIX w. Równocześnie powstawały tężnie – jedyne w Polsce i największe w Europie unikatowe konstrukcje do stężania solanki w trakcie naturalnego odparowywania wody w procesie warzenia soli. Pierwsze dwie powstały w latach 1824–1828, trzecia w 1859. Pomiędzy tężniami znajduje się park tężniowy z mikroklimatem bogatym w jod, co umożliwia naturalne inhalacje lecznicze. Szybki rozwój uzdrowiska, miał miejsce w 2. połowie XIX w., a zabudowa powstawała pod wpływem budownictwa drewnianego krajów alpejskich. 2 3 1 X 2 3 1 X X X X X X X 3 1 X X X 2 X 2 3 X X X X X X X X 23 1 20. 21. 22. 23. Krajobraz doliny dolnej Noteci i Warty pierwotnie ukształtowany został przez erozyjną działalność wód z topniejącego lądolodu, która wytworzyła rozległą równoleżnikową formę wklęsłą – Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką. W strukturze pionowej międzyrzecza występuje kilka poziomów akumulacji rzecznej o zróżnicowanym krajobrazie: zatorfione części dna pradoliny, zajęte przez łąki, rozcięte korytami Noteci i Warty, kilka poziomów szerokich tarasów lodowcowo-rzecznych (najwyższy o wysokości od 60-40 m n.p.m.), w obrębie których występują pola wydmowe, wzniesienia morenowe, wytopiskowe jeziora rynnowe, torfowiska. Unikatowy krajobraz morenowy chroniony jest w rezerwacie „Jezioro Łubówko”. Większość obszaru porastają bory sosnowe Puszczy Noteckiej, w pobliżu jezior i cieków wodnych występują olsy. Dolina Dolnej Wisły Zajmuje fragment Kotliny Toruńskiej, której najniższą częścią jest równina zalewowa Wisły. Dno Toruń – Bydgoszcz doliny o szerokości około 6 km ma bogaty system hydrograficzny (starorzecza, kanały melioracyjne, oczka wodne). Występuje tu również zróżnicowany, mozaikowaty układ siedlisk. Dolina Górnej Noteci z Kanałem Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim leżą w obrębie pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, Bydgoskim która ograniczona jest z obu stron wysokimi krawędziami erozyjnymi wciętymi w wysoczyzny morenowe. Dno doliny zajmują szerokie terasy holoceńskie zbudowane przeważnie z utworów torfowych. Wyższe terasy zbudowane z utworów piaszczystych są miejscami zwydmione i pokryte licznymi formami wytopiskowymi. W szacie roślinnej dna przeważają przeobrażone torfowiska zajęte przez łąki kośne, niewielkie enklawy torfowisk naturalnych. Sieć hydrograficzna jest bogata, ale silnie przekształcona (gęsta sieć kanałów i rowów melioracyjnych, Kanał Bydgoski). Kanał Bydgoski wybudowany w XVIII w. na dziale wodnym między Notecią i Wisłą ma długość 24 km i pokonuje różnicę wysokości 31 m między poziomami obu rzek za pomocą 6 śluz. Dolina Górnej Wieprzy i Górnej Obie doliny wraz z rozdzielającą je strefą wododziałową stanowią teren atrakcyjny przyrodniczo. Brdy Dolina Górnej Wieprzy to strefa wału spiętrzonych moren czołowych lądolodu porozcinanego licznymi rynnami subglacjalnymi, wykorzystywanymi przez młode doliny cieków w tym górnej Wieprzy. Z kolei dolinA górnej Brdy wycięta została w sypkich utworach sandrowych. Dolina jest wąska i kręta. Zaznacza się mozaikowaty układ siedlisk, niżowych łęgów olszowych i jesionowo-olszowych, kwaśnej buczyny niżowej, lasu bukowo-dębowego, borów mieszanych, świeżych, suchych. Występuje tu rzadkie rozproszone osadnictwo wiejskie. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Dolina Dolnej Noteci i Warty X X X X X X X X X X X X X X X X 24 1 24. 25. 26. 27. 28. Dolina Wisły – odc. kwidzyński Drawieński PN Drawski PK Gniew – zamek krzyżacki Gniezno – katedra z zespołem towarzyszących budynków Dolina na tym odcinku ma długość około 40 m, jej szerokość waha się od 7-9 km. Dno doliny obniża się od 15 do 7 m n.p.m., a zbocza wznoszą się ponad dnem na wysokość 50-60 m. Dno doliny zajmują terasy holoceńskie. Koryto Wisły jest uregulowane i przebiega wielkopromiennymi zakolami. Bogaty jest system hydrograficzny dna doliny – występują tu liczne staroczecza, oczka wodne, gęsta sieć kanałów melioracyjnych. W rejonie podzboczowym występują zatrofienia, duży jest udział użytków zielonych, zbocza doliny częściowo są zalesione. W latach 1285–1587 Kwidzyn był siedzibą kapituły biskupstwa pomezańskiego. Górujący nad doliną Wisły gotycki zespół zamkowo-katedralny jest najcenniejszym zabytkiem miasta. Zamek, założony na planie kwadratu, został wzniesiony w latach 1322–1347, a częściowo rozebrany w drugiej połowie XIX w. Krajobraz Parku to rozległa równina sandrowa urozmaicona głęboko (na około 35 m) wciętymi, silnie meandrującymi dolinami rzek Drawy i Płocicznej, o zboczach gęsto porozcinanych parowami, licznymi leśnymi jeziorami (oczkami), ciągiem jezior rynnowych. Pokrycie terenu w 80% stanowią lasy: bory sosnowe; lasy mieszane z udziałem dębów i buków; typowe pomorskie buczyny. Krajobraz ukształtowany został w okresie ostatniego zlodowacenia. Charakterystycznymi cechami krajobrazu są wzgórza morenowe, liczne jary, wąwozy, głazy narzutowe, pagóry, oczka wodne, jeziora rynnowe, w tym duże jezioro Drawsko o silnie rozwiniętej linii brzegowej, malownicza Dolina Pięciu Jezior z jeziorną roślinnością torfowiskową. Górny odcinek rzeki Drawy, mającej charakter potoku górskiego o głębokim silnie meandrującym korycie i licznych bystrzach. Szata roślinna Parku jest mocno zróżnicowana, zachowały się tu wyspowo naturalne stanowiska roślinności łąkowej, torfowiskowej, szuwarowej, jeziornej i leśnej z licznymi reliktami roślin polodowcowych. Na terenie Parku jest 30 parków wiejskich, z licznymi okazami dendrologicznymi, występuje też duża ilość obiektów zabytkowych. Gniew leży na wysokim brzegu Wisły. W latach 1276–1464 miasto pozostawało w rękach Krzyżaków, którym przekazał je książę pomorski Sambor. W 1283 Krzyżacy wznieśli tu prowizoryczną warownię. Wystawiono ją na skraju skarp opadających stromiznami ku dolinie Wisły i jej dopływowi, Wierzycy. Później zamek powiększono. Gotycką siedzibę komturów, a później polskich starostów zbudowano na planie czworoboku, z czterema narożnymi wieżami, i otoczono murami. Przez pewien czas pełnił funkcję rezydencji wielkiego mistrza Michała Küchmeistra. Wokół siedziby konwentu rozwinęło się przedzamcze z fortyfikacjami, wieżami i dwiema bramami. Gniewski zamek dwukrotnie niszczyli Szwedzi. Najstarszy zapis wymieniający nazwę miasta pochodzi z X w., kiedy pełniło funkcję stolicy. Pierwsza katedra powstała z inicjatywy Mieszka I. W 1018 część podgrodzia i katedrę strawił pożar, a nową świątynię w ostatnich latach życia wznosił Bolesław Chrobry. Były to lata świetności Gniezna, której kres położył najazd księcia czeskiego Brzetysława w 1038. Obecną świątynię zaczął budować arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki (1342-1374). Szczątki św. Wojciecha kryje XVII-wieczna, barokowa trumna-relikwiarz, zrekonstruowana w 1987. W świątyni znajduje się 14 kaplic, kilkadziesiąt nagrobków, skarbiec, archiwum i biblioteka. W portalu południowym umieszczone są drzwi gnieźnieńskie z brązu z ok. 1170. 2 3 1 X 2 3 1 X X X X X X X X 2 X 1 2 X X X X X X X X 3 3 X X 25 1 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. Park obejmuje część Pojezierza Gostyńskiego o unikatowej rzeźbie wydmowo-glacjalnej z licznymi jeziorami i stawami. Lasy reprezentowane są przez wszystkie typy siedliskowe lasów nizinnej Polski. Duże zróżnicowanie biocenoz wodnych. Górznieńsko-Lidzbarski PK Obszar charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu. Przez Park przebiega granica pomiędzy wzgórzami moreny czołowej pokrytej grądami, a położonymi na południu od nich równinnymi polami sandrowymi z borami sosnowymi. Szczególnie atrakcyjny krajobrazowo jest przełom rzeki Brynicy, który ma charakter głębokiego jaru o deniwelacjach dochodzących do 50 m. Malowniczym elementem krajobrazu są liczne (ok. 50) jeziora pomiędzy wzgórzami morenowymi. Grudziądz – krajobraz doliny Największym miastem nad dolną Wisłą jest Grudziądz, który powstał jako gród broniący państw Wisły: zespół spichrzów piastowskich przed najazdami Prusów. Największą jego atrakcją jest zespół spichrzów wiślanych, które zachowały drewniane konstrukcje wewnętrzne i belkowane stropy. Ich budowę rozpoczęto w latach 1346-1365 i rychło ciąg spichlerzy zastąpił istniejący tam wcześniej ceglany mur obronny. Zachowały się jednak fragmenty fortyfikacji miejskich (XIV w.), z Bramą Wodną. Budowa przez Prusaków tutejszej cytadeli (1772-1776) i odparcie oblężenia armii napoleońskiej zapoczątkowały tworzenie systemu fortów, dzięki którym Grudziądz znalazł się w rzędzie takich twierdz, jak Kraków czy Amsterdam. Iński PK Obszar charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem wysokości względnych. W krajobrazie dominują kopulaste pagóry morenowe dochodzące do 180 m n.p.m., pomiędzy nimi leżą głębokie polodowcowe jeziora, liczne są oczka wodne, wąwozy, zatorfione doliny, mokradła i bagna. Lasy zajmują około 50% powierzchni parku i są to drzewostany mieszane oraz bukowe. Kartuzy – krajobraz historyczny: Pierwotna osada powstała w pobliżu klasztoru Kartuzów, założonego w 1380 przez Jana z zespół poklasztorny kartuzów Rusocina. Prawa miejskie uzyskała w 1923. Znajduje się tu gotycki kościół, klasztor i zespół eremów (1383-1403). W wyniku późnobarok. przebudowy przy kościele wzniesiono nową wieżę i nakryto dachem o charakterystycznym (przypominającym wieko trumny) łamanym kształcie. Kaszubski PK W rzeźbie terenu dominują wysokie moreny czołowe, głęboko wcięte rynny jeziorne, rozległe pola sandrowe, dolinki erozyjne i denudacyjne, wąwozy, liczne polodowcowe rynnowe jeziora. Wyjątkowo atrakcyjne są Wzgórza Szymborskie z najwyższym na Pojezierzach wzniesieniem Wieżyca (329 m n.p.m.). Najniżej położona jest dolina górnej Łeby (123 m n.p.m.) – deniwelacje dochodzą więc do 206 m. Szatę roślinną reprezentują lasy z buczyną pomorską, uprawy rolne. Występuje tu wiele cennych zabytków architektury, wsie o zabytkowych układach przestrzennych, założenia parkowe, Gołubieński Ogród Botaniczny z kolekcją 3000 gatunków roślin. Kórnik k. Poznania – krajobraz Na wysepce otoczonej szeroką fosą stoi pałac, dawny zamek Górków, całkowicie przebudowany na komponowany zamówienie Tytusa Działyńskiego w latach 1845–1860, według projektu nieżyjącego już wówczas K. F. Schinkla. Niemiecki architekt nadał mu kształt wypływający z modnego w tym czasie romantycznego gotyku angielskiego. Zamek przystosowano do roli muzealno-bibliotecznej, a jednocześnie nadano mu pozory obronności. Całość otacza rozległy park i cenne arboretum. Lednicki PK: Ostrów Lednicki – Palatium na Ostrowie Lednickim (wyspie na jeziorze Lednica), w domniemanym miejscu chrztu rezerwat archeologiczny Mieszka, to zapewne najstarszy relikt architektury kamiennej, wzorowany na budowlach z kręgu kultury śródziemnomorskiej. Zabudowa, wzniesiona w związku z akcją misyjną biskupa Jordana, składała się z kościoła, kaplicy chrzcielnej (baptysterium) i budynku mieszkalnego. Komunikację z lądem umożliwiały mosty: jeden o długości ok. 180 m, drugi – aż 420 m. Zabudowania chronił wał wysokości 6 m. Kres świetności Ostrowa położył najazd wojsk czeskich w 1038. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 Gostynińsko-Włocławski PK X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 26 1 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. Lubniewice – krajobraz komponowany Lubostroń – zespół ogrodowopałacowy Łagowski PK Łagowski PK: zamek joannitów w Łagowie Nadgoplański Park Tysiąclecia PK: Kruszwica – zespół historyczny Odry – obszar archeologiczny i krajobraz osiedleńczy – rezerwat archeologiczny Ozy Kiczanowskie Pelplin – zespół poklasztorny cystersów z katedrą Wzmianka o Lubniewicach zawarta jest w dokumencie księcia Przemysława II z 1287. W XVI wieku były osadą targową. W 1808 Lubniewice otrzymały pełne prawa miejskie. Zachował się gotycki kościół z XV w. z neogotycką wieżą z 1882. Przy wschodnim brzegu jeziora Lubiąż znajduje się pałac z 1793, przebudowany w stylu neoklasycznym w 1846 zwany "Starym Zamkiem". Obok rozciąga się park krajobrazowy z XIX w. Tam też monumentalny neorenesansowy zamek z 1909 o urozmaiconej bryle (Nowy Zamek). W Lubostroniu, na Pojezierzu Wielkopolsko-Kujawskim, gen. Franciszek Skórzewski nabył w 1764 część klucza łabiszyńskiego, a jego syn Fryderyk przystąpił do budowy, pośród morenowych sfalowań, zespołu pałacowego. Rezydencję wzniesiono w latach 1795–1800 według projektu Stanisława Zawadzkiego. Budowla nawiązuje do słynnej Villa Rotonda, którą w pobliżu Vicenzy wystawił u schyłku XVI w. Andrea Palladio. W parku zaprojektowanym około 1800 przez Oskara Teicherta zobaczyć można pozostałości oranżerii i tzw. biblioteki. Park obejmuje Pojezierze Łagowskie – najwyższą część Pojezierza Lubuskiego. Obszar bardzo urozmaiconej, typowo polodowcowej rzeźbie terenu. W krajobrazie wyróżnia się rynna polodowcowa jeziora Ciecz i połączonego z nim jeziora Łagowskiego. Rynna ta o szerokości 100-750 m, głębokość 20-90 m, ma strome stoki o nachyleniu do 50 stopni, wysokie ostro zarysowane krawędzie pocięte licznymi wąwozami, parowami i dolinkami. Lasy zajmują ok. 65% terenu, dominującym typem siedliska są bory. Park posiada też szereg wysokiej klasy obiektów kulturowych. Początki zamku związane są z powstaniem w połowie XIV w. komandorii joannickiej. Warownię wzniesiono na sztucznie usypanym wzgórzu. Zamek tworzyło pierwotnie trapezoidalne założenie z dwukondygnacyjnym domem mieszkalnym od zachodu i wyniosłą wieżą w narożniku południowowschodnim. W wyniku kolejnych przebudów powstał czteroskrzydłowy zamek z wewnętrznym dziedzińcem. W latach 1966-1971 budowlę przekształcono w hotel. Nad brzegiem Gopła, na wąskim cyplu, leży Kruszwica, kojarzona z początkami piastowskiej dynastii. Pierwotny gród z X–XIII w. (z drewniano-ziemnymi umocnieniami) uzyskał prawa miejskie przed 1303. Ośmioboczna „Mysia Wieża” jest pozostałością zamku wzniesionego w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego. Najstarszym zabytkiem jest trójnawowa romańska kolegiata świętych Piotra i Pawła z 1. połowy XII w., siedziba biskupstwa misyjnego. Rezerwat "Kamienne Kręgi", to największe w kraju skupisko kamiennych kręgów, prawdopodobnie cmentarzysko Gotów z I i II w. n.e. Kręgi liczą od 15 do 33 m średnicy. W każdym kręgu jest od 16 do 29 kamieni wystających z ziemi na 20 do 70 cm. Oprócz kręgów na terenie rezerwatu znajdują się także kurhany. W kręgach i kurhanach odkryto ponad 600 grobów. Od 1958 teren ten stanowi prawnie chroniony rezerwat przyrody. Ozy Kiczanowskie to silnie wydłużone pagórkowate formy, długich, krętych wałów, powstałe przez akumulację piasków i żwirów w szczelinach lodowca. Porośnięte są roślinnością ciepłolubnych zarośli i muraw piaskowych. Pośród opactw cysterskich na Pomorzu pelplińskie było największe i najwspanialsze. Dopiero w 1823, gdy skasowano zakon, kościół – słusznie uważany przez wielu za najpiękniejszy na Pomorzu – uczyniono katedrą diecezji chełmińskiej. Zakonników nie zraziło ich odludzie wśród moczarów i rozlewisk Wierzycy. Pierwotny kościół wystawiono przed 1320, by pod koniec stulecia znacznie go rozbudować. W kolejnych wiekach nadal ponoszono trud rozbudowy, opactwo pelplińskie jest więc kroniką mód i stylów obowiązujących w architekturze pomorskiej. 2 X 3 1 2 X X 3 1 2 X X X X X X X X X X X X X 2 X X X 1 X X X 3 X X X X X X X X 3 X X 27 1 45. 46. 47. 48. 49. 50. Płock – krajobraz osiedleńczy doliny Wisły Pojezierza Iławskiego PK Poznań: jeziorka meteorytowe Morasko Poznań: Ostrów Tumski Promno PK Przemęcki PK: Wyspa Konwaliowa na jez. Przemęt Płock to jedno z nadwiślańskich miast szczycących się niezwykłą panoramą, gdzie stroma wyniosłość, stanowiąca fundament historycznych gmachów, gwałtownie opada ku rzece. Już w 1075 staraniem Bolesława II Szczodrego utworzono tu biskupstwo, ale rozwój miasto zawdzięcza Władysławowi Hermanowi, który główny gród na Mazowszu podniósł w 1079 do rangi stolicy. Ówczesna zabudowa składała się z rezydencji książęcej z kaplicą oraz budowli biskupich z katedrą Najświętszej Maryi Panny, którą zaczęto wznosić pod koniec XI stulecia. W rzeźbie terenu dominują rynny i misy jeziorne oraz rozległe pola sandrowe. Największą rynnę wciętą w teren na głębokość kilkunastu metrów zajmuje jezioro Jeziorak. Szata roślinna jest bogata i reprezentuje wysoki stopień naturalności. Głównym jej składnikiem są zbiorowiska leśne, duży udział ma też roślinność wodna, bagienno-torfowiskowa, łąkowa, synantropijna. Wiele zabytków kultury materialnej. W okolicy Moraska zidentyfikowano 8 zagłębień, które uznaje się za kratery powstałe w wyniku upadku meteorytu (w ich pobliżu odnaleziono około 300 kg meteorytów). Są to zagłębienia o średnicy od 90 m do 22 m. Część zagłębień wypełniona jest wodą, której poziom ulega sezonowym zmianom, inne są suche lub wypełnione torfem. Kratery meteorytowe Morasko są unikatowym obiektem w Polsce oraz jednym z około 150 podobnych na Ziemi. W X w. na Ostrowie Tumskim powstał gród Mieszka I, a w czasie synodu gnieźnieńskiego w roku 1000 wydzielono diecezję poznańską dla misyjnego biskupa Ungera. Pierwszym ośrodkiem handlu była prawobrzeżna Śródka. W 1253 na lewym brzegu Warty lokowano na prawie magdeburskim miasto, któremu rozwój zapewniło nadanie przez Władysława Jagiełłę w 1394 prawa składu. Wśród licznych zabytków należy wyróżnić średniowieczny układ urbanistyczny z ujmującym urodą rynkiem, renesansowym ratuszem, kamienicami i pałacami z XV–XVIII w. Poznański ratusz, dziś muzeum miasta, to dzieło Jana Baptysty Quadro z lat 1550-1560. Cennym zabytkiem barokowym jest zespół jezuicki (kościół i kolegium) pochodzący z 2. połowy XVII w. W XIX w. powstało wiele monumentalnych gmachów (m. in. Biblioteka Raczyńskich z 1829). Dziś część z nich służy placówkom naukowym, bibliotecznym i muzealnym. Ostrów Tumski, najstarsza część miasta, rozciąga się między Wartą a Cybiną. Tamtejsza katedra, w obecnej formie będąca gotycką bazyliką z XIV i XV w., budowano ją w kilku fazach. Krajobraz Pojezierza Wielkopolskiego, charakteryzujący się obszarem pagórów moreny czołowej (o wysokości do 127 m n.p.m.), urozmaicony jeziorkami. Największym jest śródleśne jezioro Dębiniec objęte ochroną rezerwatową, z roślinnością szuwarową, przyległymi podmokłymi łąkami i pasem lasu. 62% obszaru Parku zajmują lasy o niepowtarzalnych wartościach przyrodniczych. Są to bory sosnowe, lasy liściaste, starodrzewia dębowo-grabowe z bogatą florą. Jeden z najciekawszych krajobrazów polodowcowych na Pojezierzu Wielkopolskim, odznaczający się bogactwem form polodowcowej rzeźby terenu. Znajdują się tu 24 jeziora oraz rozległe i malownicze kanały Obry. 40% terenu zajmują lasy, są to bory mieszany i świeży z domieszką sosny. Bór mieszany na wyspie Przemęt objęto rezerwatem przyrody z uwagi na runo konwalii majowej. 2 3 1 X X 2 3 1 2 1 2 X X X X X X X X X X X X 3 X X X X X X X X 3 X X 28 1 51. 52. 53. 54. 55. Pszczewski PK Puszcza Zielonka PK: rynna polodowcowa koło Murowanej Gośliny Rogalin – krajobraz komponowany: pałac – Muzeum Narodowe, park Toruń – Stare Miasto sylweta od strony Wisły Tucholski PK Występują tu trzy typy krajobrazu: morenowy, sandrowy, dolinowy. Osią Parku jest dolina Obry, a dużym urozmaiceniem są liczne rynny polodowcowe z jeziorami (około 50 jezior). 64% obszaru zajmują lasy w mozaice z polami uprawnymi. Dominują bory sosnowe. Liczne zabytki budownictwa sakralnego i wiejskiego. Jest to najbardziej naturalny kompleks leśny w środkowej Wielkopolsce. Tworzą go bory mieszane i sosnowe, świetliste dąbrowy. Lasy zajmują 80% powierzchni Parku. Rzeźba terenu charakteryzuje się dużą różnorodnością, występuje tu rozległa wysoczyzna sandrowa, w którą wcięte są rynny polodowcowe i doliny z licznymi jeziorami oraz pasmo rzędu morenowych z kulminacją 143 m n.p.m. Znajdują się tu również cenne wartości historyczno-kulturowe – ślady osadnictwa i historyczne szlaki komunikacyjne. Pałac Raczyńskich w Rogalinie stoi wśród rozległych łąk i romantycznych starorzeczy. Obecny gmach zaczął wznosić Kazimierz Raczyński (w 1770) według planów I. Graffa. Prace kontynuował syn Kazimierza, Edward, urządzając w okazałej, ale ciężkiej, barokowo-klasycystycznej budowli interesujące wnętrza. Szczególne wrażenie robi regularny ogród francuski płynnie przechodzący w krajobrazowy park angielski, który na swych krańcach roztapia się w nadwarciańskie łęgi. W parku i na okolicznych łąkach znajduje się największe w Europie skupisko 960 starych dębów. W 1820 na skraju parku zbudowano kaplicę-mauzoleum, wierną kopię rzymskiej świątyni w Nîmes. Toruń jest jednym z najpiękniejszych, najbardziej średniowiecznych miast w Polsce; znajduje się na Liście UNESCO. Zachował się układ urbanistyczny i XIV-wieczny ratusz, jeden ze znakomitszych gmachów miejskich Europy. W sylwecie miasta wyróżnia się fara Starego Miasta, kościół świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, świątynia gotycka powstała między 1270 a 1330, rozbudowywana w XV w. Konkuruje z nią gotycki kościół NMP wzniesiony w XIII w., rozbudowany na trójnawową halę w latach 1350-1370. Parafialnym kościołem Nowego Miasta, fundowanym przez Krzyżaków, był kościół św. Jakuba, gotycka bazylika z lat 1309-1350. Cennymi zabytkami są liczne kamienice z XIV-XVIII w., wąskie, wysokie, gotyckie (jak Dom Kopernika) lub z manierystycznymi i barokowymi szczytami (kamienica Pod Gwiazdą). Przetrwały też ruiny zamku, fragmenty obwarowań, gotyckie spichlerze. Krajobraz ukształtowany poprzez lądolód, w którego rzeźbie dominuje rozległa równina sandrowa obejmująca dorzecze Brdy i Strążki. Urozmaiceniem rzeźby terenu są liczne jeziora wytopiskowe, oczka wodne, rzeczki i strumienia. W sieci hydrograficznej dominuje rzeka Brda, która ma tu charakter rzeki górskiej, odznacza się dużym spadkiem, częstymi zwężeniami koryta, wysokimi stromymi brzegami. Lasy zajmują 71% powierzchni Parku. Dominuje bór świeży urozmaicony płatami starodrzewia lasu liściastego. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, występują liczne osobliwości florystyczne, naturalne zbiorowiska roślinności torfowiskowej, bagiennej i wodnej. Cennym elementem krajobrazowym są zabytki budownictwa wodnego (akwedukt w Fojutowie), XIX w. system nawodnień łąk. 2 3 1 X X X 2 3 1 2 X X X X X X X X X X 3 1 2 3 X X X X X X X 29 1 56. 57. 58. 59. 60. 61. Turew – krajobraz komponowany: zespół pałacowo-parkowy (PK im. D. Chłapowskiego Ujście Warty PN Wdecki PK Wdzydzki PK: Kaszubski Park Etnograficzny Wielkopolski PN: krajobraz polodowcowy Zdbice k. Wałcza – fortyfikacje Wału Pomorskiego Turew znana jest z unikalnego, wielkoobszarowego gospodarstwa rolniczego, utworzonego w latach 1820-1830 przez gen. Dezyderego Chłapowskiego. Pola obsadzono wiatrochłonnymi ciągami drzew i krzewów. Turew – z neogotyckim pałacem – stanowi wzór doskonałego, sztucznie ukształtowanego (lecz wyłącznie przy użyciu elementów przyrodniczych) krajobrazu. Dwukondygnacyjny, barokowy pałac z połowy XVIII w. przebudowano w latach 1820-1830. Pałacowi towarzyszą zabudowania gospodarcze z XVIII w. Park położony jest w obrębie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Płaskie, rozległe obszary Parku znajdują się w całości w obrębie terasy zalewowej Warty, która dzieli Park na dwie części: Polder Północny oraz południowy obszar zalewowy. W części południowej poziom wód w ciągu roku może wahać się do 4 m, stąd krajobraz wykazuje dużą sezonową zmienność. W dnie doliny znajdują się liczne starorzecza oraz kanały, ograniczają je wały przeciwpowodziowe, funkcjonują przepompownie wody. Szatę roślinną tworzą głównie łąki i pastwiska. Park stanowi unikatowe miejsce ostoi ptaków wodnych i błotnych. W rzeźbie terenu zaznaczają się: równiny sandrowe, pagóry morenowe, rynny glacjalne, doliny rzek i potoków. Rzeźba jest mocno zróżnicowana. Osią hydrograficzną Parku jest dolina rzeki Wdy wcięta w sandr na głębokość 20-25 m. Przyjmuje ona liczne dopływy: Prusinę, Ryszkę, Sobinę i inne. Występują tu liczne naturalne jeziora i małe wytopiskowe oczka wodne. W szacie roślinnej przeważają zbiorowiska borowe z dużym udziałem sosny (lasy zajmują ok. 70% powierzchni), torfowiska i roślinność bagienna. W Parku znajduje się pomnik przyrody: Aleja Zakonników – najpiękniejsza aleja jałowcowa w Polsce. Liczne są zabytki budownictwa drewnianego, młyny wodne, obiekty sakralne. W urokliwym pejzażu Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, nad jeziorem Goluń usytuowane jest najstarsze polskie muzeum na wolnym powietrzu – Kaszubski Park Etnograficzny założony w 1906 przez Teodorę i Izydora Gułgowskich, zasłużonych popularyzatorów kaszubskiej kultury ludowej. Na powierzchni 22 ha zgromadzono ok. 25 obiektów, m.in.: 7 zagród, dworki i założenia dworskie, szkołę, kościół, trak, kuźnię i 2 wiatraki. W skansenie znajduje się kilka chałup gburskich w konstrukcji zrębowej lub zrębowo-szkieletowej. Krajobraz o dużej różnorodności form rzeźby terenu. Występują tu prawie wszystkie elementy krajobrazu polodowcowego: liczne wzniesienia moreny czołowej, poprzecinane rynnami wypełnionymi jeziorami, kemy, ozy (w tym część najdłuższego w Polsce Ozu BukowskoOsińskiego – 37 km długości), głazy narzutowe. Pokrycie terenu stanowią lasy ukształtowane w wyniku działalności człowieka. Są to zbiorowiska borów sosnowych i sosnowo-dębowych, kwaśne dąbrowy i grądy, świetliste dąbrowy, łęgi, olsy, zarośla łozowe. Liczne są też obiekty kultury materialnej. Relikty niemieckiej pozycji fortyfikacyjnej, broniącej dostępu do Pomorza Zachodniego. Szturmowanie Wału Pomorskiego miało miejsce od końca stycznia 1945 przez sowiecki 1 Front Białoruski z udziałem 1 Armii WP. Oddziały niemieckie stawiały w ufortyfikowanym, bagnistym i gęsto zalesionym terenie zacięty opór. 9 II siłami 1 i 2 Dywizji Piechoty udało się przełamać niemiecką linię obrony. 2 X 3 1 2 3 1 2 X X X X X 1 X X X 3 X X X X X X X X X 2 3 X X X X X X 30 1 62. 63. 64. 65. 66. 67. Zielona Góra – stare miasto Czarna Hańcza – dolina Dowspuda – krajobraz osiedleńczy Giżycko – krajobraz warowny – twierdza Boyen Kanał Elbląski: krajobraz historycznej, sztucznej drogi wodnej Lidzbark Warmiński – krajobraz osiedleńczy: zamek Miasto zostało lokowane przypuszczalnie w 1222, chociaż osada targowa istniała tutaj już w XII w. Zachował się dawny układ urbanistyczny – z rynkiem, na którym w XV w. wzniesiono ratusz przebudowany w XVII i XVIII w. Wśród budowli sakralnych miasta wyróżnia się kościół parafialny św. Jadwigi w formie ceglanej hali (XV w.). Interesujący jest również dawny kościół ewangelicki zbudowany 1746-48. Zachowały się fragmentarycznie mury miejskie i wiele zabytkowych kamienic (pochodzących z XVII, XVIII i XIX w.), m.in. Dom Winniczy (1818, przebudowany na palmiarnię w XX w.). Rzeka bierze swój początek wśród wzgórz morenowych na wysokości 245 m n.p.m. W górnym odcinku (do Jeziora Wigry) płynie głęboką, wąską doliną o spadku 2,3‰ wśród wysokich wzgórz morenowych, wznoszących się ponad dno koryta do 130 m. Od Jeziora Wigry spadek rzeki maleje do 0,3%. Na odcinku do Wysokiego Mostu rzeka płynie szeroką zatorfioną doliną, tworząc liczne zakola. Od Wysokiego Mostu do Rygola meandruje wśród Puszczy Augustowskiej. Koło Rygola włączona jest w Kanał Augustowski. Na całym obszarze dominują siedliska kontynentalnych borów sosnowych w odmianie subborealnej. Wzdłuż Czarnej Hańczy w obrębie jej teras występują siedliska łęgowe. W samym korycie jest bogata roślinność wodna. W latach 1820-23 zbudowano tu dla L. Paca pałac (niezachowany) w stylu neogotyku angielskiego. Pałac, wzorowany być może na Eaton Hall k. Chester, był wzniesiony na planie litery T, dwupiętrowy, z wyższym, flankowanym czterema wieżyczkami ryzalitem pośrodku, mieszczącym kaplicę, i czterema ryzalitami na planie ośmiobocznym na narożach. Całość wieńczył krenelaż. Już w połowie XIX w. pałac był malowniczą ruiną, stanowiącą częsty temat obrazów. Giżycko, położone między jeziorami Niegocin i Kisajno, to dawny pruski gród. W XV w. ze wsi Lec powstała osada targowa, która w 1573 uzyskała prawa miejskie. Zachował się zamek, most zwodzony i kościół ewangelicki projektowany. Interesująca krajobrazowo jest twierdza Boyen. Wzniesiona w latach 1844-1856, stanowi doskonale zachowany przykład pruskiej szkoły fortyfikacyjnej. Ongiś była głównym ogniwem systemu umocnień granicy wschodniej. Kanał Elbląski – znakomity, do dziś funkcjonujący zabytek sztuki inżynierskiej – jest dziełem Holendra J. Steeneke z lat 1844-1881. Wizjonerski projekt czekał na realizację prawie 20 lat. System kanałów i śluz łączących jeziora tworzy drogę wodną o łącznej długości około 210 km. Najatrakcyjniejszymi – gdzie indziej nie spotykanymi – elementami szlaku są pochylnie, pozwalające na przeciąganie statków po torach lądem tam, gdzie nie dało się (przeważnie z racji różnicy poziomów) połączyć jezior. Pięć pochylni, niwelujących różnicę poziomów wody wynoszącą aż 99 m, znajduje się na odcinku od Buczyńca do Całunów. Zamek lidzbarski zalicza się do najpiękniejszych średniowiecznych rezydencji w Polsce. Leży między korytami Łyny i Symsarny, na platformie, której wierzchołek zajmuje zamek, a resztę oddzielone fosą przedzamcze. Budowę podjęto za czasów biskupa warmińskiego Jana z Miśni (1350-1355). Efektownym śladem po architektonicznej działalności biskupa Ignacego Krasickiego jest rozbudowana około 1770 na jego polecenie oranżeria (z lat 1711-1724). 2 3 X 1 2 3 1 2 X X 1 X X X X X X X X X X X X X X 3 X X X 2 X X X 3 X 31 1 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. Mazury: Dobskie Łuknajno Nidzkie Stańczyki – wiadukty w Puszczy Rominckiej Jeziora Dobskie, Łuknajno i Nidzkie leżą w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Ze względu na ich walory przyrodnicze i krajobrazowe objęte zostały ochroną rezerwatową. Jezioro Dobskie – rezerwat krajobrazowy, w skład którego wchodzi jezioro oraz jego brzegi pokryte głazami narzutowymi. Głazy leżą również na dnie jeziora. Jezioro Łuknajno to największe w Polsce miejsce lęgowe łabędzia niemego. Jezioro Nidzkie – chronione jest dla jego niepowtarzalnego krajobrazu (wygiętej półksiężycowo rynny polodowcowej) wraz z otaczającymi go lasami Puszczy Piskiej. Potężnych rozmiarów wiadukty zbudowane w 1926; największe tego typu obiekty w Polsce. Ich wysokość wynosi 32 metry. Nigdy nie były używane, stanowią malowniczy relikt infrastruktury komunikacyjnej. Głazowisko Bachanowo to obszar młodoglacjalnego krajobrazu o powierzchni 1 ha, pokryty dużą ilością głazów narzutowych. Suwalski PK: Głazowisko Bachanowo nad jeziorem Hańcza Święta Lipka – zespół klasztorny Tradycje kultu maryjnego w tym miejscu sięgają XII w., kiedy to Matka Boska miała się objawiać jezuitów z kościołem biedakom na starej lipie. Do dziś w kościele, naprzeciw ambony, można zobaczyć pień drzewa ze srebrną figurką Bogarodzicy. Barokowy zespół klasztorny Jezuitów z kościołem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny zbudował w latach 1688-1693 wileński budowniczy Jerzy Ertli. Świątynia, z łaskami słynącym obrazem Matki Bożej Świętolipskiej, koronowanym w 1968, jest uważana za jedną z najpiękniejszych w Europie. Wigierski PN: klasztor Na półwyspie jeziora Wigry wznosi się barokowy zespół klasztorny Kamedułów, wzniesiony w Kamedułów relikty Puszczy latach 1697-1745. Zbudowany na kilku tarasach, obejmuje erem, refektarz, tzw. kaplicą kanclerską, Augustowskiej budynek z wieżą zegarową i górujący nad założeniem barok. kościół Niepokalanego Poczęcia NMP. W świątyni znajduje się wyposażenie barok. i rokok. Założenie zostało niemal w całości zrekonstruowane po zniszczeniach wojennych. Źródła rzeki Łyny Źródliska rzeki Łyny z widocznym procesem silnej erozji wstecznej oraz z charakterystyczną roślinnością źródliskową w łożysku potoku. Bieniszew k. Konina – klasztor Na szczycie Sowiej Góry (117 m n.p.m.) w 1663 roku powstała pustelnia zakonu kamedułów. Po kasacie klasztoru w 1819 budynki opustoszały. Kameduli wrócili tu w 1937. Kościół zbudowano w latach 1747-81 w stylu późnobarokowym. Wejście na teren klasztoru prowadzi przez bramę z pierwszej połowy XVIII w później przebudowaną Bolimowski PK: Park Arkadia i Nieborów, podobnie jak Łańcut czy Wilanów, ocalał szczęśliwie z pożogi okupacji hitlerowskiej i zespół pałacowy dewastacji czasów reformy rolnej. Barokowy zespół pałacowy wzniesiono w latach 1690-1699 jako rezydencję prymasa Michała Radziejowskiego. Tylman z Gameren wykorzystał zręby XVIwiecznego kasztelu i wystawił dwuwieżowy pałac, otoczony później rozległym, 40-hektarowym ogrodem, częściowo francuskim o regularnym układzie, częściowo krajobrazowym (oddzielonych po 1736 kanałem), ukształtowanym w duchu angielskim. Pod koniec XVIII w. S. B. Zug zaprojektował towarzyszące pałacowi zabudowania (m.in. oranżerie). Z nieborowskiego parku można dostrzec zieleń jednego z niezwykłych polskich ogrodów – Arkadii. To park ukształtowany w stylu angielsko-chińskim, założony przez księżnę Helenę Radziwiłłową w latach 1778-1821. Nadrzeczne pastwiska i lasy zostały zakomponowane w parkowe wnętrza z rozległymi łąkami, stawem i pagórkiem, łącząc tradycje antyku (np. Pola Elizejskie, Świątynia Diany 1783, hipodrom, akwedukt 1784) i romantyzmu (np. wzgórze z Domkiem Gotyckim i Galerią, przed 1800; zespół Domu Arcykapłana 1783). 2 3 1 2 X 3 1 X X X X X X X 2 3 1 X X X 2 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 3 X X 32 1 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. Czerwińsk – krajobraz osiedleńczy doliny Wisły Dolina Środkowej Warty odc. śremski Drohiczyn – zespół klasztorny z katedrą Św. Trójcy Gołuchów – krajobraz komponowany Kalisz – stare miasto Kampinoski PN Kozienicki PK Nieopodal Czerwińska do Wisły wpada Bzura. Miejsce to po raz pierwszy było wzmiankowane w 1065, a tutejsze opactwo Kanoników Regularnych (erygowane w 1117 przez Piotra Dunina) stanowi jeden z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Uwagę zwraca kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny – dwuwieżowa bazylika romańska z połowy XII w., której fundatorem był biskup płocki Aleksander z Malonne. Szerokie dno doliny ograniczone jest krawędziami erozyjnymi, wciętymi w wysoczyznę morenową. Koryto rzeki silnie meandruje, towarzyszą mu terasy, w obrębie których występują liczne starorzecza, a fragmentami wydmy. Szatę roślinną tworzą łąki i pastwiska. Drohiczyn powstał w XI w. jako osada handlowa i komora celna, na szlaku biegnącym z Rusi do Polski. Od 1569 należał do Korony Polskiej. Miasto, położone na obydwu brzegach Bugu, dzieliło się na część Lacką i Ruską. Zachowały się liczne zabytki architektury barokowej. Najstarszym obiektem sakralnym jest kościół Franciszkanów, fundowany 1400. Istniejąca budowla pochodzi z lat 1682-1715. Trójnawową bazyliką jest także kościół pojezuicki, ob. katedra, zbudowany w l. 1696-1709, Najbardziej interesującą budowlę stanowi kościół Benedyktynek (1733-38). Gołuchów znany jest z rezydencji, której zaczątkiem był otoczony fosą dwór obronny (z czterema basztami w narożach) wzniesiony przez Rafała Leszczyńskiego około 1560 i rozbudowany na początku XVII w. Dzisiejszy kształt, w stylu neorenesansu francuskiego, nadała rezydencji przebudowa z lat 1872-1885, dokonana na polecenie Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej według koncepcji E. Viollet-le-Duca. Zamek otacza 162-hektarowy park krajobrazowy, urządzony w latach 1876-1899 w stylu angielskim. Miejscowość prawdopodobnie wzmiankowana przez Ptolemeusza w II w. n.e. (Calissia), w okresie rozbicia dzielnicowego było stolicą księstwa. W XII i na początku XIII w. ośrodkiem osady był gród na Zawodziu z romańską kolegiatą (zachowane fundamenty, wśród których znaleziono unikatową romańską płytę nagrobną), zniszczony 1233. Najstarszym zachowanym kościołem w K. jest świątynia Franciszkanów. W XIII w. rozpoczęto też budowę gotyckiego kościoła św. Mikołaja. Główną świątynią miasta stał się kościół Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Józefa (ob. katedra). Kościół Jezuitów w K. (G. B. Bernardoni, 1587-95) był jedną z pierwszych świątyń tego zgromadzenia w Rzeczypospolitej. W 1881 urządzono park miejski, wykorzystując tereny dawnego ogrodu jezuickiego, położonego malowniczo w odnogach Prosny. Obszar położony w pradolinie Wisły obejmujący jeden z najcenniejszych kompleksów leśnych w Polsce – Puszczę Kampinoską. W rzeźbie terenu odznaczają się taras zalewowy oraz pas piaszczystych wałów wydmowych. Wykształcone tu są unikatowe w skali europejskiej kompleksy wydm śródlądowych o wysokości do 30 m i różnorodnym kształcie: łukowe, paraboliczne, wałowe. W szacie roślinnej dominują bory sosnowe z domieszką dębów, brzozy i osiki, występują również świetliste dąbrowy, torfowiska w misach deflacyjnych, roślinność bagienna – lasy olszowe i olszowo-jesionowe. W Parku znajduje się wiele cennych obiektów kulturowych. W krajobrazie występują piaszczyste równiny urozmaicone dolinami rzek, wzniesieniami wydmowymi i zabagnionymi obniżeniami. Parkiem objęto fragment jednego z większych kompleksów leśnych w środkowej Polsce – Puszczę Radomsko-Kozienicką. Zbiorowiska leśne posiadają wiele cech naturalnych, są to bory sosnowe, łęgi, olsy, jedliny, lasy mieszane ze starodrzewiami dębów i buków. W dolinach rzek występują łąki. 2 3 1 2 X 3 1 X X X X X X X X X X X X X 2 3 1 2 X X X X X X X 3 X X X X X X X 33 1 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. Kozłówka – zespół pałacowoparkowy Rozległy, późnobarokowy zespół dworsko-parkowy J. Fontana zbudował w latach 1735-1742 dla rodziny Bielińskich. W latach 1879-1907 pałac przebudowano w stylu neobarokowym i uzupełniono kaplicą (wzorowaną na wersalskiej) i teatrem. Całość otacza przekomponowany w XIX w. park. Legnickie Pole – zespół Na Legnickim Polu jeszcze w XIV w. powstał murowany kościół Świętej Trójcy i NMP; później klasztorny Benedyktynów osiedli tu benedyktyni. Wieś pozostawała w rękach zakonników do 1535. Powrót benedyktynów nastąpił w 1703, za rządów opata O. Zinkego, inicjatora budowy klasztoru i kościoła, które stanowią jeden z najwspanialszych zespołów barokowej architektury na Śląsku. W latach 1727-1731 wznieśli europejskiej miary kościół św. Jadwigi, jedną z pereł późnego baroku. Zaprojektował go znakomity architekt praski K. I. Dientzenhofer, nadając budowli rzut złożony z przenikających się elips. Łęknica/Mużaków – krajobraz Transgraniczny park w stylu krajobrazowym założony w początku XIX w. przez księcia H. von komponowany Puckler-Muskau. Przykład komponowania krajobrazu na wielką skalę. Arboretum założone w połowie XIX w. Elementy małej architektury. Obiekt wpisany w 2004 na Listę UNESCO. Łódź: osiedle Księży Młyn Łódź, wzmiankowana w XIV w., przez lata była małą rolniczą osadą biskupią. Po kasacie dóbr kościelnych władze zaborcze przeznaczyły ją na ośrodek osadniczy dla tkaczy, napływających ze Śląska, Wielkopolski i Niemiec. W 1823 rozpoczęto zabudowę tzw. Nowego Miasta i do 1828 wzdłuż bitego traktu Piotrków-Łęczyca powstała duża osada specjalizująca się w tkaninach bawełnianych i lnianych. By sprostać rosnącym zamówieniom, powstawały ogromne fabryczne jurydyki, m.in. zakłady K. Scheiblera, L. Grohmana i I. K. Poznańskiego. Pola i dawne nieużytki zabudowywano fabrykami (m.in. w 1891 powstała tu pierwsza na ziemiach polskich wytwórnia rowerów: "Wicher), reprezentacyjnymi gmachami, zakładami przemysłowymi, domami robotniczymi (bardzo ciekawe, nowocześnie zaprojektowane przez H. Majewskiego osiedle Księży Młyn, ul. Przędzalnicza) i prowizorkami dla biedoty. Okazałe rezydencje fabrykantów, jeszcze do niedawna lekceważone jako pozbawione gustu wykwity eklektyzmu (choć przy ich budowie zatrudniano najlepszych architektów), dziś są pieczołowicie odnawianą chlubą miasta. Mazowiecki PK: zespół Imponujący barokowy pałac w Otwocku Wielkim zaprojektował dla Kazimierza Bielińskiego ogrodowo-pałacowy w Otwocku Tylman z Gameren. Na wyspie Rokola utworzonej przez zalewy wiślane wzniósł on w latach 1682Wielkim 1689 obszerny, piętrowy budynek z dwoma ryzalitami: frontowym z trójkątnym przyczółkiem ze sceną bachanaliów i wielobocznym, ogrodowym. Park z częścią geometryczną z XVII w. powiększono i przekomponowano w wiekach XVIII i XIX. Milicz – stawy i zespół pałacowy W drodze z Wrocławia do Wielkopolski trasa podróży przekracza rzekę Barycz. Teraz czynimy to niepostrzeżenie, ale niegdyś rzeka stanowiła poważną przeszkodę. W Miliczu zachowały się ruiny zamku książąt oleśnickich z XIV w.: Konrada I i jego syna Konrada II, którzy w 1358 kupili i rozbudowali stojący tu biskupi kasztel. Cennym zabytkiem jest zespół pałacowo-parkowy Maltanzów z lat 1797-1798, zaprojektowany przez Karla Gottfrieda Geisslera. Wokół budowli powstał park w stylu angielskim, pierwszy na Śląsku. Jego powierzchnia sięgała 50 hektarów, a młynówka zasilała pałacowe stawy. Modlin – twierdza nad Wisłą Pomysłodawcą budowy twierdzy był Napoleon I. Zbudowano ją w latach 1807-1812 w miejscu szwedzkiego obozu warownego z 1656. Kolejne przebudowy dla wojsk ros. miały miejsce 1870-75 (pierścień wewn., 8 fortów) oraz 1910-15 (pierścień zewn., 10 fortów). Najstarszą jej częścią jest wewnętrzny obwód cytadeli oraz przedmoście kazuńskie; budynek koszar ma przeszło 2000 m i jest najdłuższy w Europie. Obecnie Modlin to zespół zabytkowych dzieł architektury obronnej oraz towarzyszących obiektów koszarowych klasycystycznych i neostylowych (XIX w.–1. ćw. XX w.). 2 3 1 2 X X X X X X X X 2 X 3 1 2 X X X X X X X X 1 X X X 3 3 X X X X X X X X 34 1 90. 91. 92. 93. 94. 95. 96. 97. Nadbużański PK Nowogród – puszczański krajobraz osiedleńczy Obszar równin polodowcowych urozmaicony wzniesieniami morenowymi, wydmami i kemami, rozcięty szeroką doliną Bugu z systemem teras, starorzeczami, urwistymi skarpami. W szacie roślinnej dominują bory sosnowe, a na nadbużańskich terasach występują łąki, lasy łęgowe, roślinność bagienna. W Parku jest też bogactwo i różnorodność obiektów etnograficznych kurpiowskich z Mazowsza i Podlasia. Największą atrakcją miasteczka na Narwią jest Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika, jedno z najstarszych w Polsce muzeów plenerowych. W parku etnograficznym prezentowane są typowe obiekty puszczańskiego budownictwa mieszkalnego i gospodarczego z terenu kurpiowskiej Puszczy Zielonej z okresu od k. XVIII do pocz. XX w. Można tu oglądać m.in. zrębowe chałupy, ekspozycję uli i młyn wodny konstrukcji słupowej ze wsi Dobrylas. 2 X 3 1 2 3 1 X 2 3 1 2 X X X X X X Opinogóra – krajobraz historyczny częściowo komponowany W średniowieczu stał tu dwór myśliwski książąt mazowieckich. Rezydencja Krasińskich, zwana Zameczkiem, pochodzi z lat 1828-1843 i jest dziełem H. Marconiego. Została przebudowana w 1894 przez J. Hussa, a odrestaurowana w latach 1958-1961 i 1973-1974. Jest budowlą neogotycką, z tarasem przed południową fasadą i portykiem oraz ze schodkowym szczytem i wieżą na planie ośmioboku przy południowo-zachodnim narożniku. Wokół rozciąga się malowniczy park. X X X X Podlaski Przełom Bugu PK Meandrujący Bug przełamuje się przez pasma wysokich morenowych wzgórz, deniwelacje dochodzą do 85 m. Dolina ma charakter naturalny z licznymi zakolami i starorzeczami. Zachowane są unikatowe zespoły roślinne łąk zalewowych i lasów łęgowych oraz zbiorowiska kserotermiczne. Duże nagromadzenie obiektów kulturowych, w tym unikatowe w skali kraju duże zespoły drewnianego budownictwa wiejskiego. X X X X X X X X X Przemkowski PK: Stawy Przemkowskie Rydzyna – zespół parkowy i urbanistyczny Sulejowski PK: opactwo cystersów Tum k. Łęczycy – krajobraz historyczny W rejonie Przemkowa, Karpii i Ostaszowa znajduje się drugi co do wielkości w Polsce kompleks stawów rybnych. Rozległe założenie krajobrazowo-parkowe otacza monumentalną rezydencję w Rydzynie. Miasto, które prawa miejskie uzyskało w 1422. Zachował się barokowy układ przestrzenny miasta (składający się z kwadratowego rynku z zabytkowymi kamienicami i ratusza), silnie powiązany z zamkiem usytuowanym na sztucznej wyspie otoczonej fosą. Pierwszy obronny zamek rydzyński wybudowano w XV w. Z czasem na jego miejscu wzniesiono barokowy pałac, nazywany zamkiem. Budowla powstała w latach 1685-1695 dla wojewody Rafała Leszczyńskiego według projektu J. S. Bellottiego. Wraz z parkiem i przyległymi terenami stanowiła najokazalszą rezydencję magnacką w Wielkopolsce. W latach 1176-1177 Kazimierz Sprawiedliwy ufundował tu cysterskie opactwo. Późnoromański kościół wzniesiony przed 1232 ucierpiał podczas pożarów w latach 1790 i 1847. Najcenniejszym dziełem architektonicznym jest kapitularz, ze sklepieniem wspartym na pojedynczym filarze. Znaczenie klasztoru podkreślają zachowane umocnienia z basztami z XV-XVIII w. i Bramą Krakowską, które tworzą malownicze skupisko przeglądające się w nurtach Pilicy. Na podłęczyckich mokradłach, w Tumie wznosi się wyjątkowo okazała romańska kolegiata Najświętszej Maryi Panny i św. Aleksego, zbudowana w latach 1141-1161 dla kolegium kanonickiego. Powstała, zapewne z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika, w pewnym oddaleniu od książęcego i królewskiego miasta. Murowana z granitu i ciosów piaskowca, otrzymała skomplikowany układ przestrzenny trójnawowej bazyliki. X X X X X X X X X 3 X X 35 1 Miasto Stara Warszawa lokowano ok. 1300. W XIV i XV w. otrzymało obwarowania, które po wojnach w XVII i XVIII w. straciły znaczenie i wchłonęła je zabudowa. Zespół staromiejskich domów ceglanych typu hanzeatyckiego z XV-XVI w., z elementami późnogotyckimi i późnorenesansowymi, doskonale reprezentują kamienice usytuowane na Rynku: Falkiewiczowska, Pod Murzynkiem czy Fukierowska. Atmosfera dawnej Warszawy, eleganckiej i nieco wyciszonej, przetrwała na Nowym Mieście. Z kolei na pełnej pałaców ulicy Miodowej i Krakowskim Przedmieściu widać najlepiej, czym było miasto w czasach swej świetności. Do najważniejszych zabytków należy bazylika archikatedralna z XIV w., z grobowcami m. in. króla Stanisława Augusta i nagrobki książąt mazowieckich. Po ich wygaśnięciu w 1526 Warszawę i Mazowsze przejęli polscy królowie. Skromny gród stopniowo przebudowano w imponujący gmach zamkowy. Szczególne zasługi dla warszawskiego zamku położyli Wazowie, a decyzja Zygmunta III o przeniesieniu dworu królewskiego z Wawelu zaważyła o dalszym rozwoju. Zamek dwukrotnie zniszczyły wojska szwedzkie, a odnowa i doskonalenie bryły zajęło cały w. XVIII. Szczególne zasługi położył przy tym Stanisław August Poniatowski – mierny władca, lecz wyrafinowany mecenas. Z jego osobą związane są także Łazienki - ujmujący zespół pałacowo-ogrodowy na terenie Ujazdowa, które król Staś od 1772 przekształcał w letnią rezydencję monarchy. Zmieniono wygląd zewnętrzny obiektu, zwanego odtąd pałacem Na Wodzie, nadając mu cechy klasycystyczne. Przy upiększaniu zespołu pracowali m. in. D. Merlini, J. Ch. Kamsetzer, J. B. Plersch. Ogród łazienkowski ukształtował w duchu angielskich parków krajobrazowych J. Ch. Szuch. Mieści cały szereg budynków, takich jak Stara Pomarańczarnia (obecnie muzeum rzeźby) oraz malowniczy Teatr na Wyspie. W XIX w. Łazienki nadal były obiektem reprezentacyjnym i w stanie niemal nie zmienionym dotrwały do 1939. W 1944 Niemcy wypalili wnętrze rezydencji, ale dzięki szczęśliwemu przypadkowi nie wysadzili jej w powietrze. Przez wieki Wrocław, stolica Dolnego Śląska, należał do najznaczniejszych miast Środkowej 99. Wrocław: Europy. Dumą mieszczan był i jest ratusz. Wzniesiono go w 2. połowie XIII w., całkowicie Ostrów Tumski przebudowano w latach 1471-1504. Wśród wrocławskich zabytków dominują gotyckie i barokowe Rynek i Plac Solny kościoły oraz interesująca zabudowa z XIX i początku XX w. Na Piasku przetrwał klasztor tereny wystawy i ogród Augustianów z gotyckim halowym kościołem z ok. 1334-1375. Wśród kamienic i pałaców japoński miejskich z XIV-XIX w. wznoszą się liczne kościoły, m. in. gotycki św. Marii Magdaleny z XV w., z wmurowanym romańskim portalem dawnego opactwa ołbińskiego. W panoramie miasta wyróżnia się kompleks Ostrowa Tumskiego z gotycką katedrą z 1149 o elementach romańskich. Część prezbiterialna katedry pochodzi z lat 1244-1272, a korpus bazylikowy z 1302-1376. Wśród wrocławskich budowli z przełomu XIX i XX w. wyróżnia się Hala Ludowa, zwana dawniej Halą Stulecia. Zbudowano ją w latach 1912-1913, by upamiętnić rocznicę pokonania armii Napoleona I w bitwie pod Lipskiem (1813). Śmiała, żelbetowa budowla, z największą wówczas kopułą na świecie, przeznaczona była na wielkie imprezy, koncerty oraz wystawy. Wokół Hali rozciągają się tereny Parku Szczytnickiego i charakterystyczny Ogród Japoński. 100. Żelazowa Wola – muzeum i park Żelazowa Wola, wieś nad Utratą, wśród równin Niziny Mazowieckiej, kojarzona jest z postacią Fryderyka Chopina, który tu, w pałacowej oficynie, przyszedł na świat. Na przełomie XVIII i XIX w. osada była własnością rodu Skarbków. Ich rezydencja zniszczała w trakcie I wojny światowej, ale oficynę, wystawioną w 1810, odnowiono w latach 1930-1931. Lech Niemojewski nadał jej formę klasycystycznego, wiejskiego dworku. Otacza ją nastrojowy, modernistyczny park, zakomponowany w latach 1933-1935 przez F. Krzywdę-Polkowskiego. 98. 2 3 1 2 3 1 X X 2 3 1 2 3 Warszawa: Łazienki z parkiem Plac Konstytucji Stare Miasto z placem Zamkowym X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 36 1 101. Białowieski PN 102. Białowieski PN Stara Białowieża 103. Biebrzański PN ● Czerwone Bagno 104. Biebrzański PN – Goniądz n. Biebrzą – rynek 105. Biebrzański PN – Twierdza Osowiec 106. Grabarka – Góra Pokutników 107. Kanał Augustowski Obszar Parku należy w obrębie staroglacjalnej wysoczyzny morenowej, rzeźba jest mało urozmaicona. W Parku znajduje się najbardziej naturalny kompleks leśny na Niżu Europejskim, w składzie którego znajdują się lasy liściaste, dębowo-grabowo-lipowe z domieszką klonu, wiązu, jesionu, świerka oraz lasy mieszane. Występuje tu 21 gatunków drzew, a szereg z nich osiąga znaczne rozmiary. Są to przede wszystkim dęby osiągające 41 m wysokości i 200 cm średnicy pnia, mające około 500 lat. W granicach Parku znajduje się liczna grupa kurhanów i stanowisk archeologicznych zawierających wczesnośredniowieczne cmentarzyska oraz założony w XIX wieku park pałacowy z licznymi zabytkowymi obiektami. Wspaniała Puszcza Białowieska była niegdyś ulubionym miejscem polowań książąt i królów Polski. W okresie zaborów w puszczy zaczął polować car Aleksander II i z jego inicjatywy w 1845 w Białowieży powstał zachowany do dzisiaj malowniczy dworek myśliwski. Położony w Parku Pałacowym, budynek jest najstarszym zabytkiem w Białowieży. Park obejmuje jeden z największych w Europie terenów naturalnych bagien i torfowisk, powstałych w unikatowej pod względem hydrograficznym pradolinie rzeki Biebrzy. Biebrza ma typowy charakter rzeki nizinnej, o średnim spadku 0,36%, z licznymi starorzeczami, zakolami. Dno zajmują torfowiska, łąki i pastwiska, naturalne lasy brzozowe i bory bagienne z wieloma gatunkami roślin będącymi reliktami glacjalnymi, gatunki borealne. Unikatowym obszarem w Parku jest „Czerwone Bagno”, w obrębie którego chronione są naturalne zespoły roślinności leśnej, bagiennej i torfowiskowej, znajduje się tu ostoja łosia oraz stanowiska lęgowe wielu gatunków ptaków drapieżnych i wodno-błotnych. Małe miasteczko nad Biebrzą, położone na wysokiej skarpie, z której rozciąga się panorama biebrzańskich rozlewisk. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1358 r. to przypuszcza się, że już nawet w XII w. mógł on istnieć jako gród książąt mazowieckich. W Goniądzu znajduje się duży rynek z odchodzącymi od niego sześcioma ulicami, kaplica cmentarna z 1907, kapliczka św. Floriana z 1864, fragmenty drewnianego młyna z końca XIX w. czy pozostałości cmentarza żydowskiego. Charakterystycznym elementem jest neobarokowy kościół (1922-1924). System fortyfikacyjny, którego budowę rozpoczęto w 1874 i ukończono w przededniu wybuchu I wojny światowej. Twierdzę wzniesiono w strategicznym dla obrony - najwęższym - odcinku doliny Biebrzy. Składa się m.in. z 4 niezależnych budowli - fortów. W dwóch z nich stacjonuje jednostka wojskowa, a pozostałe: fort II i IV znajdują się na terenie otuliny i parku. Niedaleko Siemiatycz leży Grabarka, największe centrum pątnicze wyznawców prawosławia, sławne z cudownego uratowania ludności, która w 1710 schroniła się przed epidemią cholery na pobliskim wzgórzu i piła wodę z wypływającego ze stoku źródła. Charakterystycznym elementem jest „las krzyży” przynoszonych przez pielgrzymujących pokutników. Biebrzę i Narew łączy z Niemnem najdłuższy z polskich zabytków, Kanał Augustowski. Żeglowny dla jednostek do 100 ton wyporności, łączy dorzecza Wisły i Niemna przez Pojezierze Suwalskie. Liczy 102 km oraz (ze względu na dużą różnicę poziomów Czarnej Hańczy i Biebrzy) 18 śluz. Dziewięć śluz przetrwało w niezmienionym kształcie do dziś. Najbardziej znana jest śluza Paniewo, wzniesiona w latach 1826-1828, by wyrównać 6-metrową różnicę poziomów wód pomiędzy jeziorami. Kanał, zbudowany w latach 1824-1839 według projektu i pod nadzorem gen. Ignacego Prądzyńskiego, dziś jest wykorzystywany do spławu drewna i turystyki. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 X X X X X X X X X X X X X X 2 X X X X X X X X X X X X X 3 X 37 1 108. Kruszyniany – meczet i cmentarz Znajduje się tu świątynia polskich Tatarów, którzy osiedlili się w 1679 na mocy przywileju króla mahometański Jana III Sobieskiego. Miejscowy meczet powstał w XVIII w. Zrębową, oszalowaną i pomalowaną na zielono budowlę nakrywa gontowy dach. W pobliżu meczetu, na szczycie malowniczego wzgórza rozciąga się stary mizar (cmentarz muzułmański), w części ze starymi nagrobkami kamiennymi z wyrytymi arabskimi inskrypcjami i półksiężycami. W krajobrazie dominuje szeroka stosunkowo głęboko wcięta w obszar wysoczyzny dolina Narwi z 109. Narwiański PN – dolina Narwi niezwykle silnie rozwiniętym systemem starorzeczy i mocno meandrującym, tworzącym przełomy korytem rzecznym. 90% terenu zajęta jest przez niedostępne bagna i torfowiska. W rozszerzeniach doliny koryto rozdziela się w sieć koryt zajmując całą szerokość doliny. W szacie roślinnej dominują szuwary turzycowe, trzcinowe, roślinność wodna. Ponadto występują tu zbiorowiska łąkowe, zaroślowe i leśne. W Parku występuje szereg zabytkowych obiektów budownictwa wiejskiego. W krajobrazie charakterystycznymi elementami rzeźby są: wał wzniesień moreny czołowej o 110. Puszczy Knyszyńskiej PK – rozlewiska Supraśli i Sokołdy deniwelacjach dochodzących do 80 m. Pomiędzy wzniesieniami rozciągają się równiny sandrowe, zabagnione niecki i doliny cieków. W hydrografii dominuje rzeka Supraśl z dopływami. Lasy zajmują 80% powierzchni – jest to jeden z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych z naturalnymi zespołami drzewostanów sosnowych i sosnowo-świerkowych. Wśród roślinności nieleśnej cenne są śródleśne zbiorowiska turzycowe. Liczne są też obiekty zabytkowe: drewniane bogato zdobione chaty, cerkwie, cmentarze, zabudowania klasztorne, pałace. Ścierają się tu wpływy kultury polskiej, białoruskiej i tatarskiej. Radzyń Podlaski do 1534 Radzyń był własnością królewską, a Zygmunt I Stary sprezentował go 111. Radzyń Podlaski – krajobraz osiedleńczy staroście Mikołajowi Mniszchowi (jego wnuczka, Maryna, stała się bohaterką skandalicznych Dymitriad i carycą Rosji). Duże wrażenie robi tutejsze założenie pałacowo-parkowe, zaprojektowane przez Jakuba Fontanę w latach 1750-1795 dla generała artylerii litewskiej Eustachego Potockiego. Składa się z pałacu na planie podkowy z przylegającymi prostopadle skrzydłami ujmującymi obszerny dziedziniec. 112. Supraśl – krajobraz osiedleńczy Miejscowy klasztor Bazylianów ufundował w 1500 marszałek litewski A. Chodkiewicz i metropolita kijowski J. Sołtan. Zachowały się barokowa brama-dzwonnica (1696, odbudowany 1755-63) oraz zrekonstruowana (1999) cerkiew Zwiastowania Matki Boskiej, reprezentująca gotyk wileński. Budowlę z 1503 wysadziły w powietrze w 1944 wojska niemieckie. Zachowały się też: drewniany dworek Zacherta (XVIII w.) i secesyjny pałac Buchholtzów (1892-1903). Pagóry Chełmskie to masywne, ostańcowe, zbudowane z kredy wzniesienia o wysokości względnej 113. Pagóry Chełmskie do 60 m. Dominują one nad płaską, wypełnioną torfem Kotliną Dubieński. Park położony jest w obszarze Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, na równinie powstałej na 114. Poleski PN skutek akumulacji organicznej olbrzymiego jeziora powstałego po ustąpieniu lądolodu. W krajobrazie dominują tereny wodno-torfowiskowe. Jest tu duża ilość jezior, stawów, sadzawek, cieków naturalnych i sztucznych, stałych i okresowych. Teren jest podmokły i bagnisty. Najcenniejszym elementem szaty roślinnej są rozległe torfowiska porośnięte karłowatą sosną, brzozą i wierzbą. Występuje tu wiele rzadkich gatunków roślin. Park jest przykładem unikatowego w skali europejskiej obszaru wodno-błotnego. 2 3 1 2 X X X X X 3 1 2 3 X X 1 2 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 3 X X 38 1 115. Sobiborski PK 116. Włodawa – zespół osiedleńczy 117. Bardo Śląskie – sylweta miasta 118. Bolków – zamek Piastów świdnicko-jaworskich 119. Doliny Bobru PK: zespół pałacowy w Płakowicach 120. Duszniki Zdrój – uzdrowisko 121. Gór Sowich PK W rzeźbie terenu dominuje równina polodowcowa o niewielkich deniwelacjach terenu. W zagłębieniach terenu występują jeziora oraz lokalne zabagnienia. 80% powierzchni stanowią lasy. Są to głównie siedliska borowe. W szacie roślinnej na szczególną uwagę zasługuje roślinność wodna i torfowiskowa. Występują tu wszystkie typy torfowisk. Światem polskich Żydów były z reguły niewielkie miasteczka, takie jak nadbużańska Włodawa. Wyraźnym śladem tej ruchliwej społeczności jest nie tylko rynkowy czworobok jatek i kramów (wystawionych po 1766), ale przede wszystkim piękna, późnobarokowa synagoga z 1767. Efektowny gmach (z alkierzami, pilastrami i kolumnami) wybudowany w centrum miasteczka jest dowodem przenikania zmiennej mody budowlanej do kręgu twórców gmachów rytualnych. Od 1247 do 1810 miasteczko należało do zakonu cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego. Oni kazali wystawić barokowy kościół Nawiedzenia NMP (1686-1704). Wzniesiono go w miejscu spalonej drewnianej kaplicy z 1515, chroniącej figurę Matki Boskiej. Świątynia dominuje w malowniczej panoramie położonego na zboczu góry miasteczka. Część starej zabudowy uległa zagładzie w 1598, kiedy na miasto osunęła się ziemia. W centrum przetrwał kamienny most z XV w., spinający brzegi Nysy Kłodzkiej. Majestatyczny zamek książąt świdnicko-jaworskich w Bolkowie góruje nad miastem i doliną Nysy Szalonej. Należy do najpiękniejszych zamków górskich w Polsce; pełnił też funkcję książęcego skarbca. Z tego okresu pochodzi potężna – jedyna tego typu w Polsce – wieża z ostrzem (25 m wysokości, 15 m średnicy, grubość murów przekracza 4 m), budynek mieszkalno-gospodarczy oraz wewnętrzny dziedziniec obwiedziony murem. Zamek płakowicki wzniesiony został w 1550 przez Talkenbergów. Przebudowywany był dwukrotnie – w XVIII i XIX wieku, a w 1967 roku został odrestaurowany. Był największym XVIwiecznym założeniem obronnym na Śląsku – wzniesione z kamienia dwukondygnacyjne trzy skrzydła otaczają czworoboczny dziedziniec. Wzdłuż parteru wszystkich trzech skrzydeł od strony dziedzińca ozdobiony jest krużgankami, których arkady wsparte są na jońskich kolumnach. Do bramy prowadzi kamienny most przerzucony nad pierwotnie znajdującą się tutaj fosą. Do Dusznik Zdroju już od połowy XVII w. ściągali kuracjusze. W 1826 przebywał tu na kuracji F. Chopin. Do zabytkowych obiektów należą m.in.: XVIII-wieczny kościół parafialny świętych Piotra i Pawła, kamienice (XVII i XVIII w.), kościół parafialny (pierwsza połowa XVIII w.) oraz obiekty i urządzenia uzdrowiskowe (wśród nich Dworek Chopina z XIX w.). Rynek zdobi kolumna maryjna dłuta L. Webera (1725). Główny grzbiet górski budują najstarsze w Sudetach gnejsy prekambryjskie. Wyróżnia się tu masywy: Wielkiej Sowy, Kalenicy Słonecznej i Czarnych Kątów. Masyw Wielkiej Sowy odznacza się dużą koncentracją różnorodnych w kształcie form skalnych. Występuje tu piętrowy układ roślinności, lasy regla dolnego są pochodzenia antropogenicznego, jedynie w rezerwacie Bukowa Kalenica znajduje się fragment pierwotnego lasu bukowego z licznymi gatunkami roślin chronionych. Duże partie lasów górnoreglowych uległy zniszczeniu w wyniku klęski ekologicznej spowodowanej przez emisję gazów przemysłowych i kwaśne deszcze. 2 X 3 1 2 3 1 X X X X X X X X X X X X X 2 3 1 2 X X X X X 3 X X X X X X X X X 39 1 122. Gór Stołowych PN Błędne Skały Urwisko Batorowskie 123. Grodziec k/ Złotoryi – krajobraz komponowany 124. Jelenia Góra – stare miasto 125. Karkonoski PN: Kotły Dużego i Małego Stawu 126. Kłodzko – twierdza i Stare Miasto Krajobraz Gór Stołowych ma charakter unikatowy, który powstał w wyniku: procesów górnotwórczych, które spowodowały liczne pęknięcia, uskoki tektoniczne i zapadliskowa, płytowo ułożonych warstw górnkredowych piaskowców ciosowych i ławic margli o różnej odporności na wietrzenie, a kolejno procesów niszczenia, który doprowadził do wytworzenia się fantastycznych form skalnych w postaci labiryntów, ambon, wież, grzybów, stoli......., urwisk. Szatę roślinną Parku tworzą: lasy dolnoreglowe złożone ze świerka obcego pochodzenia, jedynie na około 3% powierzchni leśnej zachowały się zbiorowiska leśne zbliżone do naturalnych, torfowiska wysokie, ekosystemy łąkowe. Wzgórze Grodziec to reliktowa forma wulkaniczna. Na szczycie znajdują się ruiny zamku, którego dzieje mają sięgać X w. W XV-XVI w. Piastowie legniccy wznieśli tu swą rezydencję. W 1473, za czasów Fryderyka I, powstała budowla na planie wydłużonego sześcioboku. Rozbudowę – już w duchu renesansowym – kontynuował Fryderyk II (1522-1524). W XVIII w. zamek popadł w ruinę. Dopiero na początku XX w. został częściowo zrekonstruowany. Od 1392 miasto znajdowało się pod panowaniem Czech. Szczyci się średniowiecznym układem urbanistycznym z malowniczym rynkiem, ratuszem i podcieniowymi kamienicami. Domy – niektóre wysoce reprezentacyjne – pochodzą z XVII i XX w. Obecny ratusz (1744-1747) stoi w miejscu poprzedniego, z XVI w. Przetrwały także fragmenty murów obronnych z XIV-XV w., m.in. wieże bramne – Wojanowska i Zamkowa. Park obejmuje najwyższy w Sudetach zwarty masyw górski. Charakterystycznymi elementami rzeźby sa: Równina pod Śnieżką na wysokości około 1400 m n.p.m., szerokości do 3 km, ponad którą wznoszą się twardzielcowe ostańce: Śnieżka i Wielki Szyszak oraz liczne granitowe formy skalne o osobliwych kształtach, nisze kotłów polodowcowych wypełnione wodą i zamknięte morenami. Na północnym skłonie Wielkiego Szyszaka – Wielki, Mały i Czarny Kocioł Śnieżny; a na północnym skłonie Równi pod Śnieżką – Wielki i Mały Staw oraz Łomniczanki. Szata roślinna wykształcona piętrowo obejmuje piętra: pogórza; regla dolnego (buczyny); górnego (świerczyny i torfowiska); subalpejski (zarośla kosodrzewiny i torfowisk); alpejskie (murawy, mchy, porosty). Kłodzko, położone na ważnym szlaku strategiczno-handlowym, było ośrodkiem handlu i rzemiosła, z własną mennicą i najemnymi żołnierzami. Prawa miejskie otrzymało w XIII w., a od połowy XVIII w. stanowiło hrabstwo pod panowaniem czeskim. W mieście znajdują się m.in.: barokowe kolegium jezuickie z XVIII w., kościół pofranciszkański NMP z klasztorem z XVII i XVIII w., fragmenty średniowiecznych murów miejskich, gotycki most i górująca nad miastem XVII-wieczna twierdza. Szczególnej rangi obiektem jest trzynawowy, długi na 62 metry kościół farny Wniebowzięcia NMP (2. połowa XIV w.). 2 3 1 2 X X X X X X X X X 3 1 X X 2 3 1 2 3 X X X X X X X X X 40 1 127. Krzeszów k/ Kamiennej Góry – zespół klasztorny 128. Książ – zespół zamkowoparkowy 129. Międzygórze – krajobraz uzdrowiska 130. Paczków – ufortyfikowane miasteczko 131. Rudawski PK: Karpniki – zespół osiedleńczy 132. Srebrna Góra – twierdza 133. Ślężański PK: Ślęża – obszar archeologiczny 134. Śnieżnicki PK Wieś Krzeszów od średniowiecza była związana z klasztorem Cystersów, fundowanym w 1292 przez ks. Bolka I Surowego. Klasztor, któremu dotkliwe ciosy zadano w czasie wojen husyckich i wojny trzydziestoletniej, został odnowiony w XVIII w. Wyjątkowym zabytkiem jest kościół opacki Najświętszej Maryi Panny Łaskawej z lat 1728-1735. Monumentalne wieże, z dala widoczne wśród pól i pagórków, zachwycają smukłością i wytwornością. W sąsiedztwie wzniesiono Dom Gościnny (1734), a po bokach bramy klasztornej – budynki gospodarcze. Na zachód od kościoła stanęła Kalwaria (1672-1738), a dalej kaplica betlejemska. Zamek Książ, jedną z największych budowli na terenie Polski, usytuowano na wysokim wzgórzu w zakolu rzeki Pełcznicy, wśród malowniczego parku krajobrazowego. Ufortyfikowaną budowlę (nazywaną Fürstenberg) wzniesiono na planie nieregularnym, z kwadratową wieżą od strony wejścia. Z czasem gmach przebudowano i poprzedzono okazałym, późnobarokowym korpusem, wzniesionym w latach 1718-1734. Po 1855 przebudowane zostały korpus zamkowy i podzamcze. Miasteczko u podnóża Śnieżnika w dolinie Wilczki i jej dopływu Bogoryi. Początkowo osada leśna, która w XIX w. przekształciła się w kurort. Z tamtego okresu pozostały drewniane domy utrzymane w stylu szwajcarskim i norweskim. Większość domów jest w jednolitym stylu architektonicznym, co jest zasługą właścicielki tych terenów w XIX w., księżnej Marianny Orańskiej. Zachował się też barokowy drewniany kościół św. Józefa. Paczków zachował średniowieczny charakter. Do dziś niemal w całości przetrwał wewnętrzny pierścień średniowiecznych murów obronnych (na niektórych odcinkach podwójny) z basztami (z 24 ocalało 19) i wieżami bramnymi. Układ urbanistyczny jest „klasycznie” lokacyjny: środek zajmuje prostokątny rynek, w obrębie którego wznosi się gotycko-renesansowy ratusz. W najwyższym punkcie miasta stoi obronny kościół parafialny z 2. połowy XIV w. Dawna posiadłość książąt heskich to przede wszystkim piękny zamek, zbudowany na średniowiecznych założeniach warowni obronnej. Świetność zawdzięcza księciu Wilhelmowi Hohenzollernowi, który z pomocą Karla Schinkla, przebudował zamek. Wokół rozległe założenie krajobrazowe ciągnące się do Mysłakowic. Pierwsze wzmianki na temat Srebrnej Góry pochodzą z 1331. Dziś znana jest z twierdzy zbudowanej w latach 1765-1777 przez Fryderyka Wielkiego. Powstał zespół fortów z centralnie położonym donżonem. Forty: Słomiane Czepce (Strohhaube), Ostróg (Spitzberg), Wysoka Skała (Hohenstein) wpisane są w lesisty pejzaż górski. Nigdy nie została zdobyta, a o upadku jej znaczenia przesądził rozwój artylerii. Najwyższy szczyt Masywu Ślęży (718 m npm.), na Przedgórzu Sudeckim. Prawie całą górę porasta stary las mieszany, będący rezerwatem przyrody. Ślęża jest pradawnym ośrodkiem kultu pogańskiego, którego początki sięgają epoki brązu. Ślady wskazują, że jeszcze w początkach XI w., czyli kilkadziesiąt lat po wprowadzeniu chrześcijaństwa w Polsce, odbywały się tutaj obrzędy pogańskie. Na szczycie i tuż pod nim znajdują się kamienne posągi. Park ma bardzo urozmaicony i pełen kontrastów krajobraz – od kotlin wysokogórskich, przez krajobrazy starszych gór i starych dolin rzecznych, do erozyjnej krawędzi tektonicznej. Strome zachodnie stoki masywu Śnieżnika przecinają liczne dolinki, na progach skalnych tworzą się wodospady. W paśmie zwanym Krowiarkami rozwinęły się zjawiska krasowe (Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie). Lasy zajmują około 60% powierzchni Parku. Układ zbiorowisk jest piętrowy. 2 3 1 2 X X 3 1 X X X X X X X X X X X X X X X 2 3 1 2 3 X X X X X X X X X X X X X X X 41 1 135. Wambierzyce – krajobraz komponowany 136. Wojanów – Łomnica 137. Cisowsko-Orłowiński PK: rezerwat Cisów 138. Częstochowa – Jasna Góra 139. Katowice – osiedla robotnicze Giszowiec 140. Kazimierski PK wąwozy lessowe Góry Pieprzowe 141. Kazimierz Dolny – zespół miejski Rozplanowanie Wambierzyc odtwarza układ Jerozolimy z czasów Chrystusa. Zespół powstał w związku z kultem niewielkiej, z końca XIV w. pochodzącej lipowej figurki Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Fasadę kościoła zdobią monumentalne schody (1715-1720) łączące ją z wielkim placem odpustowym, na który wiedzie 12 bram – jak w Jerozolimie. Na górze naprzeciw świątyni rozpoczęto w 1683 budowę okazałej Kalwarii poświęconej kultowi Męki Pańskiej, odtwarzającej topografię i budowle Ziemi Świętej. Wojanów nad Bobrem, u stóp Gór Sokolich, łączy kilka ciekawych obiektów. Najstarszą metrykę ma rycerski zamek, który dziś jako malownicza ruina wieńczy wzgórze Koziniec. Nad rzeką znajduje się pałac, niegdyś barokowy (1603-1607), zniszczony przez Szwedów w 1642, wkrótce odbudowany. Obok pałacu zlokalizowano duży park (projekt słynnego architekta krajobrazu Josepha Petera Lenne) przylegający do Bobru. Po drugiej stronie rzeki stoi eklektyczne zamczysko Boberstein (Wojanów-Bobrów). Rozległy park przenikał się i łączył z ogrodami leżącej po drugiej stronie Bobru Łomnicy. Stoi tam XVIII-wieczny, barokowy pałac i dwór, zwany Domem Wdów. Podstawowe typy rzeźby terenu to pasmo Orłowińskie pomiędzy przełomowymi dolinami Belnianki i Łagowianki, składające się z trzech równoległych grzbietów: Orłowińskiego (462 m n.p.m.), Ociesęckiego (350 m n.p.m.) i Cisowskiego (427 m n.p.m.). Wzgórza porastają lasy bukowo-jodłowe. Najcenniejsze ich fragmenty są chronione w rezerwatach przyrody. Znajduje się tu również rezerwat cisów. Tradycja pielgrzymowania do wizerunku Czarnej Madonny sięga początków istnienia klasztoru paulinów, których ks. Władysław Opolczyk sprowadził w 1382 z Węgier. Jego darem był także XIII-wieczny obraz, wywodzący się z kręgu bizantyjsko-ruskiego. Zabudowa wzgórza klasztornego rozrastała się przez stulecia. Kościół zbudowano w latach 1460-1463 i mniej więcej w tym czasie w dawne krużganki wbudowano kaplicę Cudownego Obrazu. W XVII w. powstał budynek klasztoru. W skarbcu mieszczą się sprzęty kościelne, naczynia liturgiczne i patriotyczne pamiątki. Najstarsze osiedle górnicze w teh części Europy. W 1899 roku po wykupieniu od hrabiego Tiele Wincklera obszaru Mysłowice-Zamek rozpoczęto budowę szybów wydobywczych. Równolegle z budową nowych hut i kopalń Spółka Giesche budowała osiedla półfabryczne m.in. przy hucie "Wilhelmina", w Burowcu, Borkach, a w latach 1907-1908 rozpoczęła budowę dwóch kolonii dla robotników i urzędników swych hut cynku i kopalń węgla kolonii Giszowiec i Nikiszowiec, zaprojektowanych przez braci Jerzego i Emila Zillmanów z Charlottenburga. Park obejmuje obszary różniące się znacznie pod względem fizjograficznym. Rzadkim z punktu widzenia rzeźby terenu jest wchodzący w jego obręb Płaskowyż Nałęczowski. Jest on pokryty grubą warstwą lessu porozcinanego gęstą siecią wąwozów (około 11 km/km²), których głębokość dochodzi do 30 m. Procesy erozyjne mają tu charakter czynny. Innym ciekawym krajobrazowo fragmentem Parku są tzw. Góry Pieprzowe, w których odsłaniają się kambryjskie łupki ilaste z wkładkami kwarcytów. Kazimierz Dolny już w XIX w. zyskał sławę miasteczka o wyjątkowej urodzie, stał się letniskiem i miejscem malarskich plenerów. W XVI w. w Kazimierzu zaczął się rozwijać handel wiślany, który przynosił mieszczanom krociowe dochody. Na Przedmieściu Gdańskim wystawiono liczne spichlerze, z manierystycznymi detalami architektonicznymi. Rozkwit przypadł na pierwszą połowę XVII stulecia. Dumą miasteczka są kamienice: Przybyłów w Rynku (Pod św. Mikołajem i Pod św. Krzysztofem, 1615) i Celejowska (1635) przy ul. Senatorskiej. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 3 X X 42 1 142. Kunów – relikty przemysłu nad rzeką Kamienną 143. Lublin: stare miasto 144. Nałęczów – uzdrowisko 145. Ojcowski PN Dolina Prądnika 146. Ojcowski PN – Grodzisko 147. Roztoczański PN Bukowa Góra Niewielkie miasteczko nad Kamienną, której początki sięgają XI w. Przez teren gminy przebiega szlak zabytków architektury: zespól przemysłowy dawnej fabryki tektury w Dolach Biskupich z początku XX w. (nazwanej tak na część Witolda Gombrowicza) imienna tama na rzece Świślinie z 1840, osiedle, park oraz ruiny walcowni z lat 1834-45 w Nietulisku Fabrycznym. XVII-wieczny kościół parafialny w Kunowie, z drewnianą plebanią z 1855 i murowaną dzwonnicą wzniesioną w 1896. Już w XII w. istniał tu gród, a przy nim osada, która od 1317 monopolizowała handel Korony z Litwą. Zachował się historyczny układ urbanistyczny z rynkiem, częściowo regularnym układem ulic, okazałym starym ratuszem, fragmentem murów obronnych i domami z XVI-XIX w. W zamożnym mieście powstawały coraz okazalsze kamienice (zwłaszcza w Rynku), od renesansu wieńczone attykami i zdobione piękną kamieniarką. Po drugiej stronie Starego Miasta wznosi się XIV-wieczna Brama Krakowska (przebudowana w XVI w. w stylu renesansowym). Od początku XIX w. była to miejscowość uzdrowiskowa, popularna zwłaszcza wśród inteligencji (przebywali tu m.in. B. Prus i S. Żeromski). W 2. poł. XVIII w. w Nałęczowie wzniesiono pałac w stylu późnego baroku (przed 1772). W XIX w. założono otaczający pałac park krajobrazowy. W pałacu mieści się muzeum B. Prusa. Dla S. Żeromskiego L. Koszyc-Witkiewicz zbudował tzw. Chatę – dom w stylu zakopiańskim, mieszczący muzeum poświęcone pisarzowi. Charakterystyczną cechą krajobrazu jest bogata rzeźba terenu. Głęboko wcięta (do 100 m) w kompleks skał wapiennych dolina Prądnika, ma strome, skaliste zbocza z licznymi formami skałkowymi o zróżnicowanych fantastycznych formach ukształtowanych w wyniku procesów erozyjnych i krasowych. W dnie doliny płynie rzeka Prądnik, występują liczne źródła, sztucznie ukształtowane cieki oraz stawy. Występuje tu bogactwo siedlisk roślinnych: buczyna karpacka, jaworzyny, grądy, olsy, zespoły roślinne komponowane – park uzdrowiskowy, zespoły roślin przywodnych. W 1228 ks. Henryk Brodaty miał tu wznieść obronny gród z romańskim kościołem, którego resztki odnaleziono w obrębie murów zbudowanego w 1677 kościoła NMP. W 1262 ks. Bolesław Wstydliwy nadał Grodzisko bł. Salomei na klasztor klarysek. W latach 1677-91 S. Piskorski rozbudował zespół tzw. pustelni bł. Salomei – sztuczne groty, domki modlitwy, ogrodzenie z figurami rodziny Bolesława Wstydliwego oraz pomnik wzorowany na rzymskim dziele G. L. Berniniego. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Rozciągają się tu łańcuchy wapiennych wzgórz o stromych stokach i spłaszczonych wierzchowinach, które poprzecinane są dolinami rzek oraz licznymi jarami. Główną rzeką Parku jest Wieprz, który meandruje zmienną co do szerokości doliną. W górnym biegu szeroką i zabagnioną ze słabo wciętym korytem, w okolicach Zwierzyńca dolina jest wąska i bardzo kręta. 93% powierzchni pokrytej jest lasami, a do najcenniejszych zespołów należy buczyna karpacka oraz bór jodłowy. Ekosystemy nieleśne to roślinność łąk, zabagien towarzyszących dolinie Wieprza. 2 3 1 X X 3 1 X 2 3 1 X X X X 2 X X 3 X X X X X X X X X X X X X 2 X X 43 1 Teren jest silnie pofałdowany, najwyższe wzniesienia dochodzą do 313 m n.p.m., a deniwelacje osiągają 100 m. Charakterystyczną cechą krajobrazu jest wielka liczba wąwozów lessowych i jarów. Z ich zboczy wypływają liczne źródła. Na bogatą szatę roślinną składają się zróżnicowane zbiorowiska lasów oraz roślinności nieleśnej (ogółem zinwentaryzowano 1130 gatunków roślin naczyniowych). Występuje też wiele zabytków kultury materialnej. Szydłów, położony na skraju Pogórza Szydłowskiego, szczyci się najlepiej zachowanym w 149. Szydłów – średniowieczny zespół miejski Małopolsce obwodem kamiennych murów obronnych z XIV-XVI w., wraz z którymi przetrwały bramy Opatowska i Krakowska. Miasto lokowano zapewne na początku XIV w. Z tego czasu najprawdopodobniej pochodzą też najstarsze elementy szydłowskiego zamku. Park obejmuje najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich – Łysogóry, z najwyższym wzniesieniem 150. Świętokrzyski PN Łysicą (612 m n.p.m.) i Łysą Górą (593 m n.p.m.), wschodnią częścią Pasm Klonowskiego, gołoborza Pokrzywiańskiego oraz fragmenty przyległych dolin. Są to najstarsze geologicznie góry w Polsce zbudowane z piaskowców, łupków i kwarcytów ery paleozoicznej. Osobliwością krajobrazową są gołoborza – podszczytowe powierzchnie pokryte blokami skalnymi pozbawione roślinności. W szacie roślinnej występują gatunki charakterystyczne dla roślinności górskiej, północnej, pontyjskiej, śródziemnomorskiej i atlantyckiej. Wśród lasów dominują drzewostany jodłowe i jodłowo-bukowe, występują też skupiska modrzewia polskiego. Wiele gatunków roślin podlega ochronie prawnej. 151. Świętokrzyski PN: Święty Krzyż Łysa Góra już w VIII-X w. była jednym z największych ośrodków pogaństwa. Opactwo założył w – zespół klasztorny początkach XII w. Bolesław Krzywousty. Kościół Świętego Krzyża, pierwotnie romański, został rozbudowany w XV w. Obecna forma pochodzi z czasów XVIII-wiecznej przebudowy, ukończonej ok. 1800, w duchu późnego baroku i klasycyzmu. Zespół budynków klasztornych pochodzi z XIVXV w. i reprezentuje sztukę gotyku. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 148. Skierbieszowski PK 152. Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór Zamek Krzyżtopór kazał wznieść Krzysztof Ossoliński. Budowę ukończono w 1644. Pałac zbudowano na regularnym, pięciobocznym założeniu obronnym typu nowowłoskiego. Długość zespołu wynosi 120 m, a szerokość 95 m. Główną oś wyznaczała brama wjazdowa, eliptyczny dziedziniec i środkowy bastion z ustawioną na nim ośmioboczną wieżą. Zewnętrzny obwód fortyfikacyjny tworzył wał ziemny na planie pięcioboku, wzmocniony kamiennym murem. Forteca mieściła nawet ogród. W 1655 zajęli ją Szwedzi, by w 1657 puścić z dymem. Zamość założono w 1580, a autorem planu (powstałego w 1578) był Bernardino Morando. Miasto153. Zamość twierdza to jedna z najciekawszych w Europie realizacji urbanistycznych, wpisana na Listę UNESCO. Kanclerska siedziba miała kształt pięcioboku o układzie szachownicy, z Rynkiem Wielkim oraz dodatkowymi: Wodnym i Solnym. Wśród zabytków, systematycznie rewaloryzowanych, na uwagę zasługuje Rynek. Domy wokół niego zachowały oryginalne podcienia oraz piękną zewnętrzną ornamentację. Dodatkowym atutem jest ratusz wbudowany w pierzeję. X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 44 1 154. Zespół Jurajskich PK Bielany – Tyniec – zespół historyczny 155. Zespół Jurajskich PK Mirów Opactwo benedyktynów w Tyńcu ufundował w 1044 Kazimierz Odnowiciel. Obecny kościół powstał w XV w., ale został przebudowany w latach 1618-1622. W XIX w. zgromadzenie skasował rząd austriacki, a zabudowania popadły w ruinę; trwa ich pełna renowacja. Na przeciwnym brzegu Wisły widać białe budynki wtopione w leśną zieleń. Klasztor i pustelnicze eremy na Bielanach są jednym z najpiękniejszych polskich powiązań architektury i krajobrazu. Zespół ufundował Mikołaj Wolski, który w latach 1605-1642 kazał wystawić świątynię w duchu włoskiego baroku. Zachowane na tzw. Srebrnej Górze eremy nie są dostępne dla zwiedzających. Zamek Mirów przetrwał w swej gotowej do obrony formie do połowy XVIII w. To chyba najbardziej posępne Orle Gniazdo: jego mury zdają się wyrastać z wapiennych skał rozrzuconych po pustkowiu. Należał do systemu strażnic broniących granicy polsko-śląskiej. Wzniesiony z łamanego kamienia, gmach dzielił się na część górną, z wyniosłą wieżą, i otoczony murem zamek dolny. Wjazd prowadził przez bramę i zwodzony most. Baranów Sandomierski to jedna z najpiękniejszych budowli manierystycznych w Polsce. Powstał w miejscu dawniejszej budowli. Główne prace przypadły na lata 1591-1606. Zespół zamkowy składa się z rezydencji i bastionowych umocnień. Sam zamek założono na planie prostokąta z czterema narożnymi, cylindrycznymi basztami, z wewnętrznym dziedzińcem, krużgankami i dwuramienną klatką schodową. 158. Igołomia – obszar rezerwatu archeologicznego i zespół pałacowo-parkowy na skraju pradoliny Wisły 159. Kraków: Wzgórze Wawelskie z Okołem Rynek Błonia, Las Wolski i Kopiec Kościuszki ul. Szeroka socrealistyczne centrum Nowej Huty otwarte na pradolinę Wisły Zachowały się tu dymarki z I i II w. oraz piece garncarskie z III-V w. Ponadto w Igołomii wznosi się klasycyst. pałac Wodzickich (ok. 1800) projektu Ch. P. Aignera. Wokół pałacu rozciąga się park krajobrazowy i zespół folwarczny z XIX w. Wawel, zespół budynków wznoszonych przez stulecia na nadwiślańskim wzgórzu, jest miejscem dla polskiej tradycji najważniejszym. W tutejszej katedrze od czasów Władysława Łokietka koronowano władców, a ciała świętych, królów i bohaterów składano na wieczny spoczynek. Wnętrze świątyni to skarbiec pełen historycznych pamiątek. Zygmunt Stary przekształcił gotycki zamek w renesansową siedzibę. U stóp Wawelu leży Kraków, jedno z najpiękniejszych miast Europy. W 1257 książę Bolesław Wstydliwy wydał mu przywilej lokacyjny. Wokół Rynku o wymiarach 200 m x 200 m. zobaczyć można romański kościół św. Wojciecha, wieżę ratuszową sprzed 1383, liczne kamienice oraz charakterystyczne Sukiennice – najsłynniejszą średniowieczną halę targową. Kościół Mariacki jest gotycką bazyliką, wzniesioną na początku XIV w. Tylko we fragmencie zachowały się miejskie mury obronne (z Bramą Floriańską i Barbakanem), których wznoszenie rozpoczęto pod koniec XIII w. Za to bez szwanku trwają krakowskie i kazimierskie kościoły oraz klasztory, gmachy Uniwersytetu Jagiellońskiego, miejskie pałace i gmachy publiczne, kamienice, pomniki i muzea, które razem sprawiają, że miasto jest najcenniejszym zespołem zabytkowym w Polsce, miejscem wpisanym na Listę UNESCO. 3 X X 156. Zespół Jurajskich PK Podzamcze Rezydencję nawiązującą do średniowiecznej tradycji najeżonych wieżami zamków kazał wznieść – Ogrodzieniec dla siebie w latach 1530-1545 Seweryn Boner, burgrabia krakowski i doradca Zygmunta Starego. Zamek wymurowano w miejscu warowni pamiętającej schyłek XIV w. Budowla znacznie ucierpiała dopiero po pożarze wznieconym w 1702 przez wojska szwedzkie. Od tego czasu zamek popadał w ruinę. 157. Baranów Sandomierski – manierystyczny zamek i zespół ogrodowy 2 X 1 2 3 3 1 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 2 X X X 1 X X 2 3 X X X X X X X X X X X X X 45 1 160. Lasy Janowskie PK: Porytowe Wzgórze rezerwat „Pod Flisami” 161. Łańcut – zespół pałacowy 162. Pszczyna – krajobraz komponowany 163. Sandomierz – sylweta miasta z doliny Wisły 164. Babiogórski PN 165. Bartne – górski krajobraz osiedleńczy W rzeźbie terenu dominuje płaska piaszczysta równina urozmaicona wzniesieniami wydmowymi. Występuje tu unikatowy w skali Europy krajobraz leśny z bogatymi ekosystemami leśnymi, wodnymi i bagiennymi. Dominują zbiorowiska borowe, występują też bardzo zróżnicowane zbiorowiska roślinności torfowiskowej i wodnej. Park ma duże znaczenie historyczne jako miejsce walk o niepodległość z czasów powstań listopadowego i styczniowego oraz z okresu II wojny światowej. Dzisiejszy kształt łańcuckiego pałacu jest dziełem Ch. P. Aignera oraz wynikiem ostatniej przebudowy, z lat 1889-1912. W latach 1816-1945 właścicielami byli Potoccy, którzy wspaniałej rezydencji nadali eklektyczny charakter (wcześniej pracowali tu tak wybitni architekci jak M. Trapola, Tylman z Gameren, Sz. B. Zug czy J. Ch. Kamsetzer). Rezydencję otacza rozległy park. Na początku XIX w. przekomponowano jego część, zwłaszcza położony wewnątrz obwarowań ogród geometryczny pochodzący z około 1770. Spośród parkowych budynków najważniejszy jest ten wzniesiony w 1902, mieszczący stajnie i wozownię. Zamek Promnitzów, wzniesiony w latach 1743-1767 z wykorzystaniem elementów z 1424-1449 zachowanych w piwnicach nowego gmachu, był modernizowany dla Hochbergów w latach 18701874 w stylu neobarokowym. Oryginalną formę stylową mają: późnorenesansowa wjazdowa Brama Wybrańców, klasycystyczny dwór Ludwikówka oraz zabudowania pałacowe i gospodarcze. Wokół rozciąga się 84-hektarowy park, ze stawami i kanałami. Sandomierz – położony na wysokiej wiślanej skarpie – był ongiś stolicą dzielnicowego księstwa. Najstarsze z zabytków to: romański kościół św. Jakuba z XIII w., gotycka katedra Narodzenia NMP, Dom Długosza, obecnie gromadzący zbiory Muzeum Diecezjalnego. Podominikański kościół św. Jakuba to jedna z najwcześniejszych budowli wzniesionych z cegły. Po 1349 miasto zyskało nowy plan i zabudowę. W centrum, na znacznej pochyłości, pojawił się rynek o wymiarach 120 x 100 m, z odchodzącymi od niego uliczkami, z kamieniczkami mieszczańskimi i cennym ratuszem z XIV w., przebudowanym w stylu renesansowym. Ze średniowiecznych murów obronnych miasta zachowała się Brama Opatowska, zwieńczona attyką. Dominującym elementem krajobrazu Parku jest najwyższy szczyt masywu Babiej Góry (w tym również Beskidów) Diablak (1725 m n.p.m.). Kopuła szczytowa Diablaka pokryta jest rumowiskiem skalnym. Stoki Diablaka są asymetryczne: południowy opada łagodnie, natomiast północny jest bardzo stromy i silnie urzeźbiony. Występują tu bowiem: pola rumowiskowe, ściany skalne, nisze osuwiskowe, rozpadliny, żleby, rynny gruzowe. Szatę roślinną szczytu Diablaka stanowi skąpa roślinność subalpejska, murawy, porosty, mchy, poniżej w piętrze 1390-1650 występują zbiorowiska kosodrzewiny karpackiej, a w reglu górnym dominują naturalne bory świerkowe. Łemkowska wieś u podnóża Kornutów, założona prawdopodobnie w XVI w. Słynęła z kamieniarstwa (rzeźb przydrożnych i cmentarnych. W centrum wsi znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka, zbudowana w 1842 r. (prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej świątyni) – obecnie filia Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Obok cmentarz wiejski, na którym znajduje się wiele kamiennych Po przeciwnej stronie drogi cerkiew prawosławna z 1930. 2 3 1 3 1 X X X X X X X X X X X X X X X X 2 X 2 3 1 X X X X 3 X X X X X X 2 X 46 1 166. Beskidu Śląskiego PK: Barania Góra źródła Wisły 167. 168. 169. 170. W rzeźbie terenu dominują dwa zbudowane z piaskowca pasma górskie, Stożka i Czantorii oraz Baraniej Góry. Różna odporność na wietrzenie piaskowca spowodowała powstanie wielu atrakcyjnych krajobrazowo form. Są to zarówno skałki jak również różnorodne formy osuwiskowe, jaskinie. Najwyższym wzniesieniem jest Barania Góra (1220 m n.p.m.). Na północno-zachodnich stokach na wysokości 1100 m n.p.m. znajdują się źródła Czarnej Wisełki. Mają one charakterystyczną postąć tzw. „wykapów”, czyli licznych oczek wodnych, z których wypływa sieć strużek łączących się w potok Czarna Wisełka. Lasy zajmują 66% obszaru, przeważają siedliska borów mieszanych. Oprócz zbiorowisk silnie przekształconych przez człowieka, znajduje się również fragmenty pierwotnego lasu o puszczańskim charakterze. Biecz – sylweta starego miasta z Pierwszą, w pełni wiarygodną informację o Bieczu zawiera dokument z 1184. W XV-XVII w. kolegiatą Biecz był silnym ośrodkiem handlu i rzemiosła. Zachowały się tu liczne zabytki, m.in. kościół farny Bożego Ciała. Budowla gotycka z 2. połowy XV w., ukończona przed 1520, wzniesiona została w miejsce kościoła z XIV w. Na zachód od kościoła farnego odsłonięte są fragmenty przyziemia barbakanu, wysuniętego przed obwód murów miejskich. W rynku stoi ratusz z 1830, oparty na założeniach gotyckich. Bieszczadzki PN Park obejmuje najwyższe partie górskie Bieszczadów: grupę Tarnicy i Halicza, Wielkiej Rawki, pasmo Połoniny Wetlińskiej i Smereka, zbudowane z twardych odpornych na wietrzenie Dolina Górnego Sanu piaskowców. Rozcinające je doliny rzeczne wypreparowane są z podatnych na erozję łupków. Połonina Wetlińska W krajobrazie dominuje rusztowy układ grzbietów i kratowy układ sieci rzecznej, urozmaiceniem Smerek są pojedyncze skałki lub ich zespoły w partiach szczytowych, pola rumowisk skalnych na stokach, malownicze przełomy potoków. W piętrowym układzie roślinności na uwagę zasługuje znacznie obniżony w stosunku do Beskidów Zachodnich i Tatr przebieg górnej granicy lasu, brak piętra kosodrzewiny, natomiast występowanie ponad lasami regla dolnego muraw tzw. połonin. Lasy zajmują około 80% powierzchni Parku, odznaczają się wysokim stopniem naturalności. Podstawowym składnikiem lasów jest buk z domieszką jodły lub jawora. W parku znajdują się nieliczne obiekty zabytkowe. Blizne – zespół plebański W skład unikatowego zespołu kościelno-plebańskiego wchodzą drewniane budynki: z kościołem z listy UNESCO zrekonstruowanej starej plebani z 1699, spichlerza, dawnej szkoły parafialnej (organistówki), stodoły oraz murowanej plebani z XIX w. Znajdujące się obecnie w bardzo dobrym stanie zabytki zgrupowane są wokół kościoła pw. Wszystkich Świętych (wzniesionego ok. połowy XV w.), jednej z najcenniejszych średniowiecznych świątyń drewnianych w Polsce, w 2003 wpisanej na Listę UNESCO. Chochołów – Rów Podhalańskie budownictwo drewniane najlepiej zachowało się w Chochołowie, wsi o tradycyjnym Podtatrzański: układzie, zwanym ulicówką. Do rejestru zabytków wpisano jej układ oraz niemal pięćdziesiąt domów i zagród. Chochołów to przykład wsi ulicówki, z domami mieszkalnymi zwróconymi szczytami do drogi, a frontem na południe, z zabudową gospodarczą w głębi wąskich, pasmowych działek. 2 3 1 2 X X 3 1 X X X X X X X X X X X X 1 2 3 X X X X X X 3 X X X X 2 X X X X X X X X 47 1 171. Ciężkowicko-Rożnowski PK: Skamieniałe Miasto 172. Ciśniańsko-Wetliński PK: Sine Wiry 173. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: ruiny zamku Kamieniec 174. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: Prządki 175. Doliny Sanu PK: Otryt 176. Gorczański PN: Dolina Kamienicy polany reglowe 177. Gorlice – cmentarz z 1915 r. 178. Kalwaria Pacławska – zespół klasztorny W krajobrazie dominują szerokie i urozmaicone wysokimi grzbietami dwa równoległe pasma wzgórz, zbudowane z odpornych piaskowców przykrytych mniej odpornymi piaskowcami wapnistymi i łupkami. Charakterystycznym na tym obszarze elementem rzeźby są malownicze skałki o wysokości dochodzącej do 15 m, o rzadko spotykanych kształtach, wodospady i jaskinie. W szacie roślinnej dominują lasy w tym żyzna buczyna karpacka. Wysokie walory krajobrazu wynikają z układu grzbietów górskich, poprzecinanych siecią rzek i potoków, które tworzą malownicze przełomy. Najatrakcyjniejszym jest przełom Wetliny, tzw. Sine Wiry. Przełomowy odcinek potoku porasta starodrzew jodłowo-bukowy. Ruiny zamku są położone na wzgórzu nad doliną Wisłoka. Początki warowni, zwanej pierwotnie Kamieńcem, nie są w pełni wyjaśnione. W XIV w. była własnością króla, a od początku XV w. pozostawała w posiadaniu szlachty. W XIX w. współwłaścicielami zamczyska byli Fredrowie. Charakterystycznym elementem rzeźby Parku jest największa na Pogórzu Karpackim strefa występowania skałek piaskowcowych obejmująca pas o długości 1 km, szerokości 100-300 m. Skałki objęte rezerwatem „Prządki” tworzą malownicze grupy o fantastycznych kształtach. Największe formy dochodzą do 20 m wysokości. Pomiędzy skupiskami skałek występują labirynty korytarzy. Pasmo Otrytu zbudowane z gruboziarnistych piaskowców wznosi się na wysokość 800-850 m n.p.m. Jest ono poprzecinane przełomami potoków – dopływów Sanu i Czarnej oraz przełomem doliny Sanu. Malowniczości krajobrazu dopełniają liczne starodrzewia buczyny karpackiej. Leśny krajobraz urozmaicają bogate florystycznie łąki oraz rzadkie w tej części Polski torfowiska wysokie. W krajobrazie Gorców dominują łagodne, kopulaste szczyty z wychodniami skał piaskowcowych. Doliny potoków wcinają się głęboko w masyw górski, tworząc kształt rozłogu, z głównym szczytem zwornikowym Turbaczem. Największą doliną jest dolina rzeki Kamienicy głęboko wcięta pomiędzy strome, zalesione zbocza. Koryto jest wąskie i kręte, nurt wody bardzo szybki. Terasę zalewową tworzy kamieniec. Lasy w Parku zajmują 95% powierzchni, znaczna ich część jest w wieku ponad 100 lat. Panującymi gatunkami są świerk, buk i jodła. Niepowtarzalny urok krajobrazu stwarzają łąki, hale i polany, z których rozpościera się szeroka panorama widokowa. W Parku znajduje się szereg obiektów zabytkowego budownictwa ludowego (szałasy, kapliczki, krzyże). Zespół cmentarzy wojennych. 2 V 1915 rozegrała się tu bitwa pomiędzy wojskami austrowęgierskimi i niemieckimi a armią rosyjską stacjonującą w Karpatach. W jej wyniku został przełamany front rosyjski pod Gorlicami i armia carska rozpoczęła odwrót. Zwycięstwo to zadecydowało o losach frontu wschodniego. Kalwaria Pacławska ukształtowana na wzór Kalwarii Zebrzydowskiej, jest ważnym ośrodkiem pielgrzymkowym. W barokowym kościele Franciszkanów (1770-76) zachowały się m.in. rokok. ołtarze z rzeźbami szkoły lwow. Na malowniczych wzgórzach po obu stronach Wiaru znajduje się kilkadziesiąt kaplic Dróżek Pana Jezusa i Dróżek Matki Boskiej, zbudowana głównie ok. 1825, 1860-75 i na przełomie XIX i XX w. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 3 X X X X X X X X 48 1 179. Kalwaria Zebrzydowska – kompleks pielgrzymkowy 180. Kotlina Orawsko-Nowotarska: Bór na Czerwonym 181. Kotlina Orawsko-Nowotarska: Dębno – kościół 182. Krasiczyn – zamek z ogrodami 183. Krynica – zabudowa uzdrowiskowa 184. Magurski PN Kornuty W 1600 wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski postanowił zbudować kaplicę Świętego Krzyża wzorowaną na kaplicy Golgoty w Jerozolimie. W 1603 położono kamień węgielny pod budowę kościoła i klasztoru. W latach 1604-1617 w beskidzkim krajobrazie pojawił się klasztor i kościół oraz kaplice. Po śmierci Mikołaja Zebrzydowskiego w 1620 dzieło kontynuował jego syn, Jan. Założenie kościelno-klasztorne zaprojektował jezuicki architekt J. M. Bernardoni. Kotlina Orawsko-Nowotarska powstała na skutek ruchów górotwórczych – wypiętrzania Beskidów i Tatr, a zapadania położonej pomiędzy nimi niecki. Proces zapadania z różnym nasileniem trwa od trzeciorzędu do dziś. Tysiąc lat temu zaczęły się tu tworzyć rozległe torfowiska, przede wszystkim wysokie. Przez Kotlinę przebiega niewyraźny w terenie dział wód Bałtyku i Morza Czarnego. Roślinność torfowisk tworzą: torfowce, żurawina, wełnianka, rosiczka, turzyce, bagno zwyczajne, buczyna czarna, kosodrzewina. W dnie kotliny występują też bory bagienne, rzadko notowany w Polsce południowej zespół leśny. Na skutek użytkowania terenu i eksploatacji (legalnej i nielegalnej) torfu, część torfowisk uległa zniszczeniu lub przekształceniu. Jeden z fragmentów o powierzchni 50 ha tzw. „Bór na Czerwonym” objęty jest ochroną rezerwatową. Kościół św. Michała Archanioła w Dębnie należy do najpiękniejszych i najoryginalniejszych budowli drewnianych w kraju. Jak inne, powstałe w XV w. budowle, składa się z prostokątnego prezbiterium i szerszej, kwadratowej nawy, nakrytych dachem o jednej kalenicy. Wieża izbicowa i otaczające świątynię podcienia (tzw. soboty) dodane zostały później, zapewne na początku XVII w. Wojewoda Marcin Krasicki, który odziedziczył gotycką warownię krasiczyńską, przystąpił do gruntownej przebudowy, nadając jej pod koniec XVI w. regularny układ fortecy, na rzucie nieregularnego prostokąta z czterema bastejami w narożach i wjazdem, poprzedzonym od zachodu bramą z przedbramiem i wieżą. Prace, w kilku etapach, trwały od 1598 do 1633. Ostateczny kształt zamek uzyskał zapewne dzięki Galeazzo Appianiemu. Krynica to jedno z największych i najbardziej prestiżowych uzdrowisk w kraju. Pierwsze, jeszcze dość prymitywne, łazienki kąpielowe uruchomiono w 1807. Rozbudowa nastąpiła w latach 18581890. Jeden za drugim rosły drewniane pensjonaty, restauracje, sklepy; powstał nawet modrzewiowy teatr. W 1889 Krynica otrzymała prawa miejskie. Kornuty to rozległe osuwisko w obrębie gruboławicowych piaskowców i zlepieńców magurskich, podścielonych łupkami. Głównym elementem osuwiska jest rozwinięta linijnie nisza obrzeżona skalnym progiem o długości około 800 m. W progu znajdują się liczne ściany skalne oraz wyizolowane skałki o wysokości 2-15 m i o zróżnicowanym kształcie. U podnóża niszy jest rozległe blokowisko głazów o średnicy 2-3 m z labiryntem korytarzy. 2 3 1 X 2 X X 1 X X X X 1 2 3 X X X X 3 X X X X 2 X X X X 3 X X X X X 49 1 185. Pieniński PN: Przełom Dunajca Sokolica Trzy Korony 186. Popradzki PK 187. Popradzki PK: Muszyna + Powroźnik 188. Przełom Białki pod Krempachami 189. Przemyśl Stare miasto Twierdza W krajobrazie dominują kulminacje Trzech Koron (982 m n.p.m.) i Sokolicy (747 m n.p.m.), których prawie pionowe białe ściany o wysokości do 300 m opadają ku dolinie Dunajca. Występują również liczne odosobnione skałki w postaci iglic i kontrastujące z nimi zaokrąglone garby o łagodnych stokach. Unikatowa krajobrazowo jest przełomowa dolina Dunajca, o wąskim dnie i silnie meandrującym korycie. Podstawowe zbiorowiska leśne to buczyna karpacka, ciepłolubna jedlina, las jaworowy, olszyna karpacka. Atrakcyjne krajobrazowo są liczne łąki i polany. W Parku znajdują się również obiekty kulturowe. Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Pasma Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej rozdzielone są malowniczą doliną Popradu, która stanowi oś Parku. Stoki górskie porozcinane są głębokimi na 400-600 m dolinami o stromych zboczach i dużym nachyleniu. Osobliwością geologiczną są jedyne w Beskidzie Sądeckim wychodnie skał magmowych w rejonie Szczawnicy. Szata roślinna ma układ piętrowy. W piętrze pogórza (do wys. 550-600 m n.p.m.) jest mozaika pól, łąk i lasów mieszanych, w reglu dolnym (do 1100 m n.p.m.) występują lasy jodłowo-bukowe urozmaicone rozległymi polanami, piętro regla górnego występuje jedynie na niewielkich powierzchniach Pasma Radziejowej, tworzy je wysokogórski bór świerkowy. Najcenniejsze drzewostany objęte są ochroną rezerwatową (14 obiektów). Szczególnie atrakcyjny jest rezerwat krajobrazowo-leśny „Kłodne nad Dunajcem”, w którym chroni się buczynę karpacką porastającą strome zróżnicowane w rzeźbie stoki opadające ku Dunajcowi. Prawa miejskie od ok. 1364; ośrodek wypoczynkowo-uzdrowiskowy; stacja graniczna na linii kolejowej Kraków-Budapeszt; ruiny zamku (XIV w.), budownictwo regionalne; do XVIII w. ośrodek dóbr biskupów krakowskich, tzw. kresu muszyńskiego. Pejzaż doliny Popradu; w pobliżu cerkiew drewniana w Powroźniku. Obszar obejmuje malowniczy odcinek przełomowej doliny Białki długości 150 m, która obramowana jest dwoma wapiennymi skałkami: Kramicą o długości 400 m, szerokości 240 m, wysokości 68 m; Obłazową Skałą o długości 180 m, szerokości 140 m i wysokości 50 m. W dolnej części Skały znajdują się dwie nisze wyerodowane przez rzekę. Leżący nad Sanem Przemyśl już w X w. był ważnym grodem na pograniczu polsko-ruskim. W XIII w. ustanowiono tu biskupstwo prawosławne, a w 1375 łacińskie. Wśród zabytków wyróżnia się gotycka katedra łacińska oraz barokowe kościoły z XVII-XVIII w. Powstawały także cerkwie; po przyjęciu unii przez biskupstwo prawosławne rozpoczęto budowę nowej katedry unickiej (1775). Na wzgórzu przetrwał renesansowy zamek z XVI i XVIII w. oraz fundamenty romańskiego palatium i rotundy z X-XI w. Szczególną ozdobą miasta są kamienice, okazałe (część ma malownicze podcienia) zwłaszcza w Rynku. Po opanowaniu przez Austriaków zaczęto zakładać twierdzę, początkowo jako obóz warowny (połowa XIX w.), później jako twierdzę pierścieniową (około 1870), parokrotnie modernizowaną (około 1890, 1910). 2 3 1 2 X X X X X 1 X X X X X X 2 3 1 2 X X X X X X 3 X X X X X X X 3 X X X X X X X X 50 1 191. 192. 193. 194. Region historyczno-geograficzny należący do Polski od ok. 1000 do 1108, kiedy został przekazany Węgrom. Od tego czasu dzielił losy pozostałych ziem słowackich. W 1412 król węgierski Zygmunt Luksemburczyk zastawił 13 miast spiskich Władysławowi Jagielle. W ręce Polski przeszła także Lubowla (stolica starostwa spiskiego). Przez długi czas władali nim Lubomirscy, doprowadzając do zasiedlenia kraju przez polskich osadników. Po I rozbiorze Spisz znalazł się w granicach Węgier. Po I wojnie światowej Polska przejęła niewielką część Spisza. Obszar zachował archaiczny, odrębny od Małopolski krajobraz kulturowy. Stary Sącz – układ urbanistyczny Stary Sącz był od 1257 własnością św. Kinga. W 1280 założyła tu klasztor klarysek, Zachował się układ urbanistyczny i historyczny charakter miasta. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół klasztoru z gotyckim kościołem Przenajświętszej Trójcy z ok. 1332. Wiele urody ma samo miasteczko, z zachowanym układem przestrzennym i zabytkowymi budowlami. Tatrzański PN Obszar najwyższych i jedynych w Polsce gór typu alpejskiego. W ich budowie wyróżnia się trzon krystaliczny (granity, gnejsy i łupki) oraz płaszcz skał osadowych (dolomity i wapienie). Dolina Kościeliska Charakterystyczne elementy rzeźby nadała Tatrom epoka lodowcowa. Dolina Pięciu Stawów W krajobrazie TPN Wysokich dominują ostre szczyty (z najwyższymi Rysami 2499 m n.p.m.), Morskie Oko urwiste ściany, wiszące doliny, kotły polodowcowe w większości zajęte przez jeziora (przykładem Rusinowa Polana Morskie Oko i Dolina Pięciu Stawów), duże walne doliny. Jedną z nich jest Dolina Kościeliska, w górnej części zbudowana ze skał krystalicznych, natomiast w środkowej i dolnej ze skał osadowych z dużym udziałem wapieni. Serie bardziej odpornych wapieni tworzą przewężenia tzw. bramy (Kraszewskiego, Raptawicką). W wapieniach rozwinięte są liczne elementy rzeźby krasowej. W Parku występują liczne potoki i około 30 jezior. Roślinność ma typowy piętrowy układ: w reglu dolnym dominują lasy jodłowo-bukowe, w reglu górnym bory świerkowe, powyżej jest piętro kosodrzewiny i traworośli, a najwyższe piętro alpejskie i turni to głównie murawy wysokogórskie i porosty. Na krajobraz tatrzański duży wpływ wywarła gospodarka wypasowa, po której pozostały liczne polany reglowe odznaczające się dużą atrakcyjnością wynikającą z ich własnych walorów przyrodniczych (licznych, cennych zbiorowisk roślinnych) i kulturowych (obiekty kultury materialnej – szałasy, krzyże, kapliczki) oraz z rozległych widoków na panoramę Tatr (przykładem w tym względzie jest Rusinowa Polana). Wąwóz Homole Wąwóz skalny w Małych Pieninach z licznymi osobliwościami przyrody nieożywionej i ożywionej. Wąwóz jest przykładem morfologii rowu rozpadlinowego o złożonej strukturze, uformowanego w wyniku ruchów podnoszących, pękania i dzielenia się płyty wapiennej na bloki, a kolejno procesów erozyjnych i denudacyjnych. Wieliczka Niewielkie miasto światową sławę zyskało dzięki unikatowej kopalni soli. W XIV w. Wieliczka stała się jednym z głównych miast górniczych w Europie. Dziś przemysłowa eksploatacja tego labiryntu korytarzy i komór jest ograniczona. W kopalni dostępne są trzy górne poziomy, do głębokości 135 m. Kopalnia szczyci się podziemnym jeziorem, komorami ze stalaktytami oraz rekonstrukcjami starych urządzeń, np. dźwigów. Najciekawsze są dwie wykute w soli kaplice: św. Antoniego i św. Kingi. Poza trasą zwiedzania znajduje się Grota Kryształowa o wysokości 80 m, ścisły rezerwat przyrody nieożywionej. 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 190. Spisz – Krajobraz osiedleńczy X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 51 1 195. Wiśnicko-Lipnicki PK: Lipnica Murowana 196. Wiśnicko-Lipnicki PK: Nowy Wiśnicz 197. Zakopane – Rów Podtatrzański: widok z Gubałówki 198. Żywiecki PK: Romanka Lipnica Murowana była lokowana w 1326 jako miasto na prawie niemieckim. Układ zabudowy z drewnianymi domami podcieniowymi z XVIII i XIX w. We wsi kościół św. Andrzeja Apostoła z 1364, przebudowany w XVIII w., oraz cenny drewniany kościół cmentarny św. Leonarda z końca XV w. W XVII w. kościół, współcześnie wpisany na Listę UNESCO, opasano sobotami. Zamek, wzniesiony w XV w. pod rządami Kmitów, w XVI w. przekształcono w renesansową rezydencję. Od 1554 zamkiem władali Barzowie i Stadniccy, a w 1593 klucz nabył Sebastian Lubomirski. Ostateczny kształt nadały obronnej rezydencji prace przeprowadzone w latach 16151621, czyniące z Wiśnicza jedną z najpotężniejszych twierdz magnackich. Na barokową siedzibę wybudowaną przez M. Trapolę składał się pięciobok zabudowań, z narożnymi wieżami i arkadową loggią. Dziełem Trapoli są także obwarowania typu nowowłoskiego. Rów Podtatrzański to podłużne tektoniczno-denudacyjne obniżenie pomiędzy Łańcuchem Tatr a Pagórem Gubałowskim i Bukowińskim. Składa się z poszczególnych małych kotlin, rozdzielonych niskimi działami wodnymi pomiędzy wypływającymi z Tatr potokami. Kotlina Zakopiańska, na którą rozpościera się widok z Gubałówki wyścielona jest pokrywami żwirowymi z trzech zlodowaceń, które położone są na różnych wysokościach. Kotlina jest silnie zurbanizowana. Zakopane liczy około 30 tys. mieszkańców, do tego dochodzą liczne pensjonaty i domy wczasowe z bazą noclegową ok. 10 tys. 100-letni rozwój miasta jako miejscowości turystycznej, rekreacyjnej, sportowej, spowodował nawarstwienie się i wymieszanie różnych stylów budownictwa, jak również zaowocował chaosem zabudowy. Pasmo Romanki leżące w grupie Pilska, zbudowane jest z utworów piaskowcowych poprzedzielanych warstwami łupków i tworzy kopulaste grzbiety przechodzące w strome zbocza dolin. Rezerwatem przyrody objęto rejon szczytu Romanki (1366 m n.p.m.) ze względu na naturalny charakter boru świerkowego regla górnego. Do rezerwatu przylegają malownicze, bogate florystycznie hale, z których roztaczają się szerokie widoki. 2 3 1 X X X 3 X X X 2 X 1 2 1 X X X X X X 3 2 3 X X X 52 IV. ZDEFINIOWANIE ZAGROŻEŃ DLA WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH 1. Podstawowe źródła zagrożeń dla walorów krajobrazowych oraz wynikające z nich skutki Do podstawowych źródeł zagrożeń dla krajobrazu zaliczyć należy osadnictwo i budownictwo, infrastrukturę techniczną i komunikacyjną, działalność przemysłową, gospodarkę rolną i leśną, eksploatację surowców mineralnych, zagospodarowanie turystyczne. Działalności te wywołują pewne określone skutki, które bezpośrednio lub pośrednio oddziałują na krajobraz (por. tab. 3). Skala tego oddziaływania jest różna w każdym rozpatrywanym przypadku. Za mierniki natężenia zagrożenia i ich skutków przyjąć można: unikatowość krajobrazu w skali kraju lub regionu, możliwość odnawialności walorów krajobrazowych, w podziale na łatwo odnawialne, trudno odnawialne, nieodnawialne. Przeprowadzona ocena powinna określić czy zagrożenie i wynikające z niego skutki są bardzo istotne, istotne, czy też mało istotne. Tab. 3. Źródła zagrożeń i potencjalne skutki dla krajobrazu Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Osadnictwo i budownictwo Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych niszczenie mikroreliefu oraz zacieranie różnorodności form geologicznych i geomorfologicznych uszczuplanie powierzchni biologicznie czynnej, przerywanie i zawężanie ciągów ekologicznych przekształcanie i dogęszczanie układów historycznych oraz wprowadzanie w ich obręb obcych regionalnie i bezstylowych form degradowanie fizjonomii krajobrazu poprzez rozpraszanie zabudowy, obudowę ciągów komunikacyjnych prowadzącą do łączenia się sąsiednich miejscowości, zabudowywanie i zasłanianie kulminacji terenu oraz ciągów, punktów i przedpoli widokowych 53 Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych), estetycznych, kulturowych Infrastruktura techniczna i komunikacyjna, w tym: brak pełnego wyposażenia terenu w sieci kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków, liczne dzikie wysypiska odpadów, energetyczne linie przesyłowe wysokich, średnich i niskich napięć, stacje (wieże) przekaźnikowe radiowe, telewizyjne, telefonii komórkowej, nadziemne ciągi gazownicze i ciepłownicze, sieć różnej klasy dróg, linie kolejowe pogarszanie stanu jakości środowiska, w tym szczególnie wód i gleb, powierza, obniżanie walorów estetyczno-widokowych, utrudnienia w swobodnym przemieszczaniu się zwierząt, Gospodarka rolna recesja tradycyjnych form gospodarki rolniczej, szczególnie pasterskiej i łąkowej, rozwój erozji na stokach o nachyleniu ponad 10o, bezpośrednie i pośrednie zanieczyszczenia wód poprzez spływy powierzchniowe nawozów i środków ochrony roślin, Przeszła gospodarka leśna wprowadzenie monokultur na dużych powierzchniach, rozdrobnienie kompleksów leśnych, zalesianie ciągów i płaszczyzn widokowych, zalesianie terenów cennych przyrodniczo, Obecna gospodarka leśna Zagospodarowanie turystyczne wkraczanie z inwestycjami na tereny cenne przyrodniczo, tworzenie barier ekologicznych, Eksploatacja surowców mineralnych przeobrażenia rzeźby terenu, zaburzenia krążenia wód, uszczuplanie terenów biologicznie czynnych. 54 V. SCHEMAT UKŁADU KARTY KRAJOBRAZU OBIEKTU LUB OBSZARU W KSIĘDZE A. Dane adresowe lokalizacja administracyjna lokalizacja topograficzna długość i szerokość geograficzna istniejąca forma ochrony B. Opisy krajobraz historia i zabytki przyroda streszczenie (jako podstawa do ewentualnego tłumaczenia na język angielski C. Szczególne wartości D. Zagrożenia E. Podstawowa bibliografia F. Ilustracje mapka: zaznaczenie na mapie współczesnej 1:100 000 fotografia (z ziemi) – może nawet więcej niż jedna zdjęcie lotnicze lub satelitarne fragment mapy historycznej w skali 1:100 000 55 VI. PRZYKŁAD WZORCOWEGO ZAPISU KARTY WYBRANEGO KRAJOBRAZU W „KSIĘDZE” DOLINA PRĄDNIKA A. Dane adresowe lokalizacja administracyjna Województwo małopolskie, powiat ziemskim krakowskim, na terenie czterech gmin: Skała (63,4% powierzchni), Jerzmanowice-Przeginia (4,7%), Wielka Wieś (6,3%) i Sułoszowa (25,6%); Leśny Obwód Ochronny „Groty”. lokalizacja topograficzna Dolina Prądnika leży w Małopolsce, w południowej części Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej, przynależącej do Wyżyny Małopolskiej, ok. 20 kilometrów na północ od Krakowa. Obejmuje najbardziej charakterystyczny fragment Doliny Prądnika – jaru krasowego od Pieskowej Skały do wsi Ojców o długości ok. 10 km. Szerokość tego fragmentu doliny wynosi średnio ok. 1,5 km (ok. 1500 ha). długość i szerokość geograficzna 50°12' ……… szerokości geograficznej północnej 19°46' …… długości geograficznej wschodniej. istniejąca forma ochrony Obszar wchodzi w obręb Ojcowskiego Parku Narodowego. B. Opisy Krajobraz Krajobraz Doliny Prądnika został w dużej mierze ukształtowany przez działalność człowieka i ma charakter kulturowy. W wyniku stopniowego odlesiania zboczy i odsłaniania masywów skalnych zmianie uległa szata roślinna i świat zwierzęcy. Proces ten, zapoczątkowany już w neolicie, trwał wiele lat. Wierzchowina jurajska z brunatnymi wykształconymi na lessach została zajęta pod uprawę, a w dnach dolin miejsce wilgotnych lasów nadrzecznych zajęły łąki. Zmianom uległy zasięgi 56 poszczególnych form użytkowania ziemi, zwłaszcza lasy, możliwe do odtworzenia za okres ostatnich 200 lat, dla tego czasu bowiem dysponujemy dosyć dobrym materiałem kartograficznym. Najwięcej zmian zaszło w drugiej połowie XIX w.; w okresie międzywojennym zostały one jeszcze utrwalone. Intensywna gospodarka rolna i leśna prowadzona w granicach dzisiejszego parku i w jego okolicach wywołała zmiany we wszystkich typach biocenoz. Ustępowała np. roślinność cieniolubna, reliktowe lasy górskie, a odsłaniane masywy skalne pokryła roślinność naskalna i kserotermiczna. Eksponowane duże masywy skalne i wiele różnych elementów krasowej rzeźby wraz z różnorodną florą podnosiły walory widokowe i dydaktyczne Doliny Prądnika. Były one jednym z głównych czynników utworzenia na tym obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego, który mimo wielu negatywnych zmian w przyrodzie objął ochroną najcenniejszy pod względem przyrodniczym i kulturowym obszar tej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Zdecydowana większość Ojcowa, bo aż 85%, jest zalesiona. Pozostały odsetek przypada na grunty rolne (6,4%) i użytki pozostałe, w tym osadnictwo i inne (7,8%). Grunty orne i łąki obecnie są już nie uprawiane, przechodzą w odłogi i użytki zielone, z których część ulega stopniowo sukcesji lasu. Grunty rolne będące własnością państwową są ekstensywnie uprawiane przez Ojcowski Park Narodowy w celu ochrony zbiorowisk nieleśnych o dużym znaczeniu krajobrazowym. Krajobraz rozumiany jako zewnętrzny wyraz środowiska przyrodniczego i kulturowego na obszarze Doliny Prądnika stanowi unikatowy fenomen. Tworzą go składniki, które należy na tym miejscu usystematyzować i pokrótce scharakteryzować: 1. Różnorodność krajobrazu wyrażająca się niespotykanym nagromadzeniem bogactwa form kulturowych i przyrodniczych i ich „nasyceniem” na niezwykle małym obszarze. 2. Autentyczność i zintegrowanie form w unikatową krajobrazową całość tworzoną zarówno przez miliony lat w procesach paleologicznych, jak i przez dziesiątki tysięcy lat epok i okresów kulturowych w związku z jedną z najdawniejszych tu na ziemiach Polski i Europy obecności człowieka. 3. Zachowanie w krajobrazie żywego zapisu dziejów Ziemi i człowieka w postaci kompleksów, zespołów, fragmentów, elementów, reliktów lub śladów wszystkich epok przyrodniczych i kulturowych i dziejów historycznych. 57 4. Piękno i niespotykana malowniczość krajobrazu Doliny Prądnika stworzone przez naturę i kulturę, nie naruszane, a nawet wzbogacane w różnorodności postaci czterech pór roku i bogactwie związanych z nimi zjawisk klimatycznych. Powyższe cztery podstawowe grupy walorów krajobrazowych doliny są dodatkowo „wzmocnione” urozmaiconą naturalną lub świadomie komponowaną ekspozycją widokową poszczególnych jej fragmentów, tworzących tu charakterystyczne wnętrza krajobrazowe. Ekspozycja ta charakteryzuje się często silnie wertykalnym układem widoków, obejmujących strome zbocza lub wysokie skalne ściany bądź też „głębokie” wglądy w zagadkowe labirynty i sekwencje widoków „przenikających” się wnętrz, nadających temu obszarowi niepowtarzalny klimat: Ad. 1. Różnorodność krajobrazu wyrażająca się niespotykanym nagromadzeniem bogactwa form kulturowych i przyrodniczych i ich „nasyceniem” na niezwykle małym obszarze. Rozróżniono tu ponad stokilkadziesiąt typów form kulturowych i naturalnych reprezentowanych niekiedy w każdym typie przez kilkanaście do kilkudziesięciu przykładów obiektów czy zespołów w terenie na niespełna 10-kilometrowym odcinku doliny proponowanym do wpisu. Są to: a. elementy rzeźby terenu (abiotyczne) i systemu hydrograficznego zbocza: urwiskowe o dominacji form skalnych, leśno-skaliste, trawiasto-skalne, aż po miniaturowe rolno-leśne lub stożki usypowe i pidmonty u wylotów bocznych wąwozów, formacje skalne: ściany, tworzące fenomenalne widokowo przewężenia Doliny o niespotykanej ekspozycji wertykalnej (np. Skały Zamkowe w rejonie zamku ojcowskiego), masywy i cyple skalne o niespotykanych formach i relatywnie „ponadskalowej” wysokości i ekspozycji krajobrazowej (np. Skała Bystra, Skała Czaszka., Pochylce, Łamańce, Góra Zamkowa, Skała Grodziska), skały podstokowe o unikatowej formie krajobrazowej skał „podpierających” niejako strome zbocza doliny u ich podnóży – fenomen geomorfologiczny (np. Skały Pastusze, Skała Kamień czy Jazowa), często ściśle powiązane z siedzibami ludzkimi (tartak i młyn Boronia przy Skałach Pastuszych), elementy systemu hydrograficznego: źródła, cieki naturalne, starorzecza oraz „dokomponowane” przez człowieka w minionych stuleciach całe systemy „współbrzmiące” krajobrazowo i wzbogacające zastany, naturalny układ wielu młynówek i stawów; 58 b. elementy przyrody ożywionej elementy bogactwa form siedlisk roślinnych: od naturalnych formacji na zboczach doliny na różnych ich wysokościach i formacjach buczyny karpackiej, jaworzyn, grądu i olsu w dnie doliny – tworzących niespotykane kompozycje krajobrazowe pod względem kształtu, kolorów i przebarwień we wszystkich porach roku, o najwyższej próby walorach estetycznych i wizualnych, zespoły roślinności wtórnej lub adaptowanej, a także świadomie komponowanej, tworzącej przede wszystkim XIX-wiecznej proweniencji park uzdrowiskowy pod zamkiem o secesyjno-modernistycznym układzie, w którym dominują, posiadające bardzo wysokie walory krajobrazowe, grupy, smugi, szpalery i pojedyncze okazy wiekowych drzew, znakomicie zharmonizowane z otaczającymi formacjami roślinności naturalnej i bogactwem obiektów kulturowych (średniowiecznym zamkiem, XIX-wiecznymi willami), zespoły roślinności przywodnej – zarówno powiązane z naturalnym ciekiem Prądnika, jak i z takimi obiektami jak kaplica „Na Wodzie” czy zespoły młynarskie; c. historyczne układy przestrzenne komunikacyjne powiązania; ślady średniowiecznych szlaków (tzw. Drewniana Droga spod zamku Ojcowskiego do Skały) oraz późniejsze fragmenty dróg podłużnych i poprzecznych w stosunku do doliny, system zakładów wodnych – blisko 10 zespołów na omawianym obszarze (młyny, tartaki), mistrzowsko wkomponowanych w zastane uwarunkowania przyrodnicze, zharmonizowanych i wzbogacających walory widokowe doliny, stanowiące nieodłączny tu od kilkuset lat walor krajobrazu; d. historyczne twory kultury odgrywające znaczną rolę w lokalnym krajobrazie budownictwo: od najstarszych, stanowiących dominanty krajobrazowe dwóch zamków i tajemniczego zespołu sakralnego, poprzez swojskie zagrody prądnickie, zespoły zakładów wodnych aż po wille uzdrowiskowe o secesyjnym wyrazie architektonicznym, wyraźnie „udomowionym” w lokalnych uwarunkowaniach krajobrazowych, tworzące niepowtarzalny architektoniczno-krajobrazowy „ojcowski” styl regionalny (kilkadziesiąt obiektów), 59 detal ruralistyczny i architektoniczny: kapliczki, ujęcia źródeł, mostki, studnie, ogrodzenia, a nawet układy i kształty elementów konstrukcyjnych i ozdobnych w tych małych formach – tworzące niepowtarzalny mikrokrajobrazowy klimat. Ad. 2. Autentyczność i zintegrowanie form w unikatową krajobrazową całość tworzoną zarówno przez miliony lat w procesach paleologicznych, jak i przez dziesiątki tysięcy lat epok i okresów kulturowych w związku z jedną z najdawniejszych tu na ziemiach Polski i Europy obecności człowieka. Wymienione wyżej twory kultury i natury zestawione przez Stwórcę i człowieka na przestrzeni pradziejów i dziejów zachowały na tym małym skrawku Ziemi rzadko spotykaną w wymiarze krajobrazu autentyczność. Plioceńskie czy holoceńskie formacje skalne o ekspresyjnie strzelających w niebo białych pionowych lub fantazyjnie rzeźbionych ścianach „toną” w bujnej zieleni bukowych lasów (jesienią mieniących się niemal wszystkimi barwami), dając zarazem oprawę wieżom zamków czy kaplic i kościółków oraz miękko wpisującym się w kolejne zakola i zbocza doliny dachom domów wiejskich lub willom dawnego uzdrowiska. Znaczna większość tych obiektów – mimo że ich „substancja” (w przypadku tworów kulturowych) ulegała w trakcie dziejów zwyczajowym zabiegom podtrzymującym ich stan techniczny albo też podlegała naturalnym prawom przemian geologicznych lub sukcesji i regresji przyrodniczej (w przypadku dzieł natury nieożywionej i ożywionej) – w wymiarze krajobrazu zachowała niemal nieskażoną autentyczność. Można zaryzykować stwierdzenie, że Dolina Prądnika na proponowanym do wpisu odcinku jest otwartą księgą krajobrazu autentycznego, w którym można odczytać większość przyrodniczych i kulturowych dziejów Ziemi. Fakt ten ma, poza walorem poznawczym i naukowo-badawczym, ogromne znaczenie dydaktyczne i edukacyjne, co legło zresztą u podstaw walki, jaką toczyli od ponad stu lat obrońcy i grabieżcy tej ziemi, a przed kilkudziesięciu laty – twórcy utworzenia tu parku narodowego, najwyższej formy ochrony przyrody i krajobrazu w prawodawstwie polskim połączonej zarazem z edukacją i ochroną dóbr kultury. Ad. 3. Zachowanie w krajobrazie żywego zapisu dziejów Ziemi i człowieka w postaci kompleksów, zespołów, fragmentów, elementów, reliktów lub śladów wszystkich epok przyrodniczych i kulturowych i dziejów historycznych. Zapis dziejów Ziemi i człowieka w różnorodnych formach krajobrazu przyrodniczego i kulturowego jest powszechnie przyjętym zjawiskiem, poddawanym różnorakim formacjom metodologicznym, badawczym i tak zwanym naukowo-rozwojowym. 60 Niemniej w przypadku Doliny Prądnika można mówić o jej specyficznym „życiu” czy też „żywotności”. Wyraża się ono w potężnym i wielowiekowym dorobku badaczy tego obszaru, mającym blisko 2000 pozycji bibliografii naukowej. Niebagatelny jest fakt, iż walory krajobrazowe doliny stanowiły inspirację dla wielu, częstokroć najwyższej klasy twórców literatury, muzyki, malarstwa i rysunku. Stanowiła ona i stanowi nadal poligon badawczy i metodologiczno-naukowy dla współczesnych badaczy krajobrazu: to walory krajobrazowe tego niewielkiego skrawka stanowią „serce” układu największego w Europie Środkowej chronionego pod względem krajobrazowym obszaru – Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych o powierzchni blisko 200 tysięcy hektarów. To właśnie tu zapisane w ojcowskich skałach, lasach i budowlach dzieje Ziemi, Europy i Polski natchnęły prof. Z. Novaka do postawienia w latach 40. XX w. jednej z pierwszych w Europie idei tworzenia wielkoobszarowych form ochrony krajobrazu w postaci parków krajobrazowych. Zderzenie w jednym widoku czy panoramie fragmentu doliny form reprezentujących dzieje odległe o miliony, tysiące czy setki lat, nadal tworzące harmonijną, zintegrowaną całość – to fenomen Doliny Prądnika, stawiający jej walory krajobrazowe wśród najbardziej niezwykłych miejsc. Ad. 4. Piękno i niespotykana malowniczość krajobrazu Doliny Prądnika stworzone przez naturę i kulturę, nie naruszane, a nawet wzbogacane w różnorodności postaci czterech pór roku i bogactwie związanych z nimi zjawisk klimatycznych. Historia i zabytki Naturalne obiekty mieszkalne w postaci jaskiń i schronisk skalnych, obfity surowiec krzemienny oraz urozmaicona rzeźba terenu, stwarzająca dogodne warunki obronności – oto zespół czynników przyciągających człowieka w Dolinę Prądnika już w paleolicie (starsza epoka kamienia). Najstarsze znalezisko archeologiczne z Jaskini Ciemnej datowane jest na schyłek zlodowacenia środkowopolskiego (120-115 tysięcy lat p.n.e.). Znaleziska związane są prawdopodobnie z aszelską tradycją kulturową, uznawaną za jedną z najstarszych w Europie, oraz lewaluasko-mustierską i mikocko-prądnicką. Ówczesny człowiek, wykorzystując urwiska skalne, organizował polowania na tury, renifery i mamuty, a pokarm zwierzęcy uzupełniał zbieraniem płodów roślinnych. Ślady osadnictwa z okresu dolnego i środkowego paleolitu znajdujemy w pobliżu otworów jaskiniowych lub w rejonie schronisk podskalnych. W procesie przemian warunków życia człowieka górnego paleolitu w okolicach Ojcowa wyróżnia się kilka kultur. Opisano je w rozdziale dotyczącym stanowisk archeologicznych. Wynalezienie 61 i upowszechnienie brązu powoli wypierało krzemień, który stracił na znaczeniu jako surowiec do wytwarzania narzędzi, toteż zainteresowanie okolicami Ojcowa w epoce brązu (2200-600 lat p.n.e.) wyraźnie zmalało. Epoka żelaza w Dolinie Prądnika reprezentowana jest tylko przez okres rzymski (od początku n.e. do 375 n.e.). Wczesne średniowiecze przyniosło ożywienie osadnicze, w którym największą rolę odgrywały grody strażnicze budowane wzdłuż dolin na wysuniętych cyplach skalnych. Na terenie parku zachowały się ślady kilku grodzisk z wczesnego średniowiecza: Ogrojec przy Jaskini Ciemnej, gród na górze Okopy w Ojcowie oraz w Grodzisku i Sułoszowej. Zespół grzebieni skalnych wokół Ogrojca przy Jaskini Ciemnej uznawany jest przez niektórych uczonych (np. prof. J. Bogdanowskiego) za najstarszy przykład fortyfikacji w Polsce. Nie wyklucza się, że badania wykopaliskowe na ruinach zamku Kazimierzowskiego w Ojcowie i na zamku w Pieskowej Skale przyniosłyby odkrycie kolejnych średniowiecznych założeń grodowych. Stałe osadnictwo w okolicach Doliny Prądnika zaczęło kształtować się w średniowieczu. Do XII-XIV w. należy odnieść rodowody niemal wszystkich okolicznych wsi, budowanie trwałych fortyfikacji i zamków. Początkowo dobra ojcowskie stanowiły własność Korony, która z czasem zaczęła się kurczyć na rzecz własności magnackiej i duchownej. Już w połowie XIII w. Grodzisko i Skałę z okolicznymi dobrami otrzymał klasztor klarysek; w 1378 Pieskowa Skała przeszła w ręce rodziny Szafrańców, a tylko Ojców pozostał królewszczyzną. Taki podział dóbr utrzymał się do upadku Rzeczypospolitej (1795). W XIII w. warownie w Dolinie Prądnika odgrywały ważną rolę, zabezpieczając przed nagłym atakiem z północy Kraków, stolicę dzielnicy senioralnej. Dla Władysława Łokietka, który na początku XIV w. stanął do walki o zjednoczenie Polski (podzielonej na rywalizujące księstwa), Ojców stał się punktem oparcia w ostatecznej rozgrywce z królem czeskim Wacławem II. Łokietek, znajdując czasowe schronienie w Ojcowie, mógł na bieżąco obserwować ówczesną sytuację polityczną i zamierzenia Czechów w Krakowie. Do dziś żywe są legendy związane z tym okresem. W XIV w. w Dolinie Prądnika zaczęto wznoszenie systemu fortyfikacyjnego, broniącego szlaku handlowego z Krakowa na Śląsk. Z czasów Kazimierza Wielkiego pochodzą dwie warownie obronne: zachowany do dziś zamek w Pieskowej Skale oraz zamek w Ojcowie, z którego zostały już tylko malownicze ruiny. Od XIV w. Ojców, zwany początkowo prawdopodobnie „osadą nad Prądnikiem”, był starostwem, w którego skład wchodziło kilka okolicznych wsi. Zamek w Pieskowej 62 Skale stanowił siedzibę klucza magnackich dóbr ziemskich, do końca XVIII w. będących własnością Szafrańców, Zebrzydowskich, Wielopolskich. U stóp zamku znajdowała się mała osada Podzamcze, a na północnym wschodzie, w górnym odcinku Doliny Prądnika (już poza obszarem proponowanym do wpisu), rozciągała się ludna wieś Sułoszowa. Dolny odcinek Prądnika (już poza obszarem proponowanym do wpisu) wchodził w skład klucza korzkiewskiego, który był własnością różnych rodzin magnackich. Od XVI w. w Dolinie Prądnika powstawało coraz więcej zabudowań, z których w początku XVIII w., w związku z akcją osadzania rzemieślników przez starostów ojcowskich, zaczęły się tworzyć odrębne osady – Prądnik Ojcowski i Prądnik Czajowski – nazywane dziś Ojcowem oraz Prądnik Korzkiewski, Swawola (Swywola) i Hamernia Królewska. Do najpospolitszych zakładów rzemieślniczych, zakładanych głównie nad potokiem Prądnik od Pieskowej Skały w dół rzeki, należały: tartaki, młyny zbożowe (poszerzane nieraz o olejarnie), folusze sukna oraz papiernie i prochownie. Po III rozbiorze Polski Dolina Prądnika znalazła się pod panowaniem austriackim, dobra Pieskowej Skały pozostały w rękach dotychczasowych właścicieli, natomiast starostwo ojcowskie kilkakrotnie zmieniało posesorów. W 1809 Ojców i okolice zostały przyłączone do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 do Królestwa Kongresowego. W 1829 rząd sprzedał dobra ojcowskie Konstantemu Wolickiemu, który – wyjeżdżając za granicę – odstąpił klucz ojcowski Karolowi Szulcowi. Transakcji tej jednak nie uznał rząd rosyjski, skonfiskował majątek Wolickiego i w 1837 sprzedał go na licytacji wraz z ruinami zamku Wojciechowi Prędowskiemu; ten z kolei spadkobiercą uczynił swego syna Henryka. Wiek XIX nie wpłynął początkowo na intensyfikację zabudowy i zmianę tradycyjnego systemu gospodarowania. Pojawił się jednak nowy element, który z czasem miał zdominować funkcjonowanie Doliny Prądnika. Po utracie niepodległości oraz ostatecznym utrwaleniu się granic zaborów Ojców był jedną z najbardziej atrakcyjnych miejscowości na południu Królestwa Kongresowego i cieszył się zasłużoną sławą wśród malarzy, poetów, uczonych. Dolinę Ojcowską odwiedzali w tym czasie m.in.: Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Wężyk, Klementyna Tańska-Hoffmanowa, Fryderyk Chopin, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), Wojciech Gerson, Stanisław Staszic, Wojciech Jastrzębowski. Kontynuowano w ten sposób XVIII-wieczną tradycję wizyt w malowniczej dolinie, m.in. ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wielu przybyszów pozostawiło ślad pobytu w Ojcowie w postaci 63 opisów, wspomnień, pamiętników, wierszy czy publikacji naukowych. Epoka romantyzmu ożywiła także tutejsze ruiny, skały i meandry rzeki przez wydobycie wielu starych legend i podań, które w ciągu wieków zaludniły tutejsze zamki, skały i jaskinie postaciami szlachetnych rycerzy, rozbójników, nieszczęśliwych panien, czarownic, szatanów i dobrych duchów. Na potrzeby przybyszów rozbudowano stopniowo infrastrukturę uzdrowiskowohotelową. W 1859 Ojców nabył od H. Prędowskiego znany historyk i miłośnik starożytności Aleksander Przeździecki. Wybudował on w Ojcowie pierwsze obiekty uzdrowiskowe i zamierzał odnowić wieżę zamkową, jednakże powstanie styczniowe unicestwiło jego zamiary. Tragiczne wypadki powstania narodowego w 1863 wstrząsnęły okolicami Ojcowa. Do dziś żywa jest pamięć o bohaterach tamtych walk: naczelniku gen. M. Langiewiczu wojennym i województwa dowódcy „żuawów krakowskiego śmierci”, A. Kurowskim, oficerze francuskim płk. F. Rochebrunie. Jednak Przeździecki, zniechęcony spaleniem Ojcowa w czasie powstania, dokonał w 1865 niefortunnej sprzedaży dóbr ojcowskich wrocławskim kupcom (nabyli je: Maurycy Adler oraz bracia Maurycy, Marek i Samuel Staubowie), pozostawiając dla siebie jedynie ruiny zamku, Dolinę Prądnika, jaskinie Ciemną i Łokietka. Po śmierci Przeździeckiego jego syn Gustaw sprzedał w 1878 owe skromne dobra ojcowskie Janowi Zawiszy, pierwszemu badaczowi jaskiń w Ojcowie, który zamierzał wykupić to, co nabyli kupcy wrocławscy oraz odbudować zamek. Uprzedził go jednak margrabia Gordon, nabywając w 1883 własność kupców. Zgodnie z wolą zmarłego w 1887 J. Zawiszy, ruiny zamku i ówczesne dobra odziedziczyła jego nieletnia wnuczka, Ludwika Krasińska (późniejsza Czartoryska). Gordon natomiast, nie wywiązawszy się z warunków sprzedaży i nie zapłaciwszy kontrahentom należnej sumy, przystąpił do wycinania lasów na zboczach doliny. Wyrokiem sądu ogłoszono licytację jego niedoszłej własności, do której zgłosił się Ludwik Krasiński (ojciec Czartoryskiej) i w 1892 wykupił ową część klucza ojcowskiego, stając się właścicielem całego Ojcowa. Aż do reformy rolnej po II wojnie światowej całość stanowiła własność Ludwiki Czartoryskiej. Pod koniec XIX w. Ojców przekształcił się w znaną miejscowość wczasowo-uzdrowiskową. Dobra Pieskowej Skały uległy w XIX w. znacznej redukcji. W 1842 przeszły na własność rodziny Mieroszewskich, którzy doprowadzili do utraty dużej części majątku. Wskutek kilkakrotnych zmian właścicieli i zadłużeń zamek oraz pozostała część niemal zupełnie okrojonych dóbr stały się przedmiotem licytacji, odroczonej dzięki inicjatywie 64 spółki założonej przez A. Dygasińskiego, która wykupiła zamek. Pod koniec XIX w. w Pieskowej Skale powstało na wzór Ojcowa kilka pensjonatów, zniszczone jednak zostały w czasie I wojny światowej. Klucz korzkiewski natomiast uległ parcelacji pod koniec XIX w., jednak część dóbr pozostała w rękach prywatnych. Również po kongresie wiedeńskim krakowskie klaryski utraciły swe dobra w Grodzisku. Obydwie wojny światowe nie przyniosły Dolinie Prądnika większych strat materialnych, poza rabunkową gospodarką w lasach Pieskowej Skały. W czasie II wojny światowej w rejonie Ojcowa, głównie na terenie Skały i okolic, działał ruch oporu i oddziały partyzanckie. Po II wojnie światowej byłe własności Czartoryskich w Ojcowie i Towarzystwa Akcyjnego „Zamek Pieskowa Skała” zostały upaństwowione. Tereny zalesione przejęło nowo utworzone Nadleśnictwo Państwowe Ojców, którego część weszła w 1956 w obręb Ojcowskiego Parku Narodowego. Katalog obiektów zabytkowych Zabytki architektury, sztuki i budownictwa zachowane na terenie typowanym do wpisu stanowią wielowątkowy zespół obiektów o indywidualnym charakterze i ponadregionalnym znaczeniu. Różnorodność i liczba potwierdzają niezwykłość obszaru typowanego do wpisu. Są wśród nich przykłady, że można w sposób harmonijny modelować „lice ziemi”, które akurat w tym miejscu sama natura uformowała w sposób szczególnie okazały. Na obszarze proponowanym do wpisu znajduje się 60 obiektów zabytkowych, z czego 43 w samym Ojcowie. Własność parku stanowi ok. 20 obiektów, reszta zaś należy do osób prywatnych, kościoła i innych instytucji, takich jak Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (Oddział Pieskowa Skała), Collegium Medicum UJ, PTTK. Są też obiekty komunalne. Zabytki na terenie OPN przedstawiają różną wartość historyczną i artystyczną, są też w różny sposób użytkowane. OJCÓW RUINY ZAMKU KRÓLEWSKIEGO Położone są na wzgórzu, na prawym brzegu Prądnika. Zamek został zbudowany przez Kazimierza Wielkiego, o czym zgodnie pisali Jan z Czarnkowa i Jan Długosz. Wysuwane przez niektórych autorów przypuszczenia, iż warownię wzniesiono na miejscu wcześniejszego założenia obronnego lub wskazujące na Władysława Łokietka 65 jako jej fundatora nie mają podstaw dowodowych. Usiłując ściślej określić czas budowy zamku, należy zwrócić uwagę na dokument z 1354, mocą którego król uzyskał w drodze zamiany z biskupem krakowskim wieś Smardzowice i na jej gruntach wzniósł zapewne wkrótce obronną budowlę. Istnienie zamku potwierdza zapis źródłowy z 1370, wymieniający tutejszego burgrabiego Zaklikę. Po raz pierwszy zamek został zastawiony przez Władysława Jagiełłę w 1400. Utworzone z dóbr ojcowskich starostwo niegrodowe pozostawało najczęściej w rękach wierzycieli królewskich; funkcję starostów pełnili przedstawiciele najważniejszych rodów małopolskich. Nie potrafimy stwierdzić, w jakim zakresie tenutariusze ojcowscy przyczynili się do rozbudowy Kazimierzowskiej warowni. W pierwszej lustracji, przeprowadzonej w 1564, nie opisano, niestety, samego zamku, lecz z zestawienia nielicznej służby można wnioskować, że tutejsi starostowie nie traktowali go jako swej rezydencji. Przypuszczenie o złym stanie budowli dokumentuje tekst lustracji z 1620, stwierdzający: „Zamek ten ojcowski bardzo spustoszały”. Jednocześnie lustratorzy z aprobatą podkreślili, że prace remontowe już podjął ówczesny starosta Mikołaj Koryciński. Jak wynika z późniejszych dokumentów, była to wielka odbudowa i rozbudowa, trwająca od 1619 i kontynuowana przez jego synów: Mikołaja Ferdynanda i Stefana Korycińskich. Wbrew twierdzeniom niektórych autorów, zamek nie został zniszczony w czasie „potopu”, gdyż Szwedzi urządzili w nim magazyn broni i żywności. Zakres prac wykonanych przez Korycińskich zawiera pierwszy dokładniejszy opis w lustracji z 1660. Po Korycińskich starostwem władali od 1676 kolejno: Warszyccy, Męcińscy i Morscy. Najpełniejszy i najbardziej szczegółowy opis zamku został sporządzony w 1721, czyli w czasie posesji Bogusława Łubieńskiego. Zamek, tętniący życiem jeszcze za czasów ostatnich starostów ojcowskich Załuskich, popadł w całkowitą ruinę na przełomie XVIII i XIX w., a w 1829 zaczęto rozbierać jego mury. Późniejsze projekty odbudowy nie zostały zrealizowane, natomiast prace zabezpieczające, prowadzone w XIX i na początku XX w., pozbawiły budowlę wielu elementów zabytkowych. Z powodu złego stanu zachowania ruin i niepełnego zakresu przeprowadzonych dotychczas badań, rekonstrukcja układu przestrzennego zamku w początkowych fazach rozwojowych jest utrudniona. Trzon pierwotnej warowni tworzyła wieża oktogonalna (zachowana), zbudowana z ciosów kamiennych na najwyżej wypiętrzonym wierzchołku skalnego cypla. Trzypiętrowa wieża miała ok. 13 m wysokości. Prawdopodobnie z XIV w. pochodzi również mur obwodowy, biegnący po krawędziach wzgórza 66 i wydzielający obszerny dziedziniec: w części wschodniej na planie prostokąta, a w części zachodniej nieregularny. Dom mieszkalny znajdował się w kurtynie wschodniej. Wjazd do zamku prowadził od zachodniej strony, w sąsiedztwie wieży. Opisy zawarte w lustracjach z XVII i XVIII w. pozwalają na odtworzenie układu przestrzennego zamku po pracach budowlanych Korycińskich. Od strony zachodniej znajdował się budynek bramny z przejazdem na dole i izbą na górze (zachowany). Do bramy prowadził most drewniany wsparty na trzech parach murowanych filarów. Sumptem Korycińskich został wzniesiony okazały gmach mieszkalny, posadowiony na wysuniętym ku południowi cyplu skalnym. Był to budynek na planie prostokąta, podpiwniczony i posiadający dwie naziemne kondygnacje, mieszczące kaplicę i izby w układzie dwutraktowym. Dalej ku wschodowi mieścił się dziedziniec, opasany zabudowaniami gospodarczymi przylegającymi do murów obwodowych, na środku którego znajdowała się głęboka, wykuta w skale, ocembrowana studnia. Nad całym zamkiem górowała mało przydatna w tym czasie stara wieża. KAPLICZKA ŚW. JANA NEPOMUCENA, drewniana, ok. 1800. KAPLICZKA obok domu nr 56, drewniana, przełom XIX i XX w. Zabudowa uzdrowiskowa PARK ZDROJOWY (obecnie ZAMKOWY), założony w latach 1878-1884. KAPLICA PW. ŚW. JÓZEFA ROBOTNIKA NA Prądniku (kaplica „Na Wodzie” – pierwotnie łazienki przy Zakładzie Hydropatycznym „Goplana”, zbudowane w ostatniej ćwierci XIX w., przebudowane na kaplicę w 1901), własność OPN, drew. „GLORIETKA” przy ujęciu wody dla Ojcowa, własność OPN, mur., 1933. PAWILON „NA POSTOJU”, własność OPN, drew., 1928. DOM – HOTEL „Pod ŁOKIETKIEM”, własność OPN, drew., ok. 1860 (obecnie muzeum). DOM – HOTEL „POD KAZIMIERZEM”, własność OPN, drew.-mur., 1885. DOM – WILLA „JADWIGA”, własność OPN, mur., 1910 (obecnie budynek administracyjny OPN). DOM – WILLA „SŁONECZNA”, własność prywatna, drew., 1903. DOM – WILLA „ZORZA”, własność prywatna, drew., 1907. DOM nr 10 – WILLA „UROCZA”, własność OPN, drew., koniec XIX w. DOM nr 20 – „BAZAR LWOWSKI”, własność prywatna, drew.-mur., ok. 1890, 1935. 67 DOM – „BAZAR WARSZAWSKI”, własność sołectwa w Ojcowie, drew., 1909, spalony w 1978, odbudowany z wymianą substancji w latach 1984-88 (obecnie sklep, poczta, muzeum, restauracja). DOM nr 21 – WILLA „GRZYBOWSKICH”, własność OPN, drew., ok. 1900. DOM nr 27 – WILLA „MACIEJÓWKA”, własność prywatna, drew., 1880-90. DOM nr 32 – WILLA „SERDECZNA” (willa Hertza), własność OPN, drew., ostatnia ćwierć XIX w., po 1985 wymiana części substancji na murowaną. DOM nr 29 – WILLA „STANISŁAWÓWKA”, własność OPN, drew., 1929, przebudowany z wymianą substancji na murowaną w drugiej połowie XX w. DOM – WILLA „ZACISZE”, własność prywatna, drew., koniec XIX., przebud. w XX w. DOM nr 16 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność Emilia Junger, drew., ok. 1910. DOM nr 17 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność prywatna, drew., XIX/XX w. DOM nr 18 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność prywatna, drew., 1910. DOM nr 19 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność prywatna, drew., XIX/XX w. DOM nr 45 – WILLA „POD BERŁEM”, własność OPN, drew., 1885. DOM nr 51 – WILLA „POD KORONĄ”, własność OPN, drew., ok. 1890. DOM – WILLA „JANINA”, własność prywatna, pierwsza ćwierć XX w. Zabudowa wsi: PRZYSIÓŁEK „OPALÓWKI” („ZAZAMCZE”) DOM nr 1, własność prywatna, drew., 1875. DOM nr 2, własność prywatna, drew., XIX/XX w. DOM nr 3, własność prywatna, drew., 1875. DOM nr 4, własność prywatna, drew., 1875. ZAGRODA nr 5, własność OPN: a) dom (tzw. dom Zdulskiego), drew., ok. 1885, 1988 odbud. z wymianą substancji koniec XX w. b) budynek gospodarczy, drew., ostatnia ćwierć XIX w. Inne obiekty mieszkalne: DOM nr 33 „POD BOCIANEM”, własność prywatna, drew.- mur., koniec XIX w. DOM nr 52, własność prywatna, drew., 1922-23. 68 DOM nr 56, własność prywatna, drew., ok. 1890. DOM nr 58, własność prywatna, drew., 1884. DOM nr 59, własność prywatna, drew., XIX/XX w. DOM nr 60 „POD OKOPAMI”, własność prywatna, drew., 1901. ZAGRODA nr 63, własność prywatna: a) dom, drew., 1911, b) obora, mur., XIX/XX w. c) piwnica, mur., XIX/XX w. SPICHLERZ w pobliżu zagrody nr 63, drew., obecnie budynek Straży Ochrony Przyrody. MŁYN BOSAKA – własność prywatna, zachowany fragment młynicy z kołem z XIX w., ślad młynówki. SKAŁA – GRODZISKO ZESPÓŁ KOŚCIOŁA FILIALNEGO WNIEBOWZIĘCIA NP MARII: a) kościół, mur., 1642, 1677, 1967-68 odbudowa hełmu, b) ogrodzenie kościoła z bramkami, posągami i figurą św. Klary, mur., XVII w., 1677 rzeźby, c) kaplica groty, mur., XVII–XVIII w., d) bramka i obelisk przed grotą, mur., koniec XVII w., e) Pustelnia bł. Salomei, mur., koniec XVII w. ZAGRODA nr 14-15: MŁYN i TARTAK BORONIA, własność prywatna, zachowana całość obejścia młynarskiego z drugiej połowy XIX w. z kompletnym wyposażeniem młynicy i tartaku, obiekt o dużych wartościach zabytkowych: a) dom nr 14, drew., 1856, b) dom nr 15, drew., ok. 1856, c) młyn, drew., 1856, 1966 modernizacja, d) tartak, drew., 1850, e) stodoła, drew., pierwsza połowa XIX w. ZAGRODA nr 16: MŁYN WODNY TARNÓWKI, własność prywatna, drew., druga połowa XIX w., przebud. w pierwszej połowie XX w., zachowana młynica prawdopodobnie z drugiej połowy XIX w., dom mieszkalny z lat międzywojennych, budynki gospodarcze, młynówka. 69 ZAGRODA nr 19: MŁYN WODNY KATARZYŃSKICH, własność prywatna,, mur., początek XX w., zachowane obejście, młynica murowana, dom drewniany z początku XX w., młynówka. PIESKOWA SKAŁA ZESPÓŁ ZAMKU PIESKOWA SKAŁA Odrestaurowany zamek usytuowano na wyniosłej (420 m n.p.m.) platformie skalnej, górującej nad Doliną Prądnika. Odbudowa i konserwacja tego cennego zabytku, prowadzona w latach 1948-68 pod kierownictwem Alfreda Majewskiego, nadała obronnej rezydencji postać z czasów renesansu. Zamek Pieskowa Skała pojawia się już w dokumencie z 1315, jednakże zdaniem niektórych badaczy wzmianka ta dotyczy warownej budowli, której relikty zostały odkryte na pobliskim wzgórzu Kocica, położonym w południowej części Sułoszowej. Tezę tę potwierdza przekaz Jana Długosza, wskazujący na Kazimierza Wielkiego jako fundatora Pieskowej Skały. Kronikarz przekazał również wiadomość, że królewski zamek został nadany przez Ludwika Węgierskiego Piotrowi Szafrańcowi z Łuczyc herbu Starykoń. Jednakże treść dokumentu wydanego w 1386 przez Władysława Jagiełłę przekonuje, iż było to czasowe nadanie, zapewne zastaw. Właścicielami zamku stali się Szafrańcowie dopiero na mocy dokumentu wydanego przez tegoż władcę w 1422. Od tego czasu władali zamkiem nieprzerwanie aż do początku XVII w. Późniejsi właściciele Pieskowej Skały zmieniali się bardzo często. Od 1608 zamek był w rękach Macieja Łubieńskiego, następnie Barbary Sośnickiej i Samuela ze Śladkowa Śladkowskiego. Poważnych zmian w układzie przestrzennym zamku dokonali Zebrzydowscy, kolejni dziedzice Pieskowej Skały. W 1655 opanowali go Szwedzi i dotkliwie zniszczyli. Za czasów władania zamkiem przez Wielopolskich prowadzono prace renowacyjne i modernizacyjne, jednakże w 1702 Szwedzi kolejny raz zajęli zamek, pustosząc go, a w 1718 budowlę niemal doszczętnie zniszczył pożar. Dzięki pracom przeprowadzonym przez Hieronima Wielopolskiego zamkowi przywrócono charakter zamieszkałej rezydencji. Usunięto jednakże wówczas wiele elementów renesansowej zabudowy i bogatego wystroju wnętrz. Od 1842 Pieskową Skałę posiadali Mieroszewscy. Także w okresie ich rządów zamek niszczyły pożary (1850, 1863). Mimo odbudowy przeprowadzonej w latach 1864-1877 przez Sobiesława Mieroszewskiego rezydencja zaczęła z wolna popadać w ruinę. W 1902 zamek zakupiła 70 spółka akcyjna, założona z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego, która urządziła w nim pensjonat. Gruntownie odrestaurowany po II wojnie światowej, pełni obecnie funkcje muzealne. Z powodu niepełności działań badawczych przypuszczenia na temat usytuowania i programu zamku z czasów Kazimierza Wielkiego nie są należycie udokumentowane. Prawdopodobnie pierwotny zamek został wzniesiony na najwyższym wypiętrzeniu wzgórza, zwanym „skałą Dorotki”. Na podstawie wyników analizy późniejszych przedstawień ikonograficznych można się domyślać, iż głównym elementem ówczesnej budowli była wieża na planie kwadratu, przechodząca w górnych partiach w ośmiobok. O odkryciu jej fundamentów wspominał w swych publikacjach A. Majewski. Wieży towarzyszyły z pewnością inne budowle, posadowione na niższym terasie i otoczone zapewne murem obwodowym. W końcu XV w. obwód obronny został umocniony od wschodniej strony dwiema basztami cylindrycznymi, z których południowo-wschodnia mieściła bramę wjazdową. Czteroskrzydłowe założenie, otaczające dziedziniec na rzucie trapezu, powstało w trakcie wielkiej rozbudowy przeprowadzonej przez Szafrańców w XVI w. Nową bramę wjazdową umieszczono we wschodnim skrzydle. Pałacowy charakter nadało rezydencji opięcie dziedzińca trzykondygnacyjnymi krużgankami arkadowo-filarowymi. Dziedziniec zamku został ozdobiony dekoracją rzeźbiarską o charakterze niderlandzkim (galeria maszkaronów i kartusze herbowe). Po 1640, a więc za czasów władania Pieskową Skałą przez Zebrzydowskich zamek został umocniony nowoczesnym systemem fortyfikacyjnym, składającym się z dwu bastionów połączonych południową kurtyną z bramą wjazdową. Powstał w ten sposób dziedziniec zewnętrzny. Późniejsze przebudowy w niewielkim stopniu zmieniły dotychczasowy układ przestrzenny zamku, lecz zatarły jego renesansowy charakter. Przeprowadzone po wojnie prace restauratorskie przywróciły budowli kształt rezydencji z okresu XVI-wiecznej rozbudowy przeprowadzonej przez Szafrańców. W XVIII w., kiedy to zamek znajdował się w rękach rodziny Wielopolskich, Pieskowa Skała była miejscem słynnych polowań. W okresie rozbiorów zamek stał się ulubionym celem wycieczek ludności Królestwa Kongresowego i zwany był Muzeum Polski. Pod koniec XIX w. powstał tu pensjonat z ekskluzywną restauracją. Po II wojnie światowej zamek został przejęty przez skarb państwa i przeprowadzono w nim gruntowne prace remontowe pod kierunkiem prof. A. Majewskiego. W 1970 w komnatach Pieskowej Skały otwarto muzeum, filię Zamku Królewskiego na Wawelu. Ekspozycja muzealna ukazuje przemiany w sztuce europejskiej od średniowiecza po wiek XX. Wszystkie 71 obiekty (obrazy, rzeźby, meble i inne dzieła artystycznego rzemiosła) pochodzą z kolekcji wawelskiej, ponieważ w Pieskowej Skale nie zachowało się, niestety, autentyczne wyposażenie wnętrz. Chwilowo, na czas remontu, czynna jest tylko tymczasowa ekspozycja w trzech salach. Po remoncie ekspozycja otrzyma nowy wyraz plastyczny. DOM – WILLA „CHOPIN”, własność OPN, mur., trzecia ćwierć XIX w. ZAGRODA nr 10 – ślady młynówki dawnego MŁYNA GĄDKA, własność prywatna, początek XX w. ZAGRODA nr 7 – dawniej MŁYN GĄDKA, własność prywatna, zachowana część domu mieszkalnego z początku XX w. drewniana, młynówka i koło wodne, reszta znacznie przekształcona i zdewastowana. WOLA KALINOWSKA MŁYN WODNO-ELEKTRYCZNY KRZEMIENIA, własność prywatna, budynek mieszkalny zespolony z młynicą obiekty murowane, pierwsza ćwierć XX w., ślady młynówki. ZAGRODA nr 11 – MŁYN MOSURA, własność prywatna, drew., zachowana młynica zapewne z początku XX w., całość budynków obejścia znacznie przekształcona, ślady młynówki. ZAGRODA nr 10 (Młynnik) – MŁYN TARNÓWKI, własność prywatna, zachowana młynówka, duże obejście z młynicą i domem mieszkalnym oraz budynkami gospodarczymi; obiekty drewniane, prawdopodobnie z początku XX w. ZAGRODA nr 9 (Młynnik) – MŁYN WILKA, własność prywatna, zachowany dom drewniany i młynica, obydwa obiekty z okresu międzywojennego, ślady młynówki. ZAGRODA nr 7 (Młynnik) – MŁYN KRZEMIENIA, własność prywatna, zachowany dom mieszkalny drewniany z początku XX w., kompletne obejście młynarskie, młynica murowana, prawdopodobnie z XIX w., dom mieszkalny drewniany z początku XX w., budynki gospodarcze, ślady młynówki. ZESPÓŁ FOLWARKU KONOPCZYŃSKICH (Młynnik nr 4-5), własność prywatna: a) dom tzw. Kamieniec, mur., 1927–28, b) dom „Legionówka”, drew., lata 20. XX w. c) budynki gospodarcze, drew.-mur., pierwsza ćwierć XX w. d) ślady młynówki, druga połowa XIX w. 72 Przyroda Ojcowski Park Narodowy obejmuje fragment Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej z bogato ukształtowanymi formacjami skał wapiennych. W granicach parku znalazła się Dolina Prądnika oraz Dolina Sąspowska – obydwie wyżłobione w grubym kompleksie wapieni wieku górnojurajskiego (osiągające ok. 200 m miąższości, powstałe z nagromadzenia ogromnej ilości szczątków organizmów, które żyły w morzu jurajskim ok. 150 mln lat temu); ich głębokość dochodzi do kilkudziesięciu metrów, a w środkowym odcinku Doliny Prądnika – nawet do 100 m. W okolicach Ojcowa występują dwa typy wapieni: skaliste i ławicowe. Barwa ich jest z reguły biała, jasnożółta lub jasnoszara. Formy skałkowe zbudowane są głównie z wapieni skalistych, wyróżniających się dużą twardością, zwięzłością, spękaniami ciosowymi i brakiem krzemieni. Spośród skamieniałości najczęściej można spotkać gąbki. Doliny powstały w wyniku erozyjnej działalności potoków w okresie plioceńskim i na początku czwartorzędu. Na zboczach dolin często są widoczne spłaszczenia, będące fragmentami teras skalnych związanych z kolejnymi etapami rozwoju dolin. Wody podziemne rozpuszczając wapień doprowadziły do utworzenia się jaskiń, będących charakterystyczną cechą Ojcowskiego Parku Narodowego i jego okolic. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest obszarem licznego ich występowania. Do tej pory zinwentaryzowano tu ok. 1000 jaskiń i schronisk (małych jaskiń). Rozwinęły się one głównie w skalistej odmianie wapienia jurajskiego. Na terenie parku i w jego najbliższym sąsiedztwie jest ok. 400 jaskiń; ich długość jest z reguły nieduża i nie przekracza 10 m. Do największych jaskiń, o długości korytarzy przekraczającej 50 m należą m.in. Jaskinia Łokietka (270 m) oraz Ciemna (150 m). Najdłuższą jaskinią w południowej części wyżyny jest Wierzchowska Górna (950 m), leżąca w sąsiedztwie OPN, w Dolinie Kluczwody. Najliczniejsze skupisko dużych jaskiń znajduje się w wąwozie Jamki; pozostałe, mniejsze jaskinie i schroniska leżą przeważnie na lewym zboczu Doliny Prądnika, od Grodziska po Prądnik Korzkiewski, a kilkanaście w Dolinie Sąspowskiej. Mają one na ogół przebieg poziomy i rozmieszczone są na różnych wysokościach nad dnem dolin. Niektóre wejścia do jaskiń są dobrze widoczne, jednak większość z nich jest trudna do odnalezienia w skałkach. Jaskinie Łokietka i Ciemna są udostępnione do zwiedzania. Od 1992 na terenie parku katalogowane są wszystkie jaskinie i schroniska skalne. Zbocza dolin są strome, w wielu miejscach najeżone ostrymi skałami, których fantastyczne formy nadają specyficzne piętno krajobrazowi. Szczególny urok mają 73 skałki leżące przy szlakach turystycznych, takie jak m.in.: Brama Krakowska, skałki w Grodzisku, Pieskowej Skale (np. słynna Maczuga Herkulesa), Skały Wernyhory, Igła Deotymy, Panieńskie Skały. Konfiguracja terenu wywiera silny wpływ na stosunki mikroklimatyczne, a więc na rozkład nasłonecznienia, amplitudy temperatur czy inwersje termiczne. Klimat tutejszy ma wiele analogii z klimatem gór. Występują duże kontrasty w poszczególnych elementach klimatu, a o ich skali i urozmaiceniu świadczy fakt, że na tak małym obszarze wyróżniono aż 20 regionów mikroklimatycznych, wyraźnie różniących się między sobą odmiennym reżimem termicznym i wilgotnościowym. Teren Ojcowskiego Parku Narodowego jest typowym obszarem krasowym, cechującym się małą liczbą potoków i przewagą dolin suchych (tzw. wąwozów). Do stałych cieków należy Prądnik i Sąspówka – obydwa zasilane przez ponad 50 źródeł wypływających przeważnie na poziomie dna dolin i u wylotu bocznych, suchych wąwozów. Źródła te odznaczają się dużą czystością i niską temperaturą (ok. 8-10°C). Do najbardziej znanych należy tzw. Źródło Miłości przy Krakowskiej Bramie, Ruskie w Dolinie Sąspowskiej i św. Jana w pobliżu kaplicy „Na Wodzie”, w centrum Ojcowa. Powierzchnia całego dorzecza Prądnika wynosi 195,2 km2, z czego w granicach OPN leży 21,4 km2 (łączna długość potoków – 16,6 km, w tym Prądnik – 12,2 km). Głównym elementem środowiska przyrodniczego parku jest szata roślinna, wyróżniająca się nieprzeciętnym bogactwem i różnorodnością. Pod względem biogeograficznym jest położony w strefie lasów liściastych, stąd przewaga zbiorowisk roślinnych z drzewostanem liściastym. Do chwili obecnej znanych jest z terenu parku ok. 1050 gatunków roślin naczyniowych, po kilkaset gruntów mchów, wątrobowców, porostów i niespełna 1200 gatunków grzybów. To sprawia, że OPN zajmuje trzecie miejsce w Polsce (po Tatrach i Pieninach) pod względem liczebności gatunków. Do osobliwości florystycznych należą: wspomniane obrazki plamiste, paproć języcznik zwyczajny, lilia złotogłów, pełnik europejski, obuwik oraz powszechnie znana brzoza ojcowska – przez wiele lat niesłusznie uważana za endemit (badania potwierdziły jej występowanie również poza granicami naszego kraju). Za dużą osobliwość należy uznać purchawicę olbrzymią (znalezioną tu trzykrotnie: w 1876, 1964 i 1991), jeden z największych znanych grzybów na świecie. Największą powierzchnię zajmują lasy (ok. 1200 ha), rosnące na wierzchowinie jurajskiej, stromych zboczach i fragmentarycznie nad potokami. Są to, odpowiednio: bory mieszane, buczyny, grądy oraz resztki łęgów nadrzecznych. 74 Środowisko przyrodnicze Ojcowskiego Parku Narodowego uzupełnia niezwykle bogata jak na tak mały obszar fauna. Do chwili obecnej wykazano na tym terenie i w najbliższym sąsiedztwie parku ponad 6 tysięcy gatunków; liczba ta, jak się przypuszcza, jest znacznie większa. Do osobliwości fauny należą nietoperze (15 gatunków na 21 znanych w kraju). Występują tu liczne gatunki ptaków, wśród których, obok pospolitych przedstawicieli ornitofauny, spotykamy ptaki żyjące nad potokami górskimi: pluszcza, pliszkę górską i zimorodka. Faunę owadów reprezentują zarówno gatunki górskie pochodzące ze schyłku zlodowacenia, jak też kserotermiczne, przybyłe tu w okresach cieplejszych. W glebie np. żyją rzadkie gatunki owadów bezskrzydłych; należą do nich m.in. skoczogonki, spotykane na Grenlandii i w wysokich górach (Alpy, Pirin). Wiele osobliwych owadów żyje w środowiskach jaskiniowych. Gospodarcza działalność człowieka w okresie ostatnich ok. 175 lat przyczyniła się w znacznym stopniu do zmian w szacie roślinnej. Wskutek wyrębów ustępowały przede wszystkim zespoły cieniolubne o małej tolerancji ekologicznej, np. reliktowe lasy górskie (jaworzyny, buczyna), a w wyniku osuszania – podmokłe łąki, turzycowiska. Natomiast roślinność kserotermiczna (zwłaszcza naskalna) nie ponosiła większych strat, a w niektórych miejscach gospodarka ludzka przyczyniła się nawet do jej rozprzestrzenienia. Okres międzywojenny przyniósł kolejne wyręby drzew, zwłaszcza po surowej zimie na przełomie 1928 i 1929, w czasie której zanotowano w Ojcowie temperaturę –42°C. Ze względów czysto oszczędnościowych powstałe wówczas halizny i płazowiny zalesiano sosną. Wskutek eksploatacyjnej gospodarki do wybuchu II wojny całkowicie wyginęły cis i jarząb brekinia, a jodła, świerk, buk i dąb zmniejszyły swój udział, natomiast modrzew polski zachował się tylko na nielicznych stanowiskach. Ubytek szaty leśnej spowodował także przerzedzenie szeregu gatunków górskich, łęgowych czy ciepłolubnych. Przyczyną zmian w składzie gatunkowym ojcowskiej flory było także osuszanie terenów podmokłych (np. w rejonie Grodziska, gdzie wyginęła wełnianka) i zrywanie roślin powodujące prawie zupełne wyginięcie storczyków: obuwika pospolitego i podkolana białego (na wymarciu jest pełnik europejski). Starania o ochronę Doliny Prądnika datują się od początku XIX w. Na łamach prasy pojawiły się głosy protestu przeciwko eksploatacji lasów, m.in. piętnujące barbarzyńskie poczynania wrocławskich kupców niszczących ojcowskie lasy; nie bacząc na warunki postawione w kontrakcie sprzedaży, wycięli oni drzewostan pokrywający wierzchowinę jurajską w rejonie Smardzowic, Woli Kalinowskiej 75 i Sąspowa. Ówczesne prawodawstwo zupełnie pomijało zagadnienia ochrony przyrody. Bezkarnie rozkopywano namuliska jaskiń, wydobywając z nich cenny materiał nawozowy. Najwięcej strat poniosły jaskinie Koziarnia i Nietoperzowa, w których eksploatację namulisk prowadził w latach 1877-78 górnośląski urząd górniczy pod kierunkiem O. Grubego. W pozostałych jaskiniach, ogólnie dostępnych do zwiedzania, odłamywano nacieki, przeciwko czemu protestowano w opisach Ojcowa i w artykułach prasowych. Duże zasługi w ochronie przyrody Ojcowa położył także były jego właściciel Jan Zawisza, archeolog-amator, pierwszy badacz tutejszych jaskiń, który rozpoczął stopniowe wykupywanie Doliny Prądnika i okolic z rąk wrocławskich kupców. Dalsze wykupy kontynuował kolejny właściciel Ojcowa – Ludwik Krasiński. Społeczeństwo polskie, widząc niszczenie przyrody Doliny Prądnika, szybko reagowało na przejawy wandalizmu. Mimo braku odpowiednich zarządzeń ze strony ówczesnych władz podejmowano pierwsze kroki w kierunku ratowania przyrody. I tak spółka akcyjna, założona pod koniec XIX w. z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego, wykupiła zamek w Pieskowej Skale wraz z otaczającym go lasem i skałami. Dydaktyczną funkcję w zakresie ochrony przyrody Doliny Prądnika odegrało także muzeum regionalne w Ojcowie, założone przez S. J. Czarnowskiego pod koniec XIX w. Jednakże te i tym podobne poczynania pojedynczych osób do I wojny światowej nie miały większego znaczenia, gdyż nie podjęto starań o otoczenie Doliny Prądnika ochroną prawną. Dopiero, gdy w okresie międzywojennym powołano Państwową Komisję Ochrony Przyrody, przekształconą później w Państwową Radę Ochrony Przyrody, na czele której stanął prof. dr Władysław Szafer, innej rangi nabrało zagadnienie ochrony przyrody ojcowskiej. Z inicjatywy prof. Szafera została opracowana pierwsza monografia przyrodnicza dolin Prądnika i Sąspowskiej, opublikowana w piśmie „Ochrona Przyrody” w 1924. W monografii tej zamieszczono charakterystykę środowiska geograficznego okolic Ojcowa oraz plan i opis granic przyszłego rezerwatu. Projektowany rezerwat miał objąć dobra Czartoryskich i własności gminne wzdłuż Doliny Prądnika: od Sułoszowej do Hamerni i Sąspowskiej od wsi Sąspów do ujścia doliny na terenie Ojcowa. Złotą Górę przeznaczono na budowę osiedla uzdrowiskowego w ramach regulacji uzdrowiska. Rezerwat przyrody, oprócz całkowitej ochrony znajdujących się w nim skarbów natury, według autorów projektu prof. W. Szafera i inż. S. Richtera, „miał służyć nauce jako teren badań naukowych, a dla turystów przygodnie odwiedzających te strony oraz dla letników (...) stanowić źródło niezapomnianych wrażeń estetycznych”. 76 Propozycja utworzenia rezerwatu w okresie międzywojennym nie została jednak zrealizowana, a przez nowe inwestycje turystyczne, takie jak budowa dróg, elektrowni i dalszych pensjonatów uzdrowiska udostępniono Ojców szerszym kręgom społeczeństwa. Okres międzywojenny nie przyniósł postępu w otoczeniu ochroną prawną okolic Ojcowa. Tylko dzięki zdecydowanemu stanowisku prof. Szafera nie zdołano osłabić lub nawet oddalić realizację zamierzeń groźnych dla tutejszej przyrody. Po II wojnie światowej wznowiono starania o utworzenie rezerwatu. I tym razem energiczna działalność prof. Szafera – ówczesnego delegata Ministra Oświaty do spraw Ochrony Przyrody – przyczyniła się do organizacji wielu konferencji, na których powracano do utworzenia projektowanego w Ojcowie rezerwatu, a z czasem parku narodowego. w latach 1946-53 odbyło się na temat przyszłego parku kilka zebrań na szczeblu wojewódzkim, w Polskiej Akademii Nauk i Państwowej Radzie Ochrony Przyrody. S. Jarosz w swoich publikacjach zamieścił pierwszy opis Parku Narodowego w Ojcowie, a S. Smólski (ówczesny Wojewódzki Konserwator Przyrody w Krakowie) i T. Szczęsny (sekretarz Państwowej Rady Ochrony Przyrody) pod kierunkiem prof. Szafera zajęli się realizacją zadań ochrony przyrody Ojcowa i okolic oraz opracowaniem projektu rozporządzenia Rady Ministrów o powołaniu do życia Ojcowskiego Parku Narodowego. Po zatwierdzeniu projektu przez Państwową Radę Ochrony Przyrody, Rozporządzeniem Rady Ministrów z 14 stycznia 1956 został utworzony Ojcowski Park Narodowy. W 1981 w związku z utworzeniem w woj. krakowskim Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych ustanowiono wokół OPN strefę ochronną o powierzchni 7000 ha. Jej ponowne prawne usankcjonowanie nastąpiło w związku z korektą granic parku w 1997. Streszczenie The valley of the Prądnik river in the Ojcowski National Park – a unique complex of landscape. The valley of the Prądnik lies in Małopolska (Little Poland) in the south part of the country, in the southern part of the Cracow-Częstochowa uplands (being part of the Little Polish uplands), lying about 20km to the north of Cracow (latitude 50°12'; longitude 19°46'). The valley of the Prądnik is one of the most interesting areas of central Europe. In a relatively small area one can find a rich variety of geological formations, natural, cultural and landscape values. In the valley one can see clearly the layering on one another of different phases of settlement and forms of the cultural heritage, developing in harmony with the unique forms of the living and fossil natural 77 environment. In the local landscape (which is characterised by the remains of nearly all geological and palaeontological epochs) have been preserved traces of many forms of past land use from agriculture, through defensive architecture and past industry to the establishment of a resort as well as the most modern means of protection and development of tourism. This manner in which these natural and cultural elements exist together and interrelate determines the unique character of the cultural landscape which is the principle value of this exceptional area. Within a relatively small area of the valley, some 17 km in length we find especially valuable geomorphological features. Among the most attractive are rock formations, so-called ‘needles’ (Maczuga Herkulesa [Hercules’ club], Igła Deotymy [Deotyma’s needle]) gorges (Brama Krakowska [Cracow gate]) and rock walls. Of especial note are the caves which have been formed in the Jurassic limestones. There are some 210 in the rocks around the valley. Among the best known are Ciemna cave with one of the oldest archaeological sites with traces of human activity in Poland (about 80 000 BC) and also Czajówicka cave (known as Łokietka cave after a Medieval Polish ruler), made famous by legends from Poland’s medieval history. The richness of the flora of the area is witnessed by the fact that this is one of the areas with the greatest number of naturally growing species which have been identified and classified in Poland. The animal world is represented by many protected species. Many reptiles, birds, small mammals and cave animals (mainly bats) find here suitable habitats. The slopes which form the boundaries of the valley, with the inaccessible rock walls and the forests which grow on the uplands around the valley in their present form still reflecting very closely the primeval natural landscape. In individual portions of the landscape dominated by cultural monuments, one can see the preservation of features characteristic of different epochs and methods of land use. Among the most valuable belongs the gothic defensive landscape with the Ojców castle, the renaissance residential landscape at Pieskowa Skała, the sacral landscape (unique in Poland) of Grodzisko with the Hermitage of the Blessed Salomea, the landscape of the nineteenth century resort and the landscapes dominated by traditional vernacular (agricultural, residential) and technical (e.g., water mills) architecture. The valley of the Prądnik is differentiated by the richness of the preserved monuments of architecture and art. These are varied typologically and chronologically. In the valley of the Prądnik one can also find archaeological monuments, earthwork strongholds, castles, sacral buildings, residential villas, traditional rural architecture, monuments of traditional 78 industry, minor architecture, planned greenery, memorial tablets and places of historical significance C. Szczególne wartości Dolina Prądnika jest jednym z ciekawszych miejsc Europy Środkowej. W krajobrazie doliny czytelne jest nawarstwianie się osadnictwa i form dziedzictwa kulturowego, pozostających w harmonii z unikatowymi tworami przyrody ożywionej i nieożywionej. W lokalnym krajobrazie, który charakteryzują pozostałości niemal wszystkich epok geologicznych i paleontologicznych, zachowały się ślady licznych historycznych form użytkowania: od rolnictwa, przez funkcje obronne, dawny przemysł po funkcje uzdrowiskowe oraz najnowsze formy ochrony i udostępniania cennych z tak wielu względów terenów. Dolinę Prądnika wyróżnia bogactwo zachowanych zabytków architektury i sztuki. Są to obiekty zróżnicowane typologicznie i chronologicznie. W Dolinie Prądnika można dostrzec obiekty archeologiczne, grodziska, zamki, budowle sakralne, zabudowę willową, wiejską zabudowę tradycyjną, zabytki przemysłu tradycyjnego, małą architekturę, zieleń komponowaną, tablice pamiątkowe i miejsca o znaczeniu historycznym. O bogactwie szaty roślinnej świadczy fakt, że jest to jeden z obszarów o największej ilości występujących, rozpoznanych i sklasyfikowanych jednostek systematycznych w Polsce. Świat zwierzęcy reprezentują liczne gatunki chronione. Odpowiednie siedliska znajdują tu gady, płazy, ptaki, drobne ssaki oraz mieszkańcy jaskiń (zwłaszcza nietoperze). Na stosunkowo niewielkim obszarze doliny, liczącej ok. 17 km długości, występują cenne formy geomorfologiczne. Do najatrakcyjniejszych należą formacje skalne, tzw. igły (np. Maczuga Herkulesa, Igła Deotymy), bramy (np. Brama Krakowska) czy ściany. Szczególnej uwagi warte są tutejsze jaskinie wymyte w wapieniach jurajskich. W skałach okalających dolinę znajduje się ich ok. 210. Do najbardziej znanych należy zaliczyć jaskinię Ciemną z jednymi z najstarszych śladów obecności człowieka w Polsce (ok. 80 tysięcy lat p.n.e.) oraz Czajowicką, znaną jako Jaskinia Łokietka, opromienioną legendami z dziejów Polski. Owo dopełnianie się elementów przyrodniczych z kulturowymi, ich koegzystencja decydująca o unikatowym charakterze krajobrazu kulturowego, to największy walor tego niezwykłego obszaru. Wymienione wyżej elementy współtworzą wielowątkowy, wielowarstwowy krajobraz kulturowy. O jego wyjątkowej wartości 79 decyduje ciągłość nawarstwień, ich różnorodność, a zarazem atrakcyjność estetyczna i formalna oraz koegzystencja z naturalnym, bogatym tłem geologiczno przyrodniczym. D. Zagrożenia 5.a. Wpływ zagospodarowania przestrzennego Główne zagrożenia spowodowane są naporem inwestycyjnym strefy podmiejskiej, w jakiej znajduje się park, choć zauważa się wzrost świadomości potrzeby ochrony zasobów przyrodniczych i kulturowych Ojcowskiego Parku Narodowego. 5.b. Wpływ środowiska Wydanie przez Radę Ministrów aktu prawnego powołującego Ojcowski Park Narodowy nie położyło kresu rozwojowi negatywnych zjawisk, mających wpływ na przyrodę parku. 5.b.1 Zagrożenia abiotyczne Teren Ojcowskiego Parku Narodowego nadal podlega silnemu skażeniu przez dwutlenek siarki, tlenki azotu i pyły. Od 1996 obserwuje się wahania stężeń niektórych związków (np. stężenie pyłu zawieszonego w 1995 wynosiło 0,022 mg/m 3/rok, w 1996 – już 0,033 mg, w 1997 bardzo niewielki spadek do 0,031 mg/m3/rok, w 1998 niewielki wzrost do 0,032 mg/m3/rok, a w 1999 spadek do 0,012 mg/m3/rok). Opad pyłów w 1997 w Ojcowie wyniósł 23 t/km2/rok, a w 1998 już 25 t/km2/rok, podczas gdy norma dla terenów specjalnie chronionych wynosi 40 t/km2/rok. Punkt pomiarowy znajduje się na dnie Doliny Prądnika, w pobliżu budynku „Pod Łokietkiem”. Nastąpiła znaczna poprawa w stosunku do lat 70. i 80., gdy norma opadu pyłów była dwukrotnie przekraczana. Nie zmienia się również sytuacja w zakresie skażeń środkami chemicznymi pochodzącymi z rolnictwa oraz skażenia wód powierzchniowych ściekami komunalnymi i przemysłowymi z osad znajdujących się w obrębie zlewni Prądnika. Jedynym sposobem bezpośredniej eliminacji źródeł choć części tych zanieczyszczeń, dostępnym dla administracji Ojcowskiego Parku Narodowego, jest dalsza gazyfikacja osad w rejonie parku i zmiana ogrzewania z węglowego na gazowe (likwidacja źródeł 80 emisji lokalnych). Pierwsze obiekty parku zgazyfikowano w 1993; akcja jest kontynuowana. Utrzymuje się spadek poziomu zwierciadła wód podziemnych na terenie parku i w jego sąsiedztwie, zwłaszcza w rejonach położonych na północny zachód od granic parku (źródłowy fragment dorzecza Prądnika). Powstanie rozległego leja depresyjnego należy wiązać z drenażem wód podziemnych przez kopalnie olkuskie (Zakłady GórniczoHutnicze „Bolesław”, kopalnie „Olkusz” i „Bolesław”). Nie bez wpływu jest również jest również wzrost poboru wody ze studzien zaopatrujących miejscową ludność i wiercenie nowych studni głębinowych. Oczyszczalnia typu „Sebiofikon”, zainstalowana w 1986 przy budynku „Pod Łokietkiem”, funkcjonuje prawidłowo, zgodnie z pozwoleniem wodno-prawnym. W Pieskowej Skale staraniem Urzędu Gminy Sułoszowa pogłębiono stawy, które w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat uległy zamuleniu. Stawy napełniane wodą są traktowane jako zbiorniki małej retencji wody. Badaniem jakości wód źródlanych zajmuje się Państwowy Terenowy Inspektor Sanitarny w Krakowie. Występują również przypadki nielegalnego penetrowania jaskiń, głównie przez początkujących grotołazów, oraz niszczenie krat zabezpieczających otwory. Od wielu lat trwają starania o wyłączenie drogi biegnącej przez obszar proponowany do wpisu z ruchu kołowego, zwłaszcza tranzytowego. Ułatwić to może nowa droga SąspówSułoszowa przez Bukowiec o długości 3,5 km, której budowa jest jednym z głównych zadań parku. Nadal istnieje duże zagrożenie erozji stoków oraz uciążliwość dla turystów pieszych ze strony rowerów górskich, które niekiedy stwarzają duże niebezpieczeństwo dla turystów na szlakach. Sport ten stał się w ostatnich latach bardzo modny i stawianie ograniczeń jest praktycznie nieskuteczne. Dużym zagrożeniem jest wzrastająca ilość śmieci komunalnych ze źródeł lokalnych. 5.b.2 Zagrożenia biotyczne Podobnie jak w latach poprzednich najważniejszymi zagrożeniami wynikającymi z przebiegu zjawisk przyrodniczych były procesy sukcesji oraz synantropizacji zachodzące w biocenozach Ojcowskiego Parku Narodowego. Sukcesja zagraża w pierwszym rzędzie biocenozom półnaturalnym, ukształtowanym w wyniku wielowiekowej działalności człowieka. 81 Zjawisko sukcesji w równym stopniu dotyczy również zbiorowisk kserotermicznych na skałach wapiennych oraz zboczach o silniejszym nachyleniu i płytkiej warstwie gleby. Akumulacja próchnicy związana jest również z zaprzestaniem użytkowania; w miejscach tych prowadzono kiedyś wypas, częściowo zaś odsłaniano skały poprzez usuwanie pojawiających się drzew i krzewów. W celu zmniejszenia skutków sukcesji w najbardziej zagrożonych ostojach roślinności kserotermicznej prowadzone są na terenie parku zabiegi odsłaniania kompleksów skalnych. 5.c. Klęski żywiołowe i przygotowanie do ich nadejścia Największym możliwym zagrożeniem w dość ciasnej dolinie o stromo opadających zboczach jest lokalna powódź, spowodowana nadzwyczajnie obfitymi opadami deszczu. Na obszarze przewidywanym do wpisu przeciętna suma opadów wykazuje pewne zróżnicowanie. Najwyższe opady notuje się na zboczach o ekspozycji północnej i na wierzchowinach (824-830 mm), mniejsze natomiast w dnach dolin, które pozostają w tzw. cieniu opadowym. Dolina Prądnika, większa i szersza, otrzymuje średnio 773,7 mm opadu rocznie, a Sąspowska – o węższym dnie – tylko 748,7 mm. Miesiące letnie (VI-VIII) dostarczają aż 40% rocznych opadów. W ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się niewielki spadek wielkości opadów, chociaż zdarzają się anomalie pogodowe. W maju 1996 we wsi Sułoszowa, w bezpośrednim sąsiedztwie OPN, dwukrotnie (15 i 18 V) wystąpiła powódź spowodowana deszczami nawalnymi. Wody zalały łąki w Dolinie Prądnika i wyrządziły znaczne straty materialne. Standardowym zagrożeniem dla substancji budowlanej jest niebezpieczeństwo pożaru. Zamek w Pieskowej Skale i obiekty w Dolinie Prądnika są odpowiednio wyposażone w instalacje przeciwwłamaniowe, przeciwpożarowe itp. Straż Pożarna, na której terenie leży obszar wpisu, zna wartość zabytkową obiektów i jest przygotowana do prowadzenia akcji ratunkowych z nadzwyczajną ostrożnością. W przypadku poszczególnych obiektów jest istotne, by uszanować nienaruszalność konstrukcji. 5.d. Wpływ turystyki Ojcowski Park Narodowy leżący blisko aglomeracji Krakowa wypracował przez lata mechanizmy regulujące napływ zwiedzających (m.in. przez ograniczanie w sezonie dostępności rejonów chronionych). Mimo to turystyczne udostępnienie parku wymaga dopracowania, tak by przy realizacji jednego z jego głównych celów, jakim jest 82 turystyka poznawcza, zachować unikalne walory krajobrazowe, przyrodnicze i kulturowe. Ojcowski Park Narodowy leży w strefie podmiejskiej Krakowa, w sercu obszaru zamieszkałego przez 1/4 populacji naszego kraju. Zatem kluczowym problemem dla parku jest intensywny ruch turystyczny, który trwa tutaj przez ponad 6 miesięcy w roku: od ok. połowy kwietnia do pierwszej dekady listopada. Szacunkowe dane wykazują liczbę turystów od ponad 200 tysięcy w 1990 do ok. 350-400 tysięcy w 1999. Nadmierna koncentracja zwiedzających powoduje zatłoczenie szlaków turystycznych i miejsc najczęściej odwiedzanych. Należy do nich Pieskowa Skała, centrum Ojcowa (okolice zamku i Krakowskiej Bramy) oraz Jaskinia Łokietka. Od kilku lat największy problem stanowi wzrastający z roku na rok ruch samochodowy, zwłaszcza w dni wolne od pracy. Obydwa parkingi – w centrum Ojcowa (przy zamku) i w Pieskowej Skale – są bardzo szybko zapełniane i pojazdy zatrzymują się wzdłuż drogi jezdnej, zwłaszcza w rejonie skrzyżowania na Złotą Górę i przy kaplicy w Ojcowie. Dużą pomocą w regulacji ruchu turystycznego służy Straż Ochrony Przyrody, policja ze Skały oraz działająca od początku 1999 dwuosobowa straż Ojcowskiego Parku Narodowego. Do dyspozycji zmotoryzowanych turystów był bezpłatny w dni robocze parking na Złotej Górze (w dni wolne od pracy pobierano opłaty), który w dni zwykle jest praktycznie mało wykorzystany, a także w dni świąteczne ma wolne miejsca. Zatłoczenie parku pojazdami mechanicznymi wymaga ukończenia drogi obwodnicowej z Sułoszowej do Sąspowa przez tzw. Bukowiec. Ojcowski Park Narodowy nie ma więc praktycznie wpływu na ograniczenie liczby turystów, a zwłaszcza liczby pojazdów samochodowych. W związku z tym stara się przynajmniej wpływać na zmianę modelu zwiedzania – z rekreacyjnego na edukacyjny. Nie mają natomiast większego wpływu na stan Doliny Prądnika szkody wywołane zużyciem kamienia i drewna czy zdeptaniem trawy. Nie obserwuje się też zmian związanych z podniesieniem temperatury i poziomu wilgotności oraz wkraczania w siedliska zwierząt i roślin. E. Podstawowa bibliografia Bibliografia Doliny Prądnika i Ojcowskiego Parku Narodowego liczy kilka tysięcy pozycji. Przytłaczającą większość publikacji można odszukać w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki 83 Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, zbiorach Ojcowskiego Parku Narodowego i Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie. Album Ojcowa, Kraków 1895. Album Ojcowa, ok. 1931-1939. Bogdanowski J., Kornecki M.: Katalog zabytków budownictwa przemysłowego w Polsce, t. III, z. 1, Powiat Kraków, Wrocław 1961. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M. i inni: Katalog form budownictwa dla ZJPK, uproszczone karty krajobrazowe wsi, kartogramy cech budownictwa, rozmieszczenie cech różniących region, Kraków 1990, mpis, plansze Archiwum ZAK PK. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M. z zespołem: Kartogramy cech budownictwa, rozmieszczenie cech różniących region, analiza form tradycyjnych i wytyczne, Kraków 1989/1990, mpis Archiwum ZAK PK. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M.: Inwentaryzacja elementów i wnętrz krajobrazowych Jury Krakowsko-Wieluńskiej, Kraków 1950-1956. Bogdanowski J.: Dawna linia obrony Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Ochrona Zabytków, R. 17, 1964, nr 4, s. 3-36. Bogdanowski J.: Młyn pod „Latarnią Twardowskiego” w Dolinie Prądnika, Ziemia nr 2, 1958, s. 12-13. Bogdanowski J.: Sztuka obronna. Natura i kultura w krajobrazie Jury, Kraków 1993. Chrzanowski T., Kornecki M.: Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982. Ciszewski S.: Krakowiacy. Monografia etnograficzna, Kraków 1894. Czajkowski J.: Budownictwo wiejskie w pn. części krakowskiego w XVIII w. Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie t. 5, 1974. Czarnowski S. J.: Grodzisko na Górze Okopy nad rzeką Prądnikiem, Wiad. Num.Arch., 1902, t. IV, s. 437-450. Dąbrowski Saturnin: Uwagi o stanie i warunkach rozwoju przemysłu ludowego w okolicach Ojcowa. 1933 r. Materiały Muzeum Etnograficznego w Krakowie, z daru Saturnina Dąbrowskiego, nr 663/III. Dolina Prądnika, Pieskowa Skała, Kraków, Ojców. 1907, s. 30 i 2 mapki. Dolina Prądnika, Pieskowa Skała, Ojców, Grodzisko. Gazeta Warszawska 1859 nr 330, 331. Domański B., Partyka J. 1992. Ojcowski Park Narodowy w świadomości mieszkańców. Analiza konfliktu. [w:] B. Jałowiecki, H. Libura (red.), Percepcja i waloryzacja środowiska naturalnego, s. 79–99. Warszawa. Dreścik J. J.: Kwiatki Świętey Pustynie B. Salomei Panny, na Skale S. Maryey. Treści ideowe barokowej pustelni bł. Salomei w Grodzisku koło Skały, Folia Historiae Artium, XXIII, 1987 Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk i R. Kołodziejczykowa, T. I-II, Warszawa 1978. Falniowska-Gradowska A.: Mieszkańcy Doliny Prądnika w XVIII wieku, [w:] Społeczeństwo Staropolskie, Warszawa 1976, T. I, s. 221-268. Falniowska-Gradowska A.: Prochownie w Dolinie Prądnika w XVIII i 1 poł. XIX wieku, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1975, nr 1, s. 37-53. Falniowska-Gradowska A.: Hamernie Prądnickie w XVIII wieku, KHKM, 1974, nr 3, s. 499-507. Falniowska-Gradowska A.: Ojców w dziejach i legendzie, Ojców 1995. 84 Frazik J.: Zamek w Ojcowie, dzieje, stan zachowania, problemy konserwatorskie. Sprawozdania PAN, t. XX, 1976. Gotkiewicz M.: Ojców w XIX wieku do roku 1863, Ziemia nr 1, 1956, s. 4-5. Grabowski A.: Kraków i okolice, Kraków 1866. Hermanowicz H.: Dolina Prądnika, Kraków 1969. Holcerowa T.: Barokowe założenie architektoniczno-przestrzenne pustelni Bł. Salomei w Grodzisku k. Skały, 1982-1983. Jesionkowscy B. L.: Dolina Orlich Gniazd, Kraków 1983. Kolberg O.: Krakowskie. Dzieła wszystkie, T. V, Wrocław-Poznań 1976. Kołodziejski S.: „Castrum Skala” – zamek księcia śląskiego Henryka Brodatego pod Krakowem. [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech. Kołodziejski S.: Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Kraków 1994. Kornecki M. M.: Prądnik Korzkiewski. Młyn wodny Tadeusza Machnika, Kraków 1982, m-pis. Archiwum WKZ w Krakowie. Kornecki M. M., Skała – Grodzisko II. Młyn i tartak wodny Karola Boronia, Kraków 1982, m-pis. Archiwum WKZ w Krakowie. Kornecki M., Prądnik Korzkiewski. Młyn wodny Knapika, Kraków 1981, m-pis Archiwum WKZ w Krakowie. Kornecki M.: Problematyka komponentów kulturowych na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego i w jego otoczeniu, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, T. XX-1, styczeń – czerwiec 1976, s. 271-273. Kornecki M.: Sztuka sakralna. Natura i kultura w krajobrazie Jury, Kraków 1993. Kowalski K., Małachowski B., Sosnowski K.: Dolina Prądnika, Warszawa 1954. Kozłowski S.: Ojców jako uzdrowisko podgórskie, Kraków 1907. Krassowski W.: Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1961. Krassowski W.: Chałupa polska na przełomie XVI i XVII wieku, Polska Sztuka Ludowa nr 4-5, s. 281-302. Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z., Sadowska E., Środulska-Wielgus J.: Katalog form budownictwa w obszarze Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, 1988, TKUiA, t. XXII, s. 167-176. Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z.: Karty krajobrazowe wsi jako próba regionalizacji współczesnego budownictwa na obszarze Jurajskiego Parku Krajobrazowego, [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady. Materiały Konferencji Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wojnowice, marzec 1988, 1991, s. 219. Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z.: Subregionalizacja cech budownictwa jako przyczynek do kontynuacji tradycji we współczesnej architekturze regionalnej (na przykładzie Jurajskich Parków Krajobrazowych), 1994, TKUIA, t. XXVI [1993, s. 45-57. Łuczyńska-Bruzda M.: Ochrona krajobrazu w Ojcowskim Parku Narodowym, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, T. XVII, 1983, s. 115-121. Łuczyńska-Bruzda M.: Problemy rolno-osadnicze w Ojcowskim Parku Narodowym i w jego korygowanych granicach, Spraw. PAN, 1980, t. XXII/1:1978, s. 275-277. Łuczyńska-Bruzdowa M.: Wartości kulturowe Ojcowskiego Parku Narodowego, problemy ich zachowania, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, T. XII, 1978, s. 63-74. 85 Majewski A.: Dzieje zamku w Pieskowej Skale i jego odbudowa, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, styczeń – czerwiec 1976. Majewski A.: Pieskowa Skała, Warszawa 1964. Majka M.: Materiały i wytyczne konserwatorskie do planu ogólnego zagospodarowania gmin: Jerzmanowice-Przeginia, Skała, Sułoszowa, Wielka Wieś, Zielonki w zasięgu Ojcowskiego Parku Narodowego, Kraków 1980-1981, maszynopis w PSOZ O/W Kraków. Markiewicz S.: O stacyach letnich w Ojcowie. Kurier Warszawski 1896 nr 238, s. 2, nr 239, s. 2, nr 240, s. 3. Materiały do architektury polskiej, T. 1 Wieś i miasteczko, Warszawa 1916. Materiały do opisu wsi w pow. krakowskim położonych pod względem historycznym, geograficznym, ekonomicznym i etnograficznym zebrane w latach 1893 i 1894. Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie, ze zbiorów S. Udzieli. Mełges H.: Planowanie przestrzenne w strefie ochronnej Ojcowskiego Parku Narodowego, Spraw PAN, t. XXXII/1:1988, 1990, s. 126-127 Mełges H.: Przemiany form architektury wiejskiej w strefie ochronnej Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN, T. XII-1, styczeń - czerwiec 1978, Wrocław 1980, s. 281-282. Michalik S. 1974. Antropogeniczne przemiany szaty roślinnej Ojcowskiego Parku Narodowego od początków XIX wieku do 1960 roku. Ochrona Przyrody 39; 65– 154. Michalik S. 1985. Ekologiczna ochrona czynna biocenoz i krajobrazu w Ojcowskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 6, 2: 43–56. Mierzyński Z.: Ojców, uzdrowisko klimatyczne leśno-górskie, Kraków 1895. Mitkowska A. (dendrologia K. Fabijanowska), Zespół dawnego uzdrowiska i parku zdrojowego w Ojcowie, Kraków 1984/85, m-pis Archiwum WKZ w Krakowie. Mitkowska A.: Uzdrowisko w Ojcowie i jego park zdrojowy, Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Wł. Szafera, 1995, t. 10, s. 105-134. Myczkowski Z., Oremus F.: Zespoły młynarskie w krajobrazie Doliny Prądnika. Teka Komisji Urbanistyki i Architektury T. XIX, 1985, s. 99-108. Myczkowski Z., Regionalizm architektoniczno-krajobrazowy Doliny Prądnika, Kraków 1990, m-pis, rozprawa doktorska na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej. Myczkowski Z.: Problemy rewaloryzacji krajobrazu dolin jurajskich na przykładzie Prądnika Korzkiewskiego, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN, T. XXIV-1, styczeń – czerwiec 1980, Wrocław 1982, s. 131-132. Myczkowski Z.: Regionalizm architektonczno-krajobrazowy Doliny Prądnika. [w:] Prądnik. Materiały Muzeum im. W. Szafera, t. 10, Ojców 1995, s. 135-188. Nad Prądnikiem, przewodnik po Ojcowie i jego okolicy. Zebrał i ułożył K. W. Warszawa 1900. Nowacki K.: Zamek w Ojcowie, Kraków 1958, maszynopis w PKZ Kraków. Ojców i Dolina Prądnika w powstaniu styczniowym, Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Wł. Szafera, t. 10, s. 73-90. Ojców. Zakład hydropatyczny i stacja klimatyczna, Kraków 1900. Partyka J.: Bibliografia Ojcowskiego Parku Narodowego (za okres do końca 1973r.), Kraków 1976. Partyka J.: Ojcowski Park Narodowy. Przewodnik, Kraków 1992. Partyka J.: Struktura demograficzna i własnościowa Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, T. II, 1981, nr 1. 86 Piotrowski W.: Regulacja uzdrowiska w Ojcowie w stosunku do ochrony miejscowej przyrody, Ochrona Przyrody R. IV, 1924, s. 97-98. Przewodnik po Ojcowie i okolicy, Kraków 1910. Przewodnik po Ojcowie i okolicy, wyd. Zakład Fotograficzny Wolniewicza, Ojców 1910. Przeździecki A.: Przewodnik po Ojcowskiej Dolinie, Warszawa 1860. Przypkowski T.: O zamku w Pieskowej Skale, PKHS, t. V,1930-34. Rączka J. W.: Budownictwo drewniane obrzeża Wielkiego Krakowa. Problemy badawcze i konserwatorskie, Lud T. 61, 1977, s. 111-121. Rączka J. W.: Podstawy rewaloryzacji architektury w regionach krajobrazowych, Kraków 1985. Ross J.: Architektura drewniana w polskich uzdrowiskach karpackich 1835-1914, [w:] Sztuka 2 połowy XIX w., Warszawa 1973. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa 1983. Sosnowski K.: Jura Krakowsko-Wieluńska. Warszawa 1995. Sosnowski K.: Ziemia Krakowska – przewodnik. Kraków 1947. Stączek S.: Ojców i jego okolica, Kraków 1928. Stronczyński K.: Album widoków ok. 1850, Gabinet Rycin UW, sygn. 511-514. Sukertowa E.: Korzkiew, Ziemia 1923, VIII. Sukertowa E.: Legendy nadprądnikowe, Warszawa 1928. Sukertowa M.: Zamek w Ojcowie, Warszawa 1922. Szablowski J.: Rola zabytków kultury w Ojcowskim Parku Narodowym, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN, styczeń – czerwiec 1976. Szablowski J.:, red., Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1., woj. krakowskie, Szewczyk Z.: Badania terenowe Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Rocznik Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Kraków 1966, T. I, s. 213-224. Szumilas: Ojców, [w:] Wieś Ilustrowana, R. III, 1912, nr 9, s. 12-16. Szyller S.: Tradycyjne budownictwo ludowe w architekturze polskiej, Warszawa 1917. Śledzikowski T.: Architektura drewniana Doliny Prądnika, Kraków 1986, praca magisterska, mpis Instytut Etnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Teki Grabowskiego, E 51-Oyców, E 54 – Album „Narodowe”. Archiwum Państwowe w Krakowie. Terlecka K., Górecki A. 1998. Ojcowski Park Narodowy a kształtowanie się postaw i świadomości ekologicznej jego mieszkańców. Prądnik. Prace Muz. Szafera 1112: 369-396. Tłoczek I.: Polskie budownictwo drewniane, Wrocław 1980. Tomkowicz S.: Powiat krakowski, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 2, Kraków 1906. Tomkowicz S.: Zamek w Pieskowej Skale. Kraków 1914. Trzcionka P.: Skała. Zarys dziejów miasta, Kraków 1994. Wiatrowski A.: Ilustrowany przewodnik po Ziemi Olkuskiej, Olkusz 1938. Wiśniewski J.: Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskim, Mariówka Opoczyńska 1933. Wiśniewski J.: Miasto Skała i Grodzisko w Olkuskiem, Mariówka 1935. Wiśniewski J.: Ojców i Pieskowa Skała, Mariówka 1934. Zaborowski A.: Budownictwo gospodarcze we wsi Prądnik Korzkiewski (pow. Olkusz) w latach 1864-1945, Kraków 1955, praca magisterska, mpis Archiwum Instytutu Etnologii UJ. 87 Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 18, część 2 województwo krakowskie, Warszawa 1995. Załuski W.: Ojców. Kartki z dziejów Doliny Prądnika, Warszawa 1903. Zawadzki J.: Pieskowa Skała i jej okolice. Ojców, Grodzisko, Będkowice, Wierzchowie, Korzkiew, Młynik, Sąspów, Sułoszowa, Wielmoża. Warszawa 1910. Zieleniewski M.: Nasze zakłady zdrojowo-kąpielowe i hydropatyczne tudzież uzdrowiska klimatyczno-lecznicze, [w:] Józefa Czecha Kalendarz Krakowski na rok 1894, Kraków 1894. Zin W., Grabski W.: Badania nad wczesnośredniowiecznym zespołem w Grodzisku k. Skały, Spraw. PAN, 1970, t. XIII/1, s. 334-336. Zinkow J.: Ojców – Pieskowa Skała – Kraków, Kraków 1976. Zoga E.: O rewaloryzacji regionalnych form kulturowych w architekturze i kształtowaniu przestrzeni na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN, T. XVIII-1, styczeń – czerwiec 1974, Warszawa – Kraków 1975, s. 297-299. 88 VII. PODSUMOWANIE Przedstawiony projekt pilotażowy jest pierwszym z kroków mających na celu opracowanie i opublikowanie „Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski”, a tym samym wdrażanie postanowień zawartych w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, której Polska jest sygnatariuszem. W wyniku analizy podstawowych pojęć dotyczących krajobrazu i jego ochrony stwierdzono, że w ustawodawstwie polskim brak jest ścisłej i jednoznacznej definicji krajobrazu, brakuje jej również w literaturze przedmiotu, w której krajobraz definiowany jest odmiennie w naukach o ziemi, ekologii, rolnictwie, architekturze. Dotyczy to również klasyfikacji rodzajów i typów krajobrazu. Dla potrzeb prezentowanej propozycji opracowania „Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski”, pojęcie krajobrazu przyjęto za zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, w której „krajobraz – oznacza obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich.” Z kolei dla podziału krajobrazów według rodzajów za podstawowe kryterium przyjęto ich reprezentatywność według podstawowych regionów fizyczno- geograficznych Polski, a dla podziału według typów przyjęto kryteria dotyczące dominacji: czynników przyrodniczych i ludzkich: elementów rzeźby, składników pokrycia. Kryteria te były podstawą do wytypowania krajobrazów, które powinny być umieszczone w Czerwonej Księdze. Wstępnie na liście znalazło się 400 obszarów. Przeprowadzona ich analiza pod kątem stanu zachowania krajobrazu, jego zagrożeń, wartości estetycznych i częstotliwości występowania, spowodowała że ostatecznie prezentowana w niniejszym opracowaniu lista zawiera 198 obszarów/ obiektów. W świetle przedstawionych kryteriów wyboru krajobrazów, a kolejno ich oceny, prezentowane zestawienie wydaje się być uzasadnione, Autorzy są jednak świadomi, że nie jest to lista ostateczna i zamknięta. Wręcz przeciwnie, dalsze prace nad tematem „Czerwona Księga...” powinny ja weryfikować, korygować, wzbogacać. 89 VIII. BIBLIOGRAFIA – WYBÓR Armand D. L., 1980, Nauka o krajobrazie. PWN W-wa. Bogdanowski J., Kompozycja i kształtowanie w architekturze krajobrazu. Ossolineum, Kraków-Warszawa, 1976. Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novák Z., 1981, Architektura krajobrazu. Wyd. III, PWN W-wa-Kraków. Buchwald K., Engelhardt W., Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody, PWRiL, Warszawa, 1975. Ciołek G., 1964, Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu. Arkady W-wa. Ciołek G., Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu, Warszawa, 1964. Gajek J. (red.), Polski Atlas Etnograficzny, PWN, t. I-VI, Warszawa, 1964-1981. II Polityka Ekologiczna Państwa. 2000, Rada Ministrów, W-wa. Janecki J., 1981, Ochrona krajobrazu. LOP W-wa. Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (M.P. 01. Nr 26 poz. 432). Kondracki J., 1998, Regiony fizyczno-geograficzne Polski. PWN W-wa. Kostarczyk A., Parteka T., 1989, Przesłanki niepodzielności przekształceń środowiska przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego w planowaniu przestrzennym, [w:] Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym (materiały dyskusyjne), pod red. T. Parteki, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Biuletyn, z. 142, Warszawa, s. 27-56. Kozłowski S., 1980, Ochrona krajobrazu. LOP W-wa. Kozłowski S., Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej Polski, Wyd. PAN Wrocław, 1983, tenże: Ochrona krajobrazu przyrodniczego w koncepcji WSOCH [w:] Wybrane problemy ekologii krajobrazu red. I. Ryszkowski, S. Bałazy, Poznań, 1992. Kryteria wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa, WHC.02/2 July 2002, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, Paris. Łuskina S., W obronie piękności kraju. Tow. Upiększ. Miasta Krakowa i Okolicy, Kraków, 1910. Małachowicz E., Ochrona środowiska kulturowego, PW, Wrocław, 1982. Marcinek R., Myczkowski Z., Partyka J., 2003, Dziedzictwo kulturowe parków narodowych. Matuszkiewicz W., Regionalizacja geobotaniczna Polski [w:] Regionalizacja przyrodniczo-leśna na podstawach... Myczkowski Z., 1994, Regionalizacja – czym była, czym jest? Jaka być powinna? [w:] Regiony kulturowe a nowa regionalizacja kraju, Warszawa-Ciechanów, s. 232241. Myczkowski Z., 1998, Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronionych w Polsce, Politechnika Krakowska, monografia 242, Kraków, wyd. 2, 2003. Nęcki Z., Percepcja środowiska – ujęcie psychologiczne [w:] O percepcji środowiska (red. J. Bogdanowski), Zeszyty Naukowe Instytutu Ekologii PAN, Warszawa 1994. Novak Z., Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Wyd. III jubileuszowe, Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Kraków, 1997. 90 Nowicki M., Strategia ekorozwoju Polski, MOŚZNiL, Warszawa, 1993. O percepcji środowiska, Zeszyty Naukowe PAN nr 9, Komitet Naukowy przy Prezydium PAN „Człowiek i Środowisko”, Instytut Ekologii PAN, Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 1994, praca zbiorowa pod red. J. Bogdanowskiego. Ochrona dóbr kultury i historycznego związku człowieka z przyrodą w parkach narodowych, red. J. Partyka, Ojców. Ossowski S., O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa, 1984. Pawlikowski J. G., O lice ziemi, PROP, Warszawa Pałac Staszica, 1938. Rączka J. W., Podstawy rewaloryzacji architektury w regionach krajobrazowych, Monografia 35 PK, Kraków, 1985. Richling A., Solon J., 1994, Ekologia krajobrazu. PWN W-wa. Rozporządzenie w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego ((Dz. U. 03. Nr 164, poz. 1587). Szafer W. (red.), Ochrona przyrody i jej zasobów, Kraków, 1965. Szczęsny T., 1977, Ochrona przyrody i krajobrazu. PWN W-wa. Tomkowicz S., Piękność miast i jej ochrona, Kraków, druk. Czasu, 1909, tenże: Szpecenie kraju, Czas nr 289-291, Kraków, 1909. Ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. 04. Nr 92, poz. 880). Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 03. Nr 161, poz. 1568 z późn. zm.). Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 03. Nr 80, poz. 717). Ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 01 Nr 62, poz. 627 z późn. zm.). Więcko E., 1975, Historia rozwoju ochrony przyrody i krajobrazu w Polsce [w:] Buchwald K. Engelhardt: Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody. W-wa 1975. Wodziczko A., Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy [w:] Ochrona Przyrody 12, 1932, tenże: O uprawie krajobrazu [w:] Z zagadnień biologii krajobrazu [w:] Sprawozdania PTPN za rok 1945/6, Poznań, 1946, tenże: O biologii krajobrazu [w:] Przegląd Geograficzny, 1950. Wojciechowski K. A., 1986, Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu. UMCS Lublin. Wojciechowski K., Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, Wyd. UMCS, Lublin, 1986. Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, PIW, Warszawa, 1987. 91