CZERWONA KSIĘGA KRAJOBRAZU POLSKI

PROJEKT PILOTAŻOWY TEMATU
(Opracowanie na zlecenie Ministerstwa Środowiska)
CZERWONA KSIĘGA
KRAJOBRAZU POLSKI
Zespół autorski:
dr Maria Baranowska-Janota
mgr Roman Marcinek
dr hab. arch. Zbigniew Myczkowski
Kraków 2004
Spis treści
I.
WPROWADZENIE
1.
Cel i zakres opracowania
2.
Podstawowe pojęcia dotyczące krajobrazu i jego ochrony
II. PREZENTACJA KONCEPCJI DZIEŁA
1.
Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu
2.
Kryteria opisu (oceny) typów krajobrazu w przedmiotowym
opracowaniu
3.
Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone, naturalnokulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz przedstawienie
specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady
III. OPIS NAJCENNIEJSZYCH KRAJOBRAZÓW POLSKI
1.
Podstawowe założenia dotyczące wyboru krajobrazów
do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski
2.
Tabelaryczne zestawienie i opis najcenniejszych krajobrazów Polski
wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią
IV. ZDEFINIOWANIE ZAGROŻEŃ DLA WALORÓW
KRAJOBRAZOWYCH
1.
Podstawowe źródła zagrożeń dla walorów krajobrazowych
oraz wynikające z nich skutki
V. SCHEMAT UKŁADU KARTY KRAJOBRAZU OBIEKTU LUB
OBSZARU W KSIĘDZE
VI. PRZYKŁAD WZORCOWEGO ZAPISU KARTY WYBRANEGO
KRAJOBRAZU W „KSIĘDZE”
VII. PODSUMOWANIE
VIII. BIBLIOGRAFIA – WYBÓR
1
1
2
5
5
7
8
10
10
11
53
53
55
56
89
90
I.
WPROWADZENIE
1.
Cel i zakres opracowania
Koncepcja opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski (dalej Czerwona
Księga) powstała w 2002 roku w ramach Komisji Ochrony Krajobrazu, Przyrody
Nieożywionej i Gleb, Państwowej Rady Ochrony Przyrody z inicjatywy autorów
niniejszego opracowania. Wstępne prace nad Czerwoną Księgą wykonane zostały
w latach 2002-2003. Temat „Czerwona Księga Krajobrazu Polski” ma na celu
opracowanie i wydanie publikacji zawierającej zestaw najcenniejszych w skali Polski
krajobrazów, reprezentujących zarówno zróżnicowanie fizyczno-geograficzne kraju, jak
i dominację czynników przyrodniczych i ludzkich. Każdy z typów krajobrazów ujętych
w Czerwonej Księdze będzie zawierał interdyscyplinarny opis miejsca wraz
z określeniem jego zagrożeń oraz będzie udokumentowany fotograficznie.
Podkreślić tu również należy, że opracowanie Czerwonej Księgi będzie również
jednym z kroków ku wdrażaniu w Polsce Europejskiej Konwencji Krajobrazowej,
której Polska jest sygnatariuszem.
Celem niniejszego projektu pilotażowego jest prezentacja koncepcji zamierzonego
dzieła, zawierająca:
 klasyfikację typów krajobrazu,
 kryteria opisu typów krajobrazu,
 podział krajobrazów na: naturalne, naturalne przekształcone, naturalno-kulturowe,
kulturowo-naturalne i kulturowe,
 przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu o przykłady,
 tabelaryczny opis najcenniejszych krajobrazów naturalnych i kulturowych Polski
przy uwzględnieniu kryteriów:
 stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka,
 typu krajobrazu naturalnego, półnaturalnego i kulturowego,
 zdefiniowanie zagrożeń dla walorów krajobrazowych.
1
2.
Podstawowe pojęcia dotyczące krajobrazu i jego ochrony
Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto pojęcia i definicje dotyczące
krajobrazu i jego ochrony ujęte w zarówno Europejskiej Konwencji Krajobrazowej jak
i w obowiązujących w Polsce przepisach prawnych.
W postanowieniach ogólnych Europejskiej Konwencji Krajobrazowej zdefiniowano
w następujący sposób kilka podstawowych pojęć:
 Krajobraz – oznacza obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest
wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich;
 Ochrona krajobrazu – oznacza działania na rzecz zachowania i utrzymywania
ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować
i harmonizować
zmiany,
które
wynikają
z
procesów
społecznych,
gospodarczych i środowiskowych;
 Polityka w zakresie krajobrazu – oznacza wyrażenie przez właściwe organy
publiczne ogólnych zasad, strategii i wytycznych, które pozwalają podejmować
specjalne środki ukierunkowane na ochronę, gospodarkę i planowanie
krajobrazów;
 Cel jakości krajobrazu – oznacza w przypadku określonego krajobrazu,
sformułowanie przez właściwe organy publiczne aspiracji społeczeństwa
w odniesieniu do cech otaczającego je krajobrazu;
 Gospodarowanie krajobrazem – oznacza działanie, z perspektywy trwałego
i zrównoważonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania
krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające
z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych;
 Planowanie krajobrazu – oznacza skuteczne działanie perspektywiczne
mające na celu powiększenie, odtworzenie lub utworzenie krajobrazów.
Z wyżej przedstawionymi definicjami ujętymi w Europejskiej Konwencji
Krajobrazowej korespondują w różnym zakresie zapisy zawarte w szeregu
obowiązujących w Polsce dokumentów formalno-prawnych. Charakter definicji mają
następujące niżej przedstawione zapisy.
W ustawie Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 01. Nr 62 poz. 627 z późn. zm.)
pojęcie krajobrazu pojawia się w definicji środowiska, przez które rozumie się ogół
elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności
człowieka, a w szczególności powierzchnię ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta
2
i rośliny, krajobraz oraz klimat. W tym ujęciu krajobraz jest więc jednym z elementów
środowiska.
W ustawie o ochronie przyrody (Dz. U. 04. Nr 92 poz. 880) z przepisów ogólnych
wynika, że ochrona przyrody polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz
odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody – a w tym krajobrazu. W tym
ujęciu krajobraz jest więc jednym ze składników przyrody, co ma też swoje odbicie
w definicji dotyczącej środowiska przyrodniczego rozumianego jako: krajobraz wraz
z tworami przyrody nieożywionej oraz naturalnymi i przekształconymi siedliskami
przyrodniczymi z występującymi na nich roślinami, zwierzętami i grzybami.
W ustawie tej ponadto zdefiniowano:
 ochronę krajobrazową jako zachowanie cech charakterystycznych danego
krajobrazu,
 walory krajobrazowe rozumiane jako wartości ekologiczne, estetyczne lub
kulturowe obszaru oraz związane z nim rzeźbę terenu, twory i składniki przyrody,
ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka.
W ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 03. Nr 162
poz. 1568 z późn. zm.) krajobraz kulturowy określony jest jako przestrzeń historycznie
ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz
elementy przyrodnicze.
Z wyżej przedstawionych zapisów wynika, że w ustawodawstwie polskim brak
jest ścisłej i jednoznacznej definicji krajobrazu, brakuje jej również w literaturze
przedmiotu, w której krajobraz definiowany jest odmiennie w naukach o ziemi,
ekologii, rolnictwie, architekturze.
Pozostałe wymienione w Konwencji definicje nie występują bezpośrednio
w dokumentach formalno-prawnych, natomiast funkcjonują w nich pośrednio (oprócz
definicji „cel jakości krajobrazu”) poprzez różnego rodzaju zapisy.
W rozdziale II Konwencji dotyczącym środków krajowych (dotyczących ochrony
krajobrazu) wymienione zostały:
środki ogólne dotyczące działań związanych z:
 prawnym uznaniem krajobrazów,
 ustanowieniem i wdrożeniem polityk ukierunkowanych na ochronę, gospodarkę
i planowanie krajobrazu,
3
 ustanowieniem
procedur
udziału
społeczeństwa,
samorządów,
innych
zainteresowanych stron w działaniach na rzecz krajobrazu,
 zintegrowaniem działań na rzecz krajobrazu z politykami, które bezpośrednio lub
pośrednio oddziaływują na krajobraz (planowanie przestrzenne, gospodarka rolna,
leśna wodna i inne);
środki specjalne, obejmujące następujące działania:
 podnoszenie świadomości,
 szkolenie i edukacja,
 identyfikacja i ocena własnych krajobrazów na terenie całego kraju,
 zdefiniowanie celów jakości krajobrazu,
 wdrażanie polityk w zakresie krajobrazu.
Z powyższych zapisów wynika, że realizacja Europejskiej Konwencji
Krajobrazowej wymaga podjęcia szeregu kroków, a jednym z nich jest identyfikacja
i ocena krajobrazów na terenie całego kraju. Podjęcie prac nad Czerwoną Księgą
Krajobrazów Polski jest więc pierwszym z kroków mających na celu realizację
Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, poprzez zidentyfikowanie i ocenę najbardziej
wartościowych, w tym unikatowych i rzadkich krajobrazów Polski.
4
II. PREZENTACJA KONCEPCJI DZIEŁA
1.
Klasyfikacja rodzajów i typów krajobrazu
O tym, jaki dany krajobraz reprezentuje rodzaj i typ decyduje przede wszystkim
jego postać (= obraz), czyli fizjonomia – „wygląd”. Można przyjąć wręcz
aksjomatyczne stwierdzenia Zygmunta Novaka i Janusza Bogdanowskiego, że z jednej
strony – krajobraz jest odzwierciedleniem wszystkich procesów zachodzących
w środowisku tak przyrodniczym jak kulturowym (cywilizacyjnym) oraz, że z drugiej
strony – jest zarazem właśnie fizjonomią środowiska. Takie, jednoczesne ujęcie
czynników dynamicznych (procesy) i statycznych (obraz, fizjonomia) – pozwala na
relatywnie obiektywną klasyfikację rodzajów krajobrazów Polski, które w najbardziej
podstawowym ujęciu obrazowane są podanym niżej wyodrębnieniem regionów
fizyczno-geograficznych, w klasycznym ujęciu Jerzego Kondrackiego.
Kolejne niejako „przybliżenie” w klasyfikacji krajobrazów, stanowi identyfikacja
ich typów według opisu odnoszącego się do dwóch zasadniczych składowych każdego
obszaru i wyrażającego go krajobrazu, a mianowicie: rzeźby, czyli ukształtowania
terenu oraz jego pokrycia, czyli form naturalnych-przyrodniczych i kulturowychcywilizacyjnych występujących na danym terenie. Trzecią składową jest sposób, w jaki
człowiek (będący zawsze podmiotem we wszelkich rozważaniach i klasyfikacjach
w odniesieniu do środowiska, zatem i do jego wyglądu – krajobrazu) – percypuje ów
„obraz /otaczającego go/ kraju”.
Dyskusja nad klasyfikacjami rodzajów i typów krajobrazu w różnych
środowiskach naukowych wydaje się nie mieć satysfakcjonującego wszystkie
dyscypliny końca. Inaczej postrzega je geograf fizyczny, inaczej botanik czy leśnik,
hydrolog, geolog czy geomorfolog wreszcie – ekolog czy architekt krajobrazu.
Znamienne jest tu z jednej strony stwierdzenie Zygmunta Novaka w odniesieniu do
regionów krajobrazowych, który wprowadza analogię do oglądu człowieka... /.../
widziany z boku z góry z przodu czy z tyłu jest zawsze inny /.../, z drugiej Władysława
Tatarkiewicza, który stwierdza, iż: wieloznaczność uświadomiona przestaje być groźna.
Zatem autorzy postanowili dla potrzeb prezentowanej propozycji opracowania
Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski – przyjąć klasyfikację zarówno rodzajów jak
5
i typologię krajobrazu według niżej podanych form reprezentatywności oraz kryteriów
ocen.
1.1. Rodzaje krajobrazu
Reprezentatywność krajobrazów według podstawowych regionów fizycznogeograficznych:
 Krajobraz Pobrzeży Bałtyku,
 Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich,
 Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich,
 Krajobraz Nizin Środkowopolskich,
 Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich,
 Krajobraz Polesia,
 Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego,
 Krajobraz Wyżyn Polskich,
 Krajobraz Podkarpacia,
 Krajobraz Karpat.
1.2. Typy krajobrazu
Reprezentatywność krajobrazów według dominacji czynników przyrodniczych
i ludzkich:
 krajobraz naturalny,
 krajobraz naturalny przekształcony,
 krajobraz naturalno-kulturowy,
 krajobraz kulturowo-naturalny,
 krajobraz kulturowy.
Reprezentatywność krajobrazów według dominacji elementów rzeźby:
 krajobraz górski,
 krajobraz wyżynny,
 krajobraz równinny,
 krajobraz wysoczyzn morenowych,
 krajobraz dolin rzecznych.
6
Reprezentatywność
krajobrazów
według
dominacji
czynników
składnika
pokrycia:
 krajobraz leśny,
 krajobraz leśno-polny,
 krajobraz rolniczy,
 krajobraz nadwodny,
 krajobraz osadniczy.
2.
Kryteria opisu (oceny) typów krajobrazu w przedmiotowym
opracowaniu
W literaturze przedmiotu oraz w pracach planistyczno-projektowych dotyczących
krajobrazu, stosowane są różne kryteria oceny krajobrazu i jego walorów oraz
przeprowadzane są różne podziały krajobrazu. Zagadnienie identyfikacji krajobrazów
w skali całego kraju najlepiej oddaje typologia fizyczno-geograficzna, przy czym
w ujęciach bardziej szczegółowych przydatna jest również identyfikacja w aspektach:
przeobrażeń spowodowanych gospodarką człowieka; architektonicznym i historycznym; planowania przestrzennego. Z kolei do oceny krajobrazu stosowane są metody
waloryzacji ogólnoprzyrodniczej, ekologicznej, urbanistyczno-architektonicznej, linii
prostych w krajobrazie i ocen ukierunkowanych na: estetykę; stopień odkształcenia
krajobrazów; przydatność dla turystyki i wypoczynku. W ocenach tych stosowanych
jest szereg mierników, przy czym nie zawsze są one w pełni obiektywne. Wartości
niewymierne podawane są najczęściej w formie opisowej. W ogólnym zarysie
stosowane kryteria oceny i wynikające z nich podziały przyjęte w niniejszym
opracowaniu, przedstawiają się następująco:
 Kryterium oceny stanu zachowania krajobrazu
 krajobraz harmonijny,
 krajobraz przekształcony,
 krajobraz zdegradowany.
 Kryterium oceny zagrożenia krajobrazu
 krajobraz bardzo silnie zagrożony – mogą nastąpić zniszczenia nieodwracalne,
 krajobraz
silnie zagrożony –
mogą nastąpić zniszczenia częściowo
nieodwracalne,
 krajobraz mało zagrożony – mogą nastąpić zniszczenia odwracalne.
7
 Kryterium oceny wartości estetycznych krajobrazu
 krajobraz wybitnie atrakcyjny,
 krajobraz atrakcyjny,
 krajobraz średnio atrakcyjny.
 Kryterium oceny według częstotliwości występowania krajobrazu
 krajobraz unikatowy,
 krajobraz rzadki,
 krajobraz powtarzalny.
3.
Podział krajobrazu na naturalne, naturalne przekształcone,
naturalno-kulturowe, kulturowo-naturalne, kulturowe oraz
przedstawienie specyficznych cech powyższych typów w oparciu
o przykłady
Jak twierdzą badacze głównie wywodzący się ze środowiska nauk przyrodniczych
– nie ma już na terenie Polski naturalnego krajobrazu pierwotnego. Należy przyznać, iż
w odniesieniu do niektórych fragmentów naszego kraju takich jak Tatry czy
Białowieża, biorąc wyłącznie fizjonomiczny aspekt krajobrazu – trudno jest pogodzić
się z tym twierdzeniem. Bo też i właśnie owo zbliżenie do pierwotności jest
pierwszorzędnym
wyznacznikiem
unikatowości
krajobrazu
niektórych,
nielicznych zapewne ale istniejących obszarów na tle krajobrazu całej Polski.
Niemniej dla potrzeb proponowanego tu opracowania Czerwonej Księgi Krajobrazów
Polski, zgadzając się ze stanowiskiem większości znawców z różnych dziedzin „nauki
o krajobrazie” – przyjęto następujący podział:
 krajobraz naturalny – to krajobraz zbliżony do pierwotnego, którego postać
ukształtowana została i jest nadal utrzymywana w wyniku samodzielnych procesów
przyrodniczych. Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary
objęte konserwatorską ochroną przyrody (archetyp: Tatry, Puszcza Białowieska);
 krajobraz naturalny przekształcony – to krajobraz o zdecydowanej wyłączności
lub dominacji siedlisk i biocenoz przyrodniczych, jednakże jego postać jest bądź
utrzymywana w wyniku wspomagania procesów przyrodniczych przez człowieka,
bądź ulega po części działaniu czynników abiotycznych. Przykładem takich
krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte czynną ochroną przyrody
(np. parki narodowe w strefie ochrony czynnej) – archetyp: Wolin, Dolina Narwi;
8
 krajobraz naturalno-kulturowy – to krajobraz o zrównoważonym, wzajemnym
przenikaniu się siedlisk i biocenoz przyrodniczych oraz zespołów i obiektów
cywilizacyjnych;
osadniczych,
sakralnych,
militarnych,
infrastrukturalnych
utrzymywana w wyniku zarówno wspomagania procesów przyrodniczych przez
człowieka, jak i działaniu historycznie nawarstwionych czynników kulturowych.
Przykładem takich krajobrazów są w większości wszystkie obszary objęte ochroną
w postaci parków krajobrazowych (archetyp: Mierzeja Wiślana)
 krajobraz kulturowy – to „przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku
działalności
człowieka,
zawierająca
wytwory
cywilizacji
oraz
elementy
przyrodnicze”. Ta definicja przytoczona za wyżej wzmiankowaną ustawą o ochronie
zabytków... wydaje się być jasna i syntetyczna. Archetypem tak rozumianego
krajobrazu kulturowego mogą być zarówno historyczne centra Krakowa, Torunia czy
Gdańska, jak zachowane historyczne układy wsi na przykład Chochołowa, czy
Karwieńskich Błot;
 krajobraz kulturowo-naturalny – to krajobraz czy przestrzeń historycznie
ukształtowana w wyniku działalności człowieka, posiadająca postać komponowaną
lub uporządkowaną według określonej zasady (kompozycyjnej, gospodarczej)
utworzoną z tworów cywilizacji i przyrody. Archetypem tak rozumianego krajobrazu
kulturowo-naturalnego mogą być zarówno założenia parkowo-ogrodowe (arboretum
w Kórniku, Wilanów, Natolin, ogrody botaniczne) jak i kompleksy i systemy wtórnej
zieleni na wcześniejszych zespołach kulturowych (zielone systemy dawnych twierdz:
Kraków, Przemyśl, Zamość).
9
III. OPIS NAJCENNIEJSZYCH KRAJOBRAZÓW POLSKI
1.
Podstawowe założenia dotyczące wyboru
Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski
krajobrazów
do
Krajobraz stanowi dobro ogólnospołeczne, jest jednym z największych bogactw –
zasobów zarówno przyrodniczych, jak i dziedzictwa kulturowego. Jak każdy zatem
zasób charakteryzuje się ogromnym zróżnicowaniem o czym świadczyć mogą, przyjęte
na podstawie dotychczasowej wiedzy o krajobrazie (por. bibliografia na końcu
niniejszego opracowania) zarówno typy krajobrazów, jak i kryteria ich oceny opisane
powyżej i odniesione szczegółowo do tabelarycznie ujętych opisów blisko 200
„krajobrazów” – miejsc i obszarów przedstawionych poniżej.
Piękno polskiego krajobrazu jest i powinno na zawsze pozostać przedmiotem
troski zarówno władz wszelkich szczebli, instytucji, organizacji społecznych, jak
i każdego obywatela. Człowiek, który jest niepodważalnym podmiotem wszelkich
dziedzin nauki, a także działań - zwłaszcza ochronnych i kształtujących jego byt
i środowisko życia – jest jako „centrum” życia minionych, obecnych i przyszłych
cywilizacji – podstawowym punktem odniesienia, a zarazem „użytkownikiem”
zaspakajającym swoje potrzeby „bycia w krajobrazie”. Zatem zarówno jakość jak
i skala występowania krajobrazów pięknych uznane zostały de facto za podstawowe
założenie dla ich wyboru dla dokumentowania ich postaci i walorów w Czerwonej
Księdze Krajobrazów Polski.
Wobec tego zarówno ujęte odpowiednio w tabelach A i B poniżej: zasób
i reprezentatywność oraz kryteria typowania obejmują od kilku do kilkudziesięciu
„obrazów kraju” z jego części i regionów wyodrębnionych od dziesięcioleci
doskonalonym podziałem fizyczno-geograficznym, z równoczesnym uwzględnieniem
faktów i ocen związanych z:
 wartościami estetycznymi – stopniem atrakcyjności krajobrazu danych miejsc czy
obszarów, bo pomimo diametralnego zróżnicowania „materii” danego krajobrazu jest
on „wybitnie atrakcyjny” w przypadku Rynku Krakowskiego, Długiego Targu
w Gdańsku, jak i Puszczy Białowieskiej czy Morskiego Oka, a „atrakcyjny”
w przypadku nabrzeża w Gdyni czy założeń parkowo-pałacowych w Dolinie Bobru,
10
 częstotliwością występowania – znowu inną dla „unikatowych” wydm w rejonie
Łeby czy łańcuchów górskich Pienin czy Tatr, czy też „rzadkich” sylwet
historycznych
miasteczek
dolnośląskich
czy
małopolskich
lub
kulturowo-
przyrodniczych postaci uzdrowisk górskich czy nizinnych,
 stanem zachowania i nierozdzielnie niemal związanymi z nim zagrożeniami
postaci krajobrazu wielu miejsc w naszym kraju, które mimo niejednokrotnie
dysharmonijnej formy czy silnego nawet stopnia zagrożenia – może nawet tym
bardziej – warte są odnotowania i zapisu w Księdze jak na przykład dynamicznie
przekształcane, bezcenne krajobrazowo fragmenty polskiego wybrzeża czy niektóre
centra lub przedpola widokowe historycznych miast i osad.
Przyjęte skale ocen dla potrzeb prezentowanego poniżej wyboru i opisu krajobrazów
wydają się umożliwiać i uzasadniać prezentowane zestawienie, poniekąd pionierskie
i zapewne wskazane do dalszego rozbudowania, niemniej poczynione w myśl
kartezjuszowskiej zasady mówiącej, iż: „jeśli daną rzecz chcesz zbadać – to ja zmierz,
jeśli miary nie posiadasz – to ją stwórz”.
Zapewne – podobnie jak to ma miejsce w kolejnych edycjach czerwonych list
i ksiąg zwierząt czy roślin – przyjęty tu wybór i jego kryteria będą ulegały z biegiem lat
stosownym przemianowaniom, udoskonaleniom czy wzbogaceniom.
2.
Tabelaryczne zestawienie i opis najcenniejszych krajobrazów
Polski wraz ze stopniem ich przekształcenia i typologią
11
Tab. 1. Krajobrazy typowane do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski – zasób i reprezentatywność
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
Dolina Dolnej Odry
Frombork – Wzgórze Katedralne
Gdańsk

Droga Królewska

Motława, Wyspa Spichrzów i nabrzeże z Żurawiem

Plac przed Stocznią
Gdynia: Skwer Kościuszki i port w modernistycznym
mieście
Kamień Pomorski
Karsiborskie paprocie
Kluki i Smołdzino – skansen Słowińców
Malbork – zamek krzyżacki i jego otoczenie
Moryń – krajobraz osiedleńczy
Nadmorski Park Krajobrazowy:

Mierzeja Helska

Hel z zabudową rybacką

Przylądek Rozewie
Słowiński PN

Rowokół łuk morenowy

Mierzeja Łebska – ruchome wydmy

Mierzeja Sarbska –Jezioro Gardno
Sopot: molo, Grand-hotel – strefa fin de sieclowego
uzdrowiska
Woliński PN: klif
Zalew Wiślany – Mierzeja Wiślana
Żuławy – okolice Raczek lub Nowego Dworu
Biskupin – krajobraz edukacyjno-archeologiczny
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
X
5
1
2
3
4
5
X
X
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
osadniczy
4
nadwodny
3
rolniczy
2
leśno – polny
1
leśny
5
Reprezentatywność według
dominacji czynników
składnika pokrycia
dolin rzecznych
4
wysoczyzn
morenowych
3
równinny
2
wyżynny
1
górski
Rodzaj krajobrazu
w oparciu o podział fizyczno-geograficzny
Reprezentatywność według
dominacji elementów
rzeźby
kulturowy
Obszar / Obiekt
naturalny
przekształcony
naturalno –
kulturowy
kulturowo –
naturalny
I.
naturalny
Numer
Typy krajobrazu
Reprezentatywność według
dominacji czynników
przyrodniczych i ludzkich
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
X
X
X
X
X
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pobrzeży Bałtyku
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
12
1
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
Bory Tucholskie PN

Struga Siedmiu Jezior
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Chełmno – średniowieczne rozplanowanie miasta
Ciechocinek – tężnie
Dolina Dolnej Noteci i Warty
Dolina Dolnej Wisły Bydgoszcz – Toruń
Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim
Dolina Górnej Wieprzy i Górnej Brdy
Dolina Wisły - odc. kwidzyński
Drawieński PN
Drawski PK
Gniew – zamek krzyżacki
Gniezno – katedra z zespołem towarzyszących budynków
Gostynińsko-Włocławski PK
Górznieńsko-Lidzbarski PK: źródliska w rezerwacie
Szumny Zdrój
Grudziądz – krajobraz doliny Wisły: zespół spichrzów
Iński PK
Kartuzy – krajobraz historyczny: zespół poklasztorny
kartuzów
Kaszubski PK
Kórnik k. Poznania – krajobraz komponowany
Lednicki PK: Ostrów Lednicki – rezerwat archeologiczny
Lubniewice – krajobraz komponowany
Lubostroń – zespół ogrodowo-pałacowy
Łagowski PK
Łagowski PK: zamek joannitów w Łagowie
Nadgoplański Park Tysiąclecia PK: Kruszwica – zespół
historyczny
Odry – obszar archeologiczny i krajobraz osiedleńczy –
rezerwat archeologiczny
Ozy Kiczanowskie
Pelplin – zespół poklasztorny cystersów z katedrą
Płock – krajobraz osiedleńczy doliny Wisły
Pojezierza Iławskiego PK
Poznań: jeziorka meteorytowe Morasko
Poznań: Ostrów Tumski
Promno PK
Przemęcki PK: Wyspa Konwaliowa na jez. Radomierskim
Pszczewski PK
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
2
3
4
5
1
2
3
X
5
1
X
X
X
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
5
X
X
X
X
X
X
4
X
X
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
4
X
X
X
13
1
52.
53.
54.
55.
56.
57.
58.
59.
60.
61.
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
83.
84.
85.
Puszcza Zielonka PK: rynna polodowcowa koło Murowanej
Gośliny
Rogalin – krajobraz komponowany: pałac – Muzeum
Narodowe, park
Toruń – Stare Miasto sylweta od strony Wisły
Tucholski PK
Turew – krajobraz komponowany: zespół pałacowoparkowy (PK im. D. Chłapowskiego)
Ujście Warty PN
Wdecki PK
Wdzydzki PK: Kaszubski Park Etnograficzny
Wielkopolski PN: krajobraz polodowcowy
Zdbice k. Wałcza – fortyfikacje Wału Pomorskiego
Zielona Góra – stare miasto
Czarna Hańcza – dolina
Dowspuda – krajobraz osiedleńczy
Giżycko – krajobraz warowny – twierdza Boyen
Kanał Elbląski: krajobraz historycznej, sztucznej drogi
wodnej
Lidzbark Warmiński – krajobraz osiedleńczy: zamek
Mazurski PK:

Dobskie

Łuknajno

Nidzkie
Stańczyki – wiadukty w Puszczy Rominckiej
Suwalski PK: Głazowisko Bachanowo nad jeziorem Hańcza
Święta Lipka – zespół klasztorny jezuitów z kościołem
Wigierski PN: klasztor Kamedułów relikty Puszczy
Augustowskiej
Źródła rzeki Łyny
Bieniszew k. Konina – klasztor
Bolimowski PK: Park Arkadia i zespół pałacowy
Czerwińsk – krajobraz osiedleńczy doliny Wisły
Dolina Środkowej Warty odc. śremski
Drohiczyn – zespół klasztorny z katedrą Św. Trójcy
Gołuchów – krajobraz komponowany
Kalisz – stare miasto
Kampinoski PN
Kozienicki PK
Kozłówka – zespół pałacowo-parkowy
Legnickie Pole – zespół klasztorny Benedyktynów
Łęknica/Mużaków – krajobraz komponowany
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
2
3
2
3
4
5
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
5
X
X
X
4
X
X
X
3
X
X
X
1
X
X
X
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
1
X
X
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
5
X
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Południowobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
Krajobraz Pojezierzy Wschodniobałtyckich
4
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
14
1
86.
87.
88.
89.
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.
112.
113.
114.
115.
116.
117.
118.
Łódź: osiedle Księży Młyn
Mazowiecki PK: zespół ogrodowo-pałacowy w Otwocku
Wielkim
Milicz – stawy i zespół pałacowy
Modlin – twierdza nad Wisłą
Nadbużański PK
Nowogród – puszczański krajobraz osiedleńczy
Opinogóra – krajobraz historyczny częściowo
komponowany
Podlaski Przełom Bugu PK
Przemkowski PK: Stawy Przemkowskie
Rydzyna – zespół parkowy i urbanistyczny
Sulejowski PK: opactwo cystersów
Tum k. Łęczycy – krajobraz historyczny
Warszawa:

Łazienki z parkiem

Plac Konstytucji

Stare Miasto z placem Zamkowym
Wrocław:

Ostrów Tumski

Rynek i Plac Solny

tereny wystawy i ogród japoński
Żelazowa Wola – muzeum i park
Białowieski PN
Białowieski PN
Stara Białowieża
Biebrzański PN
 Czerwone Bagno
Biebrzański PN – Goniądz n. Biebrzą – rynek
Biebrzański PN – Twierdza Osowiec
Grabarka – Góra Pokutników
Kanał Augustowski
Kruszyniany – meczet i cmentarz mahometański
Narwiański PN – dolina Narwi
Puszczy Knyszyńskiej PK – rozlewiska Supraśli i Sokołdy
Radzyń Podlaski – krajobraz osiedleńczy
Supraśl – krajobraz osiedleńczy
Pagóry Chełmskie
Poleski PN
Sobiborski PK
Włodawa – zespół osiedleńczy
Bardo Śląskie – sylweta miasta
Bolków – zamek Piastów świdnicko-jaworskich
2
3
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
4
X
X
3
X
4
5
1
2
5
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
4
X
X
X
X
3
X
X
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Polesia
Krajobraz Polesia
Krajobraz Polesia
Krajobraz Polesia
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
2
X
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
1
X
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Nizin Środkowopolskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
Krajobraz Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich
5
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
15
1
119.
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.
127.
128.
129.
130.
131.
132.
133.
134.
135.
136.
137.
138.
139.
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
Doliny Bobru PK: zespół pałacowy w Płakowicach
Duszniki Zdrój – uzdrowisko
Gór Sowich PK
Gór Stołowych PN
 Błędne Skały
 Urwisko Batorowskie
Grodziec k/ Złotoryi – krajobraz komponowany
Jelenia Góra – stare miasto
Karkonoski PN:
 Kotły Dużego i Małego Stawu
Kłodzko – twierdza i Stare Miasto
Krzeszów k/ Kamiennej Góry – zespół klasztorny
Książ – zespół zamkowo-parkowy
Międzygórze – krajobraz uzdrowiska
Paczków – ufortyfikowane miasteczko
Rudawski PK: Karpniki – zespół osiedleńczy
Srebrna Góra – twierdza
Ślężański PK: Ślęża – obszar archeologiczny
Śnieżnicki PK
Wambierzyce – krajobraz komponowany
Wojanów – Łomnica
Cisowsko-Orłowiński PK: rezerwat Cisów
Częstochowa – Jasna Góra
Katowice – osiedla robotnicze Giszowiec
Kazimierski PK

wąwozy lessowe

Góry Pieprzowe
Kazimierz Dolny – zespół miejski
Kunów – relikty przemysłu nad rzeką Kamienną
Lublin: stare miasto
Nałęczów – uzdrowisko
Ojcowski PN

Dolina Prądnika
Ojcowski PN – Grodzisko
Roztoczański PN

Bukowa Góra
Skierbieszowski PK
Szydłów – średniowieczny zespół miejski
Świętokrzyski PN
 gołoborza
Świętokrzyski PN: Święty Krzyż – zespół klasztorny
Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór
Zamość
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Sudetów i Przedgórza Sudeckiego
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
2
3
4
X
5
X
X
X
X
1
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
4
5
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
4
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
5
X
X
X
X
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
3
X
X
X
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
16
1
Zespół Jurajskich PK Bielany – Tyniec – zespół historyczny
Zespół Jurajskich PK Mirów
Zespół Jurajskich PK Podzamcze – Ogrodzieniec
Baranów Sandomierski – manierystyczny zamek i zespół
ogrodowy
158. Igołomia – obszar rezerwatu archeologicznego i zespół
pałacowo-parkowy na skraju pradoliny Wisły
159. Kraków:
154.
155.
156.
157.





2
3
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Wyżyn Polskich
Krajobraz Podkarpacia
5
1
X
X
X
Krajobraz Podkarpacia
2
X
X
X
3
4
5
1
2
3
4
5
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Podkarpacia
Wzgórze Wawelskie z Okołem
Rynek
Błonia, Las Wolski i Kopiec Kościuszki
ul. Szeroka
socrealistyczne centrum Nowej Huty otwarte na
pradolinę Wisły
160. Lasy Janowskie PK:

Porytowe Wzgórze

rezerwat „Pod Flisami”
161. Łańcut – zespół pałacowy
162. Pszczyna – krajobraz komponowany
163. Sandomierz – sylweta miasta z doliny Wisły
164. Babiogórski PN
165. Bartne – górski krajobraz osiedleńczy
166. Beskidu Śląskiego PK:

Barania Góra

źródła Wisły
167. Biecz – sylweta starego miasta z kolegiatą
168. Bieszczadzki PN

Dolina Górnego Sanu

Połonina Wetlińska

Smerek
169. Blizne – zespół plebański z kościołem z listy UNESCO
170. Chochołów – Rów Podtatrzański:
171. Ciężkowicko-Rożnowski PK: Skamieniałe Miasto
172. Ciśniańsko-Wetliński PK: Sine Wiry
173. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: ruiny zamku Kamieniec
174. Czarnorzecko-Strzyżowski PK: Prządki
175. Doliny Sanu PK: Otryt
176. Gorczański PN:
 Dolina Kamienicy
 polany reglowe
177. Gorlice – cmentarz z 1915 r.
178. Kalwaria Pacławska – zespół klasztorny
4
X
X
Krajobraz Podkarpacia
X
X
Krajobraz Podkarpacia
Krajobraz Podkarpacia
Krajobraz Podkarpacia
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
17
1
179.
180.
181.
182.
183.
184.
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
Kalwaria Zebrzydowska – kompleks pielgrzymkowy
Kotlina Orawsko-Nowotarska: Bór na Czerwonym
Kotlina Orawsko-Nowotarska: Dębno – kościół
Krasiczyn – zamek z ogrodami
Krynica – zabudowa uzdrowiskowa
Magurski PN

Kornuty
Pieniński PN:
 Przełom Dunajca
 Sokolica
 Trzy Korony
Popradzki PK
Popradzki PK: Muszyna + Powroźnik
Przełom Białki pod Krempachami
Przemyśl

Stare miasto

Twierdza
Spisz – Krajobraz osiedleńczy
Stary Sącz – układ urbanistyczny
Tatrzański PN
 Dolina Kościeliska
 Dolina Pięciu Stawów
 Morskie Oko
 Rusinowa Polana
Wąwóz Homole
Wieliczka
Wiśnicko-Lipnicki PK: Lipnica Murowana
Wiśnicko-Lipnicki PK: Nowy Wiśnicz
Zakopane – Rów Podtatrzański: widok z Gubałówki
Żywiecki PK: Romanka
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
2
3
4
5
X
1
X
X
X
X
2
3
X
X
4
5
1
2
3
4
X
X
X
X
X
X
5
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
X
X
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
X
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
Krajobraz Karpat
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
18
Tab. 2. Krajobrazy typowane do Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski – opisy i kryteria oceny
Kryteria oceny
1.
2.
bardzo silnie zagrożony
silnie zagrożony
mało zagrożony
wybitnie atrakcyjny
atrakcyjny
średnio atrakcyjny
unikatowy
rzadki
powtarzalny
Częstotliwość
występowania
zdegradowany
Obiekt /
Obszar
Wartości
estetyczne
przekształcony
II.
Zagrożenia
harmonijny
Numer
Stan
zachowania
1
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
Podstawowe cechy krajobrazu
Krajobraz powstał w wyniku głębokiego rozcięcia wysoczyzny morenowej przez wody Odry.
Dolina ma szerokość 5-9 km (w części południowej), 10-12 km (w części północnej), jest głęboko
wcięta w wysoczyznę morenową z wyraźnie zaznaczoną strefą krawędziową. W dnie doliny
znajdują się dwa ramiona Odry: Odra Zachodnia i Odra Wschodnia (Regalica). Obszar
Międzyodrza jest silnie zabagniony i poprzecinany gęstą siecią naturalnych i sztucznych cieków.
X
Odra Wschodnia tworzy pod Szczecinem wielkie rozlewisko – jezioro Dąbie, Odra Zachodnia łączy
się z odpływem jeziora Dąbie i lejkowatym ujściem uchodzi do Zalewu Szczecińskiego.
W szacie roślinnej dna doliny dominuje roślinność bagienna na torfowiskach oraz łęgi olszowe. Na
zboczach doliny rośnie dąbrowa świetliska, rośliny stepowe, kserotermy. Szatę roślinna cechuje
naturalność.
Frombork – Wzgórze Katedralne Frombork był niegdyś siedzibą biskupów warmińskich. Górująca nad Zalewem Wiślanym katedra i
rezydencja biskupia powstały na krawędzi Wysoczyzny Elbląskiej, ostro opadającej skarpą ku
wodom Zalewu Wiślanego. Przeniesioną z Braniewa katedrę zaczęto budować ok. 1330, X
konsekrowano w 1342. Katedrę otacza zespół zabudowań oraz fortyfikacje. Czworoboczna wieża
zwana jest wieżą Kopernika.
Dolina Dolnej Odry
X
X
X
X
X
X
19
3.
4.
5.
6.
7.
Gdańsk

Droga Królewska

Motława, Wyspa Spichrzów
i nabrzeże z Żurawiem

Plac przed Stocznią
Gdynia: Skwer Kościuszki i port
w modernistycznym mieście
Kamień Pomorski
Karsiborskie Paprocie
Kluki i Smołdzino – skansen
Słowińców
1
Gdańsk był jednym z najważniejszych miast handlowych Europy. Zespół urbanistyczny Głównego
Miasta (jego osią jest ulica Długą, przechodząca w Długi Targ) stanowi krajobraz zabytkowy X
zabytek najwyższej klasy. W jego obrębie znajdują się m. in.: kościół NMP z XV w., kościół św.
Jana z XV w., kościół Dominikanów z XIV w. i późnogotycki Dwór Bractwa św. Jerzego z XV w.
Uwagę zwracają fortyfikacje miejskie: zespół murów obronnych z XIV w. z basztami,
manierystyczna Brama Wyżynna z XVI w. i Brama Złota z XVII w., Wielki Arsenał z XVII w.
Zachował się wystrój ratusza Głównego Miasta, usytuowanego w narożniku Długiego Targu.
Oprócz ratusza, trzeba zobaczyć Dwór Artusa z XV w. i gotycki kościół Mariacki. Pod względem
architektonicznym XVI- i XVII-wieczny Gdańsk śmiało konkurował z królewskim Krakowem. Z X
tego czasu pochodzą znajdujące się w centrum miasta piękne, renesansowe i manierystyczne
kamieniczki, z rzeźbionymi framugami okien i portalami. Spacer wzdłuż Motławy prowadzi ku
Wielkiemu Żurawiowi – unikalnemu połączeniu bramy, wieży i portowego dźwigu. Zachowała się
też twierdza Wisłoujście, która przez stulecia strzegła miasta przed napadem od strony morza. Tuż
obok znajduje się Westerplatte – miejsce uważane za symbol rozpoczęcia II wojny światowej. Tak
jak Stocznia Gdańska uważana jest za początek drogi do wolności, którą Europa Środkowa poszła
w roku 1989.
W 1922 z inicjatywy E. Kwiatkowskiego rozpoczęła się budowa portu, jedna z największych
inwestycji polskich w okresie międzywojennym. Po czterech latach Gdynia uzyskała prawa
miejskie i prężnie się rozwijała. Architektura centrum pochodzi z okresu międzywojennego.
Kamienice z lat 30. przy ulicy Świętojańskiej i gmach przy ul. 10 Lutego (1934) stanowią przykład X
jednych z najciekawszych budynków modernistycznych w Polsce. Również współcz. architektura
G. nawiązuje do modernistycznych wzorów – przykładem tego jest dom towarowy Batory (lata 90.
XX w.), wyglądający jak przystań z cumującym statkiem.
Na brzegu Zalewu Kamieńskiego, który odgradza Wolin od stałego lądu, leży Kamień Pomorski. W
XI–XII w. był grodem i osadą rybacką, a w XII w. siedzibą księcia. Potem zyskał na znaczeniu jako
siedziba biskupstwa. Budowę romańsko-gotyckiej katedry rozpoczęto pod koniec XIII w.
początkowo z kamienia, potem z cegły. Wokół katedry znaleźć można domy budowane z tzw.
pruskiego muru i relikty miejskich fortyfikacji.
Krajobraz powstał w wyniku akumulacji rzecznej (delta rzeki Świny).
Specyficzny krajobraz obszar ten zawdzięcza szacie roślinnej – stanowisku (ok. 40 ha) długosza X
królewskiego i wiciokrzewu pomorskiego.
Muzeum Wsi Słowińskiej w Klukach na terenie Słowińskiego Parku Narodowego należy do
najładniejszych muzeów plenerowych w Polsce. Od 1963 prezentuje się tu budownictwo i kulturę
materialną Słowińców. Na obszarze ok. 10 ha zrekonstruowano część wsi słowińskiej. Znajduje się X
tutaj 7 zagród (w tym 3 oryginalne, które zawsze stały w obecnym miejscu), magazyn na łodzie i
sprzęt rybacki, szałas rybacki i piece chlebowe.
2
3
1
2
X
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
X
X
X
1
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
20
1
8.
9.
10.
Malbork – zamek krzyżacki
i jego otoczenie
Moryń – krajobraz osiedleńczy
Nadmorski Park Krajobrazowy:

Mierzeja Helska

Hel z zabudową rybacką

Przylądek Rozewie
Budowę zamku malborskiego rozpoczęto w 1274, z inicjatywy Hermanna von Schönenberga;
zakończono 30 lat później. Bracia nazwali gmach Grodem Maryi (Marienburg); w 1309 stał się
stolicą państwa krzyżackiego. Całość budowli powstawała etapami, tworząc wzdłuż Nogatu gotycki
kompleks długości blisko 700 m. Składa się z Zamku Wysokiego (z lat 1276–1280 oraz 1331–
1344), Zamku Średniego z Wielkim Refektarzem (1318–1324) i pałacem Wielkiego Mistrza (1383–
1399) oraz z Zamku Niskiego (z XIV w.). Pałac jest arcydziełem – jedną z najbardziej eleganckich
siedzib europejskich, w której funkcja obronna zatracała się już na rzecz reprezentacyjnej. Po I
rozbiorze zamek, zamieniony przez władze pruskie na koszary, został zdewastowany. W 1817
rozpoczęły się trwające do dziś prace konserwatorskie; w 1997 obiekt wpisano na Listę UNESCO.
Moryń prawa miejskie uzyskał przed 1309. Znajdujący się tu kościół parafialny Świętego Ducha
zbud. został w 3. ćw. XIII w. z kostki granitowej. Na północy miasta, na cyplu jeziora Morzycko,
znajdują się relikty zamku (z poł. XIV w.). Nad jeziorem wśród pól i lasów zamyka horyzont niska
ściana murów miejskich, nad którą piętrzą się dachy kamienic z dominującą wieżą kościoła. Obok
koliste grodzisko na wyspie
Krajobraz Parku powstał w wyniku procesów akumulacyjnych, abrazyjnych i eolicznych. Na jego
terenie występuje krajobraz: klifowy, wydmowy, mierzejowy i zalewowy.
Specyficzne dla tego obszaru krajobrazy to:
Mierzeja Helska stanowiąca wąski, piaszczysty półwysep (kosę) o długości 34 km, szerokości od
150 m do 3 km, powstały w wyniku działalności fal i wiatrów. W rzeźbie Mierzei wyróżnia się:
 plażę przedwydmową – nadbrzeżny wał wydmowy od strony morza z roślinnością inicjalną,
 pas wydmowy ciągnący się równolegle do linii brzegowej, o wysokości wydm dochodzących do
23 m, w większości unieruchomionych przez bór sosnowy,
 równiny od strony zatoki Puckiej z ubogą roślinnością łąkową lub wrzosowiskami.
Na cyplu Mierzei znajduje się miejscowość Hel z zabudową rybacką. W XIX w. powstał tu port
rybacki, a w 1922 doprowadzono linię kolejową. Po wojnie przez 40 lat był zamkniętym miastem
garnizonowym. Obecnie jest to port rybacki i kąpielisko morskie. Zachowały się: gotycki kościół z
XIV w., dawna karczma z XVIII w. o konstrukcji ryglowej oraz pozostałości fortyfikacji sprzed II
wojny światowej.
Przyladek Rozewie – to najbardziej wysunięty na północ fragment terytorium Polski. Jest to
wzniesienie morenowe (Kępa Swarzewska), opadające w stronę Bałtyku stromym klifem. Klif
porośnięty jest starym lasem bukowym z bogatym runem. Na przylądku znajduje się latarnia
morska.
2
3
1
X
X
X
X
X
X
3
1
2
X
2
X
X
X
1
X
3
X
X
X
X
2
X
X
X
3
X
X
21
1
11.
12.
13.
14.
Słowiński PN

Rowokół łuk morenowy

Mierzeja Łebska – ruchome
wydmy

Mierzeja Sarbska –Jezioro
Gardno
Sopot: molo, Grand-hotel –
strefa fin de sieclowego
uzdrowiska
Woliński PN: klif
Zalew Wiślany – Mierzeja
Wiślana
Krajobraz ukształtowany został przez lądolód i późniejszą działalność morza i wiatru.
Specyficzne dla tego obszaru krajobrazy to:
Rowokół – najwyższe wzniesienie (115 m n.p.m.), okalających Park od południa i zachodu, wzgórz
morenowych. Rowokół porasta buczyna starszych klas wieku. Na Rowokole znajdują się resztki
grodziska wczesnośredniowiecznego.
Mierzeje Gardeńska i Łebska – to obszar wydmowo-leśny z najbardziej rozległymi w Europie
polami ruchomych wydm (500 ha) o wysokości ponad 40 m (Łącka Góra – 42 m n.p.m.). Pomiędzy
wydmami znajdują się zagłębienia wypełnione torfem i dobrze zachowane bory bażynowe.
Unikatowym jest tu również strefowy ułożony równolegle do brzegu układ ekosystemów, od
pionierskich i inicjalnych zbiorowisk piaskowych przez wszystkie typy torfowisk po nadmorskie
bory bażynowe.
Jezioro Gardno – płytkie przymorskie jezioro, dawna zatoka morska, odcięta mierzeją. We
wschodniej części jeziora obszar chroniący miejsca żerowania i lęgów ptaków wodno-błotnych.
Uzdrowisko nad Zatoką Gdańską od XVI w. stanowiło letnisko gdańskich mieszczan (zachowały
się np. fragmenty Dworu Hiszp., który należał do burmistrza Gdańska). Charakterystyczną
zabudowę stanowią pensjonaty z drewnianymi werandami w tzw. stylu szwajcarskim, z elementami
secesyjnymi. Molo w Sopocie należy do największych tego typu obiektów drewnianych w Europie.
Powstanie mola związane jest z rozwojem kąpieliska w latach 20. XIX w. W 1910 molo miało już
315 m i 10 m szerokości; z czasem konstrukcję rozbudowano do 516 m i powiększono o ostrogę
boczną długości 132 m.
Krajobraz ukształtowany został przez lądolód oraz późniejszą działalność czynników
denudacyjnych w tym szczególnie abrazję morza.
Najbardziej charakterystycznym elementem rzeźby Parku jest wybrzeże klifowe.
W budowie geologicznej dominują utwory wysoczyzny morenowej o wysokości dochodzącej do
115 m n.p.m., która opada stromym 15 km długopści klifem do Bałtyku. Klif swoją najwyższą
wysokość osiąga na górze Gosań (95 m n.p.m.). Aktywne procesy brzegowe powodują cofanie się
brzegu o około 80 cm rocznie.
Wysoczyzna pokryta jest lasami bukowo-sosnowo-dębowymi. Do najcenniejszych należą
zbiorowiska buczyny pomorskiej o strukturze zbliżonej do zbiorowisk naturalnych. Rzadkością jest
związana z klifem, buczyna storczykowa rosnąca na tzw. naspie przyklifowej.
Krajobraz Zalewu Wiślanego i Mierzej Wiślanej powstał w wyniku akumulacji rumoszu skalnego
w strefie brzegowej Bałtyku. Utworzona mierzeja odcięła część dawnej zatoki morskiej.
Zalew Wiślany ma długość 85 km, szerokość 8-10 km, maksymalna głębokość 5,1 m, jego wody są
lekko słonawe na skutek wlewu wody morskiej.
Mierzeja Wiślana to piaszczysty wał ,w rzeźbie którego wyróżnia się strefa piaszczystej plaży
nadmorskiej o szerokości około 70 m oraz równoległy do niej pasm wydm białych o szerokości
150-200 m i wydm brązowych o szerokości 300-800 m.
Wysokość wałów wydmowych dochodzi do 48 m n.p.m. Prawie 80% terenu pokryte jest
drzewostanami, w których dominuje bór mieszany. W kilku rezerwatach chronione są: starodrzew
sosnowy; naturalne stanowiska buka.
Na Mierzei znajduje się szereg miejscowości.
2
X
3
1
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
1
X
X
X
1
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
22
1
15.
16.
17.
18.
19.
Żuławy – okolice Nowego
Dworu
Biskupin – krajobraz
edukacyjno-archeologiczny
Bory Tucholskie PN

Struga Siedmiu Jezior
Chełmno – średniowieczne
rozplanowanie miasta
Ciechocinek – tężnie
Naturalny krajobraz Żuraw powstał poprzez akumulację namułów rzecznych Wisły w okresie
ostatnich 5 tysięcy lat. Powstała rozległa delta z szeregiem obszarów depresyjnych. Współczesny
krajobraz jest wynikiem działalności gospodarczej, prowadzonej od XIV w. Wyróżnić w nim
można: sztuczne wały przeciwpowodziowe, silnie rozbudowaną sieć kanałów i rowów
melioracyjnych, przepompownie wody z terenów położonych niżej do wyżej płynących rzek. W
pokryciu terenu dominują agrocenozy.
W rezerwacie archeologicznym nad Jeziorem Biskupińskim eksponowane są pozostałości i
częściowa rekonstrukcja drewnianego osiedla obronnego kultury łużyckiej sprzed 2500 lat. Osiedle
na wyspie składało się z ponad 100 chat, ustawionych równolegle w 13 rzędach rozdzielonych
ulicami wyłożonymi drewnem, zamieszkanych przez ok. 1000 osób. Otoczone było palisadąfalochronem z pali drewnianych, wbitych ukośnie w dno jeziora, i wałem drewniano-ziemnym, w
którym znajdowała się brama z wieżą strażniczą połączona z lądem pomostem. Ściany domów
budowano z układanych poziomo bierwion łączonych w narożach za pomocą słupów. W rezerwacie
eksponowane są 2 rzędy domów po 9 w każdym rzędzie.
Podstawowy typ rzeźby krajobrazu Parku ukształtowany został w okresie ostatniego zlodowacenia,
a w tym akumulacyjnej działalności lądolodu. Powstała wtedy piaszczysto-żwirowa równina
sandrowa, którą urozmaicają liczne ale niezbyt wysokie (do 10 m) wydmy, zagłębienia
wytopiskowe oraz bogata sieć hydrograficzna decydująca o unikatowych walorach krajobrazu.
Wody zajmują 11% powierzchni Parku, znajduje się tu 21 jezior, a w tym:
 Struga Siedmiu Jezior – ciąg naturalnych zbiorników wodnych połączonych ciekami o
klasycznej budowie postglacjalnej,
 jeziora lobeliowe z charakterystyczną roślinnością,
 grupa jezior dystroficznych zarastających płem torfowym.
Pokrycie terenu w 79% stanowią lasy: bór suchy, świeży, wilgotny, bagienny, olsy i łęgi. 10%
terenu zajmują ekosystemy bagien, torfowisk i łąk.
Chełmno, wzmiankowane w 1065, od XIII w. było własnością Krzyżaków. Do czasów powrotu w
granice Polski (1466) było jednym z głównych centrów Zakonu. Chełmno stanowi świetny
przykład urbanistyki lokacyjnej: założone na planie elipsy, z centralnym rynkiem, którego głównym
akcentem jest ratusz. Wystawiony w XIV w. ceglany budynek gruntownie przekształcono w XVI
w., tworząc jeden z ciekawszych przykładów manieryzmu. Miasto zachowało pierścień
średniowiecznych murów, 23 baszty, ale tylko jedną bramę – Grudziądzką.
Do budowy warzelni soli przystąpiono w 1. połowie XIX w. Równocześnie powstawały tężnie –
jedyne w Polsce i największe w Europie unikatowe konstrukcje do stężania solanki w trakcie
naturalnego odparowywania wody w procesie warzenia soli. Pierwsze dwie powstały w latach
1824–1828, trzecia w 1859. Pomiędzy tężniami znajduje się park tężniowy z mikroklimatem
bogatym w jod, co umożliwia naturalne inhalacje lecznicze. Szybki rozwój uzdrowiska, miał
miejsce w 2. połowie XIX w., a zabudowa powstawała pod wpływem budownictwa drewnianego
krajów alpejskich.
2
3
1
X
2
3
1
X
X
X
X
X
X
X
3
1
X
X
X
2
X
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
23
1
20.
21.
22.
23.
Krajobraz doliny dolnej Noteci i Warty pierwotnie ukształtowany został przez erozyjną działalność
wód z topniejącego lądolodu, która wytworzyła rozległą równoleżnikową formę wklęsłą –
Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką.
W strukturze pionowej międzyrzecza występuje kilka poziomów akumulacji rzecznej o
zróżnicowanym krajobrazie:
 zatorfione części dna pradoliny, zajęte przez łąki, rozcięte korytami Noteci i Warty,
 kilka poziomów szerokich tarasów lodowcowo-rzecznych (najwyższy o wysokości od 60-40 m
n.p.m.), w obrębie których występują pola wydmowe, wzniesienia morenowe, wytopiskowe
jeziora rynnowe, torfowiska. Unikatowy krajobraz morenowy chroniony jest w rezerwacie
„Jezioro Łubówko”.
Większość obszaru porastają bory sosnowe Puszczy Noteckiej, w pobliżu jezior i cieków wodnych
występują olsy.
Dolina Dolnej Wisły
Zajmuje fragment Kotliny Toruńskiej, której najniższą częścią jest równina zalewowa Wisły. Dno
Toruń – Bydgoszcz
doliny o szerokości około 6 km ma bogaty system hydrograficzny (starorzecza, kanały
melioracyjne, oczka wodne). Występuje tu również zróżnicowany, mozaikowaty układ siedlisk.
Dolina Górnej Noteci z Kanałem Dolina Górnej Noteci z Kanałem Bydgoskim leżą w obrębie pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej,
Bydgoskim
która ograniczona jest z obu stron wysokimi krawędziami erozyjnymi wciętymi w wysoczyzny
morenowe. Dno doliny zajmują szerokie terasy holoceńskie zbudowane przeważnie z utworów
torfowych. Wyższe terasy zbudowane z utworów piaszczystych są miejscami zwydmione i pokryte
licznymi formami wytopiskowymi.
W szacie roślinnej dna przeważają przeobrażone torfowiska zajęte przez łąki kośne, niewielkie
enklawy torfowisk naturalnych.
Sieć hydrograficzna jest bogata, ale silnie przekształcona (gęsta sieć kanałów i rowów
melioracyjnych, Kanał Bydgoski). Kanał Bydgoski wybudowany w XVIII w. na dziale wodnym
między Notecią i Wisłą ma długość 24 km i pokonuje różnicę wysokości 31 m między poziomami
obu rzek za pomocą 6 śluz.
Dolina Górnej Wieprzy i Górnej Obie doliny wraz z rozdzielającą je strefą wododziałową stanowią teren atrakcyjny przyrodniczo.
Brdy
Dolina Górnej Wieprzy to strefa wału spiętrzonych moren czołowych lądolodu porozcinanego
licznymi rynnami subglacjalnymi, wykorzystywanymi przez młode doliny cieków w tym górnej
Wieprzy. Z kolei dolinA górnej Brdy wycięta została w sypkich utworach sandrowych. Dolina jest
wąska i kręta.
Zaznacza się mozaikowaty układ siedlisk, niżowych łęgów olszowych i jesionowo-olszowych,
kwaśnej buczyny niżowej, lasu bukowo-dębowego, borów mieszanych, świeżych, suchych.
Występuje tu rzadkie rozproszone osadnictwo wiejskie.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
Dolina Dolnej Noteci i Warty
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
24
1
24.
25.
26.
27.
28.
Dolina Wisły – odc. kwidzyński
Drawieński PN
Drawski PK
Gniew – zamek krzyżacki
Gniezno – katedra z zespołem
towarzyszących budynków
Dolina na tym odcinku ma długość około 40 m, jej szerokość waha się od 7-9 km. Dno doliny
obniża się od 15 do 7 m n.p.m., a zbocza wznoszą się ponad dnem na wysokość 50-60 m. Dno
doliny zajmują terasy holoceńskie. Koryto Wisły jest uregulowane i przebiega wielkopromiennymi
zakolami. Bogaty jest system hydrograficzny dna doliny – występują tu liczne staroczecza, oczka
wodne, gęsta sieć kanałów melioracyjnych. W rejonie podzboczowym występują zatrofienia, duży
jest udział użytków zielonych, zbocza doliny częściowo są zalesione.
W latach 1285–1587 Kwidzyn był siedzibą kapituły biskupstwa pomezańskiego. Górujący nad
doliną Wisły gotycki zespół zamkowo-katedralny jest najcenniejszym zabytkiem miasta. Zamek,
założony na planie kwadratu, został wzniesiony w latach 1322–1347, a częściowo rozebrany w
drugiej połowie XIX w.
Krajobraz Parku to rozległa równina sandrowa urozmaicona głęboko (na około 35 m) wciętymi,
silnie meandrującymi dolinami rzek Drawy i Płocicznej, o zboczach gęsto porozcinanych
parowami, licznymi leśnymi jeziorami (oczkami), ciągiem jezior rynnowych.
Pokrycie terenu w 80% stanowią lasy: bory sosnowe; lasy mieszane z udziałem dębów i buków;
typowe pomorskie buczyny.
Krajobraz ukształtowany został w okresie ostatniego zlodowacenia. Charakterystycznymi cechami
krajobrazu są wzgórza morenowe, liczne jary, wąwozy, głazy narzutowe, pagóry, oczka wodne,
jeziora rynnowe, w tym duże jezioro Drawsko o silnie rozwiniętej linii brzegowej, malownicza
Dolina Pięciu Jezior z jeziorną roślinnością torfowiskową. Górny odcinek rzeki Drawy, mającej
charakter potoku górskiego o głębokim silnie meandrującym korycie i licznych bystrzach.
Szata roślinna Parku jest mocno zróżnicowana, zachowały się tu wyspowo naturalne stanowiska
roślinności łąkowej, torfowiskowej, szuwarowej, jeziornej i leśnej z licznymi reliktami roślin
polodowcowych.
Na terenie Parku jest 30 parków wiejskich, z licznymi okazami dendrologicznymi, występuje też
duża ilość obiektów zabytkowych.
Gniew leży na wysokim brzegu Wisły. W latach 1276–1464 miasto pozostawało w rękach
Krzyżaków, którym przekazał je książę pomorski Sambor. W 1283 Krzyżacy wznieśli tu
prowizoryczną warownię. Wystawiono ją na skraju skarp opadających stromiznami ku dolinie
Wisły i jej dopływowi, Wierzycy. Później zamek powiększono. Gotycką siedzibę komturów, a
później polskich starostów zbudowano na planie czworoboku, z czterema narożnymi wieżami, i
otoczono murami. Przez pewien czas pełnił funkcję rezydencji wielkiego mistrza Michała
Küchmeistra. Wokół siedziby konwentu rozwinęło się przedzamcze z fortyfikacjami, wieżami i
dwiema bramami. Gniewski zamek dwukrotnie niszczyli Szwedzi.
Najstarszy zapis wymieniający nazwę miasta pochodzi z X w., kiedy pełniło funkcję stolicy.
Pierwsza katedra powstała z inicjatywy Mieszka I. W 1018 część podgrodzia i katedrę strawił
pożar, a nową świątynię w ostatnich latach życia wznosił Bolesław Chrobry. Były to lata świetności
Gniezna, której kres położył najazd księcia czeskiego Brzetysława w 1038. Obecną świątynię
zaczął budować arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki (1342-1374). Szczątki św. Wojciecha kryje
XVII-wieczna, barokowa trumna-relikwiarz, zrekonstruowana w 1987. W świątyni znajduje się 14
kaplic, kilkadziesiąt nagrobków, skarbiec, archiwum i biblioteka. W portalu południowym
umieszczone są drzwi gnieźnieńskie z brązu z ok. 1170.
2
3
1
X
2
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
3
3
X
X
25
1
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
Park obejmuje część Pojezierza Gostyńskiego o unikatowej rzeźbie wydmowo-glacjalnej z licznymi
jeziorami i stawami. Lasy reprezentowane są przez wszystkie typy siedliskowe lasów nizinnej
Polski. Duże zróżnicowanie biocenoz wodnych.
Górznieńsko-Lidzbarski PK
Obszar charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu. Przez Park przebiega granica
pomiędzy wzgórzami moreny czołowej pokrytej grądami, a położonymi na południu od nich
równinnymi polami sandrowymi z borami sosnowymi. Szczególnie atrakcyjny krajobrazowo jest
przełom rzeki Brynicy, który ma charakter głębokiego jaru o deniwelacjach dochodzących do 50 m.
Malowniczym elementem krajobrazu są liczne (ok. 50) jeziora pomiędzy wzgórzami morenowymi.
Grudziądz – krajobraz doliny
Największym miastem nad dolną Wisłą jest Grudziądz, który powstał jako gród broniący państw
Wisły: zespół spichrzów
piastowskich przed najazdami Prusów. Największą jego atrakcją jest zespół spichrzów wiślanych,
które zachowały drewniane konstrukcje wewnętrzne i belkowane stropy. Ich budowę rozpoczęto w
latach 1346-1365 i rychło ciąg spichlerzy zastąpił istniejący tam wcześniej ceglany mur obronny.
Zachowały się jednak fragmenty fortyfikacji miejskich (XIV w.), z Bramą Wodną. Budowa przez
Prusaków tutejszej cytadeli (1772-1776) i odparcie oblężenia armii napoleońskiej zapoczątkowały
tworzenie systemu fortów, dzięki którym Grudziądz znalazł się w rzędzie takich twierdz, jak
Kraków czy Amsterdam.
Iński PK
Obszar charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem wysokości względnych. W krajobrazie dominują
kopulaste pagóry morenowe dochodzące do 180 m n.p.m., pomiędzy nimi leżą głębokie
polodowcowe jeziora, liczne są oczka wodne, wąwozy, zatorfione doliny, mokradła i bagna. Lasy
zajmują około 50% powierzchni parku i są to drzewostany mieszane oraz bukowe.
Kartuzy – krajobraz historyczny: Pierwotna osada powstała w pobliżu klasztoru Kartuzów, założonego w 1380 przez Jana z
zespół poklasztorny kartuzów
Rusocina. Prawa miejskie uzyskała w 1923. Znajduje się tu gotycki kościół, klasztor i zespół
eremów (1383-1403). W wyniku późnobarok. przebudowy przy kościele wzniesiono nową wieżę i
nakryto dachem o charakterystycznym (przypominającym wieko trumny) łamanym kształcie.
Kaszubski PK
W rzeźbie terenu dominują wysokie moreny czołowe, głęboko wcięte rynny jeziorne, rozległe pola
sandrowe, dolinki erozyjne i denudacyjne, wąwozy, liczne polodowcowe rynnowe jeziora.
Wyjątkowo atrakcyjne są Wzgórza Szymborskie z najwyższym na Pojezierzach wzniesieniem
Wieżyca (329 m n.p.m.). Najniżej położona jest dolina górnej Łeby (123 m n.p.m.) – deniwelacje
dochodzą więc do 206 m.
Szatę roślinną reprezentują lasy z buczyną pomorską, uprawy rolne.
Występuje tu wiele cennych zabytków architektury, wsie o zabytkowych układach przestrzennych,
założenia parkowe, Gołubieński Ogród Botaniczny z kolekcją 3000 gatunków roślin.
Kórnik k. Poznania – krajobraz
Na wysepce otoczonej szeroką fosą stoi pałac, dawny zamek Górków, całkowicie przebudowany na
komponowany
zamówienie Tytusa Działyńskiego w latach 1845–1860, według projektu nieżyjącego już wówczas
K. F. Schinkla. Niemiecki architekt nadał mu kształt wypływający z modnego w tym czasie
romantycznego gotyku angielskiego. Zamek przystosowano do roli muzealno-bibliotecznej, a
jednocześnie nadano mu pozory obronności. Całość otacza rozległy park i cenne arboretum.
Lednicki PK: Ostrów Lednicki – Palatium na Ostrowie Lednickim (wyspie na jeziorze Lednica), w domniemanym miejscu chrztu
rezerwat archeologiczny
Mieszka, to zapewne najstarszy relikt architektury kamiennej, wzorowany na budowlach z kręgu
kultury śródziemnomorskiej. Zabudowa, wzniesiona w związku z akcją misyjną biskupa Jordana,
składała się z kościoła, kaplicy chrzcielnej (baptysterium) i budynku mieszkalnego. Komunikację z
lądem umożliwiały mosty: jeden o długości ok. 180 m, drugi – aż 420 m. Zabudowania chronił wał
wysokości 6 m. Kres świetności Ostrowa położył najazd wojsk czeskich w 1038.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
Gostynińsko-Włocławski PK
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
26
1
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
44.
Lubniewice – krajobraz
komponowany
Lubostroń – zespół ogrodowopałacowy
Łagowski PK
Łagowski PK: zamek joannitów
w Łagowie
Nadgoplański Park Tysiąclecia
PK: Kruszwica – zespół
historyczny
Odry – obszar archeologiczny i
krajobraz osiedleńczy – rezerwat
archeologiczny
Ozy Kiczanowskie
Pelplin – zespół poklasztorny
cystersów z katedrą
Wzmianka o Lubniewicach zawarta jest w dokumencie księcia Przemysława II z 1287. W XVI
wieku były osadą targową. W 1808 Lubniewice otrzymały pełne prawa miejskie. Zachował się
gotycki kościół z XV w. z neogotycką wieżą z 1882. Przy wschodnim brzegu jeziora Lubiąż
znajduje się pałac z 1793, przebudowany w stylu neoklasycznym w 1846 zwany "Starym
Zamkiem". Obok rozciąga się park krajobrazowy z XIX w. Tam też monumentalny
neorenesansowy zamek z 1909 o urozmaiconej bryle (Nowy Zamek).
W Lubostroniu, na Pojezierzu Wielkopolsko-Kujawskim, gen. Franciszek Skórzewski nabył w
1764 część klucza łabiszyńskiego, a jego syn Fryderyk przystąpił do budowy, pośród morenowych
sfalowań, zespołu pałacowego. Rezydencję wzniesiono w latach 1795–1800 według projektu
Stanisława Zawadzkiego. Budowla nawiązuje do słynnej Villa Rotonda, którą w pobliżu Vicenzy
wystawił u schyłku XVI w. Andrea Palladio. W parku zaprojektowanym około 1800 przez Oskara
Teicherta zobaczyć można pozostałości oranżerii i tzw. biblioteki.
Park obejmuje Pojezierze Łagowskie – najwyższą część Pojezierza Lubuskiego. Obszar bardzo
urozmaiconej, typowo polodowcowej rzeźbie terenu.
W krajobrazie wyróżnia się rynna polodowcowa jeziora Ciecz i połączonego z nim jeziora
Łagowskiego. Rynna ta o szerokości 100-750 m, głębokość 20-90 m, ma strome stoki o nachyleniu
do 50 stopni, wysokie ostro zarysowane krawędzie pocięte licznymi wąwozami, parowami i
dolinkami.
Lasy zajmują ok. 65% terenu, dominującym typem siedliska są bory.
Park posiada też szereg wysokiej klasy obiektów kulturowych.
Początki zamku związane są z powstaniem w połowie XIV w. komandorii joannickiej. Warownię
wzniesiono na sztucznie usypanym wzgórzu. Zamek tworzyło pierwotnie trapezoidalne założenie z
dwukondygnacyjnym domem mieszkalnym od zachodu i wyniosłą wieżą w narożniku południowowschodnim. W wyniku kolejnych przebudów powstał czteroskrzydłowy zamek z wewnętrznym
dziedzińcem. W latach 1966-1971 budowlę przekształcono w hotel.
Nad brzegiem Gopła, na wąskim cyplu, leży Kruszwica, kojarzona z początkami piastowskiej
dynastii. Pierwotny gród z X–XIII w. (z drewniano-ziemnymi umocnieniami) uzyskał prawa
miejskie przed 1303. Ośmioboczna „Mysia Wieża” jest pozostałością zamku wzniesionego w XIV
w. przez Kazimierza Wielkiego. Najstarszym zabytkiem jest trójnawowa romańska kolegiata
świętych Piotra i Pawła z 1. połowy XII w., siedziba biskupstwa misyjnego.
Rezerwat "Kamienne Kręgi", to największe w kraju skupisko kamiennych kręgów, prawdopodobnie
cmentarzysko Gotów z I i II w. n.e. Kręgi liczą od 15 do 33 m średnicy. W każdym kręgu jest od 16
do 29 kamieni wystających z ziemi na 20 do 70 cm. Oprócz kręgów na terenie rezerwatu znajdują
się także kurhany. W kręgach i kurhanach odkryto ponad 600 grobów. Od 1958 teren ten stanowi
prawnie chroniony rezerwat przyrody.
Ozy Kiczanowskie to silnie wydłużone pagórkowate formy, długich, krętych wałów, powstałe przez
akumulację piasków i żwirów w szczelinach lodowca.
Porośnięte są roślinnością ciepłolubnych zarośli i muraw piaskowych.
Pośród opactw cysterskich na Pomorzu pelplińskie było największe i najwspanialsze. Dopiero w
1823, gdy skasowano zakon, kościół – słusznie uważany przez wielu za najpiękniejszy na Pomorzu
– uczyniono katedrą diecezji chełmińskiej. Zakonników nie zraziło ich odludzie wśród moczarów i
rozlewisk Wierzycy. Pierwotny kościół wystawiono przed 1320, by pod koniec stulecia znacznie go
rozbudować. W kolejnych wiekach nadal ponoszono trud rozbudowy, opactwo pelplińskie jest więc
kroniką mód i stylów obowiązujących w architekturze pomorskiej.
2
X
3
1
2
X
X
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
X
X
1
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
27
1
45.
46.
47.
48.
49.
50.
Płock – krajobraz osiedleńczy
doliny Wisły
Pojezierza Iławskiego PK
Poznań: jeziorka meteorytowe
Morasko
Poznań: Ostrów Tumski
Promno PK
Przemęcki PK: Wyspa
Konwaliowa na jez. Przemęt
Płock to jedno z nadwiślańskich miast szczycących się niezwykłą panoramą, gdzie stroma
wyniosłość, stanowiąca fundament historycznych gmachów, gwałtownie opada ku rzece. Już w
1075 staraniem Bolesława II Szczodrego utworzono tu biskupstwo, ale rozwój miasto zawdzięcza
Władysławowi Hermanowi, który główny gród na Mazowszu podniósł w 1079 do rangi stolicy.
Ówczesna zabudowa składała się z rezydencji książęcej z kaplicą oraz budowli biskupich z katedrą
Najświętszej Maryi Panny, którą zaczęto wznosić pod koniec XI stulecia.
W rzeźbie terenu dominują rynny i misy jeziorne oraz rozległe pola sandrowe. Największą rynnę
wciętą w teren na głębokość kilkunastu metrów zajmuje jezioro Jeziorak.
Szata roślinna jest bogata i reprezentuje wysoki stopień naturalności. Głównym jej składnikiem są
zbiorowiska leśne, duży udział ma też roślinność wodna, bagienno-torfowiskowa, łąkowa,
synantropijna.
Wiele zabytków kultury materialnej.
W okolicy Moraska zidentyfikowano 8 zagłębień, które uznaje się za kratery powstałe w wyniku
upadku meteorytu (w ich pobliżu odnaleziono około 300 kg meteorytów).
Są to zagłębienia o średnicy od 90 m do 22 m. Część zagłębień wypełniona jest wodą, której
poziom ulega sezonowym zmianom, inne są suche lub wypełnione torfem.
Kratery meteorytowe Morasko są unikatowym obiektem w Polsce oraz jednym z około 150
podobnych na Ziemi.
W X w. na Ostrowie Tumskim powstał gród Mieszka I, a w czasie synodu gnieźnieńskiego w roku
1000 wydzielono diecezję poznańską dla misyjnego biskupa Ungera. Pierwszym ośrodkiem handlu
była prawobrzeżna Śródka. W 1253 na lewym brzegu Warty lokowano na prawie magdeburskim
miasto, któremu rozwój zapewniło nadanie przez Władysława Jagiełłę w 1394 prawa składu. Wśród
licznych zabytków należy wyróżnić średniowieczny układ urbanistyczny z ujmującym urodą
rynkiem, renesansowym ratuszem, kamienicami i pałacami z XV–XVIII w. Poznański ratusz, dziś
muzeum miasta, to dzieło Jana Baptysty Quadro z lat 1550-1560. Cennym zabytkiem barokowym
jest zespół jezuicki (kościół i kolegium) pochodzący z 2. połowy XVII w. W XIX w. powstało
wiele monumentalnych gmachów (m. in. Biblioteka Raczyńskich z 1829). Dziś część z nich służy
placówkom naukowym, bibliotecznym i muzealnym. Ostrów Tumski, najstarsza część miasta,
rozciąga się między Wartą a Cybiną. Tamtejsza katedra, w obecnej formie będąca gotycką bazyliką
z XIV i XV w., budowano ją w kilku fazach.
Krajobraz Pojezierza Wielkopolskiego, charakteryzujący się obszarem pagórów moreny czołowej
(o wysokości do 127 m n.p.m.), urozmaicony jeziorkami. Największym jest śródleśne jezioro
Dębiniec objęte ochroną rezerwatową, z roślinnością szuwarową, przyległymi podmokłymi łąkami i
pasem lasu.
62% obszaru Parku zajmują lasy o niepowtarzalnych wartościach przyrodniczych. Są to bory
sosnowe, lasy liściaste, starodrzewia dębowo-grabowe z bogatą florą.
Jeden z najciekawszych krajobrazów polodowcowych na Pojezierzu Wielkopolskim, odznaczający
się bogactwem form polodowcowej rzeźby terenu. Znajdują się tu 24 jeziora oraz rozległe i
malownicze kanały Obry.
40% terenu zajmują lasy, są to bory mieszany i świeży z domieszką sosny.
Bór mieszany na wyspie Przemęt objęto rezerwatem przyrody z uwagi na runo konwalii majowej.
2
3
1
X
X
2
3
1
2
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
28
1
51.
52.
53.
54.
55.
Pszczewski PK
Puszcza Zielonka PK: rynna
polodowcowa koło Murowanej
Gośliny
Rogalin – krajobraz
komponowany: pałac – Muzeum
Narodowe, park
Toruń – Stare Miasto sylweta od
strony Wisły
Tucholski PK
Występują tu trzy typy krajobrazu: morenowy, sandrowy, dolinowy. Osią Parku jest dolina Obry, a
dużym urozmaiceniem są liczne rynny polodowcowe z jeziorami (około 50 jezior).
64% obszaru zajmują lasy w mozaice z polami uprawnymi. Dominują bory sosnowe.
Liczne zabytki budownictwa sakralnego i wiejskiego.
Jest to najbardziej naturalny kompleks leśny w środkowej Wielkopolsce. Tworzą go bory mieszane
i sosnowe, świetliste dąbrowy. Lasy zajmują 80% powierzchni Parku.
Rzeźba terenu charakteryzuje się dużą różnorodnością, występuje tu rozległa wysoczyzna
sandrowa, w którą wcięte są rynny polodowcowe i doliny z licznymi jeziorami oraz pasmo rzędu
morenowych z kulminacją 143 m n.p.m.
Znajdują się tu również cenne wartości historyczno-kulturowe – ślady osadnictwa i historyczne
szlaki komunikacyjne.
Pałac Raczyńskich w Rogalinie stoi wśród rozległych łąk i romantycznych starorzeczy. Obecny
gmach zaczął wznosić Kazimierz Raczyński (w 1770) według planów I. Graffa. Prace kontynuował
syn Kazimierza, Edward, urządzając w okazałej, ale ciężkiej, barokowo-klasycystycznej budowli
interesujące wnętrza. Szczególne wrażenie robi regularny ogród francuski płynnie przechodzący w
krajobrazowy park angielski, który na swych krańcach roztapia się w nadwarciańskie łęgi. W parku
i na okolicznych łąkach znajduje się największe w Europie skupisko 960 starych dębów. W 1820 na
skraju parku zbudowano kaplicę-mauzoleum, wierną kopię rzymskiej świątyni w Nîmes.
Toruń jest jednym z najpiękniejszych, najbardziej średniowiecznych miast w Polsce; znajduje się na
Liście UNESCO. Zachował się układ urbanistyczny i XIV-wieczny ratusz, jeden ze znakomitszych
gmachów miejskich Europy. W sylwecie miasta wyróżnia się fara Starego Miasta, kościół świętych
Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, świątynia gotycka powstała między 1270 a 1330,
rozbudowywana w XV w. Konkuruje z nią gotycki kościół NMP wzniesiony w XIII w.,
rozbudowany na trójnawową halę w latach 1350-1370. Parafialnym kościołem Nowego Miasta,
fundowanym przez Krzyżaków, był kościół św. Jakuba, gotycka bazylika z lat 1309-1350. Cennymi
zabytkami są liczne kamienice z XIV-XVIII w., wąskie, wysokie, gotyckie (jak Dom Kopernika)
lub z manierystycznymi i barokowymi szczytami (kamienica Pod Gwiazdą). Przetrwały też ruiny
zamku, fragmenty obwarowań, gotyckie spichlerze.
Krajobraz ukształtowany poprzez lądolód, w którego rzeźbie dominuje rozległa równina sandrowa
obejmująca dorzecze Brdy i Strążki. Urozmaiceniem rzeźby terenu są liczne jeziora wytopiskowe,
oczka wodne, rzeczki i strumienia. W sieci hydrograficznej dominuje rzeka Brda, która ma tu
charakter rzeki górskiej, odznacza się dużym spadkiem, częstymi zwężeniami koryta, wysokimi
stromymi brzegami.
Lasy zajmują 71% powierzchni Parku. Dominuje bór świeży urozmaicony płatami starodrzewia
lasu liściastego. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna, występują liczne osobliwości
florystyczne, naturalne zbiorowiska roślinności torfowiskowej, bagiennej i wodnej.
Cennym elementem krajobrazowym są zabytki budownictwa wodnego (akwedukt w Fojutowie),
XIX w. system nawodnień łąk.
2
3
1
X
X
X
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
1
2
3
X
X
X
X
X
X
X
29
1
56.
57.
58.
59.
60.
61.
Turew – krajobraz
komponowany: zespół
pałacowo-parkowy
(PK im. D. Chłapowskiego
Ujście Warty PN
Wdecki PK
Wdzydzki PK: Kaszubski Park
Etnograficzny
Wielkopolski PN: krajobraz
polodowcowy
Zdbice k. Wałcza – fortyfikacje
Wału Pomorskiego
Turew znana jest z unikalnego, wielkoobszarowego gospodarstwa rolniczego, utworzonego w
latach 1820-1830 przez gen. Dezyderego Chłapowskiego. Pola obsadzono wiatrochłonnymi
ciągami drzew i krzewów. Turew – z neogotyckim pałacem – stanowi wzór doskonałego, sztucznie
ukształtowanego (lecz wyłącznie przy użyciu elementów przyrodniczych) krajobrazu.
Dwukondygnacyjny, barokowy pałac z połowy XVIII w. przebudowano w latach 1820-1830.
Pałacowi towarzyszą zabudowania gospodarcze z XVIII w.
Park położony jest w obrębie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Płaskie, rozległe obszary Parku
znajdują się w całości w obrębie terasy zalewowej Warty, która dzieli Park na dwie części: Polder
Północny oraz południowy obszar zalewowy. W części południowej poziom wód w ciągu roku
może wahać się do 4 m, stąd krajobraz wykazuje dużą sezonową zmienność.
W dnie doliny znajdują się liczne starorzecza oraz kanały, ograniczają je wały przeciwpowodziowe,
funkcjonują przepompownie wody. Szatę roślinną tworzą głównie łąki i pastwiska.
Park stanowi unikatowe miejsce ostoi ptaków wodnych i błotnych.
W rzeźbie terenu zaznaczają się: równiny sandrowe, pagóry morenowe, rynny glacjalne, doliny
rzek i potoków. Rzeźba jest mocno zróżnicowana. Osią hydrograficzną Parku jest dolina rzeki Wdy
wcięta w sandr na głębokość 20-25 m. Przyjmuje ona liczne dopływy: Prusinę, Ryszkę, Sobinę i
inne. Występują tu liczne naturalne jeziora i małe wytopiskowe oczka wodne.
W szacie roślinnej przeważają zbiorowiska borowe z dużym udziałem sosny (lasy zajmują ok. 70%
powierzchni), torfowiska i roślinność bagienna.
W Parku znajduje się pomnik przyrody: Aleja Zakonników – najpiękniejsza aleja jałowcowa w
Polsce.
Liczne są zabytki budownictwa drewnianego, młyny wodne, obiekty sakralne.
W urokliwym pejzażu Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, nad jeziorem Goluń usytuowane jest
najstarsze polskie muzeum na wolnym powietrzu – Kaszubski Park Etnograficzny założony w
1906 przez Teodorę i Izydora Gułgowskich, zasłużonych popularyzatorów kaszubskiej kultury
ludowej. Na powierzchni 22 ha zgromadzono ok. 25 obiektów, m.in.: 7 zagród, dworki i założenia
dworskie, szkołę, kościół, trak, kuźnię i 2 wiatraki. W skansenie znajduje się kilka chałup
gburskich w konstrukcji zrębowej lub zrębowo-szkieletowej.
Krajobraz o dużej różnorodności form rzeźby terenu. Występują tu prawie wszystkie elementy
krajobrazu polodowcowego: liczne wzniesienia moreny czołowej, poprzecinane rynnami
wypełnionymi jeziorami, kemy, ozy (w tym część najdłuższego w Polsce Ozu BukowskoOsińskiego – 37 km długości), głazy narzutowe.
Pokrycie terenu stanowią lasy ukształtowane w wyniku działalności człowieka. Są to zbiorowiska
borów sosnowych i sosnowo-dębowych, kwaśne dąbrowy i grądy, świetliste dąbrowy, łęgi, olsy,
zarośla łozowe.
Liczne są też obiekty kultury materialnej.
Relikty niemieckiej pozycji fortyfikacyjnej, broniącej dostępu do Pomorza Zachodniego.
Szturmowanie Wału Pomorskiego miało miejsce od końca stycznia 1945 przez sowiecki 1 Front
Białoruski z udziałem 1 Armii WP. Oddziały niemieckie stawiały w ufortyfikowanym, bagnistym i
gęsto zalesionym terenie zacięty opór. 9 II siłami 1 i 2 Dywizji Piechoty udało się przełamać
niemiecką linię obrony.
2
X
3
1
2
3
1
2
X
X
X
X
X
1
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
X
X
X
X
X
X
30
1
62.
63.
64.
65.
66.
67.
Zielona Góra – stare miasto
Czarna Hańcza – dolina
Dowspuda – krajobraz
osiedleńczy
Giżycko – krajobraz warowny –
twierdza Boyen
Kanał Elbląski: krajobraz
historycznej, sztucznej drogi
wodnej
Lidzbark Warmiński – krajobraz
osiedleńczy: zamek
Miasto zostało lokowane przypuszczalnie w 1222, chociaż osada targowa istniała tutaj już w XII w.
Zachował się dawny układ urbanistyczny – z rynkiem, na którym w XV w. wzniesiono ratusz
przebudowany w XVII i XVIII w. Wśród budowli sakralnych miasta wyróżnia się kościół
parafialny św. Jadwigi w formie ceglanej hali (XV w.). Interesujący jest również dawny kościół
ewangelicki zbudowany 1746-48. Zachowały się fragmentarycznie mury miejskie i wiele
zabytkowych kamienic (pochodzących z XVII, XVIII i XIX w.), m.in. Dom Winniczy (1818,
przebudowany na palmiarnię w XX w.).
Rzeka bierze swój początek wśród wzgórz morenowych na wysokości 245 m n.p.m. W górnym
odcinku (do Jeziora Wigry) płynie głęboką, wąską doliną o spadku 2,3‰ wśród wysokich wzgórz
morenowych, wznoszących się ponad dno koryta do 130 m. Od Jeziora Wigry spadek rzeki maleje
do 0,3%. Na odcinku do Wysokiego Mostu rzeka płynie szeroką zatorfioną doliną, tworząc liczne
zakola. Od Wysokiego Mostu do Rygola meandruje wśród Puszczy Augustowskiej. Koło Rygola
włączona jest w Kanał Augustowski.
Na całym obszarze dominują siedliska kontynentalnych borów sosnowych w odmianie
subborealnej. Wzdłuż Czarnej Hańczy w obrębie jej teras występują siedliska łęgowe. W samym
korycie jest bogata roślinność wodna.
W latach 1820-23 zbudowano tu dla L. Paca pałac (niezachowany) w stylu neogotyku angielskiego.
Pałac, wzorowany być może na Eaton Hall k. Chester, był wzniesiony na planie litery T,
dwupiętrowy, z wyższym, flankowanym czterema wieżyczkami ryzalitem pośrodku, mieszczącym
kaplicę, i czterema ryzalitami na planie ośmiobocznym na narożach. Całość wieńczył krenelaż. Już
w połowie XIX w. pałac był malowniczą ruiną, stanowiącą częsty temat obrazów.
Giżycko, położone między jeziorami Niegocin i Kisajno, to dawny pruski gród. W XV w. ze wsi
Lec powstała osada targowa, która w 1573 uzyskała prawa miejskie. Zachował się zamek, most
zwodzony i kościół ewangelicki projektowany. Interesująca krajobrazowo jest twierdza Boyen.
Wzniesiona w latach 1844-1856, stanowi doskonale zachowany przykład pruskiej szkoły
fortyfikacyjnej. Ongiś była głównym ogniwem systemu umocnień granicy wschodniej.
Kanał Elbląski – znakomity, do dziś funkcjonujący zabytek sztuki inżynierskiej – jest dziełem
Holendra J. Steeneke z lat 1844-1881. Wizjonerski projekt czekał na realizację prawie 20 lat.
System kanałów i śluz łączących jeziora tworzy drogę wodną o łącznej długości około 210 km.
Najatrakcyjniejszymi – gdzie indziej nie spotykanymi – elementami szlaku są pochylnie,
pozwalające na przeciąganie statków po torach lądem tam, gdzie nie dało się (przeważnie z racji
różnicy poziomów) połączyć jezior. Pięć pochylni, niwelujących różnicę poziomów wody
wynoszącą aż 99 m, znajduje się na odcinku od Buczyńca do Całunów.
Zamek lidzbarski zalicza się do najpiękniejszych średniowiecznych rezydencji w Polsce. Leży
między korytami Łyny i Symsarny, na platformie, której wierzchołek zajmuje zamek, a resztę
oddzielone fosą przedzamcze. Budowę podjęto za czasów biskupa warmińskiego Jana z Miśni
(1350-1355). Efektownym śladem po architektonicznej działalności biskupa Ignacego Krasickiego
jest rozbudowana około 1770 na jego polecenie oranżeria (z lat 1711-1724).
2
3
X
1
2
3
1
2
X
X
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
2
X
X
X
3
X
31
1
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75.
Mazury:

Dobskie

Łuknajno

Nidzkie
Stańczyki – wiadukty w Puszczy
Rominckiej
Jeziora Dobskie, Łuknajno i Nidzkie leżą w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich. Ze względu na ich
walory przyrodnicze i krajobrazowe objęte zostały ochroną rezerwatową.
Jezioro Dobskie – rezerwat krajobrazowy, w skład którego wchodzi jezioro oraz jego brzegi
pokryte głazami narzutowymi. Głazy leżą również na dnie jeziora.
Jezioro Łuknajno to największe w Polsce miejsce lęgowe łabędzia niemego.
Jezioro Nidzkie – chronione jest dla jego niepowtarzalnego krajobrazu (wygiętej półksiężycowo
rynny polodowcowej) wraz z otaczającymi go lasami Puszczy Piskiej.
Potężnych rozmiarów wiadukty zbudowane w 1926; największe tego typu obiekty w Polsce. Ich
wysokość wynosi 32 metry. Nigdy nie były używane, stanowią malowniczy relikt infrastruktury
komunikacyjnej.
Głazowisko Bachanowo to obszar młodoglacjalnego krajobrazu o powierzchni 1 ha, pokryty dużą
ilością głazów narzutowych.
Suwalski PK: Głazowisko
Bachanowo nad jeziorem
Hańcza
Święta Lipka – zespół klasztorny Tradycje kultu maryjnego w tym miejscu sięgają XII w., kiedy to Matka Boska miała się objawiać
jezuitów z kościołem
biedakom na starej lipie. Do dziś w kościele, naprzeciw ambony, można zobaczyć pień drzewa ze
srebrną figurką Bogarodzicy. Barokowy zespół klasztorny Jezuitów z kościołem Nawiedzenia
Najświętszej Maryi Panny zbudował w latach 1688-1693 wileński budowniczy Jerzy Ertli.
Świątynia, z łaskami słynącym obrazem Matki Bożej Świętolipskiej, koronowanym w 1968, jest
uważana za jedną z najpiękniejszych w Europie.
Wigierski PN: klasztor
Na półwyspie jeziora Wigry wznosi się barokowy zespół klasztorny Kamedułów, wzniesiony w
Kamedułów relikty Puszczy
latach 1697-1745. Zbudowany na kilku tarasach, obejmuje erem, refektarz, tzw. kaplicą kanclerską,
Augustowskiej
budynek z wieżą zegarową i górujący nad założeniem barok. kościół Niepokalanego Poczęcia
NMP. W świątyni znajduje się wyposażenie barok. i rokok. Założenie zostało niemal w całości
zrekonstruowane po zniszczeniach wojennych.
Źródła rzeki Łyny
Źródliska rzeki Łyny z widocznym procesem silnej erozji wstecznej oraz z charakterystyczną
roślinnością źródliskową w łożysku potoku.
Bieniszew k. Konina – klasztor
Na szczycie Sowiej Góry (117 m n.p.m.) w 1663 roku powstała pustelnia zakonu kamedułów. Po
kasacie klasztoru w 1819 budynki opustoszały. Kameduli wrócili tu w 1937. Kościół zbudowano w
latach 1747-81 w stylu późnobarokowym. Wejście na teren klasztoru prowadzi przez bramę z
pierwszej połowy XVIII w później przebudowaną
Bolimowski PK: Park Arkadia i Nieborów, podobnie jak Łańcut czy Wilanów, ocalał szczęśliwie z pożogi okupacji hitlerowskiej i
zespół pałacowy
dewastacji czasów reformy rolnej. Barokowy zespół pałacowy wzniesiono w latach 1690-1699 jako
rezydencję prymasa Michała Radziejowskiego. Tylman z Gameren wykorzystał zręby XVIwiecznego kasztelu i wystawił dwuwieżowy pałac, otoczony później rozległym, 40-hektarowym
ogrodem, częściowo francuskim o regularnym układzie, częściowo krajobrazowym (oddzielonych
po 1736 kanałem), ukształtowanym w duchu angielskim. Pod koniec XVIII w. S. B. Zug
zaprojektował towarzyszące pałacowi zabudowania (m.in. oranżerie).
Z nieborowskiego parku można dostrzec zieleń jednego z niezwykłych polskich ogrodów – Arkadii.
To park ukształtowany w stylu angielsko-chińskim, założony przez księżnę Helenę Radziwiłłową w
latach 1778-1821. Nadrzeczne pastwiska i lasy zostały zakomponowane w parkowe wnętrza z
rozległymi łąkami, stawem i pagórkiem, łącząc tradycje antyku (np. Pola Elizejskie, Świątynia
Diany 1783, hipodrom, akwedukt 1784) i romantyzmu (np. wzgórze z Domkiem Gotyckim i
Galerią, przed 1800; zespół Domu Arcykapłana 1783).
2
3
1
2
X
3
1
X
X
X
X
X
X
X
2
3
1
X
X
X
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
32
1
76.
77.
78.
79.
80.
81.
82.
Czerwińsk – krajobraz
osiedleńczy doliny Wisły
Dolina Środkowej Warty
odc. śremski
Drohiczyn – zespół klasztorny
z katedrą Św. Trójcy
Gołuchów – krajobraz
komponowany
Kalisz – stare miasto
Kampinoski PN
Kozienicki PK
Nieopodal Czerwińska do Wisły wpada Bzura. Miejsce to po raz pierwszy było wzmiankowane w
1065, a tutejsze opactwo Kanoników Regularnych (erygowane w 1117 przez Piotra Dunina)
stanowi jeden z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Uwagę zwraca kościół
Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny – dwuwieżowa bazylika romańska z połowy XII w., której
fundatorem był biskup płocki Aleksander z Malonne.
Szerokie dno doliny ograniczone jest krawędziami erozyjnymi, wciętymi w wysoczyznę morenową.
Koryto rzeki silnie meandruje, towarzyszą mu terasy, w obrębie których występują liczne
starorzecza, a fragmentami wydmy. Szatę roślinną tworzą łąki i pastwiska.
Drohiczyn powstał w XI w. jako osada handlowa i komora celna, na szlaku biegnącym z Rusi do
Polski. Od 1569 należał do Korony Polskiej. Miasto, położone na obydwu brzegach Bugu, dzieliło
się na część Lacką i Ruską. Zachowały się liczne zabytki architektury barokowej. Najstarszym
obiektem sakralnym jest kościół Franciszkanów, fundowany 1400. Istniejąca budowla pochodzi z
lat 1682-1715. Trójnawową bazyliką jest także kościół pojezuicki, ob. katedra, zbudowany w l.
1696-1709, Najbardziej interesującą budowlę stanowi kościół Benedyktynek (1733-38).
Gołuchów znany jest z rezydencji, której zaczątkiem był otoczony fosą dwór obronny (z czterema
basztami w narożach) wzniesiony przez Rafała Leszczyńskiego około 1560 i rozbudowany na
początku XVII w. Dzisiejszy kształt, w stylu neorenesansu francuskiego, nadała rezydencji
przebudowa z lat 1872-1885, dokonana na polecenie Izabeli z Czartoryskich Działyńskiej według
koncepcji E. Viollet-le-Duca. Zamek otacza 162-hektarowy park krajobrazowy, urządzony w latach
1876-1899 w stylu angielskim.
Miejscowość prawdopodobnie wzmiankowana przez Ptolemeusza w II w. n.e. (Calissia), w okresie
rozbicia dzielnicowego było stolicą księstwa. W XII i na początku XIII w. ośrodkiem osady był
gród na Zawodziu z romańską kolegiatą (zachowane fundamenty, wśród których znaleziono
unikatową romańską płytę nagrobną), zniszczony 1233. Najstarszym zachowanym kościołem w K.
jest świątynia Franciszkanów. W XIII w. rozpoczęto też budowę gotyckiego kościoła św. Mikołaja.
Główną świątynią miasta stał się kościół Wniebowzięcia Matki Boskiej i św. Józefa (ob. katedra).
Kościół Jezuitów w K. (G. B. Bernardoni, 1587-95) był jedną z pierwszych świątyń tego
zgromadzenia w Rzeczypospolitej. W 1881 urządzono park miejski, wykorzystując tereny dawnego
ogrodu jezuickiego, położonego malowniczo w odnogach Prosny.
Obszar położony w pradolinie Wisły obejmujący jeden z najcenniejszych kompleksów leśnych w
Polsce – Puszczę Kampinoską.
W rzeźbie terenu odznaczają się taras zalewowy oraz pas piaszczystych wałów wydmowych.
Wykształcone tu są unikatowe w skali europejskiej kompleksy wydm śródlądowych o wysokości do
30 m i różnorodnym kształcie: łukowe, paraboliczne, wałowe.
W szacie roślinnej dominują bory sosnowe z domieszką dębów, brzozy i osiki, występują również
świetliste dąbrowy, torfowiska w misach deflacyjnych, roślinność bagienna – lasy olszowe i
olszowo-jesionowe.
W Parku znajduje się wiele cennych obiektów kulturowych.
W krajobrazie występują piaszczyste równiny urozmaicone dolinami rzek, wzniesieniami
wydmowymi i zabagnionymi obniżeniami. Parkiem objęto fragment jednego z większych
kompleksów leśnych w środkowej Polsce – Puszczę Radomsko-Kozienicką.
Zbiorowiska leśne posiadają wiele cech naturalnych, są to bory sosnowe, łęgi, olsy, jedliny, lasy
mieszane ze starodrzewiami dębów i buków. W dolinach rzek występują łąki.
2
3
1
2
X
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
33
1
83.
84.
85.
86.
87.
88.
89.
Kozłówka – zespół pałacowoparkowy
Rozległy, późnobarokowy zespół dworsko-parkowy J. Fontana zbudował w latach 1735-1742 dla
rodziny Bielińskich. W latach 1879-1907 pałac przebudowano w stylu neobarokowym i
uzupełniono kaplicą (wzorowaną na wersalskiej) i teatrem. Całość otacza przekomponowany w
XIX w. park.
Legnickie Pole – zespół
Na Legnickim Polu jeszcze w XIV w. powstał murowany kościół Świętej Trójcy i NMP; później
klasztorny Benedyktynów
osiedli tu benedyktyni. Wieś pozostawała w rękach zakonników do 1535. Powrót benedyktynów
nastąpił w 1703, za rządów opata O. Zinkego, inicjatora budowy klasztoru i kościoła, które stanowią
jeden z najwspanialszych zespołów barokowej architektury na Śląsku. W latach 1727-1731 wznieśli
europejskiej miary kościół św. Jadwigi, jedną z pereł późnego baroku. Zaprojektował go znakomity
architekt praski K. I. Dientzenhofer, nadając budowli rzut złożony z przenikających się elips.
Łęknica/Mużaków – krajobraz
Transgraniczny park w stylu krajobrazowym założony w początku XIX w. przez księcia H. von
komponowany
Puckler-Muskau. Przykład komponowania krajobrazu na wielką skalę. Arboretum założone w
połowie XIX w. Elementy małej architektury. Obiekt wpisany w 2004 na Listę UNESCO.
Łódź: osiedle Księży Młyn
Łódź, wzmiankowana w XIV w., przez lata była małą rolniczą osadą biskupią. Po kasacie dóbr
kościelnych władze zaborcze przeznaczyły ją na ośrodek osadniczy dla tkaczy, napływających ze
Śląska, Wielkopolski i Niemiec. W 1823 rozpoczęto zabudowę tzw. Nowego Miasta i do 1828
wzdłuż bitego traktu Piotrków-Łęczyca powstała duża osada specjalizująca się w tkaninach
bawełnianych i lnianych. By sprostać rosnącym zamówieniom, powstawały ogromne fabryczne
jurydyki, m.in. zakłady K. Scheiblera, L. Grohmana i I. K. Poznańskiego. Pola i dawne nieużytki
zabudowywano fabrykami (m.in. w 1891 powstała tu pierwsza na ziemiach polskich wytwórnia
rowerów: "Wicher), reprezentacyjnymi gmachami, zakładami przemysłowymi, domami
robotniczymi (bardzo ciekawe, nowocześnie zaprojektowane przez H. Majewskiego osiedle Księży
Młyn, ul. Przędzalnicza) i prowizorkami dla biedoty. Okazałe rezydencje fabrykantów, jeszcze do
niedawna lekceważone jako pozbawione gustu wykwity eklektyzmu (choć przy ich budowie
zatrudniano najlepszych architektów), dziś są pieczołowicie odnawianą chlubą miasta.
Mazowiecki PK: zespół
Imponujący barokowy pałac w Otwocku Wielkim zaprojektował dla Kazimierza Bielińskiego
ogrodowo-pałacowy w Otwocku Tylman z Gameren. Na wyspie Rokola utworzonej przez zalewy wiślane wzniósł on w latach 1682Wielkim
1689 obszerny, piętrowy budynek z dwoma ryzalitami: frontowym z trójkątnym przyczółkiem ze
sceną bachanaliów i wielobocznym, ogrodowym. Park z częścią geometryczną z XVII w.
powiększono i przekomponowano w wiekach XVIII i XIX.
Milicz – stawy i zespół pałacowy W drodze z Wrocławia do Wielkopolski trasa podróży przekracza rzekę Barycz. Teraz czynimy to
niepostrzeżenie, ale niegdyś rzeka stanowiła poważną przeszkodę. W Miliczu zachowały się ruiny
zamku książąt oleśnickich z XIV w.: Konrada I i jego syna Konrada II, którzy w 1358 kupili i
rozbudowali stojący tu biskupi kasztel. Cennym zabytkiem jest zespół pałacowo-parkowy
Maltanzów z lat 1797-1798, zaprojektowany przez Karla Gottfrieda Geisslera. Wokół budowli
powstał park w stylu angielskim, pierwszy na Śląsku. Jego powierzchnia sięgała 50 hektarów, a
młynówka zasilała pałacowe stawy.
Modlin – twierdza nad Wisłą
Pomysłodawcą budowy twierdzy był Napoleon I. Zbudowano ją w latach 1807-1812 w miejscu
szwedzkiego obozu warownego z 1656. Kolejne przebudowy dla wojsk ros. miały miejsce 1870-75
(pierścień wewn., 8 fortów) oraz 1910-15 (pierścień zewn., 10 fortów). Najstarszą jej częścią jest
wewnętrzny obwód cytadeli oraz przedmoście kazuńskie; budynek koszar ma przeszło 2000 m i jest
najdłuższy w Europie. Obecnie Modlin to zespół zabytkowych dzieł architektury obronnej oraz
towarzyszących obiektów koszarowych klasycystycznych i neostylowych (XIX w.–1. ćw. XX w.).
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
1
X
X
X
3
3
X
X
X
X
X
X
X
X
34
1
90.
91.
92.
93.
94.
95.
96.
97.
Nadbużański PK
Nowogród – puszczański
krajobraz osiedleńczy
Obszar równin polodowcowych urozmaicony wzniesieniami morenowymi, wydmami i kemami,
rozcięty szeroką doliną Bugu z systemem teras, starorzeczami, urwistymi skarpami.
W szacie roślinnej dominują bory sosnowe, a na nadbużańskich terasach występują łąki, lasy
łęgowe, roślinność bagienna.
W Parku jest też bogactwo i różnorodność obiektów etnograficznych kurpiowskich z Mazowsza i
Podlasia.
Największą atrakcją miasteczka na Narwią jest Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika, jedno z
najstarszych w Polsce muzeów plenerowych. W parku etnograficznym prezentowane są typowe
obiekty puszczańskiego budownictwa mieszkalnego i gospodarczego z terenu kurpiowskiej
Puszczy Zielonej z okresu od k. XVIII do pocz. XX w. Można tu oglądać m.in. zrębowe chałupy,
ekspozycję uli i młyn wodny konstrukcji słupowej ze wsi Dobrylas.
2
X
3
1
2
3
1
X
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
Opinogóra – krajobraz
historyczny częściowo
komponowany
W średniowieczu stał tu dwór myśliwski książąt mazowieckich. Rezydencja Krasińskich, zwana
Zameczkiem, pochodzi z lat 1828-1843 i jest dziełem H. Marconiego. Została przebudowana w
1894 przez J. Hussa, a odrestaurowana w latach 1958-1961 i 1973-1974. Jest budowlą neogotycką,
z tarasem przed południową fasadą i portykiem oraz ze schodkowym szczytem i wieżą na planie
ośmioboku przy południowo-zachodnim narożniku. Wokół rozciąga się malowniczy park.
X
X
X
X
Podlaski Przełom Bugu PK
Meandrujący Bug przełamuje się przez pasma wysokich morenowych wzgórz, deniwelacje
dochodzą do 85 m. Dolina ma charakter naturalny z licznymi zakolami i starorzeczami. Zachowane
są unikatowe zespoły roślinne łąk zalewowych i lasów łęgowych oraz zbiorowiska kserotermiczne.
Duże nagromadzenie obiektów kulturowych, w tym unikatowe w skali kraju duże zespoły
drewnianego budownictwa wiejskiego.
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Przemkowski PK: Stawy
Przemkowskie
Rydzyna – zespół parkowy
i urbanistyczny
Sulejowski PK: opactwo
cystersów
Tum k. Łęczycy – krajobraz
historyczny
W rejonie Przemkowa, Karpii i Ostaszowa znajduje się drugi co do wielkości w Polsce kompleks
stawów rybnych.
Rozległe założenie krajobrazowo-parkowe otacza monumentalną rezydencję w Rydzynie. Miasto,
które prawa miejskie uzyskało w 1422. Zachował się barokowy układ przestrzenny miasta
(składający się z kwadratowego rynku z zabytkowymi kamienicami i ratusza), silnie powiązany z
zamkiem usytuowanym na sztucznej wyspie otoczonej fosą. Pierwszy obronny zamek rydzyński
wybudowano w XV w. Z czasem na jego miejscu wzniesiono barokowy pałac, nazywany zamkiem.
Budowla powstała w latach 1685-1695 dla wojewody Rafała Leszczyńskiego według projektu J. S.
Bellottiego. Wraz z parkiem i przyległymi terenami stanowiła najokazalszą rezydencję magnacką w
Wielkopolsce.
W latach 1176-1177 Kazimierz Sprawiedliwy ufundował tu cysterskie opactwo. Późnoromański
kościół wzniesiony przed 1232 ucierpiał podczas pożarów w latach 1790 i 1847. Najcenniejszym
dziełem architektonicznym jest kapitularz, ze sklepieniem wspartym na pojedynczym filarze.
Znaczenie klasztoru podkreślają zachowane umocnienia z basztami z XV-XVIII w. i Bramą
Krakowską, które tworzą malownicze skupisko przeglądające się w nurtach Pilicy.
Na podłęczyckich mokradłach, w Tumie wznosi się wyjątkowo okazała romańska kolegiata
Najświętszej Maryi Panny i św. Aleksego, zbudowana w latach 1141-1161 dla kolegium
kanonickiego. Powstała, zapewne z fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika, w pewnym
oddaleniu od książęcego i królewskiego miasta. Murowana z granitu i ciosów piaskowca, otrzymała
skomplikowany układ przestrzenny trójnawowej bazyliki.
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
35
1
Miasto Stara Warszawa lokowano ok. 1300. W XIV i XV w. otrzymało obwarowania, które po
wojnach w XVII i XVIII w. straciły znaczenie i wchłonęła je zabudowa. Zespół staromiejskich
domów ceglanych typu hanzeatyckiego z XV-XVI w., z elementami późnogotyckimi i
późnorenesansowymi, doskonale reprezentują kamienice usytuowane na Rynku: Falkiewiczowska,
Pod Murzynkiem czy Fukierowska. Atmosfera dawnej Warszawy, eleganckiej i nieco wyciszonej,
przetrwała na Nowym Mieście. Z kolei na pełnej pałaców ulicy Miodowej i Krakowskim
Przedmieściu widać najlepiej, czym było miasto w czasach swej świetności. Do najważniejszych
zabytków należy bazylika archikatedralna z XIV w., z grobowcami m. in. króla Stanisława Augusta
i nagrobki książąt mazowieckich. Po ich wygaśnięciu w 1526 Warszawę i Mazowsze przejęli
polscy królowie. Skromny gród stopniowo przebudowano w imponujący gmach zamkowy.
Szczególne zasługi dla warszawskiego zamku położyli Wazowie, a decyzja Zygmunta III o
przeniesieniu dworu królewskiego z Wawelu zaważyła o dalszym rozwoju. Zamek dwukrotnie
zniszczyły wojska szwedzkie, a odnowa i doskonalenie bryły zajęło cały w. XVIII. Szczególne
zasługi położył przy tym Stanisław August Poniatowski – mierny władca, lecz wyrafinowany
mecenas. Z jego osobą związane są także Łazienki - ujmujący zespół pałacowo-ogrodowy na
terenie Ujazdowa, które król Staś od 1772 przekształcał w letnią rezydencję monarchy. Zmieniono
wygląd zewnętrzny obiektu, zwanego odtąd pałacem Na Wodzie, nadając mu cechy klasycystyczne.
Przy upiększaniu zespołu pracowali m. in. D. Merlini, J. Ch. Kamsetzer, J. B. Plersch. Ogród
łazienkowski ukształtował w duchu angielskich parków krajobrazowych J. Ch. Szuch. Mieści cały
szereg budynków, takich jak Stara Pomarańczarnia (obecnie muzeum rzeźby) oraz malowniczy
Teatr na Wyspie. W XIX w. Łazienki nadal były obiektem reprezentacyjnym i w stanie niemal nie
zmienionym dotrwały do 1939. W 1944 Niemcy wypalili wnętrze rezydencji, ale dzięki
szczęśliwemu przypadkowi nie wysadzili jej w powietrze.
Przez wieki Wrocław, stolica Dolnego Śląska, należał do najznaczniejszych miast Środkowej
99. Wrocław:
Europy. Dumą mieszczan był i jest ratusz. Wzniesiono go w 2. połowie XIII w., całkowicie

Ostrów Tumski
przebudowano w latach 1471-1504. Wśród wrocławskich zabytków dominują gotyckie i barokowe

Rynek i Plac Solny
kościoły oraz interesująca zabudowa z XIX i początku XX w. Na Piasku przetrwał klasztor

tereny wystawy i ogród
Augustianów z gotyckim halowym kościołem z ok. 1334-1375. Wśród kamienic i pałaców
japoński
miejskich z XIV-XIX w. wznoszą się liczne kościoły, m. in. gotycki św. Marii Magdaleny z XV w.,
z wmurowanym romańskim portalem dawnego opactwa ołbińskiego. W panoramie miasta wyróżnia
się kompleks Ostrowa Tumskiego z gotycką katedrą z 1149 o elementach romańskich. Część
prezbiterialna katedry pochodzi z lat 1244-1272, a korpus bazylikowy z 1302-1376. Wśród
wrocławskich budowli z przełomu XIX i XX w. wyróżnia się Hala Ludowa, zwana dawniej Halą
Stulecia. Zbudowano ją w latach 1912-1913, by upamiętnić rocznicę pokonania armii Napoleona I
w bitwie pod Lipskiem (1813). Śmiała, żelbetowa budowla, z największą wówczas kopułą na
świecie, przeznaczona była na wielkie imprezy, koncerty oraz wystawy. Wokół Hali rozciągają się
tereny Parku Szczytnickiego i charakterystyczny Ogród Japoński.
100. Żelazowa Wola – muzeum i park Żelazowa Wola, wieś nad Utratą, wśród równin Niziny Mazowieckiej, kojarzona jest z postacią
Fryderyka Chopina, który tu, w pałacowej oficynie, przyszedł na świat. Na przełomie XVIII i XIX
w. osada była własnością rodu Skarbków. Ich rezydencja zniszczała w trakcie I wojny światowej,
ale oficynę, wystawioną w 1810, odnowiono w latach 1930-1931. Lech Niemojewski nadał jej
formę klasycystycznego, wiejskiego dworku. Otacza ją nastrojowy, modernistyczny park,
zakomponowany w latach 1933-1935 przez F. Krzywdę-Polkowskiego.
98.
2
3
1
2
3
1
X
X
2
3
1
2
3
Warszawa:

Łazienki z parkiem

Plac Konstytucji

Stare Miasto z placem
Zamkowym
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
36
1
101. Białowieski PN
102. Białowieski PN
Stara Białowieża
103. Biebrzański PN
● Czerwone Bagno
104. Biebrzański PN – Goniądz
n. Biebrzą – rynek
105. Biebrzański PN – Twierdza
Osowiec
106. Grabarka – Góra Pokutników
107. Kanał Augustowski
Obszar Parku należy w obrębie staroglacjalnej wysoczyzny morenowej, rzeźba jest mało
urozmaicona.
W Parku znajduje się najbardziej naturalny kompleks leśny na Niżu Europejskim, w składzie
którego znajdują się lasy liściaste, dębowo-grabowo-lipowe z domieszką klonu, wiązu, jesionu,
świerka oraz lasy mieszane. Występuje tu 21 gatunków drzew, a szereg z nich osiąga znaczne
rozmiary. Są to przede wszystkim dęby osiągające 41 m wysokości i 200 cm średnicy pnia, mające
około 500 lat.
W granicach Parku znajduje się liczna grupa kurhanów i stanowisk archeologicznych zawierających
wczesnośredniowieczne cmentarzyska oraz założony w XIX wieku park pałacowy z licznymi
zabytkowymi obiektami.
Wspaniała Puszcza Białowieska była niegdyś ulubionym miejscem polowań książąt i królów
Polski. W okresie zaborów w puszczy zaczął polować car Aleksander II i z jego inicjatywy w 1845
w Białowieży powstał zachowany do dzisiaj malowniczy dworek myśliwski. Położony w Parku
Pałacowym, budynek jest najstarszym zabytkiem w Białowieży.
Park obejmuje jeden z największych w Europie terenów naturalnych bagien i torfowisk, powstałych
w unikatowej pod względem hydrograficznym pradolinie rzeki Biebrzy. Biebrza ma typowy
charakter rzeki nizinnej, o średnim spadku 0,36%, z licznymi starorzeczami, zakolami.
Dno zajmują torfowiska, łąki i pastwiska, naturalne lasy brzozowe i bory bagienne z wieloma
gatunkami roślin będącymi reliktami glacjalnymi, gatunki borealne.
Unikatowym obszarem w Parku jest „Czerwone Bagno”, w obrębie którego chronione są naturalne
zespoły roślinności leśnej, bagiennej i torfowiskowej, znajduje się tu ostoja łosia oraz stanowiska
lęgowe wielu gatunków ptaków drapieżnych i wodno-błotnych.
Małe miasteczko nad Biebrzą, położone na wysokiej skarpie, z której rozciąga się panorama
biebrzańskich rozlewisk. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1358 r. to przypuszcza się, że już nawet w
XII w. mógł on istnieć jako gród książąt mazowieckich. W Goniądzu znajduje się duży rynek z
odchodzącymi od niego sześcioma ulicami, kaplica cmentarna z 1907, kapliczka św. Floriana z
1864, fragmenty drewnianego młyna z końca XIX w. czy pozostałości cmentarza żydowskiego.
Charakterystycznym elementem jest neobarokowy kościół (1922-1924).
System fortyfikacyjny, którego budowę rozpoczęto w 1874 i ukończono w przededniu wybuchu I
wojny światowej. Twierdzę wzniesiono w strategicznym dla obrony - najwęższym - odcinku doliny
Biebrzy. Składa się m.in. z 4 niezależnych budowli - fortów. W dwóch z nich stacjonuje jednostka
wojskowa, a pozostałe: fort II i IV znajdują się na terenie otuliny i parku.
Niedaleko Siemiatycz leży Grabarka, największe centrum pątnicze wyznawców prawosławia,
sławne z cudownego uratowania ludności, która w 1710 schroniła się przed epidemią cholery na
pobliskim wzgórzu i piła wodę z wypływającego ze stoku źródła. Charakterystycznym elementem
jest „las krzyży” przynoszonych przez pielgrzymujących pokutników.
Biebrzę i Narew łączy z Niemnem najdłuższy z polskich zabytków, Kanał Augustowski. Żeglowny
dla jednostek do 100 ton wyporności, łączy dorzecza Wisły i Niemna przez Pojezierze Suwalskie.
Liczy 102 km oraz (ze względu na dużą różnicę poziomów Czarnej Hańczy i Biebrzy) 18 śluz.
Dziewięć śluz przetrwało w niezmienionym kształcie do dziś. Najbardziej znana jest śluza Paniewo,
wzniesiona w latach 1826-1828, by wyrównać 6-metrową różnicę poziomów wód pomiędzy
jeziorami. Kanał, zbudowany w latach 1824-1839 według projektu i pod nadzorem gen. Ignacego
Prądzyńskiego, dziś jest wykorzystywany do spławu drewna i turystyki.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
37
1
108. Kruszyniany – meczet i cmentarz Znajduje się tu świątynia polskich Tatarów, którzy osiedlili się w 1679 na mocy przywileju króla
mahometański
Jana III Sobieskiego. Miejscowy meczet powstał w XVIII w. Zrębową, oszalowaną i pomalowaną
na zielono budowlę nakrywa gontowy dach. W pobliżu meczetu, na szczycie malowniczego
wzgórza rozciąga się stary mizar (cmentarz muzułmański), w części ze starymi nagrobkami
kamiennymi z wyrytymi arabskimi inskrypcjami i półksiężycami.
W krajobrazie dominuje szeroka stosunkowo głęboko wcięta w obszar wysoczyzny dolina Narwi z
109. Narwiański PN – dolina Narwi
niezwykle silnie rozwiniętym systemem starorzeczy i mocno meandrującym, tworzącym przełomy
korytem rzecznym. 90% terenu zajęta jest przez niedostępne bagna i torfowiska.
W rozszerzeniach doliny koryto rozdziela się w sieć koryt zajmując całą szerokość doliny.
W szacie roślinnej dominują szuwary turzycowe, trzcinowe, roślinność wodna. Ponadto występują
tu zbiorowiska łąkowe, zaroślowe i leśne.
W Parku występuje szereg zabytkowych obiektów budownictwa wiejskiego.
W krajobrazie charakterystycznymi elementami rzeźby są: wał wzniesień moreny czołowej o
110. Puszczy Knyszyńskiej PK –
rozlewiska Supraśli i Sokołdy
deniwelacjach dochodzących do 80 m. Pomiędzy wzniesieniami rozciągają się równiny sandrowe,
zabagnione niecki i doliny cieków. W hydrografii dominuje rzeka Supraśl z dopływami.
Lasy zajmują 80% powierzchni – jest to jeden z najlepiej zachowanych kompleksów leśnych z
naturalnymi zespołami drzewostanów sosnowych i sosnowo-świerkowych. Wśród roślinności
nieleśnej cenne są śródleśne zbiorowiska turzycowe.
Liczne są też obiekty zabytkowe: drewniane bogato zdobione chaty, cerkwie, cmentarze,
zabudowania klasztorne, pałace. Ścierają się tu wpływy kultury polskiej, białoruskiej i tatarskiej.
Radzyń Podlaski do 1534 Radzyń był własnością królewską, a Zygmunt I Stary sprezentował go
111. Radzyń Podlaski – krajobraz
osiedleńczy
staroście Mikołajowi Mniszchowi (jego wnuczka, Maryna, stała się bohaterką skandalicznych
Dymitriad i carycą Rosji). Duże wrażenie robi tutejsze założenie pałacowo-parkowe,
zaprojektowane przez Jakuba Fontanę w latach 1750-1795 dla generała artylerii litewskiej
Eustachego Potockiego. Składa się z pałacu na planie podkowy z przylegającymi prostopadle
skrzydłami ujmującymi obszerny dziedziniec.
112. Supraśl – krajobraz osiedleńczy Miejscowy klasztor Bazylianów ufundował w 1500 marszałek litewski A. Chodkiewicz i
metropolita kijowski J. Sołtan. Zachowały się barokowa brama-dzwonnica (1696, odbudowany
1755-63) oraz zrekonstruowana (1999) cerkiew Zwiastowania Matki Boskiej, reprezentująca gotyk
wileński. Budowlę z 1503 wysadziły w powietrze w 1944 wojska niemieckie. Zachowały się też:
drewniany dworek Zacherta (XVIII w.) i secesyjny pałac Buchholtzów (1892-1903).
Pagóry Chełmskie to masywne, ostańcowe, zbudowane z kredy wzniesienia o wysokości względnej
113. Pagóry Chełmskie
do 60 m. Dominują one nad płaską, wypełnioną torfem Kotliną Dubieński.
Park położony jest w obszarze Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, na równinie powstałej na
114. Poleski PN
skutek akumulacji organicznej olbrzymiego jeziora powstałego po ustąpieniu lądolodu. W
krajobrazie dominują tereny wodno-torfowiskowe. Jest tu duża ilość jezior, stawów, sadzawek,
cieków naturalnych i sztucznych, stałych i okresowych. Teren jest podmokły i bagnisty.
Najcenniejszym elementem szaty roślinnej są rozległe torfowiska porośnięte karłowatą sosną,
brzozą i wierzbą. Występuje tu wiele rzadkich gatunków roślin.
Park jest przykładem unikatowego w skali europejskiej obszaru wodno-błotnego.
2
3
1
2
X
X
X
X
X
3
1
2
3
X
X
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
38
1
115. Sobiborski PK
116. Włodawa – zespół osiedleńczy
117. Bardo Śląskie – sylweta miasta
118. Bolków – zamek Piastów
świdnicko-jaworskich
119. Doliny Bobru PK: zespół
pałacowy w Płakowicach
120. Duszniki Zdrój – uzdrowisko
121. Gór Sowich PK
W rzeźbie terenu dominuje równina polodowcowa o niewielkich deniwelacjach terenu. W
zagłębieniach terenu występują jeziora oraz lokalne zabagnienia. 80% powierzchni stanowią lasy.
Są to głównie siedliska borowe. W szacie roślinnej na szczególną uwagę zasługuje roślinność
wodna i torfowiskowa. Występują tu wszystkie typy torfowisk.
Światem polskich Żydów były z reguły niewielkie miasteczka, takie jak nadbużańska Włodawa.
Wyraźnym śladem tej ruchliwej społeczności jest nie tylko rynkowy czworobok jatek i kramów
(wystawionych po 1766), ale przede wszystkim piękna, późnobarokowa synagoga z 1767.
Efektowny gmach (z alkierzami, pilastrami i kolumnami) wybudowany w centrum miasteczka jest
dowodem przenikania zmiennej mody budowlanej do kręgu twórców gmachów rytualnych.
Od 1247 do 1810 miasteczko należało do zakonu cystersów z Kamieńca Ząbkowickiego. Oni kazali
wystawić barokowy kościół Nawiedzenia NMP (1686-1704). Wzniesiono go w miejscu spalonej
drewnianej kaplicy z 1515, chroniącej figurę Matki Boskiej. Świątynia dominuje w malowniczej
panoramie położonego na zboczu góry miasteczka. Część starej zabudowy uległa zagładzie w 1598,
kiedy na miasto osunęła się ziemia. W centrum przetrwał kamienny most z XV w., spinający brzegi
Nysy Kłodzkiej.
Majestatyczny zamek książąt świdnicko-jaworskich w Bolkowie góruje nad miastem i doliną Nysy
Szalonej. Należy do najpiękniejszych zamków górskich w Polsce; pełnił też funkcję książęcego
skarbca. Z tego okresu pochodzi potężna – jedyna tego typu w Polsce – wieża z ostrzem (25 m
wysokości, 15 m średnicy, grubość murów przekracza 4 m), budynek mieszkalno-gospodarczy oraz
wewnętrzny dziedziniec obwiedziony murem.
Zamek płakowicki wzniesiony został w 1550 przez Talkenbergów. Przebudowywany był
dwukrotnie – w XVIII i XIX wieku, a w 1967 roku został odrestaurowany. Był największym XVIwiecznym założeniem obronnym na Śląsku – wzniesione z kamienia dwukondygnacyjne trzy
skrzydła otaczają czworoboczny dziedziniec. Wzdłuż parteru wszystkich trzech skrzydeł od strony
dziedzińca ozdobiony jest krużgankami, których arkady wsparte są na jońskich kolumnach. Do
bramy prowadzi kamienny most przerzucony nad pierwotnie znajdującą się tutaj fosą.
Do Dusznik Zdroju już od połowy XVII w. ściągali kuracjusze. W 1826 przebywał tu na kuracji
F. Chopin. Do zabytkowych obiektów należą m.in.: XVIII-wieczny kościół parafialny świętych
Piotra i Pawła, kamienice (XVII i XVIII w.), kościół parafialny (pierwsza połowa XVIII w.) oraz
obiekty i urządzenia uzdrowiskowe (wśród nich Dworek Chopina z XIX w.). Rynek zdobi kolumna
maryjna dłuta L. Webera (1725).
Główny grzbiet górski budują najstarsze w Sudetach gnejsy prekambryjskie. Wyróżnia się tu
masywy: Wielkiej Sowy, Kalenicy Słonecznej i Czarnych Kątów. Masyw Wielkiej Sowy odznacza
się dużą koncentracją różnorodnych w kształcie form skalnych.
Występuje tu piętrowy układ roślinności, lasy regla dolnego są pochodzenia antropogenicznego,
jedynie w rezerwacie Bukowa Kalenica znajduje się fragment pierwotnego lasu bukowego z
licznymi gatunkami roślin chronionych. Duże partie lasów górnoreglowych uległy zniszczeniu w
wyniku klęski ekologicznej spowodowanej przez emisję gazów przemysłowych i kwaśne deszcze.
2
X
3
1
2
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
1
2
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
39
1
122. Gór Stołowych PN

Błędne Skały

Urwisko Batorowskie
123. Grodziec k/ Złotoryi – krajobraz
komponowany
124. Jelenia Góra – stare miasto
125. Karkonoski PN:

Kotły Dużego i Małego
Stawu
126. Kłodzko – twierdza i Stare
Miasto
Krajobraz Gór Stołowych ma charakter unikatowy, który powstał w wyniku:
 procesów górnotwórczych, które spowodowały liczne pęknięcia, uskoki tektoniczne i
zapadliskowa, płytowo ułożonych warstw górnkredowych piaskowców ciosowych i ławic
margli o różnej odporności na wietrzenie, a kolejno
 procesów niszczenia, który doprowadził do wytworzenia się fantastycznych form skalnych w
postaci labiryntów, ambon, wież, grzybów, stoli......., urwisk.
Szatę roślinną Parku tworzą:
 lasy dolnoreglowe złożone ze świerka obcego pochodzenia, jedynie na około 3% powierzchni
leśnej zachowały się zbiorowiska leśne zbliżone do naturalnych,
 torfowiska wysokie,
 ekosystemy łąkowe.
Wzgórze Grodziec to reliktowa forma wulkaniczna. Na szczycie znajdują się ruiny zamku, którego
dzieje mają sięgać X w. W XV-XVI w. Piastowie legniccy wznieśli tu swą rezydencję. W 1473, za
czasów Fryderyka I, powstała budowla na planie wydłużonego sześcioboku. Rozbudowę – już w
duchu renesansowym – kontynuował Fryderyk II (1522-1524). W XVIII w. zamek popadł w ruinę.
Dopiero na początku XX w. został częściowo zrekonstruowany.
Od 1392 miasto znajdowało się pod panowaniem Czech. Szczyci się średniowiecznym układem
urbanistycznym z malowniczym rynkiem, ratuszem i podcieniowymi kamienicami. Domy –
niektóre wysoce reprezentacyjne – pochodzą z XVII i XX w. Obecny ratusz (1744-1747) stoi w
miejscu poprzedniego, z XVI w. Przetrwały także fragmenty murów obronnych z XIV-XV w.,
m.in. wieże bramne – Wojanowska i Zamkowa.
Park obejmuje najwyższy w Sudetach zwarty masyw górski. Charakterystycznymi elementami
rzeźby sa:
 Równina pod Śnieżką na wysokości około 1400 m n.p.m., szerokości do 3 km, ponad którą
wznoszą się twardzielcowe ostańce: Śnieżka i Wielki Szyszak oraz liczne granitowe formy
skalne o osobliwych kształtach,
 nisze kotłów polodowcowych wypełnione wodą i zamknięte morenami.
Na północnym skłonie Wielkiego Szyszaka – Wielki, Mały i Czarny Kocioł Śnieżny; a na
północnym skłonie Równi pod Śnieżką – Wielki i Mały Staw oraz Łomniczanki.
Szata roślinna wykształcona piętrowo obejmuje piętra: pogórza; regla dolnego (buczyny); górnego
(świerczyny i torfowiska); subalpejski (zarośla kosodrzewiny i torfowisk); alpejskie (murawy,
mchy, porosty).
Kłodzko, położone na ważnym szlaku strategiczno-handlowym, było ośrodkiem handlu i rzemiosła,
z własną mennicą i najemnymi żołnierzami. Prawa miejskie otrzymało w XIII w., a od połowy
XVIII w. stanowiło hrabstwo pod panowaniem czeskim. W mieście znajdują się m.in.: barokowe
kolegium jezuickie z XVIII w., kościół pofranciszkański NMP z klasztorem z XVII i XVIII w.,
fragmenty średniowiecznych murów miejskich, gotycki most i górująca nad miastem XVII-wieczna
twierdza. Szczególnej rangi obiektem jest trzynawowy, długi na 62 metry kościół farny
Wniebowzięcia NMP (2. połowa XIV w.).
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
1
X
X
2
3
1
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
40
1
127. Krzeszów k/ Kamiennej Góry –
zespół klasztorny
128. Książ – zespół zamkowoparkowy
129. Międzygórze – krajobraz
uzdrowiska
130. Paczków – ufortyfikowane
miasteczko
131. Rudawski PK: Karpniki – zespół
osiedleńczy
132. Srebrna Góra – twierdza
133. Ślężański PK: Ślęża – obszar
archeologiczny
134. Śnieżnicki PK
Wieś Krzeszów od średniowiecza była związana z klasztorem Cystersów, fundowanym w 1292
przez ks. Bolka I Surowego. Klasztor, któremu dotkliwe ciosy zadano w czasie wojen husyckich i
wojny trzydziestoletniej, został odnowiony w XVIII w. Wyjątkowym zabytkiem jest kościół opacki
Najświętszej Maryi Panny Łaskawej z lat 1728-1735. Monumentalne wieże, z dala widoczne wśród
pól i pagórków, zachwycają smukłością i wytwornością. W sąsiedztwie wzniesiono Dom Gościnny
(1734), a po bokach bramy klasztornej – budynki gospodarcze. Na zachód od kościoła stanęła Kalwaria
(1672-1738), a dalej kaplica betlejemska.
Zamek Książ, jedną z największych budowli na terenie Polski, usytuowano na wysokim wzgórzu w
zakolu rzeki Pełcznicy, wśród malowniczego parku krajobrazowego. Ufortyfikowaną budowlę
(nazywaną Fürstenberg) wzniesiono na planie nieregularnym, z kwadratową wieżą od strony
wejścia. Z czasem gmach przebudowano i poprzedzono okazałym, późnobarokowym korpusem,
wzniesionym w latach 1718-1734. Po 1855 przebudowane zostały korpus zamkowy i podzamcze.
Miasteczko u podnóża Śnieżnika w dolinie Wilczki i jej dopływu Bogoryi. Początkowo osada leśna,
która w XIX w. przekształciła się w kurort. Z tamtego okresu pozostały drewniane domy utrzymane
w stylu szwajcarskim i norweskim. Większość domów jest w jednolitym stylu architektonicznym,
co jest zasługą właścicielki tych terenów w XIX w., księżnej Marianny Orańskiej. Zachował się też
barokowy drewniany kościół św. Józefa.
Paczków zachował średniowieczny charakter. Do dziś niemal w całości przetrwał wewnętrzny
pierścień średniowiecznych murów obronnych (na niektórych odcinkach podwójny) z basztami (z
24 ocalało 19) i wieżami bramnymi. Układ urbanistyczny jest „klasycznie” lokacyjny: środek
zajmuje prostokątny rynek, w obrębie którego wznosi się gotycko-renesansowy ratusz. W
najwyższym punkcie miasta stoi obronny kościół parafialny z 2. połowy XIV w.
Dawna posiadłość książąt heskich to przede wszystkim piękny zamek, zbudowany na
średniowiecznych założeniach warowni obronnej. Świetność zawdzięcza księciu Wilhelmowi
Hohenzollernowi, który z pomocą Karla Schinkla, przebudował zamek. Wokół rozległe założenie
krajobrazowe ciągnące się do Mysłakowic.
Pierwsze wzmianki na temat Srebrnej Góry pochodzą z 1331. Dziś znana jest z twierdzy
zbudowanej w latach 1765-1777 przez Fryderyka Wielkiego. Powstał zespół fortów z centralnie
położonym donżonem. Forty: Słomiane Czepce (Strohhaube), Ostróg (Spitzberg), Wysoka Skała
(Hohenstein) wpisane są w lesisty pejzaż górski. Nigdy nie została zdobyta, a o upadku jej
znaczenia przesądził rozwój artylerii.
Najwyższy szczyt Masywu Ślęży (718 m npm.), na Przedgórzu Sudeckim. Prawie całą górę porasta
stary las mieszany, będący rezerwatem przyrody. Ślęża jest pradawnym ośrodkiem kultu
pogańskiego, którego początki sięgają epoki brązu. Ślady wskazują, że jeszcze w początkach XI w.,
czyli kilkadziesiąt lat po wprowadzeniu chrześcijaństwa w Polsce, odbywały się tutaj obrzędy
pogańskie. Na szczycie i tuż pod nim znajdują się kamienne posągi.
Park ma bardzo urozmaicony i pełen kontrastów krajobraz – od kotlin wysokogórskich, przez
krajobrazy starszych gór i starych dolin rzecznych, do erozyjnej krawędzi tektonicznej. Strome
zachodnie stoki masywu Śnieżnika przecinają liczne dolinki, na progach skalnych tworzą się
wodospady. W paśmie zwanym Krowiarkami rozwinęły się zjawiska krasowe (Jaskinia
Niedźwiedzia w Kletnie).
Lasy zajmują około 60% powierzchni Parku. Układ zbiorowisk jest piętrowy.
2
3
1
2
X
X
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
3
1
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
41
1
135. Wambierzyce – krajobraz
komponowany
136. Wojanów – Łomnica
137. Cisowsko-Orłowiński PK:
rezerwat Cisów
138. Częstochowa – Jasna Góra
139. Katowice – osiedla robotnicze
Giszowiec
140. Kazimierski PK

wąwozy lessowe

Góry Pieprzowe
141. Kazimierz Dolny – zespół
miejski
Rozplanowanie Wambierzyc odtwarza układ Jerozolimy z czasów Chrystusa. Zespół powstał w
związku z kultem niewielkiej, z końca XIV w. pochodzącej lipowej figurki Matki Boskiej z
Dzieciątkiem. Fasadę kościoła zdobią monumentalne schody (1715-1720) łączące ją z wielkim
placem odpustowym, na który wiedzie 12 bram – jak w Jerozolimie. Na górze naprzeciw świątyni
rozpoczęto w 1683 budowę okazałej Kalwarii poświęconej kultowi Męki Pańskiej, odtwarzającej
topografię i budowle Ziemi Świętej.
Wojanów nad Bobrem, u stóp Gór Sokolich, łączy kilka ciekawych obiektów. Najstarszą metrykę
ma rycerski zamek, który dziś jako malownicza ruina wieńczy wzgórze Koziniec. Nad rzeką
znajduje się pałac, niegdyś barokowy (1603-1607), zniszczony przez Szwedów w 1642, wkrótce
odbudowany. Obok pałacu zlokalizowano duży park (projekt słynnego architekta krajobrazu
Josepha Petera Lenne) przylegający do Bobru. Po drugiej stronie rzeki stoi eklektyczne zamczysko
Boberstein (Wojanów-Bobrów). Rozległy park przenikał się i łączył z ogrodami leżącej po drugiej
stronie Bobru Łomnicy. Stoi tam XVIII-wieczny, barokowy pałac i dwór, zwany Domem Wdów.
Podstawowe typy rzeźby terenu to pasmo Orłowińskie pomiędzy przełomowymi dolinami
Belnianki i Łagowianki, składające się z trzech równoległych grzbietów: Orłowińskiego (462 m
n.p.m.), Ociesęckiego (350 m n.p.m.) i Cisowskiego (427 m n.p.m.). Wzgórza porastają lasy
bukowo-jodłowe. Najcenniejsze ich fragmenty są chronione w rezerwatach przyrody. Znajduje się
tu również rezerwat cisów.
Tradycja pielgrzymowania do wizerunku Czarnej Madonny sięga początków istnienia klasztoru
paulinów, których ks. Władysław Opolczyk sprowadził w 1382 z Węgier. Jego darem był także
XIII-wieczny obraz, wywodzący się z kręgu bizantyjsko-ruskiego. Zabudowa wzgórza klasztornego
rozrastała się przez stulecia. Kościół zbudowano w latach 1460-1463 i mniej więcej w tym czasie w
dawne krużganki wbudowano kaplicę Cudownego Obrazu. W XVII w. powstał budynek klasztoru.
W skarbcu mieszczą się sprzęty kościelne, naczynia liturgiczne i patriotyczne pamiątki.
Najstarsze osiedle górnicze w teh części Europy. W 1899 roku po wykupieniu od hrabiego Tiele
Wincklera obszaru Mysłowice-Zamek rozpoczęto budowę szybów wydobywczych. Równolegle z
budową nowych hut i kopalń Spółka Giesche budowała osiedla półfabryczne m.in. przy hucie
"Wilhelmina", w Burowcu, Borkach, a w latach 1907-1908 rozpoczęła budowę dwóch kolonii dla
robotników i urzędników swych hut cynku i kopalń węgla kolonii Giszowiec i Nikiszowiec,
zaprojektowanych przez braci Jerzego i Emila Zillmanów z Charlottenburga.
Park obejmuje obszary różniące się znacznie pod względem fizjograficznym. Rzadkim z punktu
widzenia rzeźby terenu jest wchodzący w jego obręb Płaskowyż Nałęczowski. Jest on pokryty
grubą warstwą lessu porozcinanego gęstą siecią wąwozów (około 11 km/km²), których głębokość
dochodzi do 30 m. Procesy erozyjne mają tu charakter czynny. Innym ciekawym krajobrazowo
fragmentem Parku są tzw. Góry Pieprzowe, w których odsłaniają się kambryjskie łupki ilaste z
wkładkami kwarcytów.
Kazimierz Dolny już w XIX w. zyskał sławę miasteczka o wyjątkowej urodzie, stał się letniskiem i
miejscem malarskich plenerów. W XVI w. w Kazimierzu zaczął się rozwijać handel wiślany, który
przynosił mieszczanom krociowe dochody. Na Przedmieściu Gdańskim wystawiono liczne
spichlerze, z manierystycznymi detalami architektonicznymi. Rozkwit przypadł na pierwszą połowę
XVII stulecia. Dumą miasteczka są kamienice: Przybyłów w Rynku (Pod św. Mikołajem i Pod św.
Krzysztofem, 1615) i Celejowska (1635) przy ul. Senatorskiej.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
42
1
142. Kunów – relikty przemysłu nad
rzeką Kamienną
143. Lublin: stare miasto
144. Nałęczów – uzdrowisko
145. Ojcowski PN

Dolina Prądnika
146. Ojcowski PN – Grodzisko
147. Roztoczański PN

Bukowa Góra
Niewielkie miasteczko nad Kamienną, której początki sięgają XI w. Przez teren gminy przebiega
szlak zabytków architektury: zespól przemysłowy dawnej fabryki tektury w Dolach Biskupich z
początku XX w. (nazwanej tak na część Witolda Gombrowicza) imienna tama na rzece Świślinie z
1840, osiedle, park oraz ruiny walcowni z lat 1834-45 w Nietulisku Fabrycznym. XVII-wieczny
kościół parafialny w Kunowie, z drewnianą plebanią z 1855 i murowaną dzwonnicą wzniesioną w
1896.
Już w XII w. istniał tu gród, a przy nim osada, która od 1317 monopolizowała handel Korony z
Litwą. Zachował się historyczny układ urbanistyczny z rynkiem, częściowo regularnym układem
ulic, okazałym starym ratuszem, fragmentem murów obronnych i domami z XVI-XIX w. W
zamożnym mieście powstawały coraz okazalsze kamienice (zwłaszcza w Rynku), od renesansu
wieńczone attykami i zdobione piękną kamieniarką. Po drugiej stronie Starego Miasta wznosi się
XIV-wieczna Brama Krakowska (przebudowana w XVI w. w stylu renesansowym).
Od początku XIX w. była to miejscowość uzdrowiskowa, popularna zwłaszcza wśród inteligencji
(przebywali tu m.in. B. Prus i S. Żeromski). W 2. poł. XVIII w. w Nałęczowie wzniesiono pałac w
stylu późnego baroku (przed 1772). W XIX w. założono otaczający pałac park krajobrazowy. W
pałacu mieści się muzeum B. Prusa. Dla S. Żeromskiego L. Koszyc-Witkiewicz zbudował tzw.
Chatę – dom w stylu zakopiańskim, mieszczący muzeum poświęcone pisarzowi.
Charakterystyczną cechą krajobrazu jest bogata rzeźba terenu. Głęboko wcięta (do 100 m) w
kompleks skał wapiennych dolina Prądnika, ma strome, skaliste zbocza z licznymi formami
skałkowymi o zróżnicowanych fantastycznych formach ukształtowanych w wyniku procesów
erozyjnych i krasowych.
W dnie doliny płynie rzeka Prądnik, występują liczne źródła, sztucznie ukształtowane cieki oraz
stawy.
Występuje tu bogactwo siedlisk roślinnych: buczyna karpacka, jaworzyny, grądy, olsy, zespoły
roślinne komponowane – park uzdrowiskowy, zespoły roślin przywodnych.
W 1228 ks. Henryk Brodaty miał tu wznieść obronny gród z romańskim kościołem, którego resztki
odnaleziono w obrębie murów zbudowanego w 1677 kościoła NMP. W 1262 ks. Bolesław
Wstydliwy nadał Grodzisko bł. Salomei na klasztor klarysek. W latach 1677-91 S. Piskorski
rozbudował zespół tzw. pustelni bł. Salomei – sztuczne groty, domki modlitwy, ogrodzenie z
figurami rodziny Bolesława Wstydliwego oraz pomnik wzorowany na rzymskim dziele G. L.
Berniniego.
Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Rozciągają się tu łańcuchy wapiennych wzgórz o stromych
stokach i spłaszczonych wierzchowinach, które poprzecinane są dolinami rzek oraz licznymi
jarami. Główną rzeką Parku jest Wieprz, który meandruje zmienną co do szerokości doliną.
W górnym biegu szeroką i zabagnioną ze słabo wciętym korytem, w okolicach Zwierzyńca dolina
jest wąska i bardzo kręta.
93% powierzchni pokrytej jest lasami, a do najcenniejszych zespołów należy buczyna karpacka
oraz bór jodłowy.
Ekosystemy nieleśne to roślinność łąk, zabagien towarzyszących dolinie Wieprza.
2
3
1
X
X
3
1
X
2
3
1
X
X
X
X
2
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
X
43
1
Teren jest silnie pofałdowany, najwyższe wzniesienia dochodzą do 313 m n.p.m., a deniwelacje
osiągają 100 m. Charakterystyczną cechą krajobrazu jest wielka liczba wąwozów lessowych i
jarów. Z ich zboczy wypływają liczne źródła.
Na bogatą szatę roślinną składają się zróżnicowane zbiorowiska lasów oraz roślinności nieleśnej
(ogółem zinwentaryzowano 1130 gatunków roślin naczyniowych). Występuje też wiele zabytków
kultury materialnej.
Szydłów, położony na skraju Pogórza Szydłowskiego, szczyci się najlepiej zachowanym w
149. Szydłów – średniowieczny
zespół miejski
Małopolsce obwodem kamiennych murów obronnych z XIV-XVI w., wraz z którymi przetrwały
bramy Opatowska i Krakowska. Miasto lokowano zapewne na początku XIV w. Z tego czasu
najprawdopodobniej pochodzą też najstarsze elementy szydłowskiego zamku.
Park obejmuje najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich – Łysogóry, z najwyższym wzniesieniem
150. Świętokrzyski PN
Łysicą (612 m n.p.m.) i Łysą Górą (593 m n.p.m.), wschodnią częścią Pasm Klonowskiego,
 gołoborza
Pokrzywiańskiego oraz fragmenty przyległych dolin. Są to najstarsze geologicznie góry w Polsce
zbudowane z piaskowców, łupków i kwarcytów ery paleozoicznej.
Osobliwością krajobrazową są gołoborza – podszczytowe powierzchnie pokryte blokami skalnymi
pozbawione roślinności.
W szacie roślinnej występują gatunki charakterystyczne dla roślinności górskiej, północnej,
pontyjskiej, śródziemnomorskiej i atlantyckiej. Wśród lasów dominują drzewostany jodłowe i
jodłowo-bukowe, występują też skupiska modrzewia polskiego. Wiele gatunków roślin podlega
ochronie prawnej.
151. Świętokrzyski PN: Święty Krzyż Łysa Góra już w VIII-X w. była jednym z największych ośrodków pogaństwa. Opactwo założył w
– zespół klasztorny
początkach XII w. Bolesław Krzywousty. Kościół Świętego Krzyża, pierwotnie romański, został
rozbudowany w XV w. Obecna forma pochodzi z czasów XVIII-wiecznej przebudowy, ukończonej
ok. 1800, w duchu późnego baroku i klasycyzmu. Zespół budynków klasztornych pochodzi z XIVXV w. i reprezentuje sztukę gotyku.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
148. Skierbieszowski PK
152. Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór Zamek Krzyżtopór kazał wznieść Krzysztof Ossoliński. Budowę ukończono w 1644. Pałac
zbudowano na regularnym, pięciobocznym założeniu obronnym typu nowowłoskiego. Długość
zespołu wynosi 120 m, a szerokość 95 m. Główną oś wyznaczała brama wjazdowa, eliptyczny
dziedziniec i środkowy bastion z ustawioną na nim ośmioboczną wieżą. Zewnętrzny obwód
fortyfikacyjny tworzył wał ziemny na planie pięcioboku, wzmocniony kamiennym murem. Forteca
mieściła nawet ogród. W 1655 zajęli ją Szwedzi, by w 1657 puścić z dymem.
Zamość założono w 1580, a autorem planu (powstałego w 1578) był Bernardino Morando. Miasto153. Zamość
twierdza to jedna z najciekawszych w Europie realizacji urbanistycznych, wpisana na Listę
UNESCO. Kanclerska siedziba miała kształt pięcioboku o układzie szachownicy, z Rynkiem
Wielkim oraz dodatkowymi: Wodnym i Solnym. Wśród zabytków, systematycznie
rewaloryzowanych, na uwagę zasługuje Rynek. Domy wokół niego zachowały oryginalne
podcienia oraz piękną zewnętrzną ornamentację. Dodatkowym atutem jest ratusz wbudowany w
pierzeję.
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
44
1
154. Zespół Jurajskich PK Bielany –
Tyniec – zespół historyczny
155. Zespół Jurajskich PK Mirów
Opactwo benedyktynów w Tyńcu ufundował w 1044 Kazimierz Odnowiciel. Obecny kościół
powstał w XV w., ale został przebudowany w latach 1618-1622. W XIX w. zgromadzenie skasował
rząd austriacki, a zabudowania popadły w ruinę; trwa ich pełna renowacja. Na przeciwnym brzegu
Wisły widać białe budynki wtopione w leśną zieleń. Klasztor i pustelnicze eremy na Bielanach są
jednym z najpiękniejszych polskich powiązań architektury i krajobrazu. Zespół ufundował Mikołaj
Wolski, który w latach 1605-1642 kazał wystawić świątynię w duchu włoskiego baroku.
Zachowane na tzw. Srebrnej Górze eremy nie są dostępne dla zwiedzających.
Zamek Mirów przetrwał w swej gotowej do obrony formie do połowy XVIII w. To chyba
najbardziej posępne Orle Gniazdo: jego mury zdają się wyrastać z wapiennych skał rozrzuconych
po pustkowiu. Należał do systemu strażnic broniących granicy polsko-śląskiej. Wzniesiony z
łamanego kamienia, gmach dzielił się na część górną, z wyniosłą wieżą, i otoczony murem zamek
dolny. Wjazd prowadził przez bramę i zwodzony most.
Baranów Sandomierski to jedna z najpiękniejszych budowli manierystycznych w Polsce. Powstał w
miejscu dawniejszej budowli. Główne prace przypadły na lata 1591-1606. Zespół zamkowy składa
się z rezydencji i bastionowych umocnień. Sam zamek założono na planie prostokąta z czterema
narożnymi, cylindrycznymi basztami, z wewnętrznym dziedzińcem, krużgankami i dwuramienną
klatką schodową.
158. Igołomia – obszar rezerwatu
archeologicznego i zespół
pałacowo-parkowy na skraju
pradoliny Wisły
159. Kraków:

Wzgórze Wawelskie
z Okołem

Rynek

Błonia, Las Wolski
i Kopiec Kościuszki

ul. Szeroka

socrealistyczne centrum
Nowej Huty otwarte na
pradolinę Wisły
Zachowały się tu dymarki z I i II w. oraz piece garncarskie z III-V w. Ponadto w Igołomii wznosi
się klasycyst. pałac Wodzickich (ok. 1800) projektu Ch. P. Aignera. Wokół pałacu rozciąga się park
krajobrazowy i zespół folwarczny z XIX w.
Wawel, zespół budynków wznoszonych przez stulecia na nadwiślańskim wzgórzu, jest miejscem
dla polskiej tradycji najważniejszym. W tutejszej katedrze od czasów Władysława Łokietka
koronowano władców, a ciała świętych, królów i bohaterów składano na wieczny spoczynek.
Wnętrze świątyni to skarbiec pełen historycznych pamiątek. Zygmunt Stary przekształcił gotycki
zamek w renesansową siedzibę. U stóp Wawelu leży Kraków, jedno z najpiękniejszych miast
Europy. W 1257 książę Bolesław Wstydliwy wydał mu przywilej lokacyjny. Wokół Rynku o
wymiarach 200 m x 200 m. zobaczyć można romański kościół św. Wojciecha, wieżę ratuszową
sprzed 1383, liczne kamienice oraz charakterystyczne Sukiennice – najsłynniejszą średniowieczną
halę targową. Kościół Mariacki jest gotycką bazyliką, wzniesioną na początku XIV w. Tylko we
fragmencie zachowały się miejskie mury obronne (z Bramą Floriańską i Barbakanem), których
wznoszenie rozpoczęto pod koniec XIII w. Za to bez szwanku trwają krakowskie i kazimierskie
kościoły oraz klasztory, gmachy Uniwersytetu Jagiellońskiego, miejskie pałace i gmachy publiczne,
kamienice, pomniki i muzea, które razem sprawiają, że miasto jest najcenniejszym zespołem
zabytkowym w Polsce, miejscem wpisanym na Listę UNESCO.
3
X
X
156. Zespół Jurajskich PK Podzamcze Rezydencję nawiązującą do średniowiecznej tradycji najeżonych wieżami zamków kazał wznieść
– Ogrodzieniec
dla siebie w latach 1530-1545 Seweryn Boner, burgrabia krakowski i doradca Zygmunta Starego.
Zamek wymurowano w miejscu warowni pamiętającej schyłek XIV w. Budowla znacznie
ucierpiała dopiero po pożarze wznieconym w 1702 przez wojska szwedzkie. Od tego czasu zamek
popadał w ruinę.
157. Baranów Sandomierski –
manierystyczny zamek i zespół
ogrodowy
2
X
1
2
3
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
X
X
1
X
X
2
3
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
45
1
160. Lasy Janowskie PK:

Porytowe Wzgórze

rezerwat „Pod Flisami”
161. Łańcut – zespół pałacowy
162. Pszczyna – krajobraz
komponowany
163. Sandomierz – sylweta miasta z
doliny Wisły
164. Babiogórski PN
165. Bartne – górski krajobraz
osiedleńczy
W rzeźbie terenu dominuje płaska piaszczysta równina urozmaicona wzniesieniami wydmowymi.
Występuje tu unikatowy w skali Europy krajobraz leśny z bogatymi ekosystemami leśnymi,
wodnymi i bagiennymi. Dominują zbiorowiska borowe, występują też bardzo zróżnicowane
zbiorowiska roślinności torfowiskowej i wodnej.
Park ma duże znaczenie historyczne jako miejsce walk o niepodległość z czasów powstań
listopadowego i styczniowego oraz z okresu II wojny światowej.
Dzisiejszy kształt łańcuckiego pałacu jest dziełem Ch. P. Aignera oraz wynikiem ostatniej
przebudowy, z lat 1889-1912. W latach 1816-1945 właścicielami byli Potoccy, którzy wspaniałej
rezydencji nadali eklektyczny charakter (wcześniej pracowali tu tak wybitni architekci jak M.
Trapola, Tylman z Gameren, Sz. B. Zug czy J. Ch. Kamsetzer). Rezydencję otacza rozległy park.
Na początku XIX w. przekomponowano jego część, zwłaszcza położony wewnątrz obwarowań
ogród geometryczny pochodzący z około 1770. Spośród parkowych budynków najważniejszy jest
ten wzniesiony w 1902, mieszczący stajnie i wozownię.
Zamek Promnitzów, wzniesiony w latach 1743-1767 z wykorzystaniem elementów z 1424-1449
zachowanych w piwnicach nowego gmachu, był modernizowany dla Hochbergów w latach 18701874 w stylu neobarokowym. Oryginalną formę stylową mają: późnorenesansowa wjazdowa Brama
Wybrańców, klasycystyczny dwór Ludwikówka oraz zabudowania pałacowe i gospodarcze. Wokół
rozciąga się 84-hektarowy park, ze stawami i kanałami.
Sandomierz – położony na wysokiej wiślanej skarpie – był ongiś stolicą dzielnicowego księstwa.
Najstarsze z zabytków to: romański kościół św. Jakuba z XIII w., gotycka katedra Narodzenia
NMP, Dom Długosza, obecnie gromadzący zbiory Muzeum Diecezjalnego. Podominikański kościół
św. Jakuba to jedna z najwcześniejszych budowli wzniesionych z cegły. Po 1349 miasto zyskało
nowy plan i zabudowę. W centrum, na znacznej pochyłości, pojawił się rynek o wymiarach 120 x
100 m, z odchodzącymi od niego uliczkami, z kamieniczkami mieszczańskimi i cennym ratuszem z
XIV w., przebudowanym w stylu renesansowym. Ze średniowiecznych murów obronnych miasta
zachowała się Brama Opatowska, zwieńczona attyką.
Dominującym elementem krajobrazu Parku jest najwyższy szczyt masywu Babiej Góry (w tym
również Beskidów) Diablak (1725 m n.p.m.). Kopuła szczytowa Diablaka pokryta jest
rumowiskiem skalnym. Stoki Diablaka są asymetryczne: południowy opada łagodnie, natomiast
północny jest bardzo stromy i silnie urzeźbiony. Występują tu bowiem: pola rumowiskowe, ściany
skalne, nisze osuwiskowe, rozpadliny, żleby, rynny gruzowe.
Szatę roślinną szczytu Diablaka stanowi skąpa roślinność subalpejska, murawy, porosty, mchy,
poniżej w piętrze 1390-1650 występują zbiorowiska kosodrzewiny karpackiej, a w reglu górnym
dominują naturalne bory świerkowe.
Łemkowska wieś u podnóża Kornutów, założona prawdopodobnie w XVI w. Słynęła
z kamieniarstwa (rzeźb przydrożnych i cmentarnych. W centrum wsi znajduje się dawna cerkiew
greckokatolicka, zbudowana w 1842 r. (prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej świątyni) –
obecnie filia Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Obok cmentarz wiejski, na którym znajduje
się wiele kamiennych Po przeciwnej stronie drogi cerkiew prawosławna z 1930.
2
3
1
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
2
X
2
3
1
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
2
X
46
1
166. Beskidu Śląskiego PK:

Barania Góra

źródła Wisły
167.
168.
169.
170.
W rzeźbie terenu dominują dwa zbudowane z piaskowca pasma górskie, Stożka i Czantorii oraz
Baraniej Góry. Różna odporność na wietrzenie piaskowca spowodowała powstanie wielu
atrakcyjnych krajobrazowo form. Są to zarówno skałki jak również różnorodne formy osuwiskowe,
jaskinie.
Najwyższym wzniesieniem jest Barania Góra (1220 m n.p.m.).
Na północno-zachodnich stokach na wysokości 1100 m n.p.m. znajdują się źródła Czarnej Wisełki.
Mają one charakterystyczną postąć tzw. „wykapów”, czyli licznych oczek wodnych, z których
wypływa sieć strużek łączących się w potok Czarna Wisełka.
Lasy zajmują 66% obszaru, przeważają siedliska borów mieszanych. Oprócz zbiorowisk silnie
przekształconych przez człowieka, znajduje się również fragmenty pierwotnego lasu o
puszczańskim charakterze.
Biecz – sylweta starego miasta z Pierwszą, w pełni wiarygodną informację o Bieczu zawiera dokument z 1184. W XV-XVII w.
kolegiatą
Biecz był silnym ośrodkiem handlu i rzemiosła. Zachowały się tu liczne zabytki, m.in. kościół farny
Bożego Ciała. Budowla gotycka z 2. połowy XV w., ukończona przed 1520, wzniesiona została w
miejsce kościoła z XIV w. Na zachód od kościoła farnego odsłonięte są fragmenty przyziemia
barbakanu, wysuniętego przed obwód murów miejskich. W rynku stoi ratusz z 1830, oparty na
założeniach gotyckich.
Bieszczadzki PN
Park obejmuje najwyższe partie górskie Bieszczadów: grupę Tarnicy i Halicza, Wielkiej Rawki,
pasmo Połoniny Wetlińskiej i Smereka, zbudowane z twardych odpornych na wietrzenie

Dolina Górnego Sanu
piaskowców. Rozcinające je doliny rzeczne wypreparowane są z podatnych na erozję łupków.

Połonina Wetlińska
W krajobrazie dominuje rusztowy układ grzbietów i kratowy układ sieci rzecznej, urozmaiceniem

Smerek
są pojedyncze skałki lub ich zespoły w partiach szczytowych, pola rumowisk skalnych na stokach,
malownicze przełomy potoków.
W piętrowym układzie roślinności na uwagę zasługuje znacznie obniżony w stosunku do Beskidów
Zachodnich i Tatr przebieg górnej granicy lasu, brak piętra kosodrzewiny, natomiast występowanie
ponad lasami regla dolnego muraw tzw. połonin.
Lasy zajmują około 80% powierzchni Parku, odznaczają się wysokim stopniem naturalności.
Podstawowym składnikiem lasów jest buk z domieszką jodły lub jawora.
W parku znajdują się nieliczne obiekty zabytkowe.
Blizne – zespół plebański
W skład unikatowego zespołu kościelno-plebańskiego wchodzą drewniane budynki:
z kościołem z listy UNESCO
zrekonstruowanej starej plebani z 1699, spichlerza, dawnej szkoły parafialnej (organistówki),
stodoły oraz murowanej plebani z XIX w. Znajdujące się obecnie w bardzo dobrym stanie zabytki
zgrupowane są wokół kościoła pw. Wszystkich Świętych (wzniesionego ok. połowy XV w.), jednej
z najcenniejszych średniowiecznych świątyń drewnianych w Polsce, w 2003 wpisanej na Listę
UNESCO.
Chochołów – Rów
Podhalańskie budownictwo drewniane najlepiej zachowało się w Chochołowie, wsi o tradycyjnym
Podtatrzański:
układzie, zwanym ulicówką. Do rejestru zabytków wpisano jej układ oraz niemal pięćdziesiąt
domów i zagród. Chochołów to przykład wsi ulicówki, z domami mieszkalnymi zwróconymi
szczytami do drogi, a frontem na południe, z zabudową gospodarczą w głębi wąskich, pasmowych
działek.
2
3
1
2
X
X
3
1
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
1
2
3
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
2
X
X
X
X
X
X
X
X
47
1
171. Ciężkowicko-Rożnowski PK:
Skamieniałe Miasto
172. Ciśniańsko-Wetliński PK: Sine
Wiry
173. Czarnorzecko-Strzyżowski PK:
ruiny zamku Kamieniec
174. Czarnorzecko-Strzyżowski PK:
Prządki
175. Doliny Sanu PK: Otryt
176. Gorczański PN:
 Dolina Kamienicy
 polany reglowe
177. Gorlice – cmentarz z 1915 r.
178. Kalwaria Pacławska – zespół
klasztorny
W krajobrazie dominują szerokie i urozmaicone wysokimi grzbietami dwa równoległe pasma
wzgórz, zbudowane z odpornych piaskowców przykrytych mniej odpornymi piaskowcami
wapnistymi i łupkami.
Charakterystycznym na tym obszarze elementem rzeźby są malownicze skałki o wysokości
dochodzącej do 15 m, o rzadko spotykanych kształtach, wodospady i jaskinie.
W szacie roślinnej dominują lasy w tym żyzna buczyna karpacka.
Wysokie walory krajobrazu wynikają z układu grzbietów górskich, poprzecinanych siecią rzek i
potoków, które tworzą malownicze przełomy. Najatrakcyjniejszym jest przełom Wetliny, tzw. Sine
Wiry. Przełomowy odcinek potoku porasta starodrzew jodłowo-bukowy.
Ruiny zamku są położone na wzgórzu nad doliną Wisłoka. Początki warowni, zwanej pierwotnie
Kamieńcem, nie są w pełni wyjaśnione. W XIV w. była własnością króla, a od początku XV w.
pozostawała w posiadaniu szlachty. W XIX w. współwłaścicielami zamczyska byli Fredrowie.
Charakterystycznym elementem rzeźby Parku jest największa na Pogórzu Karpackim strefa
występowania skałek piaskowcowych obejmująca pas o długości 1 km, szerokości 100-300 m.
Skałki objęte rezerwatem „Prządki” tworzą malownicze grupy o fantastycznych kształtach.
Największe formy dochodzą do 20 m wysokości. Pomiędzy skupiskami skałek występują labirynty
korytarzy.
Pasmo Otrytu zbudowane z gruboziarnistych piaskowców wznosi się na wysokość 800-850 m
n.p.m. Jest ono poprzecinane przełomami potoków – dopływów Sanu i Czarnej oraz przełomem
doliny Sanu.
Malowniczości krajobrazu dopełniają liczne starodrzewia buczyny karpackiej. Leśny krajobraz
urozmaicają bogate florystycznie łąki oraz rzadkie w tej części Polski torfowiska wysokie.
W krajobrazie Gorców dominują łagodne, kopulaste szczyty z wychodniami skał piaskowcowych.
Doliny potoków wcinają się głęboko w masyw górski, tworząc kształt rozłogu, z głównym
szczytem zwornikowym Turbaczem. Największą doliną jest dolina rzeki Kamienicy głęboko wcięta
pomiędzy strome, zalesione zbocza. Koryto jest wąskie i kręte, nurt wody bardzo szybki. Terasę
zalewową tworzy kamieniec.
Lasy w Parku zajmują 95% powierzchni, znaczna ich część jest w wieku ponad 100 lat. Panującymi
gatunkami są świerk, buk i jodła. Niepowtarzalny urok krajobrazu stwarzają łąki, hale i polany, z
których rozpościera się szeroka panorama widokowa.
W Parku znajduje się szereg obiektów zabytkowego budownictwa ludowego (szałasy, kapliczki,
krzyże).
Zespół cmentarzy wojennych. 2 V 1915 rozegrała się tu bitwa pomiędzy wojskami austrowęgierskimi i niemieckimi a armią rosyjską stacjonującą w Karpatach. W jej wyniku został
przełamany front rosyjski pod Gorlicami i armia carska rozpoczęła odwrót. Zwycięstwo to
zadecydowało o losach frontu wschodniego.
Kalwaria Pacławska ukształtowana na wzór Kalwarii Zebrzydowskiej, jest ważnym ośrodkiem
pielgrzymkowym. W barokowym kościele Franciszkanów (1770-76) zachowały się m.in. rokok.
ołtarze z rzeźbami szkoły lwow. Na malowniczych wzgórzach po obu stronach Wiaru znajduje się
kilkadziesiąt kaplic Dróżek Pana Jezusa i Dróżek Matki Boskiej, zbudowana głównie ok. 1825,
1860-75 i na przełomie XIX i XX w.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
48
1
179. Kalwaria Zebrzydowska –
kompleks pielgrzymkowy
180. Kotlina Orawsko-Nowotarska:
Bór na Czerwonym
181. Kotlina Orawsko-Nowotarska:
Dębno – kościół
182. Krasiczyn – zamek z ogrodami
183. Krynica – zabudowa
uzdrowiskowa
184. Magurski PN

Kornuty
W 1600 wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski postanowił zbudować kaplicę Świętego
Krzyża wzorowaną na kaplicy Golgoty w Jerozolimie. W 1603 położono kamień węgielny pod
budowę kościoła i klasztoru. W latach 1604-1617 w beskidzkim krajobrazie pojawił się klasztor i
kościół oraz kaplice. Po śmierci Mikołaja Zebrzydowskiego w 1620 dzieło kontynuował jego syn,
Jan. Założenie kościelno-klasztorne zaprojektował jezuicki architekt J. M. Bernardoni.
Kotlina Orawsko-Nowotarska powstała na skutek ruchów górotwórczych – wypiętrzania Beskidów
i Tatr, a zapadania położonej pomiędzy nimi niecki. Proces zapadania z różnym nasileniem trwa od
trzeciorzędu do dziś. Tysiąc lat temu zaczęły się tu tworzyć rozległe torfowiska, przede wszystkim
wysokie.
Przez Kotlinę przebiega niewyraźny w terenie dział wód Bałtyku i Morza Czarnego.
Roślinność torfowisk tworzą: torfowce, żurawina, wełnianka, rosiczka, turzyce, bagno zwyczajne,
buczyna czarna, kosodrzewina. W dnie kotliny występują też bory bagienne, rzadko notowany w
Polsce południowej zespół leśny.
Na skutek użytkowania terenu i eksploatacji (legalnej i nielegalnej) torfu, część torfowisk uległa
zniszczeniu lub przekształceniu. Jeden z fragmentów o powierzchni 50 ha tzw. „Bór na
Czerwonym” objęty jest ochroną rezerwatową.
Kościół św. Michała Archanioła w Dębnie należy do najpiękniejszych i najoryginalniejszych
budowli drewnianych w kraju. Jak inne, powstałe w XV w. budowle, składa się z prostokątnego
prezbiterium i szerszej, kwadratowej nawy, nakrytych dachem o jednej kalenicy. Wieża izbicowa i
otaczające świątynię podcienia (tzw. soboty) dodane zostały później, zapewne na początku XVII w.
Wojewoda Marcin Krasicki, który odziedziczył gotycką warownię krasiczyńską, przystąpił do
gruntownej przebudowy, nadając jej pod koniec XVI w. regularny układ fortecy, na rzucie
nieregularnego prostokąta z czterema bastejami w narożach i wjazdem, poprzedzonym od zachodu
bramą z przedbramiem i wieżą. Prace, w kilku etapach, trwały od 1598 do 1633. Ostateczny kształt
zamek uzyskał zapewne dzięki Galeazzo Appianiemu.
Krynica to jedno z największych i najbardziej prestiżowych uzdrowisk w kraju. Pierwsze, jeszcze
dość prymitywne, łazienki kąpielowe uruchomiono w 1807. Rozbudowa nastąpiła w latach 18581890. Jeden za drugim rosły drewniane pensjonaty, restauracje, sklepy; powstał nawet
modrzewiowy teatr. W 1889 Krynica otrzymała prawa miejskie.
Kornuty to rozległe osuwisko w obrębie gruboławicowych piaskowców i zlepieńców magurskich,
podścielonych łupkami. Głównym elementem osuwiska jest rozwinięta linijnie nisza obrzeżona
skalnym progiem o długości około 800 m. W progu znajdują się liczne ściany skalne oraz
wyizolowane skałki o wysokości 2-15 m i o zróżnicowanym kształcie.
U podnóża niszy jest rozległe blokowisko głazów o średnicy 2-3 m z labiryntem korytarzy.
2
3
1
X
2
X
X
1
X
X
X
X
1
2
3
X
X
X
X
3
X
X
X
X
2
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
49
1
185. Pieniński PN:
 Przełom Dunajca
 Sokolica
 Trzy Korony
186. Popradzki PK
187. Popradzki PK: Muszyna +
Powroźnik
188. Przełom Białki pod
Krempachami
189. Przemyśl

Stare miasto

Twierdza
W krajobrazie dominują kulminacje Trzech Koron (982 m n.p.m.) i Sokolicy (747 m n.p.m.),
których prawie pionowe białe ściany o wysokości do 300 m opadają ku dolinie Dunajca. Występują
również liczne odosobnione skałki w postaci iglic i kontrastujące z nimi zaokrąglone garby o
łagodnych stokach. Unikatowa krajobrazowo jest przełomowa dolina Dunajca, o wąskim dnie i
silnie meandrującym korycie. Podstawowe zbiorowiska leśne to buczyna karpacka, ciepłolubna
jedlina, las jaworowy, olszyna karpacka. Atrakcyjne krajobrazowo są liczne łąki i polany.
W Parku znajdują się również obiekty kulturowe.
Rzeźba terenu jest bardzo urozmaicona. Pasma Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej rozdzielone są
malowniczą doliną Popradu, która stanowi oś Parku. Stoki górskie porozcinane są głębokimi na
400-600 m dolinami o stromych zboczach i dużym nachyleniu. Osobliwością geologiczną są jedyne
w Beskidzie Sądeckim wychodnie skał magmowych w rejonie Szczawnicy.
Szata roślinna ma układ piętrowy. W piętrze pogórza (do wys. 550-600 m n.p.m.) jest mozaika pól,
łąk i lasów mieszanych, w reglu dolnym (do 1100 m n.p.m.) występują lasy jodłowo-bukowe
urozmaicone rozległymi polanami, piętro regla górnego występuje jedynie na niewielkich
powierzchniach Pasma Radziejowej, tworzy je wysokogórski bór świerkowy.
Najcenniejsze drzewostany objęte są ochroną rezerwatową (14 obiektów). Szczególnie atrakcyjny
jest rezerwat krajobrazowo-leśny „Kłodne nad Dunajcem”, w którym chroni się buczynę karpacką
porastającą strome zróżnicowane w rzeźbie stoki opadające ku Dunajcowi.
Prawa miejskie od ok. 1364; ośrodek wypoczynkowo-uzdrowiskowy; stacja graniczna na linii
kolejowej Kraków-Budapeszt; ruiny zamku (XIV w.), budownictwo regionalne; do XVIII w.
ośrodek dóbr biskupów krakowskich, tzw. kresu muszyńskiego. Pejzaż doliny Popradu; w pobliżu
cerkiew drewniana w Powroźniku.
Obszar obejmuje malowniczy odcinek przełomowej doliny Białki długości 150 m, która
obramowana jest dwoma wapiennymi skałkami: Kramicą o długości 400 m, szerokości 240 m,
wysokości 68 m; Obłazową Skałą o długości 180 m, szerokości 140 m i wysokości 50 m. W dolnej
części Skały znajdują się dwie nisze wyerodowane przez rzekę.
Leżący nad Sanem Przemyśl już w X w. był ważnym grodem na pograniczu polsko-ruskim. W XIII
w. ustanowiono tu biskupstwo prawosławne, a w 1375 łacińskie. Wśród zabytków wyróżnia się
gotycka katedra łacińska oraz barokowe kościoły z XVII-XVIII w. Powstawały także cerkwie; po
przyjęciu unii przez biskupstwo prawosławne rozpoczęto budowę nowej katedry unickiej (1775).
Na wzgórzu przetrwał renesansowy zamek z XVI i XVIII w. oraz fundamenty romańskiego
palatium i rotundy z X-XI w. Szczególną ozdobą miasta są kamienice, okazałe (część ma
malownicze podcienia) zwłaszcza w Rynku. Po opanowaniu przez Austriaków zaczęto zakładać
twierdzę, początkowo jako obóz warowny (połowa XIX w.), później jako twierdzę pierścieniową
(około 1870), parokrotnie modernizowaną (około 1890, 1910).
2
3
1
2
X
X
X
X
X
1
X
X
X
X
X
X
2
3
1
2
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
3
X
X
X
X
X
X
X
X
50
1
191.
192.
193.
194.
Region historyczno-geograficzny należący do Polski od ok. 1000 do 1108, kiedy został przekazany
Węgrom. Od tego czasu dzielił losy pozostałych ziem słowackich. W 1412 król węgierski Zygmunt
Luksemburczyk zastawił 13 miast spiskich Władysławowi Jagielle. W ręce Polski przeszła także
Lubowla (stolica starostwa spiskiego). Przez długi czas władali nim Lubomirscy, doprowadzając do
zasiedlenia kraju przez polskich osadników. Po I rozbiorze Spisz znalazł się w granicach Węgier.
Po I wojnie światowej Polska przejęła niewielką część Spisza. Obszar zachował archaiczny,
odrębny od Małopolski krajobraz kulturowy.
Stary Sącz – układ urbanistyczny Stary Sącz był od 1257 własnością św. Kinga. W 1280 założyła tu klasztor klarysek, Zachował się
układ urbanistyczny i historyczny charakter miasta. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół klasztoru
z gotyckim kościołem Przenajświętszej Trójcy z ok. 1332. Wiele urody ma samo miasteczko, z
zachowanym układem przestrzennym i zabytkowymi budowlami.
Tatrzański PN
Obszar najwyższych i jedynych w Polsce gór typu alpejskiego. W ich budowie wyróżnia się trzon
krystaliczny (granity, gnejsy i łupki) oraz płaszcz skał osadowych (dolomity i wapienie).
 Dolina Kościeliska
Charakterystyczne elementy rzeźby nadała Tatrom epoka lodowcowa.
 Dolina Pięciu Stawów
W krajobrazie TPN Wysokich dominują ostre szczyty (z najwyższymi Rysami 2499 m n.p.m.),
 Morskie Oko
urwiste ściany, wiszące doliny, kotły polodowcowe w większości zajęte przez jeziora (przykładem
 Rusinowa Polana
Morskie Oko i Dolina Pięciu Stawów), duże walne doliny. Jedną z nich jest Dolina Kościeliska, w
górnej części zbudowana ze skał krystalicznych, natomiast w środkowej i dolnej ze skał osadowych
z dużym udziałem wapieni. Serie bardziej odpornych wapieni tworzą przewężenia tzw. bramy
(Kraszewskiego, Raptawicką). W wapieniach rozwinięte są liczne elementy rzeźby krasowej.
W Parku występują liczne potoki i około 30 jezior.
Roślinność ma typowy piętrowy układ: w reglu dolnym dominują lasy jodłowo-bukowe, w reglu
górnym bory świerkowe, powyżej jest piętro kosodrzewiny i traworośli, a najwyższe piętro
alpejskie i turni to głównie murawy wysokogórskie i porosty.
Na krajobraz tatrzański duży wpływ wywarła gospodarka wypasowa, po której pozostały liczne
polany reglowe odznaczające się dużą atrakcyjnością wynikającą z ich własnych walorów
przyrodniczych (licznych, cennych zbiorowisk roślinnych) i kulturowych (obiekty kultury
materialnej – szałasy, krzyże, kapliczki) oraz z rozległych widoków na panoramę Tatr (przykładem
w tym względzie jest Rusinowa Polana).
Wąwóz Homole
Wąwóz skalny w Małych Pieninach z licznymi osobliwościami przyrody nieożywionej i ożywionej.
Wąwóz jest przykładem morfologii rowu rozpadlinowego o złożonej strukturze, uformowanego w
wyniku ruchów podnoszących, pękania i dzielenia się płyty wapiennej na bloki, a kolejno procesów
erozyjnych i denudacyjnych.
Wieliczka
Niewielkie miasto światową sławę zyskało dzięki unikatowej kopalni soli. W XIV w. Wieliczka
stała się jednym z głównych miast górniczych w Europie. Dziś przemysłowa eksploatacja tego
labiryntu korytarzy i komór jest ograniczona. W kopalni dostępne są trzy górne poziomy, do
głębokości 135 m. Kopalnia szczyci się podziemnym jeziorem, komorami ze stalaktytami oraz
rekonstrukcjami starych urządzeń, np. dźwigów. Najciekawsze są dwie wykute w soli kaplice: św.
Antoniego i św. Kingi. Poza trasą zwiedzania znajduje się Grota Kryształowa o wysokości 80 m,
ścisły rezerwat przyrody nieożywionej.
2
3
1
2
3
1
2
3
1
2
3
190. Spisz – Krajobraz osiedleńczy
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
51
1
195. Wiśnicko-Lipnicki PK: Lipnica
Murowana
196. Wiśnicko-Lipnicki PK: Nowy
Wiśnicz
197. Zakopane – Rów Podtatrzański:
widok z Gubałówki
198. Żywiecki PK: Romanka
Lipnica Murowana była lokowana w 1326 jako miasto na prawie niemieckim. Układ zabudowy z
drewnianymi domami podcieniowymi z XVIII i XIX w. We wsi kościół św. Andrzeja Apostoła z
1364, przebudowany w XVIII w., oraz cenny drewniany kościół cmentarny św. Leonarda z końca
XV w. W XVII w. kościół, współcześnie wpisany na Listę UNESCO, opasano sobotami.
Zamek, wzniesiony w XV w. pod rządami Kmitów, w XVI w. przekształcono w renesansową
rezydencję. Od 1554 zamkiem władali Barzowie i Stadniccy, a w 1593 klucz nabył Sebastian
Lubomirski. Ostateczny kształt nadały obronnej rezydencji prace przeprowadzone w latach 16151621, czyniące z Wiśnicza jedną z najpotężniejszych twierdz magnackich. Na barokową siedzibę
wybudowaną przez M. Trapolę składał się pięciobok zabudowań, z narożnymi wieżami i arkadową
loggią. Dziełem Trapoli są także obwarowania typu nowowłoskiego.
Rów Podtatrzański to podłużne tektoniczno-denudacyjne obniżenie pomiędzy Łańcuchem Tatr a
Pagórem Gubałowskim i Bukowińskim. Składa się z poszczególnych małych kotlin, rozdzielonych
niskimi działami wodnymi pomiędzy wypływającymi z Tatr potokami. Kotlina Zakopiańska, na
którą rozpościera się widok z Gubałówki wyścielona jest pokrywami żwirowymi z trzech
zlodowaceń, które położone są na różnych wysokościach. Kotlina jest silnie zurbanizowana.
Zakopane liczy około 30 tys. mieszkańców, do tego dochodzą liczne pensjonaty i domy wczasowe z
bazą noclegową ok. 10 tys. 100-letni rozwój miasta jako miejscowości turystycznej, rekreacyjnej,
sportowej, spowodował nawarstwienie się i wymieszanie różnych stylów budownictwa, jak również
zaowocował chaosem zabudowy.
Pasmo Romanki leżące w grupie Pilska, zbudowane jest z utworów piaskowcowych
poprzedzielanych warstwami łupków i tworzy kopulaste grzbiety przechodzące w strome zbocza
dolin. Rezerwatem przyrody objęto rejon szczytu Romanki (1366 m n.p.m.) ze względu na
naturalny charakter boru świerkowego regla górnego. Do rezerwatu przylegają malownicze, bogate
florystycznie hale, z których roztaczają się szerokie widoki.
2
3
1
X
X
X
3
X
X
X
2
X
1
2
1
X
X
X
X
X
X
3
2
3
X
X
X
52
IV. ZDEFINIOWANIE ZAGROŻEŃ DLA WALORÓW
KRAJOBRAZOWYCH
1.
Podstawowe źródła zagrożeń dla walorów krajobrazowych oraz
wynikające z nich skutki
Do podstawowych źródeł zagrożeń dla krajobrazu zaliczyć należy osadnictwo
i budownictwo, infrastrukturę techniczną i komunikacyjną, działalność przemysłową,
gospodarkę rolną i leśną, eksploatację surowców mineralnych, zagospodarowanie
turystyczne. Działalności te wywołują pewne określone skutki, które bezpośrednio lub
pośrednio oddziałują na krajobraz (por. tab. 3). Skala tego oddziaływania jest różna
w każdym rozpatrywanym przypadku. Za mierniki natężenia zagrożenia i ich skutków
przyjąć można:
 unikatowość krajobrazu w skali kraju lub regionu,
 możliwość odnawialności walorów krajobrazowych, w podziale na łatwo
odnawialne, trudno odnawialne, nieodnawialne.
Przeprowadzona ocena powinna określić czy zagrożenie i wynikające z niego skutki są
bardzo istotne, istotne, czy też mało istotne.
Tab. 3. Źródła zagrożeń i potencjalne skutki dla krajobrazu
Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych
Osadnictwo i budownictwo
Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych
w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych),
estetycznych, kulturowych
 niszczenie mikroreliefu oraz zacieranie różnorodności form geologicznych i geomorfologicznych
 uszczuplanie powierzchni biologicznie czynnej,
 przerywanie i zawężanie ciągów ekologicznych
 przekształcanie i dogęszczanie układów historycznych oraz wprowadzanie w ich obręb obcych
regionalnie i bezstylowych form
 degradowanie fizjonomii krajobrazu poprzez
rozpraszanie
zabudowy,
obudowę
ciągów
komunikacyjnych prowadzącą do łączenia się
sąsiednich miejscowości, zabudowywanie i
zasłanianie kulminacji terenu oraz ciągów, punktów
i przedpoli widokowych
53
Źródło zagrożeń dla walorów krajobrazowych
Potencjalne skutki dla walorów krajobrazowych
w tym wartości ekologicznych (przyrodniczych),
estetycznych, kulturowych
Infrastruktura techniczna i komunikacyjna, w tym:
 brak pełnego wyposażenia terenu w sieci
kanalizacyjne i oczyszczalnie ścieków,
 liczne dzikie wysypiska odpadów,
 energetyczne linie przesyłowe wysokich,
średnich i niskich napięć,
 stacje (wieże) przekaźnikowe radiowe,
telewizyjne, telefonii komórkowej,
 nadziemne ciągi gazownicze i ciepłownicze,
 sieć różnej klasy dróg,
 linie kolejowe
 pogarszanie stanu jakości środowiska, w tym
szczególnie wód i gleb, powierza,
 obniżanie walorów estetyczno-widokowych,
 utrudnienia w swobodnym przemieszczaniu się
zwierząt,
Gospodarka rolna
 recesja tradycyjnych form gospodarki rolniczej,
szczególnie pasterskiej i łąkowej,
 rozwój erozji na stokach o nachyleniu ponad 10o,
 bezpośrednie i pośrednie zanieczyszczenia wód
poprzez spływy powierzchniowe nawozów i
środków ochrony roślin,
Przeszła gospodarka leśna
 wprowadzenie
monokultur
na
dużych
powierzchniach,
 rozdrobnienie kompleksów leśnych,
 zalesianie ciągów i płaszczyzn widokowych,
 zalesianie terenów cennych przyrodniczo,
Obecna gospodarka leśna
Zagospodarowanie turystyczne
 wkraczanie z inwestycjami na tereny cenne
przyrodniczo,
 tworzenie barier ekologicznych,
Eksploatacja surowców mineralnych
 przeobrażenia rzeźby terenu,
 zaburzenia krążenia wód,
 uszczuplanie terenów biologicznie czynnych.
54
V. SCHEMAT UKŁADU KARTY KRAJOBRAZU
OBIEKTU LUB OBSZARU W KSIĘDZE
A.
Dane adresowe
 lokalizacja administracyjna
 lokalizacja topograficzna
 długość i szerokość geograficzna
 istniejąca forma ochrony
B.
Opisy
 krajobraz
 historia i zabytki
 przyroda
 streszczenie (jako podstawa do ewentualnego tłumaczenia na język angielski
C.
Szczególne wartości
D.
Zagrożenia
E.
Podstawowa bibliografia
F.
Ilustracje
 mapka: zaznaczenie na mapie współczesnej 1:100 000
 fotografia (z ziemi) – może nawet więcej niż jedna
 zdjęcie lotnicze lub satelitarne
 fragment mapy historycznej w skali 1:100 000
55
VI. PRZYKŁAD WZORCOWEGO ZAPISU KARTY
WYBRANEGO KRAJOBRAZU W „KSIĘDZE”
DOLINA PRĄDNIKA
A.
Dane adresowe
 lokalizacja administracyjna
Województwo małopolskie, powiat ziemskim krakowskim, na terenie czterech gmin:
Skała (63,4% powierzchni), Jerzmanowice-Przeginia (4,7%), Wielka Wieś (6,3%)
i Sułoszowa (25,6%); Leśny Obwód Ochronny „Groty”.
 lokalizacja topograficzna
Dolina Prądnika leży w Małopolsce, w południowej części Wyżyny KrakowskoCzęstochowskiej, przynależącej do Wyżyny Małopolskiej, ok. 20 kilometrów na
północ od Krakowa. Obejmuje najbardziej charakterystyczny fragment Doliny
Prądnika – jaru krasowego od Pieskowej Skały do wsi Ojców o długości ok. 10 km.
Szerokość tego fragmentu doliny wynosi średnio ok. 1,5 km (ok. 1500 ha).
 długość i szerokość geograficzna
50°12' ……… szerokości geograficznej północnej
19°46' …… długości geograficznej wschodniej.
 istniejąca forma ochrony
Obszar wchodzi w obręb Ojcowskiego Parku Narodowego.
B.
Opisy
Krajobraz
Krajobraz Doliny Prądnika został w dużej mierze ukształtowany przez działalność
człowieka i ma charakter kulturowy. W wyniku stopniowego odlesiania zboczy
i odsłaniania masywów skalnych zmianie uległa szata roślinna i świat zwierzęcy. Proces
ten, zapoczątkowany już w neolicie, trwał wiele lat. Wierzchowina jurajska
z brunatnymi wykształconymi na lessach została zajęta pod uprawę, a w dnach dolin
miejsce wilgotnych lasów nadrzecznych zajęły łąki. Zmianom uległy zasięgi
56
poszczególnych form użytkowania ziemi, zwłaszcza lasy, możliwe do odtworzenia za
okres ostatnich 200 lat, dla tego czasu bowiem dysponujemy dosyć dobrym materiałem
kartograficznym. Najwięcej zmian zaszło w drugiej połowie XIX w.; w okresie
międzywojennym zostały one jeszcze utrwalone. Intensywna gospodarka rolna i leśna
prowadzona w granicach dzisiejszego parku i w jego okolicach wywołała zmiany we
wszystkich typach biocenoz. Ustępowała np. roślinność cieniolubna, reliktowe lasy
górskie, a odsłaniane masywy skalne pokryła roślinność naskalna i kserotermiczna.
Eksponowane duże masywy skalne i wiele różnych elementów krasowej rzeźby wraz
z różnorodną florą podnosiły walory widokowe i dydaktyczne Doliny Prądnika. Były
one jednym z głównych czynników utworzenia na tym obszarze Ojcowskiego Parku
Narodowego, który mimo wielu negatywnych zmian w przyrodzie objął ochroną
najcenniejszy pod względem przyrodniczym i kulturowym obszar tej części Wyżyny
Krakowsko-Częstochowskiej.
Zdecydowana większość Ojcowa, bo aż 85%, jest zalesiona. Pozostały odsetek
przypada na grunty rolne (6,4%) i użytki pozostałe, w tym osadnictwo i inne (7,8%).
Grunty orne i łąki obecnie są już nie uprawiane, przechodzą w odłogi i użytki zielone,
z których część ulega stopniowo sukcesji lasu. Grunty rolne będące własnością
państwową są ekstensywnie uprawiane przez Ojcowski Park Narodowy w celu ochrony
zbiorowisk nieleśnych o dużym znaczeniu krajobrazowym.
Krajobraz rozumiany jako zewnętrzny wyraz środowiska przyrodniczego i kulturowego
na obszarze Doliny Prądnika stanowi unikatowy fenomen. Tworzą go składniki, które
należy na tym miejscu usystematyzować i pokrótce scharakteryzować:
1.
Różnorodność krajobrazu wyrażająca się niespotykanym nagromadzeniem
bogactwa form kulturowych i przyrodniczych i ich „nasyceniem” na niezwykle
małym obszarze.
2.
Autentyczność i zintegrowanie form w unikatową krajobrazową całość tworzoną
zarówno przez miliony lat w procesach paleologicznych, jak i przez dziesiątki
tysięcy lat epok i okresów kulturowych w związku z jedną z najdawniejszych tu
na ziemiach Polski i Europy obecności człowieka.
3.
Zachowanie w krajobrazie żywego zapisu dziejów Ziemi i człowieka w postaci
kompleksów, zespołów, fragmentów, elementów, reliktów lub śladów wszystkich
epok przyrodniczych i kulturowych i dziejów historycznych.
57
4.
Piękno i niespotykana malowniczość krajobrazu Doliny Prądnika stworzone przez
naturę i kulturę, nie naruszane, a nawet wzbogacane w różnorodności postaci
czterech pór roku i bogactwie związanych z nimi zjawisk klimatycznych.
Powyższe cztery podstawowe grupy walorów krajobrazowych doliny są dodatkowo
„wzmocnione” urozmaiconą naturalną lub świadomie komponowaną ekspozycją
widokową poszczególnych jej fragmentów, tworzących tu charakterystyczne wnętrza
krajobrazowe. Ekspozycja ta charakteryzuje się często silnie wertykalnym układem
widoków, obejmujących strome zbocza lub wysokie skalne ściany bądź też „głębokie”
wglądy w zagadkowe labirynty i sekwencje widoków „przenikających” się wnętrz,
nadających temu obszarowi niepowtarzalny klimat:
Ad. 1. Różnorodność krajobrazu wyrażająca się niespotykanym nagromadzeniem
bogactwa form kulturowych i przyrodniczych i ich „nasyceniem” na niezwykle małym
obszarze. Rozróżniono tu ponad stokilkadziesiąt typów form kulturowych i naturalnych
reprezentowanych niekiedy w każdym typie przez kilkanaście do kilkudziesięciu
przykładów obiektów czy zespołów w terenie na niespełna 10-kilometrowym odcinku
doliny proponowanym do wpisu. Są to:
a. elementy rzeźby terenu (abiotyczne) i systemu hydrograficznego
 zbocza: urwiskowe o dominacji form skalnych, leśno-skaliste, trawiasto-skalne,
aż po miniaturowe rolno-leśne lub stożki usypowe i pidmonty u wylotów
bocznych wąwozów,
 formacje skalne: ściany, tworzące fenomenalne widokowo przewężenia Doliny
o niespotykanej ekspozycji wertykalnej (np. Skały Zamkowe w rejonie zamku
ojcowskiego), masywy i cyple skalne o niespotykanych formach i relatywnie
„ponadskalowej” wysokości i ekspozycji krajobrazowej (np. Skała Bystra, Skała
Czaszka., Pochylce, Łamańce, Góra Zamkowa, Skała Grodziska), skały
podstokowe o unikatowej formie krajobrazowej skał „podpierających” niejako
strome zbocza doliny u ich podnóży – fenomen geomorfologiczny (np. Skały
Pastusze, Skała Kamień czy Jazowa), często ściśle powiązane z siedzibami
ludzkimi (tartak i młyn Boronia przy Skałach Pastuszych),
 elementy systemu hydrograficznego: źródła, cieki naturalne, starorzecza oraz
„dokomponowane” przez człowieka w minionych stuleciach całe systemy
„współbrzmiące” krajobrazowo i wzbogacające zastany, naturalny układ wielu
młynówek i stawów;
58
b. elementy przyrody ożywionej
 elementy bogactwa form siedlisk roślinnych: od naturalnych formacji na zboczach
doliny na różnych ich wysokościach i formacjach buczyny karpackiej, jaworzyn,
grądu i olsu w dnie doliny – tworzących niespotykane kompozycje krajobrazowe
pod względem kształtu, kolorów i przebarwień we wszystkich porach roku,
o najwyższej próby walorach estetycznych i wizualnych,
 zespoły roślinności wtórnej lub adaptowanej, a także świadomie komponowanej,
tworzącej przede wszystkim XIX-wiecznej proweniencji park uzdrowiskowy pod
zamkiem
o
secesyjno-modernistycznym
układzie,
w
którym
dominują,
posiadające bardzo wysokie walory krajobrazowe, grupy, smugi, szpalery
i pojedyncze
okazy
wiekowych
drzew,
znakomicie
zharmonizowane
z otaczającymi formacjami roślinności naturalnej i bogactwem obiektów
kulturowych (średniowiecznym zamkiem, XIX-wiecznymi willami),
 zespoły roślinności przywodnej – zarówno powiązane z naturalnym ciekiem
Prądnika, jak i z takimi obiektami jak kaplica „Na Wodzie” czy zespoły
młynarskie;
c. historyczne układy przestrzenne
 komunikacyjne powiązania; ślady średniowiecznych szlaków (tzw. Drewniana
Droga spod zamku Ojcowskiego do Skały) oraz późniejsze fragmenty dróg
podłużnych i poprzecznych w stosunku do doliny,
 system zakładów wodnych – blisko 10 zespołów na omawianym obszarze (młyny,
tartaki), mistrzowsko wkomponowanych w zastane uwarunkowania przyrodnicze,
zharmonizowanych i wzbogacających walory widokowe doliny, stanowiące
nieodłączny tu od kilkuset lat walor krajobrazu;
d. historyczne twory kultury odgrywające znaczną rolę w lokalnym krajobrazie
 budownictwo: od najstarszych, stanowiących dominanty krajobrazowe dwóch
zamków i tajemniczego zespołu sakralnego, poprzez swojskie zagrody prądnickie,
zespoły zakładów wodnych aż po wille uzdrowiskowe o secesyjnym wyrazie
architektonicznym, wyraźnie „udomowionym” w lokalnych uwarunkowaniach
krajobrazowych,
tworzące
niepowtarzalny
architektoniczno-krajobrazowy
„ojcowski” styl regionalny (kilkadziesiąt obiektów),
59
 detal ruralistyczny i architektoniczny: kapliczki, ujęcia źródeł, mostki, studnie,
ogrodzenia, a nawet układy i kształty elementów konstrukcyjnych i ozdobnych
w tych małych formach – tworzące niepowtarzalny mikrokrajobrazowy klimat.
Ad. 2. Autentyczność i zintegrowanie form w unikatową krajobrazową całość
tworzoną zarówno przez miliony lat w procesach paleologicznych, jak i przez dziesiątki
tysięcy lat epok i okresów kulturowych w związku z jedną z najdawniejszych tu na
ziemiach Polski i Europy obecności człowieka.
Wymienione wyżej twory kultury i natury zestawione przez Stwórcę i człowieka na
przestrzeni pradziejów i dziejów zachowały na tym małym skrawku Ziemi rzadko
spotykaną w wymiarze krajobrazu autentyczność. Plioceńskie czy holoceńskie formacje
skalne o ekspresyjnie strzelających w niebo białych pionowych lub fantazyjnie
rzeźbionych ścianach „toną” w bujnej zieleni bukowych lasów (jesienią mieniących się
niemal wszystkimi barwami), dając zarazem oprawę wieżom zamków czy kaplic
i kościółków oraz miękko wpisującym się w kolejne zakola i zbocza doliny dachom
domów wiejskich lub willom dawnego uzdrowiska. Znaczna większość tych obiektów –
mimo że ich „substancja” (w przypadku tworów kulturowych) ulegała w trakcie
dziejów zwyczajowym zabiegom podtrzymującym ich stan techniczny albo też
podlegała naturalnym prawom przemian geologicznych lub sukcesji i regresji
przyrodniczej (w przypadku dzieł natury nieożywionej i ożywionej) – w wymiarze
krajobrazu zachowała niemal nieskażoną autentyczność. Można zaryzykować
stwierdzenie, że Dolina Prądnika na proponowanym do wpisu odcinku jest otwartą
księgą krajobrazu autentycznego, w którym można odczytać większość przyrodniczych
i kulturowych dziejów Ziemi.
Fakt ten ma, poza walorem poznawczym i naukowo-badawczym, ogromne znaczenie
dydaktyczne i edukacyjne, co legło zresztą u podstaw walki, jaką toczyli od ponad stu
lat obrońcy i grabieżcy tej ziemi, a przed kilkudziesięciu laty – twórcy utworzenia tu
parku narodowego, najwyższej formy ochrony przyrody i krajobrazu w prawodawstwie
polskim połączonej zarazem z edukacją i ochroną dóbr kultury.
Ad. 3. Zachowanie w krajobrazie żywego zapisu dziejów Ziemi i człowieka
w postaci kompleksów, zespołów, fragmentów, elementów, reliktów lub śladów
wszystkich epok przyrodniczych i kulturowych i dziejów historycznych.
Zapis dziejów Ziemi i człowieka w różnorodnych formach krajobrazu przyrodniczego
i kulturowego jest powszechnie przyjętym zjawiskiem, poddawanym różnorakim
formacjom metodologicznym, badawczym i tak zwanym naukowo-rozwojowym.
60
Niemniej w przypadku Doliny Prądnika można mówić o jej specyficznym „życiu” czy
też „żywotności”. Wyraża się ono w potężnym i wielowiekowym dorobku badaczy tego
obszaru, mającym blisko 2000 pozycji bibliografii naukowej. Niebagatelny jest fakt, iż
walory krajobrazowe doliny stanowiły inspirację dla wielu, częstokroć najwyższej klasy
twórców literatury, muzyki, malarstwa i rysunku. Stanowiła ona i stanowi nadal poligon
badawczy i metodologiczno-naukowy dla współczesnych badaczy krajobrazu: to walory
krajobrazowe tego niewielkiego skrawka stanowią „serce” układu największego
w Europie Środkowej chronionego pod względem krajobrazowym obszaru – Zespołu
Jurajskich Parków Krajobrazowych o powierzchni blisko 200 tysięcy hektarów. To
właśnie tu zapisane w ojcowskich skałach, lasach i budowlach dzieje Ziemi, Europy
i Polski natchnęły prof. Z. Novaka do postawienia w latach 40. XX w. jednej
z pierwszych w Europie idei tworzenia wielkoobszarowych form ochrony krajobrazu
w postaci parków krajobrazowych. Zderzenie w jednym widoku czy panoramie
fragmentu doliny form reprezentujących dzieje odległe o miliony, tysiące czy setki lat,
nadal tworzące harmonijną, zintegrowaną całość – to fenomen Doliny Prądnika,
stawiający jej walory krajobrazowe wśród najbardziej niezwykłych miejsc.
Ad. 4. Piękno i niespotykana malowniczość krajobrazu Doliny Prądnika stworzone
przez naturę i kulturę, nie naruszane, a nawet wzbogacane w różnorodności postaci
czterech pór roku i bogactwie związanych z nimi zjawisk klimatycznych.
Historia i zabytki
Naturalne obiekty mieszkalne w postaci jaskiń i schronisk skalnych, obfity surowiec
krzemienny oraz urozmaicona rzeźba terenu, stwarzająca dogodne warunki obronności
– oto zespół czynników przyciągających człowieka w Dolinę Prądnika już w paleolicie
(starsza epoka kamienia). Najstarsze znalezisko archeologiczne z Jaskini Ciemnej
datowane jest na schyłek zlodowacenia środkowopolskiego (120-115 tysięcy lat p.n.e.).
Znaleziska związane są prawdopodobnie z aszelską tradycją kulturową, uznawaną za
jedną z najstarszych w Europie, oraz lewaluasko-mustierską i mikocko-prądnicką.
Ówczesny człowiek, wykorzystując urwiska skalne, organizował polowania na tury,
renifery i mamuty, a pokarm zwierzęcy uzupełniał zbieraniem płodów roślinnych. Ślady
osadnictwa z okresu dolnego i środkowego paleolitu znajdujemy w pobliżu otworów
jaskiniowych lub w rejonie schronisk podskalnych. W procesie przemian warunków
życia człowieka górnego paleolitu w okolicach Ojcowa wyróżnia się kilka kultur.
Opisano je w rozdziale dotyczącym stanowisk archeologicznych. Wynalezienie
61
i upowszechnienie brązu powoli wypierało krzemień, który stracił na znaczeniu jako
surowiec do wytwarzania narzędzi, toteż zainteresowanie okolicami Ojcowa w epoce
brązu (2200-600 lat p.n.e.) wyraźnie zmalało. Epoka żelaza w Dolinie Prądnika
reprezentowana jest tylko przez okres rzymski (od początku n.e. do 375 n.e.).
Wczesne średniowiecze przyniosło ożywienie osadnicze, w którym największą rolę
odgrywały grody strażnicze budowane wzdłuż dolin na wysuniętych cyplach skalnych.
Na terenie parku zachowały się ślady kilku grodzisk z wczesnego średniowiecza:
Ogrojec przy Jaskini Ciemnej, gród na górze Okopy w Ojcowie oraz w Grodzisku
i Sułoszowej. Zespół grzebieni skalnych wokół Ogrojca przy Jaskini Ciemnej uznawany
jest przez niektórych uczonych (np. prof. J. Bogdanowskiego) za najstarszy przykład
fortyfikacji w Polsce. Nie wyklucza się, że badania wykopaliskowe na ruinach zamku
Kazimierzowskiego w Ojcowie i na zamku w Pieskowej Skale przyniosłyby odkrycie
kolejnych średniowiecznych założeń grodowych.
Stałe
osadnictwo
w
okolicach
Doliny
Prądnika
zaczęło
kształtować
się
w średniowieczu. Do XII-XIV w. należy odnieść rodowody niemal wszystkich
okolicznych wsi, budowanie trwałych fortyfikacji i zamków. Początkowo dobra
ojcowskie stanowiły własność Korony, która z czasem zaczęła się kurczyć na rzecz
własności magnackiej i duchownej. Już w połowie XIII w. Grodzisko i Skałę
z okolicznymi dobrami otrzymał klasztor klarysek; w 1378 Pieskowa Skała przeszła
w ręce rodziny Szafrańców, a tylko Ojców pozostał królewszczyzną. Taki podział dóbr
utrzymał się do upadku Rzeczypospolitej (1795).
W XIII w. warownie w Dolinie Prądnika odgrywały ważną rolę, zabezpieczając przed
nagłym atakiem z północy Kraków, stolicę dzielnicy senioralnej. Dla Władysława
Łokietka, który na początku XIV w. stanął do walki o zjednoczenie Polski (podzielonej
na rywalizujące księstwa), Ojców stał się punktem oparcia w ostatecznej rozgrywce
z królem czeskim Wacławem II. Łokietek, znajdując czasowe schronienie w Ojcowie,
mógł na bieżąco obserwować ówczesną sytuację polityczną i zamierzenia Czechów
w Krakowie. Do dziś żywe są legendy związane z tym okresem.
W XIV w. w Dolinie Prądnika zaczęto wznoszenie systemu fortyfikacyjnego,
broniącego szlaku handlowego z Krakowa na Śląsk. Z czasów Kazimierza Wielkiego
pochodzą dwie warownie obronne: zachowany do dziś zamek w Pieskowej Skale oraz
zamek w Ojcowie, z którego zostały już tylko malownicze ruiny.
Od XIV w. Ojców, zwany początkowo prawdopodobnie „osadą nad Prądnikiem”, był
starostwem, w którego skład wchodziło kilka okolicznych wsi. Zamek w Pieskowej
62
Skale stanowił siedzibę klucza magnackich dóbr ziemskich, do końca XVIII w.
będących własnością Szafrańców, Zebrzydowskich, Wielopolskich. U stóp zamku
znajdowała się mała osada Podzamcze, a na północnym wschodzie, w górnym odcinku
Doliny Prądnika (już poza obszarem proponowanym do wpisu), rozciągała się ludna
wieś Sułoszowa. Dolny odcinek Prądnika (już poza obszarem proponowanym do wpisu)
wchodził w skład klucza korzkiewskiego, który był własnością różnych rodzin
magnackich.
Od XVI w. w Dolinie Prądnika powstawało coraz więcej zabudowań, z których
w początku XVIII w., w związku z akcją osadzania rzemieślników przez starostów
ojcowskich, zaczęły się tworzyć odrębne osady – Prądnik Ojcowski i Prądnik
Czajowski – nazywane dziś Ojcowem oraz Prądnik Korzkiewski, Swawola (Swywola)
i Hamernia Królewska. Do najpospolitszych zakładów rzemieślniczych, zakładanych
głównie nad potokiem Prądnik od Pieskowej Skały w dół rzeki, należały: tartaki, młyny
zbożowe (poszerzane nieraz o olejarnie), folusze sukna oraz papiernie i prochownie.
Po III rozbiorze Polski Dolina Prądnika znalazła się pod panowaniem austriackim,
dobra Pieskowej Skały pozostały w rękach dotychczasowych właścicieli, natomiast
starostwo ojcowskie kilkakrotnie zmieniało posesorów. W 1809 Ojców i okolice zostały
przyłączone do Księstwa Warszawskiego, a w 1815 do Królestwa Kongresowego.
W 1829 rząd sprzedał dobra ojcowskie Konstantemu Wolickiemu, który – wyjeżdżając
za granicę – odstąpił klucz ojcowski Karolowi Szulcowi. Transakcji tej jednak nie uznał
rząd rosyjski, skonfiskował majątek Wolickiego i w 1837 sprzedał go na licytacji wraz
z ruinami zamku Wojciechowi Prędowskiemu; ten z kolei spadkobiercą uczynił swego
syna Henryka.
Wiek XIX nie wpłynął początkowo na intensyfikację zabudowy i zmianę tradycyjnego
systemu gospodarowania. Pojawił się jednak nowy element, który z czasem miał
zdominować funkcjonowanie Doliny Prądnika. Po utracie niepodległości oraz
ostatecznym utrwaleniu się granic zaborów Ojców był jedną z najbardziej atrakcyjnych
miejscowości na południu Królestwa Kongresowego i cieszył się zasłużoną sławą
wśród malarzy, poetów, uczonych. Dolinę Ojcowską odwiedzali w tym czasie m.in.:
Julian Ursyn Niemcewicz, Franciszek Wężyk, Klementyna Tańska-Hoffmanowa,
Fryderyk Chopin, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), Wojciech Gerson, Stanisław
Staszic, Wojciech Jastrzębowski. Kontynuowano w ten sposób XVIII-wieczną tradycję
wizyt w malowniczej dolinie, m.in. ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego. Wielu przybyszów pozostawiło ślad pobytu w Ojcowie w postaci
63
opisów, wspomnień, pamiętników, wierszy czy publikacji naukowych. Epoka
romantyzmu ożywiła także tutejsze ruiny, skały i meandry rzeki przez wydobycie wielu
starych legend i podań, które w ciągu wieków zaludniły tutejsze zamki, skały i jaskinie
postaciami szlachetnych rycerzy, rozbójników, nieszczęśliwych panien, czarownic,
szatanów i dobrych duchów.
Na potrzeby przybyszów rozbudowano stopniowo infrastrukturę uzdrowiskowohotelową. W 1859 Ojców nabył od H. Prędowskiego znany historyk i miłośnik
starożytności Aleksander Przeździecki. Wybudował on w Ojcowie pierwsze obiekty
uzdrowiskowe i zamierzał odnowić wieżę zamkową, jednakże powstanie styczniowe
unicestwiło jego zamiary. Tragiczne wypadki powstania narodowego w 1863
wstrząsnęły okolicami Ojcowa. Do dziś żywa jest pamięć o bohaterach tamtych
walk: naczelniku
gen. M. Langiewiczu
wojennym
i
województwa
dowódcy
„żuawów
krakowskiego
śmierci”,
A. Kurowskim,
oficerze
francuskim
płk. F. Rochebrunie. Jednak Przeździecki, zniechęcony spaleniem Ojcowa w czasie
powstania, dokonał w 1865 niefortunnej sprzedaży dóbr ojcowskich wrocławskim
kupcom (nabyli je: Maurycy Adler oraz bracia Maurycy, Marek i Samuel Staubowie),
pozostawiając dla siebie jedynie ruiny zamku, Dolinę Prądnika, jaskinie Ciemną
i Łokietka. Po śmierci Przeździeckiego jego syn Gustaw sprzedał w 1878 owe skromne
dobra ojcowskie Janowi Zawiszy, pierwszemu badaczowi jaskiń w Ojcowie, który
zamierzał wykupić to, co nabyli kupcy wrocławscy oraz odbudować zamek.
Uprzedził go jednak margrabia Gordon, nabywając w 1883 własność kupców. Zgodnie
z wolą zmarłego w 1887 J. Zawiszy, ruiny zamku i ówczesne dobra odziedziczyła jego
nieletnia wnuczka, Ludwika Krasińska (późniejsza Czartoryska). Gordon natomiast, nie
wywiązawszy się z warunków sprzedaży i nie zapłaciwszy kontrahentom należnej
sumy, przystąpił do wycinania lasów na zboczach doliny. Wyrokiem sądu ogłoszono
licytację jego niedoszłej własności, do której zgłosił się Ludwik Krasiński (ojciec
Czartoryskiej) i w 1892 wykupił ową część klucza ojcowskiego, stając się właścicielem
całego Ojcowa. Aż do reformy rolnej po II wojnie światowej całość stanowiła własność
Ludwiki Czartoryskiej. Pod koniec XIX w. Ojców przekształcił się w znaną
miejscowość wczasowo-uzdrowiskową.
Dobra Pieskowej Skały uległy w XIX w. znacznej redukcji. W 1842 przeszły na
własność rodziny Mieroszewskich, którzy doprowadzili do utraty dużej części majątku.
Wskutek kilkakrotnych zmian właścicieli i zadłużeń zamek oraz pozostała część niemal
zupełnie okrojonych dóbr stały się przedmiotem licytacji, odroczonej dzięki inicjatywie
64
spółki założonej przez A. Dygasińskiego, która wykupiła zamek. Pod koniec XIX w.
w Pieskowej Skale powstało na wzór Ojcowa kilka pensjonatów, zniszczone jednak
zostały w czasie I wojny światowej. Klucz korzkiewski natomiast uległ parcelacji pod
koniec XIX w., jednak część dóbr pozostała w rękach prywatnych. Również po
kongresie wiedeńskim krakowskie klaryski utraciły swe dobra w Grodzisku. Obydwie
wojny światowe nie przyniosły Dolinie Prądnika większych strat materialnych, poza
rabunkową gospodarką w lasach Pieskowej Skały. W czasie II wojny światowej
w rejonie Ojcowa, głównie na terenie Skały i okolic, działał ruch oporu i oddziały
partyzanckie. Po II wojnie światowej byłe własności Czartoryskich w Ojcowie
i Towarzystwa Akcyjnego „Zamek Pieskowa Skała” zostały upaństwowione. Tereny
zalesione przejęło nowo utworzone Nadleśnictwo Państwowe Ojców, którego część
weszła w 1956 w obręb Ojcowskiego Parku Narodowego.
Katalog obiektów zabytkowych
Zabytki architektury, sztuki i budownictwa zachowane na terenie typowanym do wpisu
stanowią
wielowątkowy
zespół
obiektów
o
indywidualnym
charakterze
i ponadregionalnym znaczeniu. Różnorodność i liczba potwierdzają niezwykłość
obszaru typowanego do wpisu. Są wśród nich przykłady, że można w sposób
harmonijny modelować „lice ziemi”, które akurat w tym miejscu sama natura
uformowała w sposób szczególnie okazały. Na obszarze proponowanym do wpisu
znajduje się 60 obiektów zabytkowych, z czego 43 w samym Ojcowie. Własność parku
stanowi ok. 20 obiektów, reszta zaś należy do osób prywatnych, kościoła i innych
instytucji, takich jak Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu (Oddział Pieskowa Skała),
Collegium Medicum UJ, PTTK. Są też obiekty komunalne. Zabytki na terenie OPN
przedstawiają różną wartość historyczną i artystyczną, są też w różny sposób
użytkowane.
OJCÓW
RUINY ZAMKU KRÓLEWSKIEGO
Położone są na wzgórzu, na prawym brzegu Prądnika. Zamek został zbudowany przez
Kazimierza Wielkiego, o czym zgodnie pisali Jan z Czarnkowa i Jan Długosz.
Wysuwane przez niektórych autorów przypuszczenia, iż warownię wzniesiono na
miejscu wcześniejszego założenia obronnego lub wskazujące na Władysława Łokietka
65
jako jej fundatora nie mają podstaw dowodowych. Usiłując ściślej określić czas budowy
zamku, należy zwrócić uwagę na dokument z 1354, mocą którego król uzyskał
w drodze zamiany z biskupem krakowskim wieś Smardzowice i na jej gruntach wzniósł
zapewne wkrótce obronną budowlę. Istnienie zamku potwierdza zapis źródłowy z 1370,
wymieniający tutejszego burgrabiego Zaklikę. Po raz pierwszy zamek został zastawiony
przez Władysława Jagiełłę w 1400. Utworzone z dóbr ojcowskich starostwo
niegrodowe pozostawało najczęściej w rękach wierzycieli królewskich; funkcję
starostów pełnili przedstawiciele najważniejszych rodów małopolskich. Nie potrafimy
stwierdzić, w jakim zakresie tenutariusze ojcowscy przyczynili się do rozbudowy
Kazimierzowskiej warowni. W pierwszej lustracji, przeprowadzonej w 1564, nie
opisano, niestety, samego zamku, lecz z zestawienia nielicznej służby można
wnioskować, że tutejsi starostowie nie traktowali go jako swej rezydencji.
Przypuszczenie o złym stanie budowli dokumentuje tekst lustracji z 1620,
stwierdzający: „Zamek ten ojcowski bardzo spustoszały”. Jednocześnie lustratorzy
z aprobatą podkreślili, że prace remontowe już podjął ówczesny starosta Mikołaj
Koryciński. Jak wynika z późniejszych dokumentów, była to wielka odbudowa
i rozbudowa, trwająca od 1619 i kontynuowana przez jego synów: Mikołaja Ferdynanda
i Stefana Korycińskich. Wbrew twierdzeniom niektórych autorów, zamek nie został
zniszczony w czasie „potopu”, gdyż Szwedzi urządzili w nim magazyn broni
i żywności.
Zakres
prac
wykonanych
przez
Korycińskich
zawiera
pierwszy
dokładniejszy opis w lustracji z 1660. Po Korycińskich starostwem władali od 1676
kolejno: Warszyccy, Męcińscy i Morscy. Najpełniejszy i najbardziej szczegółowy opis
zamku został sporządzony w 1721, czyli w czasie posesji Bogusława Łubieńskiego.
Zamek, tętniący życiem jeszcze za czasów ostatnich starostów ojcowskich Załuskich,
popadł w całkowitą ruinę na przełomie XVIII i XIX w., a w 1829 zaczęto rozbierać jego
mury. Późniejsze projekty odbudowy nie zostały zrealizowane, natomiast prace
zabezpieczające, prowadzone w XIX i na początku XX w., pozbawiły budowlę wielu
elementów zabytkowych.
Z powodu złego stanu zachowania ruin i niepełnego zakresu przeprowadzonych
dotychczas badań, rekonstrukcja układu przestrzennego zamku w początkowych fazach
rozwojowych jest utrudniona. Trzon pierwotnej warowni tworzyła wieża oktogonalna
(zachowana), zbudowana z ciosów kamiennych na najwyżej wypiętrzonym wierzchołku
skalnego cypla. Trzypiętrowa wieża miała ok. 13 m wysokości. Prawdopodobnie
z XIV w. pochodzi również mur obwodowy, biegnący po krawędziach wzgórza
66
i wydzielający obszerny dziedziniec: w części wschodniej na planie prostokąta, a w
części zachodniej nieregularny. Dom mieszkalny znajdował się w kurtynie wschodniej.
Wjazd do zamku prowadził od zachodniej strony, w sąsiedztwie wieży. Opisy zawarte
w lustracjach z XVII i XVIII w. pozwalają na odtworzenie układu przestrzennego
zamku po pracach budowlanych Korycińskich. Od strony zachodniej znajdował się
budynek bramny z przejazdem na dole i izbą na górze (zachowany). Do bramy
prowadził most drewniany wsparty na trzech parach murowanych filarów. Sumptem
Korycińskich został wzniesiony okazały gmach mieszkalny, posadowiony na
wysuniętym ku południowi cyplu skalnym. Był to budynek na planie prostokąta,
podpiwniczony i posiadający dwie naziemne kondygnacje, mieszczące kaplicę i izby
w układzie dwutraktowym. Dalej ku wschodowi mieścił się dziedziniec, opasany
zabudowaniami gospodarczymi przylegającymi do murów obwodowych, na środku
którego znajdowała się głęboka, wykuta w skale, ocembrowana studnia. Nad całym
zamkiem górowała mało przydatna w tym czasie stara wieża.
KAPLICZKA ŚW. JANA NEPOMUCENA, drewniana, ok. 1800.
KAPLICZKA obok domu nr 56, drewniana, przełom XIX i XX w.
Zabudowa uzdrowiskowa
PARK ZDROJOWY (obecnie ZAMKOWY), założony w latach 1878-1884.
KAPLICA PW. ŚW. JÓZEFA ROBOTNIKA NA Prądniku (kaplica „Na Wodzie” –
pierwotnie łazienki przy Zakładzie Hydropatycznym „Goplana”, zbudowane w ostatniej
ćwierci XIX w., przebudowane na kaplicę w 1901), własność OPN, drew.
„GLORIETKA” przy ujęciu wody dla Ojcowa, własność OPN, mur., 1933.
PAWILON „NA POSTOJU”, własność OPN, drew., 1928.
DOM – HOTEL „Pod ŁOKIETKIEM”, własność OPN, drew., ok. 1860 (obecnie
muzeum).
DOM – HOTEL „POD KAZIMIERZEM”, własność OPN, drew.-mur., 1885.
DOM – WILLA „JADWIGA”, własność OPN, mur., 1910 (obecnie budynek
administracyjny OPN).
DOM – WILLA „SŁONECZNA”, własność prywatna, drew., 1903.
DOM – WILLA „ZORZA”, własność prywatna, drew., 1907.
DOM nr 10 – WILLA „UROCZA”, własność OPN, drew., koniec XIX w.
DOM nr 20 – „BAZAR LWOWSKI”, własność prywatna, drew.-mur., ok. 1890, 1935.
67
DOM – „BAZAR WARSZAWSKI”, własność sołectwa w Ojcowie, drew., 1909,
spalony w 1978, odbudowany z wymianą substancji w latach 1984-88 (obecnie sklep,
poczta, muzeum, restauracja).
DOM nr 21 – WILLA „GRZYBOWSKICH”, własność OPN, drew., ok. 1900.
DOM nr 27 – WILLA „MACIEJÓWKA”, własność prywatna, drew., 1880-90.
DOM nr 32 – WILLA „SERDECZNA” (willa Hertza), własność OPN, drew., ostatnia
ćwierć XIX w., po 1985 wymiana części substancji na murowaną.
DOM nr 29 – WILLA „STANISŁAWÓWKA”, własność OPN, drew., 1929,
przebudowany z wymianą substancji na murowaną w drugiej połowie XX w.
DOM – WILLA „ZACISZE”, własność prywatna, drew., koniec XIX., przebud.
w XX w.
DOM nr 16 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność Emilia Junger, drew.,
ok. 1910.
DOM nr 17 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność prywatna, drew., XIX/XX w.
DOM nr 18 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność prywatna, drew., 1910.
DOM nr 19 – PENSJONAT „ZAWISZÓWKI”, własność prywatna, drew., XIX/XX w.
DOM nr 45 – WILLA „POD BERŁEM”, własność OPN, drew., 1885.
DOM nr 51 – WILLA „POD KORONĄ”, własność OPN, drew., ok. 1890.
DOM – WILLA „JANINA”, własność prywatna, pierwsza ćwierć XX w.
Zabudowa wsi:
PRZYSIÓŁEK „OPALÓWKI” („ZAZAMCZE”)
DOM nr 1, własność prywatna, drew., 1875.
DOM nr 2, własność prywatna, drew., XIX/XX w.
DOM nr 3, własność prywatna, drew., 1875.
DOM nr 4, własność prywatna, drew., 1875.
ZAGRODA nr 5, własność OPN:
a)
dom (tzw. dom Zdulskiego), drew., ok. 1885, 1988 odbud. z wymianą
substancji koniec XX w.
b)
budynek gospodarczy, drew., ostatnia ćwierć XIX w.
Inne obiekty mieszkalne:
DOM nr 33 „POD BOCIANEM”, własność prywatna, drew.- mur., koniec XIX w.
DOM nr 52, własność prywatna, drew., 1922-23.
68
DOM nr 56, własność prywatna, drew., ok. 1890.
DOM nr 58, własność prywatna, drew., 1884.
DOM nr 59, własność prywatna, drew., XIX/XX w.
DOM nr 60 „POD OKOPAMI”, własność prywatna, drew., 1901.
ZAGRODA nr 63, własność prywatna:
a)
dom, drew., 1911,
b)
obora, mur., XIX/XX w.
c)
piwnica, mur., XIX/XX w.
SPICHLERZ w pobliżu zagrody nr 63, drew., obecnie budynek Straży Ochrony
Przyrody.
MŁYN BOSAKA – własność prywatna, zachowany fragment młynicy z kołem
z XIX w., ślad młynówki.
SKAŁA – GRODZISKO
ZESPÓŁ KOŚCIOŁA FILIALNEGO WNIEBOWZIĘCIA NP MARII:
a)
kościół, mur., 1642, 1677, 1967-68 odbudowa hełmu,
b)
ogrodzenie kościoła z bramkami, posągami i figurą św. Klary, mur.,
XVII w., 1677 rzeźby,
c)
kaplica groty, mur., XVII–XVIII w.,
d)
bramka i obelisk przed grotą, mur., koniec XVII w.,
e)
Pustelnia bł. Salomei, mur., koniec XVII w.
ZAGRODA nr 14-15: MŁYN i TARTAK BORONIA, własność prywatna, zachowana
całość obejścia młynarskiego z drugiej połowy XIX w. z kompletnym wyposażeniem
młynicy i tartaku, obiekt o dużych wartościach zabytkowych:
a)
dom nr 14, drew., 1856,
b)
dom nr 15, drew., ok. 1856,
c)
młyn, drew., 1856, 1966 modernizacja,
d)
tartak, drew., 1850,
e)
stodoła, drew., pierwsza połowa XIX w.
ZAGRODA nr 16: MŁYN WODNY TARNÓWKI, własność prywatna, drew., druga
połowa XIX w., przebud. w pierwszej połowie XX w., zachowana młynica
prawdopodobnie z drugiej połowy XIX w., dom mieszkalny z lat międzywojennych,
budynki gospodarcze, młynówka.
69
ZAGRODA nr 19: MŁYN WODNY KATARZYŃSKICH, własność prywatna,, mur.,
początek XX w., zachowane obejście, młynica murowana, dom drewniany z początku
XX w., młynówka.
PIESKOWA SKAŁA
ZESPÓŁ ZAMKU PIESKOWA SKAŁA
Odrestaurowany zamek usytuowano na wyniosłej (420 m n.p.m.) platformie skalnej,
górującej nad Doliną Prądnika. Odbudowa i konserwacja tego cennego zabytku,
prowadzona w latach 1948-68 pod kierownictwem Alfreda Majewskiego, nadała
obronnej rezydencji postać z czasów renesansu.
Zamek Pieskowa Skała pojawia się już w dokumencie z 1315, jednakże zdaniem
niektórych badaczy wzmianka ta dotyczy warownej budowli, której relikty zostały
odkryte na pobliskim wzgórzu Kocica, położonym w południowej części Sułoszowej.
Tezę tę potwierdza przekaz Jana Długosza, wskazujący na Kazimierza Wielkiego jako
fundatora Pieskowej Skały. Kronikarz przekazał również wiadomość, że królewski
zamek został nadany przez Ludwika Węgierskiego Piotrowi Szafrańcowi z Łuczyc
herbu Starykoń. Jednakże treść dokumentu wydanego w 1386 przez Władysława
Jagiełłę przekonuje, iż było to czasowe nadanie, zapewne zastaw. Właścicielami zamku
stali się Szafrańcowie dopiero na mocy dokumentu wydanego przez tegoż władcę
w 1422. Od tego czasu władali zamkiem nieprzerwanie aż do początku XVII w.
Późniejsi właściciele Pieskowej Skały zmieniali się bardzo często. Od 1608 zamek był
w rękach Macieja Łubieńskiego, następnie Barbary Sośnickiej i Samuela ze Śladkowa
Śladkowskiego. Poważnych zmian w układzie przestrzennym zamku dokonali
Zebrzydowscy, kolejni dziedzice Pieskowej Skały. W 1655 opanowali go Szwedzi
i dotkliwie zniszczyli. Za czasów władania zamkiem przez Wielopolskich prowadzono
prace renowacyjne i modernizacyjne, jednakże w 1702 Szwedzi kolejny raz zajęli
zamek, pustosząc go, a w 1718 budowlę niemal doszczętnie zniszczył pożar. Dzięki
pracom przeprowadzonym przez Hieronima Wielopolskiego zamkowi przywrócono
charakter zamieszkałej rezydencji. Usunięto jednakże wówczas wiele elementów
renesansowej zabudowy i bogatego wystroju wnętrz. Od 1842 Pieskową Skałę posiadali
Mieroszewscy. Także w okresie ich rządów zamek niszczyły pożary (1850, 1863).
Mimo
odbudowy
przeprowadzonej
w
latach
1864-1877
przez
Sobiesława
Mieroszewskiego rezydencja zaczęła z wolna popadać w ruinę. W 1902 zamek zakupiła
70
spółka akcyjna, założona z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego, która urządziła w nim
pensjonat. Gruntownie odrestaurowany po II wojnie światowej, pełni obecnie funkcje
muzealne.
Z powodu niepełności działań badawczych przypuszczenia na temat usytuowania
i programu zamku z czasów Kazimierza Wielkiego nie są należycie udokumentowane.
Prawdopodobnie pierwotny zamek został wzniesiony na najwyższym wypiętrzeniu
wzgórza, zwanym „skałą Dorotki”. Na podstawie wyników analizy późniejszych
przedstawień ikonograficznych można się domyślać, iż głównym elementem ówczesnej
budowli była wieża na planie kwadratu, przechodząca w górnych partiach w ośmiobok.
O odkryciu jej fundamentów wspominał w swych publikacjach A. Majewski. Wieży
towarzyszyły z pewnością inne budowle, posadowione na niższym terasie i otoczone
zapewne murem obwodowym. W końcu XV w. obwód obronny został umocniony od
wschodniej strony dwiema basztami cylindrycznymi, z których południowo-wschodnia
mieściła bramę wjazdową. Czteroskrzydłowe założenie, otaczające dziedziniec na
rzucie trapezu, powstało w trakcie wielkiej rozbudowy przeprowadzonej przez
Szafrańców w XVI w. Nową bramę wjazdową umieszczono we wschodnim skrzydle.
Pałacowy charakter nadało rezydencji opięcie dziedzińca trzykondygnacyjnymi
krużgankami arkadowo-filarowymi. Dziedziniec zamku został ozdobiony dekoracją
rzeźbiarską o charakterze niderlandzkim (galeria maszkaronów i kartusze herbowe).
Po 1640, a więc za czasów władania Pieskową Skałą przez Zebrzydowskich zamek
został umocniony nowoczesnym systemem fortyfikacyjnym, składającym się z dwu
bastionów połączonych południową kurtyną z bramą wjazdową. Powstał w ten sposób
dziedziniec zewnętrzny. Późniejsze przebudowy w niewielkim stopniu zmieniły
dotychczasowy układ przestrzenny zamku, lecz zatarły jego renesansowy charakter.
Przeprowadzone po wojnie prace restauratorskie przywróciły budowli kształt rezydencji
z okresu XVI-wiecznej rozbudowy przeprowadzonej przez Szafrańców.
W XVIII w., kiedy to zamek znajdował się w rękach rodziny Wielopolskich, Pieskowa
Skała była miejscem słynnych polowań. W okresie rozbiorów zamek stał się ulubionym
celem wycieczek ludności Królestwa Kongresowego i zwany był Muzeum Polski. Pod
koniec XIX w. powstał tu pensjonat z ekskluzywną restauracją. Po II wojnie światowej
zamek został przejęty przez skarb państwa i przeprowadzono w nim gruntowne prace
remontowe pod kierunkiem prof. A. Majewskiego. W 1970 w komnatach Pieskowej
Skały otwarto muzeum, filię Zamku Królewskiego na Wawelu. Ekspozycja muzealna
ukazuje przemiany w sztuce europejskiej od średniowiecza po wiek XX. Wszystkie
71
obiekty (obrazy, rzeźby, meble i inne dzieła artystycznego rzemiosła) pochodzą
z kolekcji wawelskiej, ponieważ w Pieskowej Skale nie zachowało się, niestety,
autentyczne wyposażenie wnętrz. Chwilowo, na czas remontu, czynna jest tylko
tymczasowa ekspozycja w trzech salach. Po remoncie ekspozycja otrzyma nowy wyraz
plastyczny.
DOM – WILLA „CHOPIN”, własność OPN, mur., trzecia ćwierć XIX w.
ZAGRODA nr 10 – ślady młynówki dawnego MŁYNA GĄDKA, własność prywatna,
początek XX w.
ZAGRODA nr 7 – dawniej MŁYN GĄDKA, własność prywatna, zachowana część
domu mieszkalnego z początku XX w. drewniana, młynówka i koło wodne, reszta
znacznie przekształcona i zdewastowana.
WOLA KALINOWSKA
MŁYN WODNO-ELEKTRYCZNY KRZEMIENIA, własność prywatna, budynek
mieszkalny zespolony z młynicą obiekty murowane, pierwsza ćwierć XX w., ślady
młynówki.
ZAGRODA nr 11 – MŁYN MOSURA, własność prywatna, drew., zachowana młynica
zapewne z początku XX w., całość budynków obejścia znacznie przekształcona, ślady
młynówki.
ZAGRODA nr 10 (Młynnik) – MŁYN TARNÓWKI, własność prywatna, zachowana
młynówka, duże obejście z młynicą i domem mieszkalnym oraz budynkami
gospodarczymi; obiekty drewniane, prawdopodobnie z początku XX w.
ZAGRODA nr 9 (Młynnik) – MŁYN WILKA, własność prywatna, zachowany dom
drewniany i młynica, obydwa obiekty z okresu międzywojennego, ślady młynówki.
ZAGRODA nr 7 (Młynnik) – MŁYN KRZEMIENIA, własność prywatna, zachowany
dom mieszkalny drewniany z początku XX w., kompletne obejście młynarskie, młynica
murowana, prawdopodobnie z XIX w., dom mieszkalny drewniany z początku XX w.,
budynki gospodarcze, ślady młynówki.
ZESPÓŁ FOLWARKU KONOPCZYŃSKICH (Młynnik nr 4-5), własność prywatna:
a)
dom tzw. Kamieniec, mur., 1927–28,
b)
dom „Legionówka”, drew., lata 20. XX w.
c)
budynki gospodarcze, drew.-mur., pierwsza ćwierć XX w.
d)
ślady młynówki, druga połowa XIX w.
72
Przyroda
Ojcowski Park Narodowy obejmuje fragment Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
z bogato ukształtowanymi formacjami skał wapiennych. W granicach parku znalazła się
Dolina Prądnika oraz Dolina Sąspowska – obydwie wyżłobione w grubym kompleksie
wapieni wieku górnojurajskiego (osiągające ok. 200 m miąższości, powstałe
z nagromadzenia ogromnej ilości szczątków organizmów, które żyły w morzu jurajskim
ok. 150 mln lat temu); ich głębokość dochodzi do kilkudziesięciu metrów, a w
środkowym odcinku Doliny Prądnika – nawet do 100 m. W okolicach Ojcowa
występują dwa typy wapieni: skaliste i ławicowe. Barwa ich jest z reguły biała,
jasnożółta lub jasnoszara. Formy skałkowe zbudowane są głównie z wapieni skalistych,
wyróżniających się dużą twardością, zwięzłością, spękaniami ciosowymi i brakiem
krzemieni. Spośród skamieniałości najczęściej można spotkać gąbki. Doliny powstały
w wyniku erozyjnej działalności potoków w okresie plioceńskim i na początku
czwartorzędu. Na zboczach dolin często są widoczne spłaszczenia, będące fragmentami
teras skalnych związanych z kolejnymi etapami rozwoju dolin.
Wody podziemne rozpuszczając wapień doprowadziły do utworzenia się jaskiń,
będących charakterystyczną cechą Ojcowskiego Parku Narodowego i jego okolic.
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska jest obszarem licznego ich występowania. Do tej
pory zinwentaryzowano tu ok. 1000 jaskiń i schronisk (małych jaskiń). Rozwinęły się
one głównie w skalistej odmianie wapienia jurajskiego. Na terenie parku i w jego
najbliższym sąsiedztwie jest ok. 400 jaskiń; ich długość jest z reguły nieduża i nie
przekracza 10 m. Do największych jaskiń, o długości korytarzy przekraczającej 50 m
należą m.in. Jaskinia Łokietka (270 m) oraz Ciemna (150 m). Najdłuższą jaskinią
w południowej części wyżyny jest Wierzchowska Górna (950 m), leżąca w sąsiedztwie
OPN, w Dolinie Kluczwody. Najliczniejsze skupisko dużych jaskiń znajduje się
w wąwozie Jamki; pozostałe, mniejsze jaskinie i schroniska leżą przeważnie na lewym
zboczu Doliny Prądnika, od Grodziska po Prądnik Korzkiewski, a kilkanaście w Dolinie
Sąspowskiej. Mają one na ogół przebieg poziomy i rozmieszczone są na różnych
wysokościach nad dnem dolin. Niektóre wejścia do jaskiń są dobrze widoczne, jednak
większość z nich jest trudna do odnalezienia w skałkach. Jaskinie Łokietka i Ciemna są
udostępnione do zwiedzania. Od 1992 na terenie parku katalogowane są wszystkie
jaskinie i schroniska skalne.
Zbocza dolin są strome, w wielu miejscach najeżone ostrymi skałami, których
fantastyczne formy nadają specyficzne piętno krajobrazowi. Szczególny urok mają
73
skałki leżące przy szlakach turystycznych, takie jak m.in.: Brama Krakowska, skałki
w Grodzisku, Pieskowej Skale (np. słynna Maczuga Herkulesa), Skały Wernyhory, Igła
Deotymy, Panieńskie Skały. Konfiguracja terenu wywiera silny wpływ na stosunki
mikroklimatyczne, a więc na rozkład nasłonecznienia, amplitudy temperatur czy
inwersje termiczne. Klimat tutejszy ma wiele analogii z klimatem gór. Występują duże
kontrasty w poszczególnych elementach klimatu, a o ich skali i urozmaiceniu świadczy
fakt, że na tak małym obszarze wyróżniono aż 20 regionów mikroklimatycznych,
wyraźnie
różniących
się
między
sobą
odmiennym
reżimem
termicznym
i wilgotnościowym.
Teren Ojcowskiego Parku Narodowego jest typowym obszarem krasowym, cechującym
się małą liczbą potoków i przewagą dolin suchych (tzw. wąwozów). Do stałych cieków
należy Prądnik i Sąspówka – obydwa zasilane przez ponad 50 źródeł wypływających
przeważnie na poziomie dna dolin i u wylotu bocznych, suchych wąwozów. Źródła te
odznaczają się dużą czystością i niską temperaturą (ok. 8-10°C). Do najbardziej
znanych należy tzw. Źródło Miłości przy Krakowskiej Bramie, Ruskie w Dolinie
Sąspowskiej i św. Jana w pobliżu kaplicy „Na Wodzie”, w centrum Ojcowa.
Powierzchnia całego dorzecza Prądnika wynosi 195,2 km2, z czego w granicach OPN
leży 21,4 km2 (łączna długość potoków – 16,6 km, w tym Prądnik – 12,2 km).
Głównym
elementem
środowiska
przyrodniczego
parku
jest
szata
roślinna,
wyróżniająca się nieprzeciętnym bogactwem i różnorodnością. Pod względem
biogeograficznym jest położony w strefie lasów liściastych, stąd przewaga zbiorowisk
roślinnych z drzewostanem liściastym. Do chwili obecnej znanych jest z terenu parku
ok. 1050 gatunków roślin naczyniowych, po kilkaset gruntów mchów, wątrobowców,
porostów i niespełna 1200 gatunków grzybów. To sprawia, że OPN zajmuje trzecie
miejsce w Polsce (po Tatrach i Pieninach) pod względem liczebności gatunków. Do
osobliwości florystycznych należą: wspomniane obrazki plamiste, paproć języcznik
zwyczajny, lilia złotogłów, pełnik europejski, obuwik oraz powszechnie znana brzoza
ojcowska – przez wiele lat niesłusznie uważana za endemit (badania potwierdziły jej
występowanie również poza granicami naszego kraju). Za dużą osobliwość należy
uznać purchawicę olbrzymią (znalezioną tu trzykrotnie: w 1876, 1964 i 1991), jeden
z największych znanych grzybów na świecie. Największą powierzchnię zajmują lasy
(ok.
1200
ha),
rosnące
na
wierzchowinie
jurajskiej,
stromych
zboczach
i fragmentarycznie nad potokami. Są to, odpowiednio: bory mieszane, buczyny, grądy
oraz resztki łęgów nadrzecznych.
74
Środowisko przyrodnicze Ojcowskiego Parku Narodowego uzupełnia niezwykle bogata
jak na tak mały obszar fauna. Do chwili obecnej wykazano na tym terenie
i w najbliższym sąsiedztwie parku ponad 6 tysięcy gatunków; liczba ta, jak się
przypuszcza, jest znacznie większa. Do osobliwości fauny należą nietoperze (15
gatunków na 21 znanych w kraju). Występują tu liczne gatunki ptaków, wśród których,
obok pospolitych przedstawicieli ornitofauny, spotykamy ptaki żyjące nad potokami
górskimi: pluszcza, pliszkę górską i zimorodka. Faunę owadów reprezentują zarówno
gatunki górskie pochodzące ze schyłku zlodowacenia, jak też kserotermiczne, przybyłe
tu w okresach cieplejszych. W glebie np. żyją rzadkie gatunki owadów bezskrzydłych;
należą do nich m.in. skoczogonki, spotykane na Grenlandii i w wysokich górach (Alpy,
Pirin). Wiele osobliwych owadów żyje w środowiskach jaskiniowych.
Gospodarcza działalność człowieka w okresie ostatnich ok. 175 lat przyczyniła się
w znacznym stopniu do zmian w szacie roślinnej. Wskutek wyrębów ustępowały przede
wszystkim zespoły cieniolubne o małej tolerancji ekologicznej, np. reliktowe lasy
górskie (jaworzyny, buczyna), a w wyniku osuszania – podmokłe łąki, turzycowiska.
Natomiast roślinność kserotermiczna (zwłaszcza naskalna) nie ponosiła większych strat,
a w niektórych miejscach gospodarka ludzka przyczyniła się nawet do jej
rozprzestrzenienia. Okres międzywojenny przyniósł kolejne wyręby drzew, zwłaszcza
po surowej zimie na przełomie 1928 i 1929, w czasie której zanotowano w Ojcowie
temperaturę –42°C. Ze względów czysto oszczędnościowych powstałe wówczas halizny
i płazowiny zalesiano sosną. Wskutek eksploatacyjnej gospodarki do wybuchu II wojny
całkowicie wyginęły cis i jarząb brekinia, a jodła, świerk, buk i dąb zmniejszyły swój
udział, natomiast modrzew polski zachował się tylko na nielicznych stanowiskach.
Ubytek szaty leśnej spowodował także przerzedzenie szeregu gatunków górskich,
łęgowych czy ciepłolubnych.
Przyczyną zmian w składzie gatunkowym ojcowskiej flory było także osuszanie
terenów podmokłych (np. w rejonie Grodziska, gdzie wyginęła wełnianka) i zrywanie
roślin powodujące prawie zupełne wyginięcie storczyków: obuwika pospolitego
i podkolana białego (na wymarciu jest pełnik europejski).
Starania o ochronę Doliny Prądnika datują się od początku XIX w. Na łamach prasy
pojawiły się głosy protestu przeciwko eksploatacji lasów, m.in. piętnujące
barbarzyńskie poczynania wrocławskich kupców niszczących ojcowskie lasy; nie
bacząc na warunki postawione w kontrakcie sprzedaży, wycięli oni drzewostan
pokrywający wierzchowinę jurajską w rejonie Smardzowic, Woli Kalinowskiej
75
i Sąspowa. Ówczesne prawodawstwo zupełnie pomijało zagadnienia ochrony przyrody.
Bezkarnie rozkopywano namuliska jaskiń, wydobywając z nich cenny materiał
nawozowy. Najwięcej strat poniosły jaskinie Koziarnia i Nietoperzowa, w których
eksploatację namulisk prowadził w latach 1877-78 górnośląski urząd górniczy pod
kierunkiem O. Grubego. W pozostałych jaskiniach, ogólnie dostępnych do zwiedzania,
odłamywano nacieki, przeciwko czemu protestowano w opisach Ojcowa i w artykułach
prasowych. Duże zasługi w ochronie przyrody Ojcowa położył także były jego
właściciel Jan Zawisza, archeolog-amator, pierwszy badacz tutejszych jaskiń, który
rozpoczął stopniowe wykupywanie Doliny Prądnika i okolic z rąk wrocławskich
kupców. Dalsze wykupy kontynuował kolejny właściciel Ojcowa – Ludwik Krasiński.
Społeczeństwo polskie, widząc niszczenie przyrody Doliny Prądnika, szybko reagowało
na przejawy wandalizmu. Mimo braku odpowiednich zarządzeń ze strony ówczesnych
władz podejmowano pierwsze kroki w kierunku ratowania przyrody. I tak spółka
akcyjna, założona pod koniec XIX w. z inicjatywy Adolfa Dygasińskiego, wykupiła
zamek w Pieskowej Skale wraz z otaczającym go lasem i skałami.
Dydaktyczną funkcję w zakresie ochrony przyrody Doliny Prądnika odegrało także
muzeum regionalne w Ojcowie, założone przez S. J. Czarnowskiego pod koniec XIX w.
Jednakże te i tym podobne poczynania pojedynczych osób do I wojny światowej nie
miały większego znaczenia, gdyż nie podjęto starań o otoczenie Doliny Prądnika
ochroną prawną. Dopiero, gdy w okresie międzywojennym powołano Państwową
Komisję Ochrony Przyrody, przekształconą później w Państwową Radę Ochrony
Przyrody, na czele której stanął prof. dr Władysław Szafer, innej rangi nabrało
zagadnienie ochrony przyrody ojcowskiej. Z inicjatywy prof. Szafera została
opracowana pierwsza monografia przyrodnicza dolin Prądnika i Sąspowskiej,
opublikowana w piśmie „Ochrona Przyrody” w 1924. W monografii tej zamieszczono
charakterystykę środowiska geograficznego okolic Ojcowa oraz plan i opis granic
przyszłego rezerwatu. Projektowany rezerwat miał objąć dobra Czartoryskich
i własności gminne wzdłuż Doliny Prądnika: od Sułoszowej do Hamerni i Sąspowskiej
od wsi Sąspów do ujścia doliny na terenie Ojcowa. Złotą Górę przeznaczono na budowę
osiedla uzdrowiskowego w ramach regulacji uzdrowiska. Rezerwat przyrody, oprócz
całkowitej ochrony znajdujących się w nim skarbów natury, według autorów projektu
prof. W. Szafera i inż. S. Richtera, „miał służyć nauce jako teren badań naukowych,
a dla turystów przygodnie odwiedzających te strony oraz dla letników (...) stanowić
źródło niezapomnianych wrażeń estetycznych”.
76
Propozycja utworzenia rezerwatu w okresie międzywojennym nie została jednak
zrealizowana, a przez nowe inwestycje turystyczne, takie jak budowa dróg, elektrowni
i dalszych
pensjonatów
uzdrowiska
udostępniono
Ojców
szerszym
kręgom
społeczeństwa. Okres międzywojenny nie przyniósł postępu w otoczeniu ochroną
prawną okolic Ojcowa. Tylko dzięki zdecydowanemu stanowisku prof. Szafera nie
zdołano osłabić lub nawet oddalić realizację zamierzeń groźnych dla tutejszej przyrody.
Po II wojnie światowej wznowiono starania o utworzenie rezerwatu. I tym razem
energiczna działalność prof. Szafera – ówczesnego delegata Ministra Oświaty do spraw
Ochrony Przyrody – przyczyniła się do organizacji wielu konferencji, na których
powracano do utworzenia projektowanego w Ojcowie rezerwatu, a z czasem parku
narodowego. w latach 1946-53 odbyło się na temat przyszłego parku kilka zebrań na
szczeblu wojewódzkim, w Polskiej Akademii Nauk i Państwowej Radzie Ochrony
Przyrody. S. Jarosz w swoich publikacjach zamieścił pierwszy opis Parku Narodowego
w Ojcowie, a S. Smólski (ówczesny Wojewódzki Konserwator Przyrody w Krakowie)
i T. Szczęsny (sekretarz Państwowej Rady Ochrony Przyrody) pod kierunkiem prof.
Szafera zajęli się realizacją zadań ochrony przyrody Ojcowa i okolic oraz
opracowaniem projektu rozporządzenia Rady Ministrów o powołaniu do życia
Ojcowskiego Parku Narodowego. Po zatwierdzeniu projektu przez Państwową Radę
Ochrony Przyrody, Rozporządzeniem Rady Ministrów z 14 stycznia 1956 został
utworzony Ojcowski Park Narodowy. W 1981 w związku z utworzeniem w woj.
krakowskim Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych ustanowiono wokół OPN
strefę ochronną o powierzchni 7000 ha. Jej ponowne prawne usankcjonowanie nastąpiło
w związku z korektą granic parku w 1997.
Streszczenie
The valley of the Prądnik river in the Ojcowski National Park – a unique complex of
landscape. The valley of the Prądnik lies in Małopolska (Little Poland) in the south part
of the country, in the southern part of the Cracow-Częstochowa uplands (being part of
the Little Polish uplands), lying about 20km to the north of Cracow (latitude 50°12';
longitude 19°46'). The valley of the Prądnik is one of the most interesting areas of
central Europe. In a relatively small area one can find a rich variety of geological
formations, natural, cultural and landscape values. In the valley one can see clearly the
layering on one another of different phases of settlement and forms of the cultural
heritage, developing in harmony with the unique forms of the living and fossil natural
77
environment. In the local landscape (which is characterised by the remains of nearly all
geological and palaeontological epochs) have been preserved traces of many forms of
past land use from agriculture, through defensive architecture and past industry to the
establishment of a resort as well as the most modern means of protection and
development of tourism. This manner in which these natural and cultural elements exist
together and interrelate determines the unique character of the cultural landscape which
is the principle value of this exceptional area. Within a relatively small area of the
valley, some 17 km in length we find especially valuable geomorphological features.
Among the most attractive are rock formations, so-called ‘needles’ (Maczuga Herkulesa
[Hercules’ club], Igła Deotymy [Deotyma’s needle]) gorges (Brama Krakowska
[Cracow gate]) and rock walls. Of especial note are the caves which have been formed
in the Jurassic limestones. There are some 210 in the rocks around the valley. Among
the best known are Ciemna cave with one of the oldest archaeological sites with traces
of human activity in Poland (about 80 000 BC) and also Czajówicka cave (known as
Łokietka cave after a Medieval Polish ruler), made famous by legends from Poland’s
medieval history. The richness of the flora of the area is witnessed by the fact that this is
one of the areas with the greatest number of naturally growing species which have been
identified and classified in Poland. The animal world is represented by many protected
species. Many reptiles, birds, small mammals and cave animals (mainly bats) find here
suitable habitats. The slopes which form the boundaries of the valley, with the
inaccessible rock walls and the forests which grow on the uplands around the valley in
their present form still reflecting very closely the primeval natural landscape. In
individual portions of the landscape dominated by cultural monuments, one can see the
preservation of features characteristic of different epochs and methods of land use.
Among the most valuable belongs the gothic defensive landscape with the Ojców castle,
the renaissance residential landscape at Pieskowa Skała, the sacral landscape (unique in
Poland) of Grodzisko with the Hermitage of the Blessed Salomea, the landscape of the
nineteenth century resort and the landscapes dominated by traditional vernacular
(agricultural, residential) and technical (e.g., water mills) architecture. The valley of the
Prądnik is differentiated by the richness of the preserved monuments of architecture and
art. These are varied typologically and chronologically. In the valley of the Prądnik one
can also find archaeological monuments, earthwork strongholds, castles, sacral
buildings, residential villas, traditional rural architecture, monuments of traditional
78
industry, minor architecture, planned greenery, memorial tablets and places of historical
significance
C.
Szczególne wartości
Dolina Prądnika jest jednym z ciekawszych miejsc Europy Środkowej.
W krajobrazie doliny czytelne jest nawarstwianie się osadnictwa i form dziedzictwa
kulturowego, pozostających w harmonii z unikatowymi tworami przyrody ożywionej
i nieożywionej. W lokalnym krajobrazie, który charakteryzują pozostałości niemal
wszystkich epok geologicznych i paleontologicznych, zachowały się ślady licznych
historycznych form użytkowania: od rolnictwa, przez funkcje obronne, dawny przemysł
po funkcje uzdrowiskowe oraz najnowsze formy ochrony i udostępniania cennych z tak
wielu względów terenów. Dolinę Prądnika wyróżnia bogactwo zachowanych zabytków
architektury i sztuki. Są to obiekty zróżnicowane typologicznie i chronologicznie.
W Dolinie Prądnika można dostrzec obiekty archeologiczne, grodziska, zamki, budowle
sakralne, zabudowę willową, wiejską zabudowę tradycyjną, zabytki przemysłu
tradycyjnego, małą architekturę, zieleń komponowaną, tablice pamiątkowe i miejsca
o znaczeniu historycznym. O bogactwie szaty roślinnej świadczy fakt, że jest to jeden
z obszarów o największej ilości występujących, rozpoznanych i sklasyfikowanych
jednostek systematycznych w Polsce. Świat zwierzęcy reprezentują liczne gatunki
chronione. Odpowiednie siedliska znajdują tu gady, płazy, ptaki, drobne ssaki oraz
mieszkańcy jaskiń (zwłaszcza nietoperze). Na stosunkowo niewielkim obszarze doliny,
liczącej ok. 17 km długości, występują cenne formy geomorfologiczne. Do
najatrakcyjniejszych należą formacje skalne, tzw. igły (np. Maczuga Herkulesa, Igła
Deotymy), bramy (np. Brama Krakowska) czy ściany. Szczególnej uwagi warte są
tutejsze jaskinie wymyte w wapieniach jurajskich. W skałach okalających dolinę
znajduje się ich ok. 210. Do najbardziej znanych należy zaliczyć jaskinię Ciemną
z jednymi z najstarszych śladów obecności człowieka w Polsce (ok. 80 tysięcy lat
p.n.e.) oraz Czajowicką, znaną jako Jaskinia Łokietka, opromienioną legendami
z dziejów Polski. Owo dopełnianie się elementów przyrodniczych z kulturowymi, ich
koegzystencja decydująca o unikatowym charakterze krajobrazu kulturowego, to
największy walor tego niezwykłego obszaru. Wymienione wyżej elementy współtworzą
wielowątkowy, wielowarstwowy krajobraz kulturowy. O jego wyjątkowej wartości
79
decyduje ciągłość nawarstwień, ich różnorodność, a zarazem atrakcyjność estetyczna
i formalna oraz koegzystencja z naturalnym, bogatym tłem geologiczno przyrodniczym.
D.
Zagrożenia
5.a. Wpływ zagospodarowania przestrzennego
Główne
zagrożenia
spowodowane
są
naporem
inwestycyjnym
strefy
podmiejskiej, w jakiej znajduje się park, choć zauważa się wzrost świadomości
potrzeby ochrony zasobów przyrodniczych i kulturowych Ojcowskiego Parku
Narodowego.
5.b. Wpływ środowiska
Wydanie przez Radę Ministrów aktu prawnego powołującego Ojcowski Park
Narodowy nie położyło kresu rozwojowi negatywnych zjawisk, mających wpływ na
przyrodę parku.
5.b.1 Zagrożenia abiotyczne
Teren Ojcowskiego Parku Narodowego nadal podlega silnemu skażeniu przez
dwutlenek siarki, tlenki azotu i pyły. Od 1996 obserwuje się wahania stężeń niektórych
związków (np. stężenie pyłu zawieszonego w 1995 wynosiło 0,022 mg/m 3/rok, w 1996
– już 0,033 mg, w 1997 bardzo niewielki spadek do 0,031 mg/m3/rok, w 1998 niewielki
wzrost do 0,032 mg/m3/rok, a w 1999 spadek do 0,012 mg/m3/rok). Opad pyłów w 1997
w Ojcowie wyniósł 23 t/km2/rok, a w 1998 już 25 t/km2/rok, podczas gdy norma dla
terenów specjalnie chronionych wynosi 40 t/km2/rok. Punkt pomiarowy znajduje się na
dnie Doliny Prądnika, w pobliżu budynku „Pod Łokietkiem”. Nastąpiła znaczna
poprawa w stosunku do lat 70. i 80., gdy norma opadu pyłów była dwukrotnie
przekraczana.
Nie zmienia się również sytuacja w zakresie skażeń środkami chemicznymi
pochodzącymi
z
rolnictwa
oraz
skażenia
wód
powierzchniowych
ściekami
komunalnymi i przemysłowymi z osad znajdujących się w obrębie zlewni Prądnika.
Jedynym sposobem bezpośredniej eliminacji źródeł choć części tych zanieczyszczeń,
dostępnym dla administracji Ojcowskiego Parku Narodowego, jest dalsza gazyfikacja
osad w rejonie parku i zmiana ogrzewania z węglowego na gazowe (likwidacja źródeł
80
emisji lokalnych). Pierwsze obiekty parku zgazyfikowano w 1993; akcja jest
kontynuowana.
Utrzymuje się spadek poziomu zwierciadła wód podziemnych na terenie parku i w jego
sąsiedztwie, zwłaszcza w rejonach położonych na północny zachód od granic parku
(źródłowy fragment dorzecza Prądnika). Powstanie rozległego leja depresyjnego należy
wiązać z drenażem wód podziemnych przez kopalnie olkuskie (Zakłady GórniczoHutnicze „Bolesław”, kopalnie „Olkusz” i „Bolesław”). Nie bez wpływu jest również
jest również wzrost poboru wody ze studzien zaopatrujących miejscową ludność
i wiercenie
nowych
studni
głębinowych.
Oczyszczalnia
typu
„Sebiofikon”,
zainstalowana w 1986 przy budynku „Pod Łokietkiem”, funkcjonuje prawidłowo,
zgodnie z pozwoleniem wodno-prawnym. W Pieskowej Skale staraniem Urzędu Gminy
Sułoszowa pogłębiono stawy, które w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat uległy
zamuleniu. Stawy napełniane wodą są traktowane jako zbiorniki małej retencji wody.
Badaniem jakości wód źródlanych zajmuje się Państwowy Terenowy Inspektor
Sanitarny w Krakowie.
Występują również przypadki nielegalnego penetrowania jaskiń, głównie przez
początkujących grotołazów, oraz niszczenie krat zabezpieczających otwory. Od wielu
lat trwają starania o wyłączenie drogi biegnącej przez obszar proponowany do wpisu
z ruchu kołowego, zwłaszcza tranzytowego. Ułatwić to może nowa droga SąspówSułoszowa przez Bukowiec o długości 3,5 km, której budowa jest jednym z głównych
zadań parku.
Nadal istnieje duże zagrożenie erozji stoków oraz uciążliwość dla turystów pieszych ze
strony rowerów górskich, które niekiedy stwarzają duże niebezpieczeństwo dla
turystów na szlakach. Sport ten stał się w ostatnich latach bardzo modny i stawianie
ograniczeń jest praktycznie nieskuteczne.
Dużym zagrożeniem jest wzrastająca ilość śmieci komunalnych ze źródeł lokalnych.
5.b.2 Zagrożenia biotyczne
Podobnie jak w latach poprzednich najważniejszymi zagrożeniami wynikającymi
z przebiegu zjawisk przyrodniczych były procesy sukcesji oraz synantropizacji
zachodzące w biocenozach Ojcowskiego Parku Narodowego. Sukcesja zagraża
w pierwszym rzędzie biocenozom półnaturalnym, ukształtowanym
w wyniku
wielowiekowej działalności człowieka.
81
Zjawisko sukcesji w równym stopniu dotyczy również zbiorowisk kserotermicznych na
skałach wapiennych oraz zboczach o silniejszym nachyleniu i płytkiej warstwie gleby.
Akumulacja próchnicy związana jest również z zaprzestaniem użytkowania;
w miejscach tych prowadzono kiedyś wypas, częściowo zaś odsłaniano skały poprzez
usuwanie pojawiających się drzew i krzewów. W celu zmniejszenia skutków sukcesji
w najbardziej zagrożonych ostojach roślinności kserotermicznej prowadzone są na
terenie parku zabiegi odsłaniania kompleksów skalnych.
5.c. Klęski żywiołowe i przygotowanie do ich nadejścia
Największym możliwym zagrożeniem w dość ciasnej dolinie o stromo
opadających zboczach jest lokalna powódź, spowodowana nadzwyczajnie obfitymi
opadami deszczu. Na obszarze przewidywanym do wpisu przeciętna suma opadów
wykazuje pewne zróżnicowanie. Najwyższe opady notuje się na zboczach o ekspozycji
północnej i na wierzchowinach (824-830 mm), mniejsze natomiast w dnach dolin, które
pozostają w tzw. cieniu opadowym. Dolina Prądnika, większa i szersza, otrzymuje
średnio 773,7 mm opadu rocznie, a Sąspowska – o węższym dnie – tylko 748,7 mm.
Miesiące letnie (VI-VIII) dostarczają aż 40% rocznych opadów.
W ciągu ostatnich kilku lat obserwuje się niewielki spadek wielkości opadów, chociaż
zdarzają się anomalie pogodowe. W maju 1996 we wsi Sułoszowa, w bezpośrednim
sąsiedztwie OPN, dwukrotnie (15 i 18 V) wystąpiła powódź spowodowana deszczami
nawalnymi. Wody zalały łąki w Dolinie Prądnika i wyrządziły znaczne straty
materialne.
Standardowym zagrożeniem dla substancji budowlanej jest niebezpieczeństwo pożaru.
Zamek w Pieskowej Skale i obiekty w Dolinie Prądnika są odpowiednio wyposażone
w instalacje przeciwwłamaniowe, przeciwpożarowe itp. Straż Pożarna, na której terenie
leży obszar wpisu, zna wartość zabytkową obiektów i jest przygotowana do
prowadzenia akcji ratunkowych z nadzwyczajną ostrożnością. W przypadku
poszczególnych obiektów jest istotne, by uszanować nienaruszalność konstrukcji.
5.d. Wpływ turystyki
Ojcowski Park Narodowy leżący blisko aglomeracji Krakowa wypracował przez
lata mechanizmy regulujące napływ zwiedzających (m.in. przez ograniczanie w sezonie
dostępności rejonów chronionych). Mimo to turystyczne udostępnienie parku wymaga
dopracowania, tak by przy realizacji jednego z jego głównych celów, jakim jest
82
turystyka poznawcza, zachować unikalne walory krajobrazowe, przyrodnicze
i kulturowe.
Ojcowski Park Narodowy leży w strefie podmiejskiej Krakowa, w sercu obszaru
zamieszkałego przez 1/4 populacji naszego kraju. Zatem kluczowym problemem dla
parku jest intensywny ruch turystyczny, który trwa tutaj przez ponad 6 miesięcy w roku:
od ok. połowy kwietnia do pierwszej dekady listopada. Szacunkowe dane wykazują
liczbę turystów od ponad 200 tysięcy w 1990 do ok. 350-400 tysięcy w 1999.
Nadmierna koncentracja zwiedzających powoduje zatłoczenie szlaków turystycznych
i miejsc najczęściej odwiedzanych. Należy do nich Pieskowa Skała, centrum Ojcowa
(okolice zamku i Krakowskiej Bramy) oraz Jaskinia Łokietka. Od kilku lat największy
problem stanowi wzrastający z roku na rok ruch samochodowy, zwłaszcza w dni wolne
od pracy. Obydwa parkingi – w centrum Ojcowa (przy zamku) i w Pieskowej Skale – są
bardzo szybko zapełniane i pojazdy zatrzymują się wzdłuż drogi jezdnej, zwłaszcza
w rejonie skrzyżowania na Złotą Górę i przy kaplicy w Ojcowie. Dużą pomocą
w regulacji ruchu turystycznego służy Straż Ochrony Przyrody, policja ze Skały oraz
działająca od początku 1999 dwuosobowa straż Ojcowskiego Parku Narodowego. Do
dyspozycji zmotoryzowanych turystów był bezpłatny w dni robocze parking na Złotej
Górze (w dni wolne od pracy pobierano opłaty), który w dni zwykle jest praktycznie
mało wykorzystany, a także w dni świąteczne ma wolne miejsca.
Zatłoczenie parku pojazdami mechanicznymi wymaga ukończenia drogi obwodnicowej
z Sułoszowej do Sąspowa przez tzw. Bukowiec. Ojcowski Park Narodowy nie ma więc
praktycznie wpływu na ograniczenie liczby turystów, a zwłaszcza liczby pojazdów
samochodowych. W związku z tym stara się przynajmniej wpływać na zmianę modelu
zwiedzania – z rekreacyjnego na edukacyjny.
Nie mają natomiast większego wpływu na stan Doliny Prądnika szkody wywołane
zużyciem kamienia i drewna czy zdeptaniem trawy. Nie obserwuje się też zmian
związanych z podniesieniem temperatury i poziomu wilgotności oraz wkraczania
w siedliska zwierząt i roślin.
E.
Podstawowa bibliografia
Bibliografia Doliny Prądnika i Ojcowskiego Parku Narodowego liczy kilka
tysięcy pozycji. Przytłaczającą większość publikacji można odszukać w zbiorach
Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie, Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki
83
Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, zbiorach Ojcowskiego Parku Narodowego
i Regionalnego Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie.
Album Ojcowa, Kraków 1895.
Album Ojcowa, ok. 1931-1939.
Bogdanowski J., Kornecki M.: Katalog zabytków budownictwa przemysłowego
w Polsce, t. III, z. 1, Powiat Kraków, Wrocław 1961.
Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M. i inni: Katalog form budownictwa dla ZJPK,
uproszczone karty krajobrazowe wsi, kartogramy cech budownictwa,
rozmieszczenie cech różniących region, Kraków 1990, mpis, plansze Archiwum
ZAK PK.
Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M. z zespołem: Kartogramy cech budownictwa,
rozmieszczenie cech różniących region, analiza form tradycyjnych i wytyczne,
Kraków 1989/1990, mpis Archiwum ZAK PK.
Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M.: Inwentaryzacja elementów i wnętrz
krajobrazowych Jury Krakowsko-Wieluńskiej, Kraków 1950-1956.
Bogdanowski J.: Dawna linia obrony Jury Krakowsko-Częstochowskiej, Ochrona
Zabytków, R. 17, 1964, nr 4, s. 3-36.
Bogdanowski J.: Młyn pod „Latarnią Twardowskiego” w Dolinie Prądnika, Ziemia
nr 2, 1958, s. 12-13.
Bogdanowski J.: Sztuka obronna. Natura i kultura w krajobrazie Jury, Kraków 1993.
Chrzanowski T., Kornecki M.: Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.
Ciszewski S.: Krakowiacy. Monografia etnograficzna, Kraków 1894.
Czajkowski J.: Budownictwo wiejskie w pn. części krakowskiego w XVIII w. Rocznik
Muzeum Etnograficznego w Krakowie t. 5, 1974.
Czarnowski S. J.: Grodzisko na Górze Okopy nad rzeką Prądnikiem, Wiad. Num.Arch., 1902, t. IV, s. 437-450.
Dąbrowski Saturnin: Uwagi o stanie i warunkach rozwoju przemysłu ludowego
w okolicach Ojcowa. 1933 r. Materiały Muzeum Etnograficznego w Krakowie,
z daru Saturnina Dąbrowskiego, nr 663/III.
Dolina Prądnika, Pieskowa Skała, Kraków, Ojców. 1907, s. 30 i 2 mapki.
Dolina Prądnika, Pieskowa Skała, Ojców, Grodzisko. Gazeta Warszawska 1859 nr 330,
331.
Domański B., Partyka J. 1992. Ojcowski Park Narodowy w świadomości mieszkańców.
Analiza konfliktu. [w:] B. Jałowiecki, H. Libura (red.), Percepcja i waloryzacja
środowiska naturalnego, s. 79–99. Warszawa.
Dreścik J. J.: Kwiatki Świętey Pustynie B. Salomei Panny, na Skale S. Maryey. Treści
ideowe barokowej pustelni bł. Salomei w Grodzisku koło Skały, Folia Historiae
Artium, XXIII, 1987
Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, red. F. Kiryk i R. Kołodziejczykowa, T. I-II,
Warszawa 1978.
Falniowska-Gradowska A.: Mieszkańcy Doliny Prądnika w XVIII wieku, [w:]
Społeczeństwo Staropolskie, Warszawa 1976, T. I, s. 221-268.
Falniowska-Gradowska A.: Prochownie w Dolinie Prądnika w XVIII i 1 poł. XIX wieku,
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 1975, nr 1, s. 37-53.
Falniowska-Gradowska A.: Hamernie Prądnickie w XVIII wieku, KHKM, 1974, nr 3,
s. 499-507.
Falniowska-Gradowska A.: Ojców w dziejach i legendzie, Ojców 1995.
84
Frazik J.: Zamek w Ojcowie, dzieje, stan zachowania, problemy konserwatorskie.
Sprawozdania PAN, t. XX, 1976.
Gotkiewicz M.: Ojców w XIX wieku do roku 1863, Ziemia nr 1, 1956, s. 4-5.
Grabowski A.: Kraków i okolice, Kraków 1866.
Hermanowicz H.: Dolina Prądnika, Kraków 1969.
Holcerowa T.: Barokowe założenie architektoniczno-przestrzenne pustelni Bł. Salomei
w Grodzisku k. Skały, 1982-1983.
Jesionkowscy B. L.: Dolina Orlich Gniazd, Kraków 1983.
Kolberg O.: Krakowskie. Dzieła wszystkie, T. V, Wrocław-Poznań 1976.
Kołodziejski S.: „Castrum Skala” – zamek księcia śląskiego Henryka Brodatego pod
Krakowem. [w:] Kultura średniowiecznego Śląska i Czech.
Kołodziejski S.: Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie
województwa krakowskiego, Kraków 1994.
Kornecki M. M.: Prądnik Korzkiewski. Młyn wodny Tadeusza Machnika, Kraków 1982,
m-pis. Archiwum WKZ w Krakowie.
Kornecki M. M., Skała – Grodzisko II. Młyn i tartak wodny Karola Boronia, Kraków
1982, m-pis. Archiwum WKZ w Krakowie.
Kornecki M., Prądnik Korzkiewski. Młyn wodny Knapika, Kraków 1981, m-pis
Archiwum WKZ w Krakowie.
Kornecki M.: Problematyka komponentów kulturowych na obszarze Ojcowskiego Parku
Narodowego i w jego otoczeniu, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji
Naukowych PAN Oddział w Krakowie, T. XX-1, styczeń – czerwiec 1976,
s. 271-273.
Kornecki M.: Sztuka sakralna. Natura i kultura w krajobrazie Jury, Kraków 1993.
Kowalski K., Małachowski B., Sosnowski K.: Dolina Prądnika, Warszawa 1954.
Kozłowski S.: Ojców jako uzdrowisko podgórskie, Kraków 1907.
Krassowski W.: Architektura drewniana w Polsce, Warszawa 1961.
Krassowski W.: Chałupa polska na przełomie XVI i XVII wieku, Polska Sztuka Ludowa
nr 4-5, s. 281-302.
Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z., Sadowska E., Środulska-Wielgus J.: Katalog
form budownictwa w obszarze Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych, 1988,
TKUiA, t. XXII, s. 167-176.
Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z.: Karty krajobrazowe wsi jako próba
regionalizacji współczesnego budownictwa na obszarze Jurajskiego Parku
Krajobrazowego, [w:] Wieś i miasteczko u progu zagłady. Materiały Konferencji
Naukowej Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wojnowice, marzec 1988, 1991,
s. 219.
Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z.: Subregionalizacja cech budownictwa jako
przyczynek do kontynuacji tradycji we współczesnej architekturze regionalnej
(na przykładzie Jurajskich Parków Krajobrazowych), 1994, TKUIA, t. XXVI
[1993, s. 45-57.
Łuczyńska-Bruzda M.: Ochrona krajobrazu w Ojcowskim Parku Narodowym, Teka
Komisji Urbanistyki i Architektury, T. XVII, 1983, s. 115-121.
Łuczyńska-Bruzda M.: Problemy rolno-osadnicze w Ojcowskim Parku Narodowym
i w jego korygowanych granicach, Spraw. PAN, 1980, t. XXII/1:1978, s. 275-277.
Łuczyńska-Bruzdowa M.: Wartości kulturowe Ojcowskiego Parku Narodowego,
problemy ich zachowania, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, T. XII, 1978,
s. 63-74.
85
Majewski A.: Dzieje zamku w Pieskowej Skale i jego odbudowa, [w:] Sprawozdania
z posiedzeń Komisji Naukowych PAN Oddział w Krakowie, styczeń – czerwiec
1976.
Majewski A.: Pieskowa Skała, Warszawa 1964.
Majka M.: Materiały i wytyczne konserwatorskie do planu ogólnego zagospodarowania
gmin: Jerzmanowice-Przeginia, Skała, Sułoszowa, Wielka Wieś, Zielonki
w zasięgu Ojcowskiego Parku Narodowego, Kraków 1980-1981, maszynopis
w PSOZ O/W Kraków.
Markiewicz S.: O stacyach letnich w Ojcowie. Kurier Warszawski 1896 nr 238, s. 2,
nr 239, s. 2, nr 240, s. 3.
Materiały do architektury polskiej, T. 1 Wieś i miasteczko, Warszawa 1916.
Materiały do opisu wsi w pow. krakowskim położonych pod względem historycznym,
geograficznym, ekonomicznym i etnograficznym zebrane w latach 1893 i 1894.
Archiwum Muzeum Etnograficznego w Krakowie, ze zbiorów S. Udzieli.
Mełges H.: Planowanie przestrzenne w strefie ochronnej Ojcowskiego Parku
Narodowego, Spraw PAN, t. XXXII/1:1988, 1990, s. 126-127
Mełges H.: Przemiany form architektury wiejskiej w strefie ochronnej Ojcowskiego
Parku Narodowego, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych
Oddziału PAN, T. XII-1, styczeń - czerwiec 1978, Wrocław 1980, s. 281-282.
Michalik S. 1974. Antropogeniczne przemiany szaty roślinnej Ojcowskiego Parku
Narodowego od początków XIX wieku do 1960 roku. Ochrona Przyrody 39; 65–
154.
Michalik S. 1985. Ekologiczna ochrona czynna biocenoz i krajobrazu w Ojcowskim
Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 6, 2: 43–56.
Mierzyński Z.: Ojców, uzdrowisko klimatyczne leśno-górskie, Kraków 1895.
Mitkowska A. (dendrologia K. Fabijanowska), Zespół dawnego uzdrowiska i parku
zdrojowego w Ojcowie, Kraków 1984/85, m-pis Archiwum WKZ w Krakowie.
Mitkowska A.: Uzdrowisko w Ojcowie i jego park zdrojowy, Prądnik. Prace i Materiały
Muzeum im. Prof. Wł. Szafera, 1995, t. 10, s. 105-134.
Myczkowski Z., Oremus F.: Zespoły młynarskie w krajobrazie Doliny Prądnika. Teka
Komisji Urbanistyki i Architektury T. XIX, 1985, s. 99-108.
Myczkowski Z., Regionalizm architektoniczno-krajobrazowy Doliny Prądnika, Kraków
1990, m-pis, rozprawa doktorska na Wydziale Architektury Politechniki
Krakowskiej.
Myczkowski Z.: Problemy rewaloryzacji krajobrazu dolin jurajskich na przykładzie
Prądnika Korzkiewskiego, [w:] Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych
Oddziału PAN, T. XXIV-1, styczeń – czerwiec 1980, Wrocław 1982, s. 131-132.
Myczkowski Z.: Regionalizm architektonczno-krajobrazowy Doliny Prądnika. [w:]
Prądnik. Materiały Muzeum im. W. Szafera, t. 10, Ojców 1995, s. 135-188.
Nad Prądnikiem, przewodnik po Ojcowie i jego okolicy. Zebrał i ułożył K. W.
Warszawa 1900.
Nowacki K.: Zamek w Ojcowie, Kraków 1958, maszynopis w PKZ Kraków.
Ojców i Dolina Prądnika w powstaniu styczniowym, Prądnik. Prace i Materiały
Muzeum im. Prof. Wł. Szafera, t. 10, s. 73-90.
Ojców. Zakład hydropatyczny i stacja klimatyczna, Kraków 1900.
Partyka J.: Bibliografia Ojcowskiego Parku Narodowego (za okres do końca 1973r.),
Kraków 1976.
Partyka J.: Ojcowski Park Narodowy. Przewodnik, Kraków 1992.
Partyka J.: Struktura demograficzna i własnościowa Ojcowskiego Parku Narodowego,
[w:] Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, T. II, 1981, nr 1.
86
Piotrowski W.: Regulacja uzdrowiska w Ojcowie w stosunku do ochrony miejscowej
przyrody, Ochrona Przyrody R. IV, 1924, s. 97-98.
Przewodnik po Ojcowie i okolicy, Kraków 1910.
Przewodnik po Ojcowie i okolicy, wyd. Zakład Fotograficzny Wolniewicza, Ojców
1910.
Przeździecki A.: Przewodnik po Ojcowskiej Dolinie, Warszawa 1860.
Przypkowski T.: O zamku w Pieskowej Skale, PKHS, t. V,1930-34.
Rączka J. W.: Budownictwo drewniane obrzeża Wielkiego Krakowa. Problemy
badawcze i konserwatorskie, Lud T. 61, 1977, s. 111-121.
Rączka J. W.: Podstawy rewaloryzacji architektury w regionach krajobrazowych,
Kraków 1985.
Ross J.: Architektura drewniana w polskich uzdrowiskach karpackich 1835-1914, [w:]
Sztuka 2 połowy XIX w., Warszawa 1973.
Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski, Warszawa 1983.
Sosnowski K.: Jura Krakowsko-Wieluńska. Warszawa 1995.
Sosnowski K.: Ziemia Krakowska – przewodnik. Kraków 1947.
Stączek S.: Ojców i jego okolica, Kraków 1928.
Stronczyński K.: Album widoków ok. 1850, Gabinet Rycin UW, sygn. 511-514.
Sukertowa E.: Korzkiew, Ziemia 1923, VIII.
Sukertowa E.: Legendy nadprądnikowe, Warszawa 1928.
Sukertowa M.: Zamek w Ojcowie, Warszawa 1922.
Szablowski J.: Rola zabytków kultury w Ojcowskim Parku Narodowym, [w:]
Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN, styczeń –
czerwiec 1976.
Szablowski J.:, red., Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1., woj. krakowskie,
Szewczyk Z.: Badania terenowe Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Rocznik
Muzeum Etnograficznego w Krakowie, Kraków 1966, T. I, s. 213-224.
Szumilas: Ojców, [w:] Wieś Ilustrowana, R. III, 1912, nr 9, s. 12-16.
Szyller S.: Tradycyjne budownictwo ludowe w architekturze polskiej, Warszawa 1917.
Śledzikowski T.: Architektura drewniana Doliny Prądnika, Kraków 1986, praca
magisterska, mpis Instytut Etnologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Teki Grabowskiego, E 51-Oyców, E 54 – Album „Narodowe”. Archiwum Państwowe
w Krakowie.
Terlecka K., Górecki A. 1998. Ojcowski Park Narodowy a kształtowanie się postaw
i świadomości ekologicznej jego mieszkańców. Prądnik. Prace Muz. Szafera 1112: 369-396.
Tłoczek I.: Polskie budownictwo drewniane, Wrocław 1980.
Tomkowicz S.: Powiat krakowski, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 2,
Kraków 1906.
Tomkowicz S.: Zamek w Pieskowej Skale. Kraków 1914.
Trzcionka P.: Skała. Zarys dziejów miasta, Kraków 1994.
Wiatrowski A.: Ilustrowany przewodnik po Ziemi Olkuskiej, Olkusz 1938.
Wiśniewski J.: Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskim,
Mariówka Opoczyńska 1933.
Wiśniewski J.: Miasto Skała i Grodzisko w Olkuskiem, Mariówka 1935.
Wiśniewski J.: Ojców i Pieskowa Skała, Mariówka 1934.
Zaborowski A.: Budownictwo gospodarcze we wsi Prądnik Korzkiewski (pow. Olkusz)
w latach 1864-1945, Kraków 1955, praca magisterska, mpis Archiwum Instytutu
Etnologii UJ.
87
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, t. 18, część 2 województwo krakowskie,
Warszawa 1995.
Załuski W.: Ojców. Kartki z dziejów Doliny Prądnika, Warszawa 1903.
Zawadzki J.: Pieskowa Skała i jej okolice. Ojców, Grodzisko, Będkowice, Wierzchowie,
Korzkiew, Młynik, Sąspów, Sułoszowa, Wielmoża. Warszawa 1910.
Zieleniewski M.: Nasze zakłady zdrojowo-kąpielowe i hydropatyczne tudzież
uzdrowiska klimatyczno-lecznicze, [w:] Józefa Czecha Kalendarz Krakowski na
rok 1894, Kraków 1894.
Zin W., Grabski W.: Badania nad wczesnośredniowiecznym zespołem w Grodzisku
k. Skały, Spraw. PAN, 1970, t. XIII/1, s. 334-336.
Zinkow J.: Ojców – Pieskowa Skała – Kraków, Kraków 1976.
Zoga E.: O rewaloryzacji regionalnych form kulturowych w architekturze
i kształtowaniu przestrzeni na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego, [w:]
Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych Oddziału PAN, T. XVIII-1,
styczeń – czerwiec 1974, Warszawa – Kraków 1975, s. 297-299.
88
VII. PODSUMOWANIE
Przedstawiony projekt pilotażowy jest pierwszym z kroków mających na celu
opracowanie i opublikowanie „Czerwonej Księgi Krajobrazów Polski”, a tym samym
wdrażanie postanowień zawartych w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, której
Polska jest sygnatariuszem.
W wyniku analizy podstawowych pojęć dotyczących krajobrazu i jego ochrony
stwierdzono, że w ustawodawstwie polskim brak jest ścisłej i jednoznacznej definicji
krajobrazu, brakuje jej również w literaturze przedmiotu, w której krajobraz
definiowany jest odmiennie w naukach o ziemi, ekologii, rolnictwie, architekturze.
Dotyczy to również klasyfikacji rodzajów i typów krajobrazu.
Dla potrzeb prezentowanej
propozycji
opracowania „Czerwonej
Księgi
Krajobrazów Polski”, pojęcie krajobrazu przyjęto za zapisami Europejskiej Konwencji
Krajobrazowej, w której „krajobraz – oznacza obszar postrzegany przez ludzi, którego
charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub
ludzkich.”
Z kolei dla podziału krajobrazów według rodzajów za podstawowe kryterium
przyjęto
ich
reprezentatywność
według
podstawowych
regionów
fizyczno-
geograficznych Polski, a dla podziału według typów przyjęto kryteria dotyczące
dominacji: czynników przyrodniczych i ludzkich: elementów rzeźby, składników
pokrycia.
Kryteria te były podstawą do wytypowania krajobrazów, które powinny być
umieszczone w Czerwonej Księdze. Wstępnie na liście znalazło się 400 obszarów.
Przeprowadzona ich analiza pod kątem stanu zachowania krajobrazu, jego zagrożeń,
wartości estetycznych i częstotliwości występowania, spowodowała że ostatecznie
prezentowana w niniejszym opracowaniu lista zawiera 198 obszarów/ obiektów.
W świetle przedstawionych kryteriów wyboru krajobrazów, a kolejno ich oceny,
prezentowane zestawienie wydaje się być uzasadnione, Autorzy są jednak świadomi, że
nie jest to lista ostateczna i zamknięta. Wręcz przeciwnie, dalsze prace nad tematem
„Czerwona Księga...” powinny ja weryfikować, korygować, wzbogacać.
89
VIII. BIBLIOGRAFIA – WYBÓR
Armand D. L., 1980, Nauka o krajobrazie. PWN W-wa.
Bogdanowski J., Kompozycja i kształtowanie w architekturze krajobrazu. Ossolineum,
Kraków-Warszawa, 1976.
Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novák Z., 1981, Architektura krajobrazu.
Wyd. III, PWN W-wa-Kraków.
Buchwald K., Engelhardt W., Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody, PWRiL,
Warszawa, 1975.
Ciołek G., 1964, Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu. Arkady W-wa.
Ciołek G., Zarys ochrony i kształtowania krajobrazu, Warszawa, 1964.
Gajek J. (red.), Polski Atlas Etnograficzny, PWN, t. I-VI, Warszawa, 1964-1981.
II Polityka Ekologiczna Państwa. 2000, Rada Ministrów, W-wa.
Janecki J., 1981, Ochrona krajobrazu. LOP W-wa.
Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju (M.P. 01. Nr 26 poz. 432).
Kondracki J., 1998, Regiony fizyczno-geograficzne Polski. PWN W-wa.
Kostarczyk A., Parteka T., 1989, Przesłanki niepodzielności przekształceń środowiska
przyrodniczego i dziedzictwa kulturowego w planowaniu przestrzennym, [w:]
Przestrzeń kulturowa w planowaniu przestrzennym (materiały dyskusyjne), pod
red. T. Parteki, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Biuletyn,
z. 142, Warszawa, s. 27-56.
Kozłowski S., 1980, Ochrona krajobrazu. LOP W-wa.
Kozłowski S., Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej Polski, Wyd.
PAN Wrocław, 1983, tenże: Ochrona krajobrazu przyrodniczego w koncepcji
WSOCH [w:] Wybrane problemy ekologii krajobrazu red. I. Ryszkowski,
S. Bałazy, Poznań, 1992.
Kryteria wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa, WHC.02/2 July 2002, Operational
Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, Paris.
Łuskina S., W obronie piękności kraju. Tow. Upiększ. Miasta Krakowa i Okolicy,
Kraków, 1910.
Małachowicz E., Ochrona środowiska kulturowego, PW, Wrocław, 1982.
Marcinek R., Myczkowski Z., Partyka J., 2003, Dziedzictwo kulturowe parków
narodowych.
Matuszkiewicz W., Regionalizacja geobotaniczna Polski [w:] Regionalizacja
przyrodniczo-leśna na podstawach...
Myczkowski Z., 1994, Regionalizacja – czym była, czym jest? Jaka być powinna? [w:]
Regiony kulturowe a nowa regionalizacja kraju, Warszawa-Ciechanów, s. 232241.
Myczkowski Z., 1998, Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach
chronionych w Polsce, Politechnika Krakowska, monografia 242, Kraków, wyd.
2, 2003.
Nęcki Z., Percepcja środowiska – ujęcie psychologiczne [w:] O percepcji środowiska
(red. J. Bogdanowski), Zeszyty Naukowe Instytutu Ekologii PAN, Warszawa
1994.
Novak Z., Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Wyd. III jubileuszowe,
Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Kraków, 1997.
90
Nowicki M., Strategia ekorozwoju Polski, MOŚZNiL, Warszawa, 1993.
O percepcji środowiska, Zeszyty Naukowe PAN nr 9, Komitet Naukowy przy
Prezydium PAN „Człowiek i Środowisko”, Instytut Ekologii PAN, Oficyna
Wydawnicza, Warszawa, 1994, praca zbiorowa pod red. J. Bogdanowskiego.
Ochrona dóbr kultury i historycznego związku człowieka z przyrodą w parkach
narodowych, red. J. Partyka, Ojców.
Ossowski S., O ojczyźnie i narodzie, PWN, Warszawa, 1984.
Pawlikowski J. G., O lice ziemi, PROP, Warszawa Pałac Staszica, 1938.
Rączka J. W., Podstawy rewaloryzacji architektury w regionach krajobrazowych,
Monografia 35 PK, Kraków, 1985.
Richling A., Solon J., 1994, Ekologia krajobrazu. PWN W-wa.
Rozporządzenie w sprawie wymaganego zakresu projektu miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego ((Dz. U. 03. Nr 164, poz. 1587).
Szafer W. (red.), Ochrona przyrody i jej zasobów, Kraków, 1965.
Szczęsny T., 1977, Ochrona przyrody i krajobrazu. PWN W-wa.
Tomkowicz S., Piękność miast i jej ochrona, Kraków, druk. Czasu, 1909, tenże:
Szpecenie kraju, Czas nr 289-291, Kraków, 1909.
Ustawa o ochronie przyrody (Dz. U. 04. Nr 92, poz. 880).
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 03. Nr 161, poz. 1568
z późn. zm.).
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 03. Nr 80, poz. 717).
Ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 01 Nr 62, poz. 627 z późn. zm.).
Więcko E., 1975, Historia rozwoju ochrony przyrody i krajobrazu w Polsce [w:]
Buchwald K. Engelhardt: Kształtowanie krajobrazu a ochrona przyrody. W-wa
1975.
Wodziczko A., Ochrona przyrody nową gałęzią wiedzy [w:] Ochrona Przyrody 12,
1932, tenże: O uprawie krajobrazu [w:] Z zagadnień biologii krajobrazu [w:]
Sprawozdania PTPN za rok 1945/6, Poznań, 1946, tenże: O biologii krajobrazu
[w:] Przegląd Geograficzny, 1950.
Wojciechowski K. A., 1986, Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu. UMCS
Lublin.
Wojciechowski K., Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu, Wyd. UMCS,
Lublin, 1986.
Yi-Fu Tuan, Przestrzeń i miejsce, PIW, Warszawa, 1987.
91