Ocena zagrożeń związanych z polami elektromagnetycznymi
advertisement
Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa Praca naukowo-badawcza z zakresu prewencji wypadkowej Ocena zagrożeń związanych z polami elektromagnetycznymi przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych (takich jak: rezonans magnetyczny, diatermie fizykoterapeutyczne i elektrochirurgiczne) zrealizowana na podstawie umowy nr TZ/370/37/08/F z dnia 25.09.2008 r. zawartej pomiędzy ZUS i CIOP-PIB WRAZ Z ZAŁĄCZNIKAMI 1 - 3. Wykonawcy: dr inż. Jolanta Karpowicz dr inż. Krzysztof Gryz mgr inż. Patryk Zradziński Warszawa, grudzień 2008 r. ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Streszczenie W sprawozdaniu omówiono podstawowe zagadnienia dotyczące zagrożeń elektromagnetycznych i ryzyka zawodowego, związanych z urządzeniami eksploatowanymi w placówkach służby zdrowia. Przedstawiono uzasadnienie podjęcia realizacji opracowania wynikające z zakresu występowania w Polsce zagrożenia polami elektromagnetycznymi w placówkach służby zdrowia. Zaprezentowano właściwości pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na ludzi i elementy środowiska pracy, odnośnie do pól wytwarzanych przez urządzenia medyczne oraz wypadki i zdarzenia wypadkowe związane z tymi polami. Omówiono podstawowe charakterystyki urządzeń medycznych wytwarzających pola elektromagnetyczne (takich jak: rezonans magnetyczny, diatermie fizykoterapeutyczne i elektrochirurgiczne) i pól elektromagnetycznych oddziałujących w ich otoczeniu (na pracowników). Scharakteryzowano ekspozycję pracowników służby zdrowia na pola elektromagnetyczne, przy tych urządzeniach z wykorzystaniem przykładowych wyników badań wykonanych w różnych placówkach służby zdrowia. Przedstawiono również zasady identyfikacji i oceny zagrożeń elektromagnetycznych oraz oceny ryzyka zawodowego w placówkach służby zdrowia, dostosowane do warunków typowych dla eksploatacji omawianych urządzeń, a także omówiono wytyczne ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby zdrowia, dostosowane do warunków typowych dla eksploatacji tych urządzeń. Sprawozdanie zawiera również podsumowanie i wnioski dotyczące zakresu występowania zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby zdrowia, ich oceny i możliwości ograniczania. Do sprawozdania dołączono bibliografię dotycząca prezentowanych zagadnień. Opracowano załączniki zawierające: - Listy kontrolne do identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy urządzeniach medycznych, ułatwiające ocenę zagrożeń występujących w placówkach służby zdrowia - Poradnik dla placówek służby zdrowia - Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach rezonansu magnetycznego, prezentujący w syntetycznej formie charakterystykę zagrożeń elektromagnetycznych, zasad ich oceny i eliminacji oraz oceny ryzyka zawodowego odnoszących się do warunków charakterystycznych dla placówek służby zdrowia eksploatujących urządzenia rezonansu magnetycznego. - Poradnik dla placówek służby zdrowia - Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach fizykoterapeutycznych, prezentujący w syntetycznej formie charakterystykę zagrożeń elektromagnetycznych, zasad ich oceny i eliminacji oraz oceny ryzyka zawodowego 1 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) odnoszących się do warunków charakterystycznych dla placówek służby zdrowia eksploatujących urządzenia fizykoterapeutyczne. - Poradnik dla placówek służby zdrowia - Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych, prezentujący w syntetycznej formie charakterystykę zagrożeń elektromagnetycznych, zasad ich oceny i eliminacji oraz oceny ryzyka zawodowego odnoszących się do warunków charakterystycznych dla placówek służby zdrowia eksploatujących urządzenia elektrochirurgicznych. 2 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Spis treści Strona Streszczenie 1. Wprowadzenie 2. Właściwości pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na ludzi i elementy środowiska pracy 2.1. Właściwości pól elektromagnetycznych 2.2. Źródła pól elektromagnetycznych 2.3. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na ludzi i środowisko 3. Charakterystyka urządzeń medycznych wytwarzających pola elektromagnetyczne 3.1. Urządzenia rezonansu magnetycznego (tomografy RM) 3.2. Urządzenia fizykoterapeutyczne 3.2.1. Urządzenia do magnetoterapii 3.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne 3.3. Urządzenia elektrochirurgiczne 4. Charakterystyka ekspozycji pracowników służby zdrowia na pola elektromagnetyczne 4.1. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń rezonansu magnetycznego 4.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych 4.2.1 Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii 4.2.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych 4.2.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze innych urządzeń fizykoterapeutycznych 4.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych 4.3.1. Miary zewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne 4.3.2. Miary wewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne 4.3.2.1. Współczynnik SAR (specific absorption rate) 4.3.2.2. Prądy indukowane 5. Zasady identyfikacji i oceny zagrożeń elektromagnetycznych oraz oceny ryzyka zawodowego w placówkach służby zdrowia 5.1. Zasady oceny narażenia pracowników 5.2. Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) pól elektromagnetycznych w środowisku pracy 5.3. Zasady oceny poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne 5.4. Parametry do oceny poziomu narażenia pracowników 5.5. Ocena ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne 5.5.1. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze tomografów RM 5.5.2. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych 5.5.3. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych 6. Wytyczne ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby zdrowia 6.1. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach rezonansu magnetycznego 3 1 5 8 8 9 11 13 13 16 16 19 20 23 23 33 33 39 42 42 42 47 47 51 58 58 58 61 63 69 72 75 78 81 81 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 6.2. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach fizykoterapeutycznych 6.2.1. Urządzenia do magnetoterapii 6.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne 6.3. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach elektrochirurgicznych 7. Podsumowanie i wnioski 8. Bibliografia Załączniki 1. Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach rezonansu magnetycznego - poradnik dla placówek służby zdrowia 2. Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach fizykoterapeutycznych poradnik dla placówek służby zdrowia 3. Zagrożenia elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych poradnik dla placówek służby zdrowia 4. Listy kontrolne do identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy urządzeniach medycznych 4 83 83 84 84 87 89 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 1. Wprowadzanie Celem pracy jest zaprezentowanie podstawowej wiedzy na temat czynnika środowiska pracy, jakim są pola elektromagnetyczne, w zakresie obejmującym: • zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, które mogą wystąpić podczas obsługi urządzeń medycznych (rezonansu magnetycznego, fizykoterapeutycznych i elektrochirurgicznych) • postanowienia przepisów dotyczących zasad bezpieczeństwa i higieny pracy oraz obowiązków i odpowiedzialności w tym zakresie • zasady wykonywania pracy przy urządzeniach medycznych (rezonansu magnetycznego, fizykoterapeutycznych i elektrochirurgicznych) z zachowaniem wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP) • metody ograniczania ekspozycji i zapobiegania zagrożeniom zgodnie z wymaganiami krajowych przepisów. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na organizm eksponowanego człowieka jest powszechnie wykorzystywane w ochronie zdrowia do diagnostyki lub terapii medycznej, m.in. w tomografach rezonansu magnetycznego (RM), fizykoterapeutycznych urządzeniach diatermicznych, urządzeniach elektrochirurgicznych, urządzeniach do magnetoterapii. Narażenie pacjentów na pola elektromagnetyczne podlega ograniczeniom zgodnie z zasadami interwencji medycznych - tj. uboczne, negatywne skutki lub ryzyko ich wystąpienia mogą być zaakceptowane, jeżeli są oczekiwane przewyższające je korzyści wynikające z diagnostyki lub terapii. Odnośnie pracowników obowiązują inne zasady oceny narażenia i ograniczenia ryzyka zawodowego. Ekspozycja zawodowa nie powinna prowadzić do wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych u pracownika, w czasie jego wieloletniej aktywności zawodowej. Zapewnienie właściwego poziomu ochrony zdrowia pracowników jest szczególnie istotne w aspekcie aktualnych hipotez naukowych o możliwych negatywnych skutkach ekspozycji chronicznej (np. sklasyfikowanie pól magnetycznych małych częstotliwości, jako czynnika prawdopodobnie rakotwórczego [15], prawdopodobne skutki neurodegeneracyjne ekspozycji chronicznej [17], prawdopodobne zaburzenia funkcjonowania układu krążenia wskutek ekspozycji chronicznej, czy stwierdzenie o niedostatecznych podstawach naukowych do określenia ryzyka zdrowotnego wieloletniej ekspozycji na pola magnetostatyczne [48]). Ekspozycja pracowników powinna być nadzorowana i ograniczana w myśl postanowień krajowych przepisów BHP (m.in. DzU nr 217, poz. 1833, 2002) [41]. Z uwagi na powszechność stosowanych w medycynie technologii diagnostycznych i 5 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) terapeutycznych oraz ich dalszy rozwój i kolejne aplikacje, pracownicy służby zdrowia są w kraju najliczniejszą z grup pracowników szczególnie silnie eksponowanych na pola elektromagnetyczne [7]. Pracownicy podlegający ekspozycji na pola są zatrudnieni zarówno w dużych placówkach typu szpitale kliniczne, jak i w małych zakładach opieki zdrowotnej lub nawet w kilkuosobowych gabinetach niepublicznej służby zdrowia. Statystyki GUS o warunkach pracy [14] są niepełne (m.in. wskutek tego, że statystyki GUS odnoszą się do nieco ponad 40 % zakładów pracy, w których zatrudnionych jest co najmniej 9 pracowników) i nie podają szczegółowych danych odnośnie ilości pracowników zatrudnionych w służbie zdrowia w warunkach narażenia na pole elektromagnetyczne. Dane GUS podają, że jedynie ok. 0,1% pracowników narażonych jest na pola elektromagnetyczne, natomiast Komisja Europejska szacuje, że może to być nawet do 5% pracowników. Statystyki GUS odbiegają również od dostępnych danych międzynarodowych odnośnie zmienności populacji eksponowanej na pola elektromagnetyczne, notowanej w ostatnich latach - wg danych GUS liczba ta w ostatnich latach systematycznie maleje, podczas gdy wg badań dotyczący prognozy ekspertów z krajów UE i USA w zakresie identyfikacji i oceny najszybciej narastających zagrożeń zawodowych, powodowanych czynnikami fizycznymi z środowisku pracy, zaprezentowanych przez najnowszy raport European Agency for Safety and Health at Work Bilbao Agency, wśród zagrożeń fizycznych, które zostały zidentyfikowane jako znacząco lub bardzo znacząco narastające w środowisku pracy (ocena w 5-punktowej skali Liekerta), aż 3 zagrożenia związane są z ekspozycją pracowników na pola elektromagnetyczne [38]. Opierając się na danych Państwowej Inspekcji Sanitarnej można szacować, że co najmniej 50 tysięcy pracowników służby zdrowia jest w całym kraju narażonych na pola elektromagnetyczne w środowisku pracy [7]. Warunkiem podstawowym przeciwdziałania nadmiernej ekspozycji na pole elektromagnetyczne jest świadomość pracowników o możliwych zagrożeniach związanych z wykonywaniem prac w bezpośrednim sąsiedztwie źródeł pól elektromagnetycznych, dlatego zarówno w ocenie ryzyka zawodowego, jak i w trakcie przeprowadzanych szkoleń w dziedzinie bhp, powinny być prezentowane informacje nt. zagrożeń oraz metod i środków bezpiecznego wykonywania pracy. Natomiast zgodnie z danymi Państwowej Inspekcji Pracy [5] nieujawnione źródła zagrożeń, nieocenione właściwie ryzyko zawodowe oraz niedostateczne poinformowanie pracowników o zagrożeniach są jednymi z częściej stwierdzanych niedociągnięć w czasie kontroli prowadzonych przez inspektorów w zakładach pracy. Sytuacje taką potwierdzają statystyki GUS o warunkach pracy w 2006 r. w ochronie zdrowia. Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadzono jedynie dla ok. 10% stanowisk pracy [14]. 6 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Różnorodność wszelkiego rodzaju urządzeń będących źródłami pól elektromagnetycznych oraz zmienność charakteru ich pracy, tzn. rodzaju wytwarzanych pól, sprawia często kłopoty z identyfikacją zagrożeń i ich oceną. W wielu przypadkach nie są podejmowane właściwe działania korygujące, aby zmniejszyć poziom zagrożenia pracowników, a wykonanie pomiarów poziomu zagrożeń traktowane bywa jako wystarczające spełnienie wszystkich obowiązków w stosunku do pracowników. 7 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 2. Właściwości pól elektromagnetycznych i ich oddziaływanie na ludzi i elementy środowiska pracy 2.1. Właściwości pól elektromagnetycznych Widmo elektromagnetyczne obejmuje pola i promieniowania o różnych częstotliwościach i właściwościach biofizycznych: pole elektromagnetyczne i promieniowanie optyczne, które są promieniowaniem niejonizującym, oraz promieniowanie rentgenowskie, gamma i kosmiczne, które są promieniowaniem jonizującym. Terminem "pola elektromagnetyczne" określa się pola elektrostatyczne i magnetostatyczne (niezmienne w czasie, tj. o umownej częstotliwości 0 Hz) oraz pola zmienne w czasie o częstotliwościach nie przekraczających 300 GHz (tj. 300 000 000 000 Hz). Są to pola występujące przy źródłach promieniowania elektromagnetycznego emitujących fale o długości większej niż 1 mm, nierejestrowane bezpośrednio przez zmysł wzroku człowieka i niewywołujące jonizacji ośrodka, przez który przechodzą. Odnośnie pól o częstotliwościach większych od kilku MHz używany jest również termin promieniowanie elektromagnetyczne. Do scharakteryzowania pól i promieniowania elektromagnetycznego w środowisku stosowane są następujące wielkości fizyczne: • natężenie pola magnetycznego (H) • natężenie pola elektrycznego (E) • częstotliwość (f). Natężenie pola elektrycznego, E, to wielkość wektorowa, wyrażana w woltach na metr (V/m), charakteryzująca pole elektryczne występujące w przestrzeni wokół ładunków elektrycznych (nieruchomych lub poruszających się, czyli tworzących prąd elektryczny). Natężenie pola magnetycznego, H, to wielkość wektorowa, wyrażana w amperach na metr (A/m), charakteryzująca pole magnetyczne, występujące w przestrzeni w otoczeniu przewodników, w których przepływa prąd elektryczny lub wokół namagnesowanych obiektów. Częstotliwość to wielkość charakteryzująca zmienność w czasie wybranej wielkości charakteryzującej pole, wyrażana w hercach (Hz). Natężenie pola z reguły szybko maleje w miarę oddalania się od źródła pola. Poziom zagrożeń elektromagnetycznych zależy również od polaryzacji i rozkładu przestrzennego pola w stosunku do ciała człowieka oraz od stosunku wielkości natężenia pola elektrycznego do natężenia pola magnetycznego. 8 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Pole magnetyczne związane jest z przepływem prądu elektrycznego (występuje wokół ładunków poruszających się, tzn. tworzących prąd elektryczny lub na skutek namagnesowania niektórych materiałów), a pole elektryczne związane jest z różnicą potencjału elektrycznego obiektów (występuje zarówno przy ładunkach poruszających się, jak i nieruchomych). 2.2. Źródła pól elektromagnetycznych Wokół wszystkich urządzeń zasilanych energią elektryczną występują pola elektromagnetyczne. Wskutek tego współcześnie człowiek przebywa stale w sztucznym środowisku elektromagnetycznym, podlegając ekspozycji na pole elektromagnetyczne, złożone z komponentów o różnych częstotliwościach. Pracownicy obsługujący różnorodne urządzenia mogą być narażeni na pola elektromagnetyczne o stosunkowo dużych natężeniach i warunki ich ekspozycji powinny być z tego powodu kontrolowane [8, 9, 10, 11, 13, 21, 23, 24, 26, 27, 28]. Najbardziej rozpowszechnione w środowisku pracy źródła ekspozycji pracowników należą do następujących kategorii (rys. 1): • urządzenia medyczne • obiekty elektroenergetyczne - linie wysokiego napięcia, stacje przesyłoworozdzielcze, energetyczna instalacja zasilająca • urządzenia przemysłowe - piece, zgrzewarki i spawarki • urządzenia radio- i telekomunikacyjne - anteny nadawcze radiowe i telewizyjne, stacje radiolokacyjne, systemy telefonii ruchomej • inne urządzenia elektryczne - urządzenia komputerowe, kuchnie mikrofalowe i indukcyjne, koce elektryczne, instalacje ogrzewania podłogowego, telefony komórkowe, bezprzewodowe łącza antykradzieżowe i kontroli dostępu, itd. 9 pomiędzy urządzeniami, systemy ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) a) b) c) d) Rys. 1. Przykładowe źródła pól elektromagnetycznych: antena nadawcza (a), nagrzewnica indukcyjna (b), urządzenie elektrochirurgiczne (c), spawarka elektryczna (d) Medyczne urządzenia diagnostyczne i terapeutyczne będące źródłami elektromagnetycznych, powszechnie występujące w placówkach służby zdrowia to: • urządzenia diagnostyczne rezonansu magnetycznego (tzw. tomografy RM) • diatermie fizykoterapeutyczne • urządzenia do magnetoterapii • diatermie elektrochirurgiczne, itp. 10 pól ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 2.3. Oddziaływanie pól elektromagnetycznych na ludzi i środowisko Energia pól elektrycznych oddziałuje zarówno na ładunki ruchome, jak i nieruchome, a pól magnetycznych – jedynie na ładunki ruchome. Pole elektromagnetyczne może wpływać na ludzi oddziałując bezpośrednio na organizm eksponowanego człowieka [2, 4, 16, 20, 39]. Z reguły pola elektromagnetyczne nie są rejestrowane zmysłami człowieka. W pewnych sytuacjach możliwe jest jednak bezpośrednie odczuwanie pól elektromagnetycznych, np. w silnych polach magnetycznych lub elektrycznych małych częstotliwości (tj. kilkanaście do kilkudziesięciu Hz) człowiek może odczuwać wrażenia wzrokowe, tzw. magneto- lub elektrofosfeny, a w impulsowych polach mikrofalowych możliwe jest odczuwanie wrażeń słuchowych [39]. Poruszanie się w obszarze silnego pola magnetostatycznego (>2T) powoduje różnorodne odczucia, jak np. zawroty głowy, nudności, utrudnioną koordynację ruchu. Są one skutkiem występowania w poruszającym się organizmie zaindukowanych prądów elektrycznych. Objawy te ustają po zakończeniu ekspozycji i mają nieustalony dotychczas wpływ na stan zdrowia przy ekspozycji chronicznej, natomiast mogą istotnie ograniczać zdolność do wykonywania precyzyjnej pracy, stając się jedna z możliwych przyczyn zdarzeń wypadkowych. Pola elektromagnetyczne w czasie ekspozycji mogą wywołać w organizmie [16, 20, 39]: • stymulację tkanki nerwowej lub mięśniowej przez indukowane w ciele prądy elektryczne - dominującą rolę zjawisko to ma przy ekspozycji w polach o częstotliwości mniejszej od kilkuset kHz • ogrzewanie tkanek przez pochłoniętą w nich energię pól, tzw. skutki termiczne największe znaczenie tego zjawiska występuje przy ekspozycji w polach o częstotliwości powyżej 1 MHz. Pośrednie oddziaływanie pól elektromagnetycznych przejawia się głównie jako prądy kontaktowe przepływające przez ciało człowieka, który dotyka obiektu, znajdującego się na skutek oddziaływania pola na innym niż jego ciało potencjale elektrycznym. Przy częstotliwościach mniejszych od 100 kHz, zjawisko to może wywoływać stymulację tkanek i odczuwanie bólu. Pole elektromagnetyczne może stwarzać zagrożenie dla ludzi także na skutek oddziaływania na infrastrukturę techniczną, takiego jak: • zakłócenia pracy automatycznych urządzeń sterujących • uszkodzenia magnetycznych nośników pamięci 11 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) • pożary i eksplozje, występujące wskutek m.in. indukowania przez pola elektromagnetyczne prądów elektrycznych przepływających w urządzeniach. Zarówno prądy indukowane, jak i kontaktowe przepływające w organizmie mogą również zakłócać pracę aktywnych implantów medycznych, takich jak stymulatory serca, bądź oddziaływać na funkcjonowanie w organizmie implantów mechanicznych. W polach magnetostatycznych o indukcji przekraczającej poziom 3 mT możliwe jest wystąpienie zjawiska tzw. „latających obiektów”, związanego z przyciąganiem przez źródło tego pola (np. elektromagnes tomografu RM) elementów metalowych wykonanych z materiałów ferromagnetycznych. Elementy te zachowują się jak pociski. Poruszając się z duża prędkością w stronę źródła pola mogą uderzyć w pracownika znajdującego się na ich drodze toru ich lotu i spowodować istotne obrażenia ciała (ze śmiercią włącznie). Badania naukowe nie rozstrzygnęły dotychczas w jakim stopniu wieloletnia, chroniczna ekspozycja na pola elektromagnetyczne może zwiększać zagrożenie wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych, takich jak zaburzenia układu nerwowego, krwionośnego, odpornościowego lub zmiany nowotworowe [28]. 12 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 3. Charakterystyka urządzeń medycznych wytwarzających pola elektromagnetyczne 3.1 Urządzenia rezonansu magnetycznego (tomografy RM) Rezonans magnetyczny jest jedną z najnowocześniejszych technik obrazowej diagnostyki medycznej, Urządzenia rezonansu magnetycznego wykorzystywane są w medycynie do diagnostyki obrazowej od początku lat 80. XX w. Są to tak zwane tomografy rezonansu magnetycznego (RM) należące do najnowocześniejszych technik diagnostyki obrazowej (ang. magnetic resonance imaging scanners – MRI scanners) – rys. 2. Przekrój tomografu rezonansu magnetycznego (tomografu RM) Pacjent Cewki radiofalowe Łoże pacjenta Cewki gradientowe Elektromagnes Skaner Rys. 2. Schemat budowy tomografu rezonansu magnetycznego [http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://www.magnet.fsu.edu/education/tutorials/magne tacademy/mri/images/mri-scanner.jpg] W ostatnich latach stale wzrasta ilość tych urządzeń, badanych nimi pacjentów i obsługujących urządzenia pracowników. Obecnie w kraju działa ok. stu placówek rezonansu magnetycznego. W najbliższych latach należy oczekiwać podwojenia tej liczby. Rozwój technologiczny tych urządzeń związany jest z doskonaleniem metod uzyskiwania obrazu i oprogramowania analizującego wyniki, wykorzystywaniem coraz silniejszych źródeł pola magnetostatycznego, wprowadzaniem nowych procedur diagnostycznych, m.in. diagnostyki śródoperacyjnej czy biopsji pod kontrolą rezonansu magnetycznego. W tomografach RM w celu uzyskania danych diagnostycznych, badana część ciała pacjenta eksponowana jest równocześnie na pola magnetostatyczne i magnetyczne zmienne. 13 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Obecnie do wytwarzania pola magnetostatycznego wykorzystuje się najczęściej magnesy wytwarzające w centrum tomografu pole o indukcji z przedziału od 0,15 T do 3,0 T. Ze względu na to, że są to najczęściej magnesy nadprzewodzące, silne pole magnetostatyczne występuje stale w otoczeniu obudowy magnesu. Jedynie w nielicznych tomografach RM stosowane są elektromagnesy rezystancyjne, które można wyłączyć po badaniu. Konstrukcja tomografów RM jest bardzo zróżnicowana i zależy m.in. od typu magnesu i poziomu pola magnetostatycznego aplikowanego pacjentowi (rys. 3). a) b) Rys. 3. Przykładowe tomografy RM: otwarty (a) i zamknięty (b) 14 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Do uzyskania informacji diagnostycznych pacjent poddawany jest również ekspozycji na wytwarzane impulsowo pola magnetyczne (tzw. pola gradientowe, o widmie z zakresu częstotliwości do kilku kHz, które charakteryzuje się podając ich zmienność w czasie dB/dt) i zmodulowane impulsowo pole magnetyczne o częstotliwości radiofalowej (rys. 4). Częstotliwość promieniowania radiofalowego wykorzystywana w tomografie rezonansu magnetycznego jest związana z poziomem centralnego pola magnetostatycznego w tomografie współczynnikiem Larmore’a – ok. 42 MHz/T (tj. są to częstotliwości z zakresu 6120 MHz, przy polach magnetostatycznych 0,15-3 T). Pola zmienne wytwarzane są jedynie w czasie trwania badania pacjenta. W tomografach RM informacje diagnostyczne uzyskiwane są dzięki ekspozycji ciała pacjenta na pole magnetostatyczne i zmienne pole elektromagnetyczne (pola impulsowe gradientowe i radiofalowe). radiofalowe gradientowe Rys. 4. Zmienne pola elektromagnetyczne emitowane przez tomograf RM (3ms/dz) Z uwagi na to, że częstotliwości pola radiofalowego wykorzystywanego w diagnozowaniu pacjenta są podobne lub takie same jak częstotliwości pól elektromagnetycznych występujących powszechnie w środowisku z uwagi na eksploatowanie wielu źródeł pola (np. nadajniki radiowe UKF), dlatego też tomografy RM umieszczane są w kabinie ekranującej (klatka Faradaya), aby wyeliminować wpływ pól zewnętrznych na proces diagnozowania pacjenta. Kabina ekranuje także pola zmienne radiofalowe wytwarzane przez tomograf w czasie skanowania ciała pacjenta. Nie wpływa ona jednak na rozkład pola magnetostatycznego. Podstawowe stanowisko pracownika z komputerem do sterowania, rejestracji i przetwarzania danych pomiarowych, znajduje się na zewnątrz kabiny. Przed obudową tomografów RM znajdują się ruchome łoża, na których układany jest pacjent (rys. 3). Na czas badania łoże wraz z pacjentem wprowadzane jest automatycznie w obszar 15 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) jednorodnego pola magnetostatycznego, pomiędzy magnesy tomografu RM. Wykonywane jest to przy użyciu konsoli umieszczonej na obudowie tomografu (rys. 3). Badania prowadzone są wykorzystaniem różnego rodzaju cewek diagnostycznych, dobieranych do rodzaju badania (rys. 5a). Cewki te zakładane są na część ciała pacjenta poddawaną skanowaniu lub mogą być wbudowane w łoże pacjenta (np. w przypadku badań kręgosłupa). Cewki podłączane są kablem do gniazda umieszczonego na obudowie tomografu lub na łożu pacjenta (5b). b) a) Rys. 5. Przykładowa cewka diagnostyczna (a) oraz gniazdo przyłączeniowe cewki na obudowie tomografu NMR (b) 3.2. Urządzenia fizykoterapeutyczne 3.2.1. Urządzenia do magnetoterapii Magnetoterapia to wykorzystanie pola magnetycznego w leczeniu m.in. schorzeń ortopedycznych i neurologicznych. Stosowana jest także w leczeniu bólu. Źródłem pola magnetycznego są zazwyczaj cewki (aplikatory) szpulowe o różnych średnicach, w których umieszczana jest poddawana zabiegowi część ciała pacjenta (rys. 6). Aplikatory zasilane są z generatora prądu. 16 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) a) b) Rys. 6. Generator prądu (a) i aplikatory (b) (cewki szpulowe) przykładowego urządzenia do magnetoterapii Najczęściej aplikatory mają szerokość ok. 20 cm i średnicę od ok. 25 do ok. 60 cm. Wiele urządzeń do magnetoterapii dostępnych jest z zestawem trzech aplikatorów o średnicach ok.: 50 cm, 33 cm oraz 25 cm. Aplikatory mogą mieć również kształt cewki płaskiej o różnych wymiarach, montowanej w materacu do leżenia lub w poduszkach przykładanych do wybranych części ciała pacjenta. Liczba różnych aplikatorów obsługiwanych przez jeden generator waha się od 1 do 6. Kilka aplikatorów może być jednocześnie aktywnych i używanych w tym samym czasie do terapii jednego lub kilku pacjentów. Aktywacja aplikatora dokonywana jest za pomocą przełączników lub oprogramowania sterującego generatora i załączającego prąd zasilający cewki. Maksymalne wartości nastaw indukcji magnetycznej są zależne od średnicy aplikatorów. Typowe wartości maksymalne, występujące przy powierzchni aplikatorów, to: - 5 mT (dla aplikatorów o średnicy 50-60 cm) - 10 mT (dla aplikatorów o średnicy 30-40 cm) - 20 mT (dla aplikatorów o średnicy ok. 25 cm). W centrum aplikatorów szpulowych pole magnetyczne jest ok. 3-krotnie słabsze. W miarę oddalania się od obudowy aplikatorów poziom pola magnetycznego zmniejsza się gwałtownie. Poziom pola wytwarzanego przez aplikator w czasie zabiegu ustawiany jest poprzez wybranie względnego poziomu pola (od 1 do 100%) lub bezpośrednio w mT. W zależności od modelu urządzenia możliwe są różne ustawienia zmienności w czasie prądów zasilających aplikatory w czasie zabiegów – częstotliwości najczęściej z zakresu 1100 Hz oraz wybrany kształt przebiegu, np. (rys. 7): • sinusoidalny: 17 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) – pełny (przebieg przemienny) – z prostowaniem jednopołówkowym (przebieg ze składową stałą) – z prostowaniem dwupołówkowym (tzw. zasilanie prądem stałym) • prostokątny lub trójkątny: – pełny (przebieg przemienny) – z prostowaniem jednopołówkowym (przebieg ze składową stałą) • przebieg o kształcie zmieniającym się przy stałej częstotliwości (np. z modulacją amplitudową) • W przebieg o kształcie zmieniającym się z jednoczesną zmianą częstotliwości. przypadku wspomnianych przebiegów niesinusoidalnych, oprócz składowej o częstotliwości podstawowej, wybieranej przez fizykoterapeutę przy ustawianiu trybu pracy urządzenia, pole elektromagnetyczne zawiera harmoniczne o wyższych częstotliwościach. Ze względu na liniową zależność natężenia pola magnetycznego od natężenia prądu zasilającego aplikatory, podobne przebiegi zmienności w czasie mają zarówno prąd jak i pole magnetyczne. 18 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) a) b) c) d) e) Rys. 7. Przykładowe przebiegi pola magnetycznego wytwarzanego przez urządzenie magnetoterapeutyczne: a) sinusoidalny przemienny; b) sinusoidalny prostowany jednopołówkowo; c) prostokątny przemienny; d) prostokątny prostowany jednopołówkowo; e) trójkątny 3.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne Diatermie fizykoterapeutyczne (rys. 8) wykorzystywane są do zabiegów leczniczych przy wykorzystaniu pola elektromagnetycznego o częstotliwości podstawowej 27,12 MHz o przebiegu sinusoidalnym ciągłym lub modulowanym impulsowo (przebieg kluczowany), o regulowanych parametrach modulacji (rys. 9). Elektrody zabiegowe mogą zawierać zarówno anteny dipolowe jak i anteny ramowe. W związku z tym występuje przy nich pole elektromagnetyczne o różnych impedancjach (t.j. o różnym stosunku natężenia pola elektrycznego do magnetycznego), a co za tym idzie nieco odmiennych właściwościach terapeutycznych. We wszystkich przypadkach są to pola bliskie, w których nie ma ustalonej impedancji pola elektromagnetycznego i ocena ekspozycji pracowników powinna obejmować 19 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) niezależne pomiary obu składowych - natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego. a) b) Rys. 8. Przykładowe diatermie fizykoterapeutyczne: a) z asymetryczną elektrodą zabiegową; b) z symetrycznymi elektrodami zabiegowymi Rys. 9. Przykładowy przebieg zmodulowanego impulsowo pola elektromagnetycznego o częstotliwości 27,12 MHz, wytwarzanego przez diatermię fizykoterapeutyczną 3.3. Urządzenia elektrochirurgiczne Urządzenia elektrochirurgiczne stosowane są w różnego rodzaju zabiegach do cięcia i koagulacji tkanek, prądem przepływającym przy kontakcie elektrody czynnej z tkanką lub bezdotykowo. Na skutek występowania w obwodzie między elektrodą czynną i bierną wysokiego napięcia (rzędu co najmniej kilkuset woltów), przy zbliżaniu elektrody do ciała pacjenta w powietrzu przepływa elektryczny prąd przesunięcia, a przez tkanki prąd przewodzenia. To wysokie napięcie jest również przyczyną występowania przy elektrodzie 20 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) silnego pola elektrycznego. Jeżeli kable zasilające elektrody są zwinięte w pętle, występuje przy nich również pole magnetyczne o zwiększonym natężeniu. Kable i uchwyt elektrody czynnej (zabiegowej) pokryte są materiałem izolacyjnym, umożliwiającym trzymanie ich w dłoni. Uziemiona elektroda bierna (metalowa lub z giętkiego przewodzącego tworzywa) przymocowana jest do ciała pacjenta. Częstotliwość podstawowa i modulacja pola elektromagnetycznego, wytwarzanego przez urządzenie elektrochirurgiczne, zależy od typu urządzenia oraz trybu jego pracy. Najpopularniejsze są urządzenia wytwarzające pola o częstotliwości z zakresu od 300 kHz do ok. 2 MHz (niektóre urządzenia wytwarzają pola o wyższych częstotliwościach, nawet do kilku MHz). Moc wyjściowa generatorów wynosi typowo ok. 500 W. Jednak przy zabiegach elektrodą monopolarną wykorzystywane są zwykle moce rzędu 50-150 W, a przy zabiegach elektrodą bipolarną znacznie mniejsze, nawet poniżej 40 W. Źródłem ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne są (rys. 10): - elektroda zabiegowa (monopolarna lub bipolarna) przyłączona do wysokiego potencjału elektrycznego wytwarzanego przez generator - kabel zasilający elektrodę zabiegową - generator, jedynie w przypadku, kiedy obudowa stanowi nieskuteczny ekran elektromagnetyczny (z powodu braku uziemienia lub nieszczelności) - obiekty metalowe znajdujące się w sąsiedztwie kabli (np. stoły zabiegowe lub narzędziowe), jedynie w przypadku, kiedy kable są ułożone bezpośrednio przy nich i wskutek sprzężeń pojemnościowych obiekty te stają się wtórnymi źródłami pola elektromagnetycznego. Sposób modulacji sygnału zasilającego elektrodę i zmian w czasie generowanego pola elektromagnetycznego zależy od typu urządzenia i wybranego trybu pracy. Pole o przebiegu sinusoidalnie zmiennym wytwarzane jest zwykle w czasie cięcia. Przy różnych trybach koagulacji wytwarzane są pola modulowane. Przykłady przebiegu zmienności w czasie pola elektromagnetycznego zaprezentowano na rys. 11. Ocena poziomu ekspozycji pracowników na pola występujące w otoczeniu urządzenia w czasie zabiegu może być zatem utrudniona różnorodnością jego cech morfologicznych, istotną ze względu na sposób wykonywania pomiarów oraz kryteria oceny ekspozycji. 21 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) elektrody zabiegowe generator elektroda bierna elektrody czynne kabel zasilający elektrodę zabiegową Rys. 10. Przykładowe urządzenie elektrochirurgiczne a) b) c) Rys. 11. Przykładowe przebiegi pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez urządzenie elektrochirurgiczne w trybie pracy: a) cięcie; b) koagulacja „forced’; c) koagualcja „soft” 22 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 4. Charakterystyka ekspozycji pracowników służby zdrowia na pola elektromagnetyczne W rozdziale 4 zaprezentowano charakterystyki ekspozycji na pola elektromagnetyczne, typowe dla pracowników obsługujących urządzenia medyczne, takie jak: tomografy RM, diatermie elektrochirurgiczne i fizykoterapeutyczne, urządzenia do magnetoterapii. Kryteria oceny tej ekspozycji, wynikające z wymagań przepisów BHP i norm omówiono w rozdziale 5. 4.1. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń rezonansu magnetycznego Ekspozycja pracowników medycznych (techników, pielęgniarek, radiologów, anestezjologów) na pole magnetostatyczne wytwarzane przez magnesy tomografy RM występuje w czasie krótkotrwałego asystowania pacjentowi przy magnesie przed i po badaniu (do kilku minut na prace przy jednym pacjencie), a przy magnesach nadprzewodzących i trwałych również w czasie czynności nie związanych z diagnozowaniem np. sprzątania, przeglądów i konserwacji tomografu [13, 23, 24, 26]. Podczas wykonywania badania najczęściej pracownicy znajdują się poza kabiną elektromagnesu, z dala od obszaru silnego pola magnetostatycznego i zasięgu występowania pól zmiennych, wytwarzanych jedynie przy diagnozowaniu pacjenta. Szczególnie istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa personelu medycznego są pola magnetostatyczne z uwagi na ich ciągłe występowanie w otoczeniu obudowy magnesu. Pracownicy są eksponowani na silne pola magnetostatyczne podczas czynności związanych z obsługą poszczególnych badań (rys. 12, 13). Czynności te są wykonywane w polach magnetostatycznych o dużej niejednorodności w przestrzeni. Poziom pola magnetostatycznego zmniejsza się gwałtownie wraz z odległością od obudowy magnesu, rzędu 100-krotnego zmniejszenia poziomu w obszarze od obudowy magnesu do odległości ok. 2 m od obudowy. Przykładowe zasięgi stref ochronnych pola magnetostatycznego według postanowień krajowych przepisów BHP [41] oraz strefy po indukcji magnetycznej 0,5 mT jako obszaru ograniczonego dostępu dla osób z wszczepionymi elektrostymulatorami serca według zaleceń ACGIH [1], ICNIRP [19] oraz normy IEC-601-2-33: 1995: Medical electrical equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of magnetic resonance equipment for medical diagnosis dla tomografu z magnesem 0,35 T oraz 1,5 T pokazano na rys. 14 i 15. 23 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Odległość od obudowy magnesu Obszar aktywności pracownika Rys. 12. Środowisko pracy przy tomografie RM 1000 Rozkład pola magnetostatycznego w osi tomografu B [mT] 100 10 1 0 20 40 60 80 100 120 140 Odległość od obudowy magnesu [cm] Rys. 13. Przykładowa dynamika zmienności poziomu pola magnetostatycznego przy magnesie tomografu RM (1,5 T) 24 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Tomograf Tomograf MRNMR 0,35 T 0,5 mT 10 mT Siemens Magnetom C ! 50 mT 3,3 mT 100 mT możliwe ustawienia łoża dla pacjenta łoże dla pacjenta konsola y 40 x kabina tomografu okno 0 0,25 0,5 m komputerowe stanowisko sterowania pracą tomografu drzwi do kabiny - granica strefy niebezpiecznej - 100 mT - granica strefy zagrożenia (8-godzinna ekspozycja całego ciała) - 10 mT - granica strefy pośredniej - 3,3 mT - granica obszaru ograniczonego dostępu dla osób z elektrostymulatorami serca - 0,5 mT - granica dopuszczalnej 8-godzinnej ekspozycji kończyn - 50 mT Rys. 14. Przykładowy zasięg stref pola magnetostatycznego o wartościach indukcji równych 100, 50; 10; 3,3 i 0,5 mT wokół otwartego tomografu MR 0,35 T 25 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 3,3 mT 10 mT 50 mT Tomograf NMR1,5 GE T Tomograf MR SIGNA 1.5 T ECHOSPEED PLUS 500 mT konsola 100 mT okno x Łoże dla pacjenta konsola Tunel tomografu y 0,5 mT kabina ekranująca drzwi do kabiny - granica strefy niebezpiecznej - 100 mT 0 0,25 0,5 m - granica strefy zagrożenia (8-godzinna ekspozycja całego ciała ) - 10 mT - granica strefy pośredniej - 3,3 mT - granica obszaru ograniczonego dostępu dla osób z elektrostymulatorami serca - 0,5 mT - granica ekspozycji zabronionej kończyn - 500 mT - granica dopuszczalnej 8-godzinnej ekspozycji kończyn - 50 mT Rys. 15. Przykładowy zasięg stref pola magnetostatycznego o wartościach indukcji równych 100, 50; 10; 3,3 i 0,5 mT wokół zamkniętego tomografu MR 1,5 T Zasięgi poszczególnych stref ochronnych pola magnetostatycznego, występujące w otoczeniu obudowy magnesów tomografów są uzależnione zarówno od poziomu pola występującego w obszarze, w którym przebywa pacjent, jak i od rozwiązań konstrukcyjnych zastosowanych w poszczególnych urządzeniach. Przykładowe zestawienie zasięgów stref ochronnych występujących przy tomografach, przy których wykonano badania w różnych placówkach służby zdrowia podano na rys. 16 [13]. W przypadku tomografów 0,5 T minimalne zaobserwowane zasięgi stref ochronnych są zbliżone do zasięgów maksymalnych. W przypadku tomografów 1,5 T zaobserwowano znacznie większe rozbieżności, zasięgi maksymalne są niemal dwukrotnie większe niż zasięgi minimalne przy urządzeniach o tych samych parametrach dla diagnostyki pacjentów. W przypadku obsługiwania tomografu o bardziej rozległych strefach ochronnych występuje wyższy poziom narażenia pracowników. Zależnie od rodzaju i wyposażenia tomografu 26 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) pracownik obsługujący pacjenta przebywa w odległości rzędu 30 - 120 cm od obudowy magnesu. tomograf RM 0,5T 250 odległość od obudowy magnesu, cm . a) 200 150 100 50 0 min B>100mT max B>10mT B>3,3mT B>0,5mT tomograf RM 1,5T b) odległość od obudowy . magnesu, cm . 600 500 400 300 200 100 0 min B>100mT max B>10mT B>3,3mT B>0,5mT Rys. 16. Zasięgi stref ochronnych zarejestrowane przy różnych tomografach RM: 0,5T (a) i 1,5T (b) Najbardziej popularne wykorzystanie tomografów RM to badania głowy, kręgosłupa szyjnego, tułowia i stawów kończyn. Typowe czynności związane z obsługą pacjentów przed, w czasie i po badaniu to między innymi: - ułożenie pacjenta na łożu - ułożenie cewki diagnostycznej na łożu - podłączenie zasilania cewek diagnostycznych - wsuniecie łoża z pacjentem pomiędzy magnesy (sterowane z konsoli na obudowie magnesu) - pozycjonowanie łoża przed badaniami 27 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) - zablokowanie ustawienia łoża przed badaniami - podawanie pacjentowi kontrastu w czasie badania - odblokowanie łoża po badaniach - wysunięcie łoża z pacjentem (sterowane z konsoli na obudowie magnesu) - demontaż cewek diagnostycznych - zabranie pacjenta z łoża. Poziom ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne jest zależny do procedur pracy i wyposażenia urządzeń [13, 23, 24, 26]. Czynnikiem wpływającym na poziom ekspozycji poszczególnych pracowników są cechy antropometryczne pracownika. Pracownicy wyższego wzrostu, o większym zasięgu ramion, mają możliwości wykonania poszczególnych czynności z większej odległości od magnesu, w słabszym polu magnetostatycznym. Nawet kilkudziesięciocentymetrowe różnice w odległości pracownika od magnesu bardzo istotnie wpływają na poziom jego narażenia ponieważ poziomu pola magnetostatycznego zmniejsza się gwałtownym wraz ze wzrastaniem odległości od obudowy magnesu (rys. 13) (zgodnie z wymaganiami PN-T-06580:2002 poziom narażenia pracownika na pole magnetostatyczne ocenia się na potrzeby oceny warunków pracy na podstawie maksymalnego poziomu indukcji magnetycznej w osi symetrii tułowia i głowy lub kończyn oraz tzw. dozy, będącej kwadratem wspomnianej indukcji magnetycznej pomnożonym przez czas ekspozycji w takim polu) [35]. Zgodnie z danymi antropometrycznymi, tzw. zasięg boczny ręki kobiet i mężczyzn wynosi: dla mężczyzn od 72 do 84 cm, dla kobiet od 65 do 78 cm (rys. 17) [6, 33]. Rys. 17. Dane antropometryczne - zasięg boczny [6] 28 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Czas wykonywania poszczególnych czynności związanych z narażeniem pracowników na pole magnetostatyczne jest zależny od potrzeb pacjenta, rodzaju badania i wyposażenia technicznego poszczególnych tomografów RM. Ze względu na cechy antropometryczne poszczególnych pracowników oraz ich wiedzą na temat sposobów unikania niepotrzebnego narażenia na pola magnetostatyczne w czasie wykonywania pracy, poziom indywidualnego narażenia przy tym samym urządzeniu podczas przygotowywania pacjenta do tego samego rodzaju badania może się znacznie różnić dla różnych pracowników. Podczas wykonywania przez personel medyczny czynności bezpośrednio przy magnesie, indukcja magnetyczna pola magnetostatycznego, działającego na pracowników może znacznie przekraczać wartości dopuszczalne (wg przepisów krajowych BHP, jak również dyrektywy europejskiej 2004/40/WE) [2, 41]. Na rys. 18. zaprezentowano przykładowe rejestracje indywidualnego poziomu narażenia pracowników przygotowujących różne badania w tomografie RM. Poziom ekspozycji pracowników na pole magnetostatyczne - przygotowanie badania głowy 300 B [mT] 250 200 150 Bśr - 48 mT ; Bmax - 92 mT 100 50 0 Bśr - 110 mT ; Bmax - 270 mT Czas Rys. 18. Przykładowe rejestracje indywidualnego poziomu narażenia na pole magnetostatyczne w czasie przygotowywania badań w tomografie RM 1,5 T: badanie głowy przygotowane przez pracownika nie przeszkolonego i powtórnie po przeszkoleniu odnośnie zasad unikania ekspozycji niepotrzebnej - czas trwania rejestracji ok. 1 minuta [13] W przypadku obsługi urządzenia w polach o zmienności przestrzennej jak na rys. 7, poziom narażenia w przypadku opierania się o obudowę magnesu przekracza 300 mT (i jest niezgodny z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy), ale kiedy wysoki mężczyzna obsługuje konsolę wyciągniętą dłonią, to przebywa w polu o poziomie mniejszym 29 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) od 30 mT. Przykładowo, jeżeli czas obsługi konsoli wynosi 1 minutę, to w prezentowanym przypadku: - dla minimalnego zasięgu ręki kobiet (pracownica niskiego wzrostu) - poziom ekspozycji wynosi ok. 70 mT i doza 82 mT2h (tj. 10 % dozy dopuszczalnej w ciągu zmiany roboczej) - dla maksymalnego zasięgu ręki mężczyzn (pracownik wysokiego wzrostu) - poziom ekspozycji wynosi ok. 30 mT i doza 15 mT2h (tj. 2 % dozy dopuszczalnej w ciągu zmiany roboczej). Nawet znacznie większe różnice poziomu narażenia mogą wynikać z różnic konstrukcyjnych między poszczególnymi tomografami RM oraz przeszkolenia pracowników odnośnie sposobu wykonywania czynności zawodowych. Wyniki pomiarów rozkładu przestrzennego indukcji magnetycznej wykonane wokół różnych typów tomografów rezonansu magnetycznego 0,2 – 2 T wskazują na bardzo znaczne uzależnienie poziomu ekspozycji pracowników od ww. czynników (tabela 1, rys. 19) [13, 23, 24, 26]. Rys. 19. Podłączenie cewek diagnostycznych do gniazda zasilającego, umieszczonego wewnątrz tunelu tomografu - poziom ekspozycji pracownika zbliżony do poziomu ekspozycji pacjenta Ekspozycja pracowników podczas rutynowych czynności, przy niewłaściwej organizacji pracy może dochodzić co najmniej do 150 mT (całe ciało) i 600 mT (kończyny). W wypadku wykonywania czynności bezpośrednio przy magnesie lub w jego wnętrzu pracownicy mogą być narażeni na pola silniejsze (tab. 1). Może również występować ekspozycja kończyn (czasami też głowy) na pola o indukcji porównywalnej z ekspozycją pacjenta (np. do 1,5 T w przypadku niewłaściwego podłączania lub rozłączania kabli cewek diagnostycznych do gniazda umieszczonego wewnątrz magnesu 1,5 T). 30 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Tabela 1. Ekspozycja pracowników na pole magnetostatyczne w otoczeniu różnego rodzaju tomografów RM. Narażenie zawodowe na pole magnetostatyczne przy różnego rodzaju tomografach RM, mT Rodzaj czynności magnes zamknięty magnes zamknięty (ok. 0,3 T) 1,5 T 3−50* 6-15* 50-150* 5-100** 5-50** 120-600** podłączanie i odłączanie cewek diagnostycznych, obsługa konsoli 60-100** 15-30** maksymalny poziom pola występujący na dostępnym dla pracowników elemencie obudowy magnesu 200-270 50 magnes otwarty (ok. 0,2 T) umieszczanie cewek diagnostycznych na łożu lub na badanej części ciała pacjenta 4-100** do 15001)** 250-600 1) – w przypadku lokalizacji gniazda przyłączeniowego wewnątrz magnesu *) – poziom ekspozycji całego ciała **) – poziom ekspozycji kończyn Z uwagi na to, że rozkład przestrzenny poziomu pola magnetostatycznego w otoczeniu obudowy magnesu jest bardzo stabilny i nie jest zaburzany przez znajdujące się w otoczeniu obiekty, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny być prezentowane na planie sytuacyjnym pomieszczeń (zgodnie z postanowieniami normy PN-T-06580-3:2002) [35]. Pomiary pól gradientowych wykazały, że ich maksymalne oddziaływanie na pracowników w czasie badań rutynowych nie przekraczają wartości dopuszczalnych, a wartość skuteczna natężeń pól radiofalowych nie przekracza wartości dopuszczalnych dla ekspozycji ludności [13]. Wysoki poziom ekspozycji na pola zmienne może wystąpić np. w czasie procedur śródoperacyjnych. Dużej ostrożności wymaga jednak ocena tych pól ze względu na ich modulację impulsową, wpływającą na czułość aparatury pomiarowej, kalibrowanej do pomiaru wartości skutecznych natężeń pól, oraz brak konsensusu międzynarodowego odnośnie kryteriów oceny. Ocenę ekspozycji na pole magnetostatyczne i radiofalowe można prowadzić w oparciu o rutynowe pomiary oraz krajowe przepisy BHP, natomiast pola gradientowe mogą być oceniane przy zastosowaniu specjalistycznej metodyki i kryteriów opracowanych na podstawie normy IEC lub Dyrektywy 2004/40/WE i zaleceń ICNIRP odnośnie pól 31 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) impulsowych. Do takiej oceny mogą być również wykonane symulacje komputerowe w celu obliczenia miar wewnętrznych ekspozycji, gęstości prądów indukowanych przez pola gradientowe i współczynnika SAR charakteryzującego skutki termiczne ekspozycji na pola radiofalowe. Podobnych metod wymaga ocena narażenia wynikającego z poruszania się pracownika w polu magnetostatycznym w otoczeniu magnesu lub ekspozycji bezpośrednio przy pracującym tomografie w czasie procedur śródoperacyjnego wykorzystania tomografów RM. Aktualne przepisy BHP nie obejmują obowiązku oceny miar wewnętrznych, jednakże zarówno informacje od pracowników potwierdzające możliwość odczuwania np. wrażeń wzrokowych przy obsłudze tomografów RM, jak i wyniki badań naukowych (rys. 20, 21) wskazują na potrzebę uwzględnienia ochrony przed tymi zagrożeniami w procedurach oceny i eliminacji zagrożeń elektromagnetycznych przy tomografach RM. Rys. 20. Pracownik zbliżający się do pacjenta przy śródoperacyjnym wykorzystaniu diagnostyki rezonansu magnetycznego Rys. 21. Rozkład przestrzenny współczynnika SAR, obrazującego poziom skutków termicznych ekspozycji na pole radiofalowe podczas diagnozowania pacjenta w obecności pracownika wewnątrz tomografu RM [sprawozdanie projektu VT/2007/017 finansowanego przez Komisję Europejską, kwiecień 2008] 32 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 4.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych 4.2.1 Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii Aplikatory urządzenia magnetoterapeutycznego podłączane są do generatora kablem o długości ok. 2 m. Obsługa urządzenia przez fizykoterapeutę polega na ustawieniu na pulpicie sterowniczym, zgodnie z zaleceniami lekarskimi, parametrów pola magnetycznego i uruchomieniu jego wytwarzania w zadanym czasie. Wszystkie urządzenia magnetoterapeutyczne posiadają wbudowany zegar z płynną regulacją czasu zabiegu. Uruchomienie urządzenia powoduje wsteczne odliczanie czasu. Po upłynięciu wybranego czasu zabiegu urządzenie automatycznie przerywa zasilanie aplikatorów, sygnalizując to dźwiękiem. W czasie trwania zabiegu nie jest wymagane przebywanie pracownika bezpośrednio przy aplikatorach i pacjencie. Jedynie sporadycznie może być niezbędne wykonanie krótkotrwałych czynności przy aplikatorze, takich jak skorygowanie ułożenia ciała pacjenta. Czynności te mogą być wykonywane przy włączonym polu magnetycznym (przy aktywnym aplikatorze), lub po wyłączeniu zasilania aplikatora z generatora. Parametry zabiegu magnetoterapeutycznego ustawia ręcznie fizykoterapeuta lub – w nowszych urządzeniach – dokonuje wyboru zaprogramowanych wartości określonych dla typowych zabiegów. Oś symetrii aplikatorów jest ustawiana poziomo (tak dzieje się najczęściej) lub pionowo, zależnie od potrzeb terapeutycznych (rys. 22). Rys. 22. Ustawienie aplikatorów do zabiegów magnetoterapeutycznych, oś symetrii aplikatora ustawiona poziomo (a) lub pionowo (b) 33 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) W otoczeniu aplikatorów mogą występować strefy ochronne pola magnetycznego (pośrednia, zagrożenia i niebezpieczna, określane wg przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy [41]) oraz obszar ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca [1]. Maksymalne poziomy indukcji magnetycznej wewnątrz aplikatorów zależą od urządzenia i mogą dochodzić do B = 20 mT. Na zewnątrz aplikatorów w odległości 0,5 m od ich obudów B < ok. 70 µT [13, 27]. Poziom indukcji magnetycznej wokół aplikatora zależy od jego średnicy i od nastaw generatora zasilającego. Zarówno symulacje numeryczne, jak i oszacowania na podstawie uproszczonych zależności analitycznych, bazujące np. na prawie Biota-Savarta, można wykorzystać do oceny rozległości stref ochronnych wokół poszczególnych aplikatorów. Przykłady wyników symulacji numerycznych zaprezentowano na rys. 23 i 24 [27]. Analiza porównawcza wyników tych obliczeń i zaprezentowanych poniżej wyników pomiarów wykazała zadowalającą zgodność wyników uzyskanych za pomocą obu metod wyznaczania rozkładu pola magnetycznego w otoczeniu aplikatorów urządzeń do magnetoterapii. 4 10 380 970 25 60 150 Rys. 23. Względny rozkład poziomu pola magnetycznego w otoczeniu przykładowego aplikatora do magnetoterapii - wyniki obliczeń na podstawie prawa Biota-Savarta 34 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) średnica 25 cm - prostopadle od osi aplikatora średnica 35 cm - prostopadle od osi aplikatora średnica 55 cm - prostopadle od osi aplikatora średnica 25 cm - w osi aplikatora średnica 35 cm - w osi aplikatora średnica 55 cm - w osi aplikatora indukcja magnetyczna, mT 10,000 1,000 0,100 0,010 0,001 0,00 0,25 0,50 0,75 1,00 1,25 odległość od środka aplikatora, m Rys. 24. Zasięgi stref ochronnych w otoczeniu typowych aplikatorów do magnetoterapii wyniki obliczeń na podstawie prawa Biota-Savarta Zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego wokół aplikatorów, zmierzone dla przebiegu sinusoidalnego o częstotliwości 50 Hz w czasie badań własnych autorów wykonanych przy kilkunastu przykładowych urządzeniach, zaprezentowano na rys. 25. Przy częstotliwości pól większej od 50 Hz zasięgi stref ochronnych pola o określonym rozkładzie w otoczeniu aplikatora zwiększają się proporcjonalnie do częstotliwości, ze względu na zmniejszające się z częstotliwością pól wartości graniczne stref ochronnych. W przypadku maksymalnych nastaw przebiegu prostokątnego zasięg stref ochronnych może być większy do 1,4 razy, a dla przebiegu trójkątnego do 1,2 razy od wartości ustalonych dla przebiegu sinusoidalnie zmiennego (wskutek zawartości składowych harmonicznych o wyższych częstotliwościach w przebiegu zmienności takich pól, rys. 26). Zasady obliczania zasięgów stref dla przebiegów nieharmonicznych podano w PN-T-06580:2002 [35]. 35 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) odległóść od obudowy, cm . po promieniu aplikatora 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 str. zagrożenia apl. duży apl. średni str. pośrednia apl. mały odległość od obudowy, cm . w osi aplikatora 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 str. niebezpieczna str. zagrożenia str. pośrednia apl. duży apl. średni apl. mały Rys. 25. Typowe zasięgi stref ochronnych pola magnetycznego 50 Hz w otoczeniu aktywnych aplikatorów magnetoterapeutycznych (dane reprezentujące wyniki pomiarów przy 15 urządzeniach) W otoczeniu aplikatorów zasilanych prądem prostowanym (ze składową stałą) występuje również pole magnetostatyczne, zazwyczaj o poziomach nie przekraczających granicy strefy bezpiecznej. W zależności od aplikatora i nastaw parametrów jego pracy strefa pośrednia może występować jedynie przy niektórych urządzeniach i ma zasięg nie przekraczający kilku cm od jego obudowy. Natomiast zasięg strefy ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca w przypadku pól magnetostatycznych nie przekracza 10 cm od obudowy aplikatora. Zasięg strefy ograniczonego dostępu dla osób ze stymulatorami serca w przypadku pól zmiennych jest zbliżony do zasięgu strefy pośredniej takich pól. 36 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) a) b) Rys. 26. Przykład typowego nieharmonicznego przebiegu pola magnetycznego wytwarzanego przez urządzenie do magnetoterapii (a) i jego widmo amplitudowoczęstotliwościowe (b) Podczas wykonywania rutynowych zabiegów przebywanie pracownika w polach magnetycznych strefy zagrożenia, występujących jedynie w najbliższym otoczeniu aktywnych aplikatorów, nie jest niezbędne. Przy właściwej organizacji pracy i stanowiska pracy takie narażenie nie powinno wystąpić. Zatem, zazwyczaj nie ma konieczności oceniania wskaźnika ekspozycji poszczególnych pracowników. Po włączeniu urządzenia, w czasie trwania zabiegu, fizykoterapeuta powinien znajdować się w miejscu, w którym występuje strefa bezpieczna lub pośrednia pola magnetycznego. Przy podchodzeniu do aktywnych aplikatorów możliwe jest krótkotrwałe narażenie na pola stref ochronnych, np. jeśli konieczne jest skontrolowanie warunków przeprowadzania zabiegu, poprawa ułożenia pacjenta wewnątrz aplikatora itp. W przypadku konieczności zbliżenia się 37 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) do aplikatorów zaleca się wcześniejsze wyłączanie pola, aby uniknąć ekspozycji niepotrzebnej. Natężenie pola elektrycznego wokół aplikatorów nie przekracza wartości dopuszczalnych, przewidzianych dla ekspozycji bez ograniczeń czasu jej trwania (pola strefy bezpiecznej). Z uwagi na to, że urządzenia do magnetoterapii są mobilne i mogą być ustawione w różnych miejscach gabinetów fizykoterapeutycznych, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny odnosić się do obudowy lub centrum aplikatorów bez prezentacji na planie sytuacyjnym (zgodnie z postanowieniami p. 3.1.1. normy PN-T-06580-3:2002) [35]. Często w gabinecie fizykoterapeutycznym może być eksploatowanych kilka urządzeń do magnetoterapii. Pole magnetyczne jest wielkością wektorową. W przypadku równoczesnego włączenia kilku aplikatorów, jeżeli aktywne aplikatory znajdują się w odległości mniejszej niż 1,5 m od siebie, mogą pojawić się dodatkowe obszary występowania stref ochronnych. Może to wystąpić na skutek łącznego oddziaływania na dane miejsce więcej niż jednego źródła pola (pola od różnych aplikatorów mogą się sumować – rys. 27). Zasięgi stref ochronnych w otoczeniu aplikatorów z cewkami płaskimi są z reguły znacznie mniejsze od zaprezentowanych zasięgów stref przy aplikatorach szpulowych. Wartość skuteczna indukcji magnetycznej [T] 0,1 zgodny kierunek przepływającego prądu 0,01 przeciwny kierunek przepływającego prądu 0,001 0,0001 0,00001 0,000001 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 odległość po promieniu od osi układu [cm] Rys. 27. Przykładowe wyniki obliczeń indukcji magnetycznej w układzie dwóch cewek o średnicy 37 cm, szerokości 8 cm, ustawionych współosiowo w odległości 8 cm, zasilanych prądem w fazie i w przeciwfazie, ilustrujące zjawisko zwiększenia lub zmniejszenia poziomu wypadkowego pola magnetycznego 38 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 4.2.2. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych W czasie zabiegu w otoczeniu elektrod zabiegowych i przewodów łączących generator z elektrodami zabiegowymi występują silne pola elektryczne i magnetyczne. Przykładowo poziom ekspozycji w odległości 10 cm od elektrod i kabli może sięgać odpowiednio do 1000 V/m i 1,5 A/m [13]. Przykładowe zasięgi stref ochronnych pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu bardzo popularnych w krajowych placówkach fizykoterapeutycznych diatermii typu Terapuls (z asymetryczną elektrodą zabiegową) i Curapuls (z symetrycznymi elektrodami zabiegowymi) zaprezentowano na rys. 28. strefy: a) niebezpieczna 70 zagrożenia pośrednia odległośc od elektrody i kabli zasilajacych, cm . 60 50 40 30 20 10 0 pole elektryczne pole magnetyczne Terapuls b) strefy: 350 niebezpieczna zagrożenia pośrednia odległośc od elektrody i kabli zasilajacych, cm . 300 250 200 150 100 50 0 pole elektryczne pole magnetyczne Curapuls Rys. 28. Przykładowe, typowe zasięgi stref ochronnych pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu diatermii fizykoterapeutycznych typu: a) Curapuls; b) Terapuls Na rys. 29 zaprezentowano także rozkład stref ochronnych wokół elektrody zabiegowej i zasilających ją kabli urządzenia typu Curapuls, przy jego typowym ustawieniu w gabinecie zabiegowym i typowych nastawach mocy fizykoterapeutycznego. 39 wyjściowej w czasie zabiegu ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Łóżko dla pacjenta elektroda CURAPULS 419 kable drzwi - granica strefy niebezpiecznej pola elektrycznego – 200 V/m 0 0,20 0,40 m - granica strefy zagrożenia pola elektrycznego – 20 V/m - granica strefy pośredniej pola elektrycznego – 6,7 V/m Rys. 29. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola elektrycznego o częstotliwości 27 MHz wokół diatermii fizykoterapeutycznej typu Curapuls Z uwagi na to, że diatermie fizykoterapeutyczne są mobilne i mogą być ustawione w różnych miejscach gabinetów fizykoterapeutycznych, zasięgi stref ochronnych, stwierdzone przy prowadzeniu badań oraz prezentacja wyników powinny odnosić się do obudowy lub centrum aplikatorów i kabli zasilających bez prezentacji na planie sytuacyjnym (zgodnie z postanowieniami p. 3.1.1. normy PN-T-06580-3:2002) [35]. Poziom ekspozycji pracownika (fizykoterapeuty) w polu elektromagnetycznym zależy od miejsca jego przebywania podczas włączenia zasilania elektrod zabiegowych. W czasie trwania zabiegu nie ma konieczności, aby pracownik przebywał bezpośrednio przy elektrodzie zabiegowej i zasilających je kablach. Wszystkie czynności związane z ustawieniem elektrod zabiegowych przy części ciała pacjenta poddawanej zabiegowi, ustawieniu parametrów pola elektromagnetycznego (zależnie od leczonego schorzenia i zaleceń lekarskich) wykonywane są bowiem przy wyłączonym polu elektromagnetycznym. Generowanie pola elektromagnetycznego jest zazwyczaj wyłączane samoczynnie po skończeniu nastawionego czasu zabiegu. Możliwe są przypadki ekspozycji pracownika przekraczającej poziomy dopuszczalne zarówno w odniesieniu do miar zewnętrznych i wewnętrznych przy wykonywaniu czynności, takich jak korygowanie ustawienia elektrod przy ciele pacjenta, kiedy włączone jest pole elektromagnetyczne aplikatora. W przypadku podchodzenia do kabli zasilających elektrody zabiegowe i dotykania ich rękoma przy włączonym polu elektromagnetycznych, występują 40 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) silne sprzężenia pojemnościowe ciała pracownika ze źródłem oraz przepływ prądów indukowanych przez dłonie. Podstawą rutynowej oceny pola elektrycznego na stanowisku pracy jest wartość jego natężenia w osi tułowia eksponowanego pracownika. W przypadku, kiedy pracownik eksponowany jest na pola elektromagnetyczne wytwarzane przez źródła pola znajdujące się bezpośrednio przy jego ciele, wyniki pomiarów natężeń pól elektrycznych i magnetycznych nie oddają właściwie stopnia zagrożenia i wymagane są uzupełniające metody oceny ekspozycji, szczególnie w przypadku ekspozycji w polach o dużych natężeniach. Norma PN-T-06580:2002 [35] definiująca terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków pracy w polach elektromagnetycznych, a stanowiąca uzupełnienie krajowych przepisów dotyczących dopuszczalnej ekspozycji pracowników w polach elektromagnetycznych określa (p. 3.2.2.), że jeżeli obsługa urządzenia wymaga dotykania przez ciało pracownika elementów, które są pierwotnym albo wtórnym źródłem pola elektrycznego lub magnetycznego, w strefie zagrożenia lub niebezpiecznej, to pomiary natężeń tych pól nie mogą być jedynym kryterium oceny ekspozycji. Wymagana jest dodatkowa ocena na podstawie udokumentowanych wyników badań, obliczeń lub ekspertyz, uwzględniających takie warunki ekspozycji. Te dodatkowe wymagania uzasadnione są zaburzeniami rozkładu pola elektrycznego bezpośrednio przy urządzeniu stanowiącym jego źródło, powodowanymi przez ciało pracownika oraz silnymi sprzężeniami pojemnościowymi, zarówno przyrządu pomiarowego, jak i ciała pracownika ze źródłem pola, co może powodować np. zagrożenie wynikające z przepływania prądu pomiędzy źródłem pola i pracownikiem. Użyteczną metodą do sprawdzania dopuszczalności miar wewnętrznych, możliwą do użycia w rzeczywistych warunkach narażenia pracowników, są pomiary prądu indukowanego w ręku pracownika kiedy poprawia on ułożenie elektrod zabiegowych lub dotyka zasilających ją kabli, przy włączonym polu elektromagnetycznym. Natężenie prądu indukowanego może być mierzone miernikiem cęgowym prądu. Przy tego rodzaju rutynowych pomiarach prądów indukowanych, wykonywanych na potrzeby oceny środowiska pracy, ze względów bezpieczeństwa niezbędne jest stosowanie standaryzowanych metod i fantomów, symulujących parametry elektryczne ciała człowieka. W badaniach pilotowych stwierdzono, że przy typowym poziomie mocy wyjściowej stosowanej do zabiegów fizykoterapeutycznych tułowia lub kończyn dolnych, natężenie prądu indukowanego przepływającego przez nadgarstek może dochodzić do 200-300 mA [13] (wartość dopuszczalna wg wymagań dyrektywy 2004/40/WE – 100 mA [2], a zaproponowana przez CIOP-PIB – 50 mA, rozdział 5.4) [11]. W związku z tym należy uznać 41 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) taki sposób postępowania za bezwzględnie niezgodny z wymaganiami przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Kategorycznie należy stosować procedury pracy obejmujące wyłączenie zasilania elektrod zabiegowych przed wykonywaniem przy nich jakichkolwiek czynności. 4.2.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze innych urządzeń fizykoterapeutycznych Inne urządzenia fizykoterapeutyczne stosowane do terapii prądami przepływającymi bezpośrednio między różnego typu aplikatorami i ciałem pacjenta, takiego typu jak: Interdynamic, Diatronic, Stymat czy Ultraton z uwagi na wykorzystywanie w zabiegach niskich napięć i natężeń prądów aplikowanych pacjentom oraz brak w wyposażeniu elementów indukcyjnych (cewek wielozwojowych) nie wytwarzają pola elektrycznego i magnetycznego o poziomach przekraczających wartości graniczne dla strefy bezpiecznej [13]. 4.3. Charakterystyka ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń elektromagnetyczne, sprzężenia elektrochirurgicznych 4.3.1. Miary zewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne Ekspozycja pracowników medycznych na pole pojemnościowych między elementami źródła pola, a ciałami poszczególnych pracowników (najczęściej chirurga oraz asystujących pielęgniarek i anestezjologa) i urządzeniami znajdującymi się na stanowisku pracy oraz prądy pojemnościowe przepływające w ciele pracowników, zależna jest od [9, 10, 11, 13]: – konstrukcji i trybu pracy urządzenia – rodzaju używanej elektrody zabiegowej – lokalizacji kabli łączących elektrody z generatorem – miejsca przebywania i pozycji ciała poszczególnych osób (zależnych od rodzaju zabiegu, organizacji sali zabiegowej/operacyjnej i procedur pracy) – lokalizacji w sali zabiegowej/operacyjnej obiektów metalowych, wpływających na rozkład przestrzenny pola elektrycznego na stanowisku pracy. Pole elektryczne występuje przy elektrodzie czynnej od momentu załączenia napięcia zasilającego elektrodę aktywną, niezależnie od tego czy prowadzony jest zabieg z wykorzystaniem urządzenia. Pole magnetyczne występuje jedynie w czasie zabiegu, kiedy w 42 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) obwodzie przepływa prąd elektryczny. Pole elektromagnetyczne występujące w otoczeniu urządzeń elektrochirurgicznych ma niejednorodny rozkład przestrzenny. Nawet nieznaczne odsunięcie się pracownika od źródeł pola może znacząco zmniejszyć poziom jego narażenia (rys. 30). W sytuacji jak zaprezentowano na rysunku 30 odsuniecie kabli o 30 cm od ciała pracownika zmniejsza jego narażenie 5-krotnie. Zwykle lekarz-operator, który trzyma uchwyt elektrody zabiegowej w dłoni, jest pracownikiem najbardziej narażonym na pole elektromagnetyczne. Zależnie od ułożenia przewodów łączących elektrody z generatorem oraz pozycji ciała lekarza-operatora, w zasięgu występowania silnych pól elektrycznych może znajdować się jedynie dłoń i ramię lekarza lub również jego tułów i głowa. kabel ułożony pionowo znormalizowane natężenie pola E . 1,2 E-pomiar E-obliczenia 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 0 20 40 60 80 100 120 odległość od kabla, cm Rys. 30. Pole elektryczne w otoczeniu kabla zasilającego elektrodę zabiegową urządzenia elektrochirurgicznego - kabel ułożony pionowo Wyniki badań wykonanych przy różnego typu urządzeniach elektrochirurgicznych, stosowanych powszechnie w placówkach służby zdrowia, wskazują na znaczne różnice w poziomie narażenia na pole elektryczne różnych części ciała oraz różnice poziomu ekspozycji przy różnych urządzeniach (rys. 31 i 32). Zarówno natężenie, jak i przebieg w czasie pola wytwarzanego przez urządzenie elektrochirurgiczne istotnie zależą od jego typu, wybranego trybu pracy i sposobu wykonywania zabiegu przez lekarza. Przykładowo, zaobserwowano następujące względne zmiany średniej wartości natężenia pola elektrycznego, przy różnych trybach pracy tego samego urządzenia, przy stałej mocy wyjściowej: - cięcie "pure" – 100% - cięcie "blend" – 140% 43 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) - koagulacja „dessicate" – 70% - koagulacja "fulgurate" – 100% - koagulacja "spray" – 465% - cięcie "pure" z argonem – 295% - cięcie "blend" z argonem – 620% - koagulacja "spray" z argonem – 820%. Natężenie pola elektrycznego, V/m . 10000 minimum maksimum 1600 1000 570 300 180 100 20 10 10 5 5 1 Dłonie Głowa Klatka piersiowa Brzuch znormalizowane natężenie pola E, V/m / V/m Rys. 31. Wyniki badań wartości skutecznych natężenia pola elektrycznego oddziałującego na elektrochirurga przy różnych zabiegach i różnych urządzeniach 100,00 mediana średnia minimum maksimum 10,00 1,00 0,10 0,01 dłoń głowa klatka piersiowa Rys. 32. Wyniki badań wartości skutecznych natężenia pola elektrycznego oddziałującego na chirurga – natężenie pola oddziałującego na klatkę piersiową jako wartość odniesienia równa 1 Czas trwania ekspozycji na pole elektromagnetyczne w czasie zmiany roboczej zależy istotnie od rodzaju zabiegów. Przy takich krótkotrwałych zabiegach, jak np. dermatologiczne, 44 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) ekspozycja w ciągu dnia pracy nie przekracza kilku minut, natomiast przy poważnych operacjach dużych, silnie ukrwionych narządów (jak wątroba, płuca, serce) może przekraczać 1 godzinę dziennie. Możliwe są wielominutowe działania chirurga, przy których diatermia jest włączona niemal ciągle (wypełnienie sygnału zasilającego elektrody przekraczające 50%). Przy stosowaniu elektrody monopolarnej i mocy wyjściowej rzędu 100 – 150 W głowa i tułów chirurga mogą być eksponowane na pole elektryczne o natężeniu dochodzącym do 200 V/m, a dłonie na pola kilkanaście razy silniejsze [9, 10, 11, 13] (rys. 33). Przy prawidłowym ułożeniu kabli zasilających elektrody (z dala od tułowia chirurga), głowa i tułów podlegają ekspozycji na pole o natężeniu do kilkudziesięciu V/m. a) Natężenie pola elektrycznego, V/m . Ekspozycja głowy i tułowia 250 200 150 100 50 0 A B C D E F G H b) Krotność zwiększenia ekspozycji . Ekspozycja dłoni 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 A B C D E F G H Rys. 33. Przykładowe poziomy pola elektrycznego oddziałującego na głowę i tułów lekarzaoperatora (a) oraz krotności zwiększania tego poziomu ekspozycji odnośnie do dłoni (b) przy wykonywaniu zabiegów elektroda monopolarną z mocą wyjściowa 100-150 W, kiedy kable nie dotykają ciała pracownika, dla różnych rodzajów urządzeń 45 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Typowe zasięgi stref ochronnych, wyznaczone od kabli zasilających elektrody i elektrod wynoszą [9, 10, 11, 13]: - strefa niebezpieczna – do 10 cm (E > 1000 V/m) - strefa zagrożenia – do 40 cm (1000 V/m > E > 100 V/m) - strefa pośrednia – do 70 cm (100 V/m > E > 33 V/m). W przypadku, kiedy kable dotykają ciała chirurga ekspozycja może mieć poziom porównywalny z ekspozycją dłoni, w której trzymana jest elektroda zabiegowa. Natężenie pola magnetycznego nie przekracza zwykle 1 A/m w odległości 5-10 cm od kabli i elektrody. W przypadku, kiedy przewody tworzą pętlę, w ich sąsiedztwie występuje kilkakrotnie większe natężenie pola magnetycznego. Poziom ekspozycji pozostałych pracowników zależy od organizacji stanowiska pracy. Zazwyczaj występuje ich ekspozycja na pole elektryczne, co najwyżej ze strefy pośredniej (a więc dozwolona w ciągu całej 8-godzinnej zmiany roboczej). Jeżeli pracownicy asystujący lekarzowi dokonującemu zabieg przytrzymują przewody zasilające elektrody, to mogą oni podlegać ekspozycji o poziomie zbliżonym do jego ekspozycji. Poziom ekspozycji personelu medycznego od wtórnych źródeł pola jest uzależniony od położenia kabli względem stołu operacyjnego oraz metalowych obiektów znajdujących się w pobliżu i może on zmieniać się 2 – 3-krotnie w zależności od lokalizacji tych obiektów. Przy wykonywaniu zabiegów elektrodami bipolarnymi lub elektrodami monopolarnymi przy mocy poniżej 50 W poziom ekspozycji wszystkich osób z zespołu zabiegowego jest dopuszczalny w myśl postanowień przepisów krajowych. Przy wykonywaniu zabiegów elektrodami monopolarnymi, przy większej mocy może wystąpić ekspozycja niedopuszczalna, z uwagi na oddziaływanie pola elektrycznego o zbyt wysokim poziomie np. w na tyle długim czasie, że wskaźnik ekspozycji przekracza wartość dopuszczalną W = 1. Badania rozkładu pola na stanowiskach pracy osób obsługujących urządzenia elektrochirurgiczne powinny być wykonywane szerokopasmowymi miernikami wartości skutecznej natężenia pola elektrycznego i magnetycznego, obejmującymi zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych emitowanych przez urządzenia elektrochirurgiczne, tj. od ok. 300 kHz do kilkudziesięciu MHz (ze względu na harmoniczne zawarte w widmie przebiegów niesinusoidalnych). 46 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 4.3.2. Miary wewnętrzne ekspozycji na pola elektromagnetyczne Należy podkreślić, że w przypadku, kiedy pracownik eksponowany jest na pola elektromagnetyczne wytwarzane przez źródła pola znajdujące się bezpośrednio przy jego ciele, wyniki pomiarów natężeń pól elektrycznych i magnetycznych nie oddają właściwie stopnia zagrożenia i wymagane są uzupełniające metody oceny ekspozycji, szczególnie w przypadku ekspozycji w polach o dużych natężeniach. Możliwości w tym zakresie pojawiły się wraz z rozwojem technik komputerowych, dostępności specjalistycznego oprogramowania do symulacji polowych, zwiększeniem mocy obliczeniowej komputerów osobistych i wzrastającym zaufaniem do coraz lepiej zwalidowanych rezultatów symulacji. Norma PN-T-06580:2002 [35] definiująca terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków pracy w polach elektromagnetycznych, a stanowiąca uzupełnienie krajowych przepisów dotyczących dopuszczalnej ekspozycji pracowników w polach elektromagnetycznych również określa (p. 3.2.2.), że jeżeli obsługa urządzenia wymaga dotykania przez ciało pracownika elementów, które są pierwotnym albo wtórnym źródłem pola elektrycznego lub magnetycznego, w strefie zagrożenia lub niebezpiecznej, to pomiary natężeń tych pól nie mogą być jedynym kryterium oceny ekspozycji. Wymagana jest dodatkowa ocena na podstawie udokumentowanych wyników badań, obliczeń lub ekspertyz, uwzględniających takie warunki ekspozycji. Te dodatkowe wymagania uzasadnione są zaburzeniami rozkładu pola elektrycznego bezpośrednio przy urządzeniu stanowiącym jego źródło, powodowanymi przez ciało pracownika oraz silnymi sprzężeniami pojemnościowymi, zarówno przyrządu pomiarowego, jak i ciała pracownika ze źródłem pola, co może powodować np. zagrożenie wynikające z przepływu prądu pomiędzy źródłem pola i człowiekiem. 4.3.2.1. Współczynnik SAR (specific absorption rate) Współczynnik SAR (specific absortion rate) jest tzw. miarą wewnętrzną ekspozycji, związaną ze skutkami termicznych ekspozycji i ma zastosowanie odnośnie do pól o częstotliwości powyżej 100 kHz [1, 2, 16, 20]. Podstawą rutynowej oceny pola elektrycznego na stanowisku pracy jest wartość jego natężenia w osi tułowia, chociaż najsilniejsze pola oddziałują w takim przypadku na przedramię i dłoń lekarza-operatora (przegub ręki jest szczególnie narażony ze względu na najmniejszy przekrój) z uwagi na trzymanie w niej uchwytu elektrody lub dotykania do dłoni kabla zasilającego elektrodę. Wielkości te mogą być wyznaczane jedynie na drodze obliczeń numerycznych. Przy częstotliwościach pola elektromagnetycznego wytwarzanego przez urządzenia elektrochirurgiczne do takiej oceny wykorzystuje się 47 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) obliczenia miar wewnętrznych ekspozycji tj. współczynnika SAR (szerzej omówionego w rozdziale 5.4). Niezbędne do tego jest wykorzystanie fantomu numerycznego ciała eksponowanego pracownika oraz stworzenie modelu numerycznego analizowanej sytuacji (środowiska pracy) – rys. 34 [11]. W oparciu o stworzony model warunków ekspozycji można również dokonać obliczeń miar zewnętrznych (natężenia pola elektrycznego i magnetycznego na stanowisku pracy). Przykładowe wyniki symulacji zaprezentowano na rys. 35. Najsilniejsze pola (kolor czerwony i pomarańczowy na ilustracji) występują oczywiście bezpośrednio przy elektrodzie zabiegowej i zasilającym ją kablu. Prezentowane wyniki wskazują na wpływ elementów stanowiących wyposażenie stanowiska pracy oraz położenia ciała pracownika na rozkład pola elektrycznego. Słabsze natężenia pola występują w okolicy tułowia pracownika niż okolicy głowy z uwagi na małą jej odległość od lampy oświetlającej pole zabiegowej, która staję się tzw. wtórnym źródłem pola elektromagnetycznego. Rys. 34. Model numeryczny do oceny warunków ekspozycji chirurga używającego urządzenia elektrochirurgicznego z jednorodnym fantomem ciała pracownika 48 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) kabel zasilający elektrodę zabiegową elektroda zabiegowa Rys. 35. Rozkład pola elektrycznego w dwóch wzajemnie prostopadłych płaszczyznach w modelu warunków ekspozycji chirurga z rys. 34 Przykładowe wyniki obliczeń współczynnika SAR w ciele chirurga (jednorodny fantom CIOPMAN o realistycznej pozycji ciała i niejednorodny, anatomiczny fantom HUGO w pozycji wyprostowanej) wskazują (rys. 36 i 37), że w zależności od sposobu ułożenia przewodów i warunków pracy urządzenia, może wystąpić przekroczenie wartości dopuszczalnej miejscowego SAR w kończynach (20 W/kg) lub tułowiu (10 W/kg). Obliczenia tego typu wskazują również, że w typowych warunkach ekspozycji dopuszczalna wartość uśredniona względem całego ciała (0,4 W/kg) nie powinna zostać przekroczona. Rys. 36. Wyniki symulacji współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR w fantomie jednorodnym CIOPMAN (a) i anatomicznym HUGO (b) ciała elektrochirurga – kolor czerwony oznacza największe wartości SAR miejscowego 49 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Wyniki symulacji pokazują, że przy prawidłowej organizacji stanowiska pracy (kable z dala od ciała chirurga) najbardziej narażona jest jego dłoń (SAR dla nadgarstka, rys. 37a), natomiast w przypadku, kiedy kable dotykają tułowia lekarza różnica poziomu narażenia poszczególnych części ciała znacznie się zmniejsza (tzn. zarówno dłoń, jak i pozostałe części ciała podlegają ekspozycji na silne pola). Może to spowodować przekroczenie wartości dopuszczalnych miejscowego SAR. W celu przeciwdziałania takiej nadmiernej ekspozycji niezbędne jest rygorystyczne przestrzeganie procedur BHP lub wybieranie urządzeń, których producenci mogą wykazać, że przy kontakcie kabli z ciałem pracownika nie występuje przekroczenie wartości granicznych miejscowego SAR. a) SAR miejscowy (10g) - CIOPMAN 10000,0000 1000,0000 100,0000 10,0000 1,0000 0,1000 0,0100 0,0010 nadgarstek głowa brzuch - przewody ułożone swobodnie b) kolano kostka - przewody ułożone na brzuchu SAR miejscowy (10g) - HUGO 1,0000 0,1000 0,0100 0,0010 0,0001 nadgarstek głowa brzuch - przewody ułożone swobodnie kolano kostka - przewody ułożone na brzuchu Rys. 37. Wyniki symulacji numerycznych SAR odnośnie do ekspozycji na pole elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych: a) fantom CIOPMAN izolowany od podłoża, w realistycznej pozycji ciała, przy różnych ułożeniach kabla zasilającego elektrodę aktywną (dalej i bliżej od ciała chirurga); b) fantom HUGO izolowany od podłoża, o nierealistycznej pozycji ciała, przy kablach ułożonych jak w przypadku (a) Sprawdzenie dopuszczalności warunków ekspozycji przy zastosowaniu współczynnika SAR wymaga zastosowania skomplikowanego narzędzia oceny jakim są symulacje numeryczne. Tego rodzaju metoda oceny ekspozycji pracowników nie może być z wielu powodów stosowana w rutynowej ocenie poziomu ekspozycji ze względów na dużą pracochłonność 50 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) (związaną z budową modelu numerycznego analizowanej sytuacji i wykonaniem analizy wyników obliczeń) oraz z koniecznością posiadania specjalistycznego oprogramowania, wymagającego również specjalistycznej wiedzy od użytkownika. Ma ona więc niewielkie znaczenie praktyczne w codziennej działalności placówek medycznych, gdzie eksploatowane są urządzenia elektrochirurgiczne, służb kontrolujących warunki ekspozycji oraz laboratoriów prowadzących na zlecenie pracodawców ocenę ekspozycji pracowników. Tego rodzaju obliczenia mogą być wykonywane jedynie dla wybranych przypadków ekspozycji, uwzględniających typowe warunki obsługi źródła pola (parametry pracy urządzenia, rozmieszczenie elementów stanowiących źródło pola elektromagnetycznego oraz wyposażenia stanowiska pracy) i mogą być użyteczne przy ogólnej analizie zagrożeń elektromagnetycznych w odniesieniu do danego rodzaju urządzenia i warunków ekspozycji. 4.3.2.2. Prądy indukowane Bardziej użyteczną metodą do sprawdzania dopuszczalności miar wewnętrznych, możliwą do użycia w rzeczywistych warunkach narażenia pracowników, są pomiary prądu indukowanego w ręku pracownika trzymającego uchwyt elektrody zabiegowej lub zasilający ją kabel. Badania prądu indukowanego stanowią realną alternatywę wobec obliczeń miar wewnętrznych z uwagi na to, że pozwalają na uwzględnienie charakterystycznych dla danego przypadku czynników wpływających na poziom narażenia, dając również możliwość sprawdzenia ich istotności. W porównaniu z obliczeniami numerycznymi, pomiary prądu indukowanego pozwalają na szybkie uzyskanie informacji o faktycznym narażeniu pracownika przy obsłudze konkretnego urządzenia, odzwierciedlając zależność poziomu narażenia pracowników m.in. od jakości izolacji kabli zasilających elektrodę, bądź parametrów wyjściowych generatora. Natężenie prądu indukowanego może być mierzone miernikiem cęgowym prądu. Z reguły pomiary można ograniczyć do pomiarów natężenia prądu przepływającego w nadgarstku (rys. 38). Przy tego rodzaju rutynowych pomiarach prądów indukowanych, wykonywanych na potrzeby oceny środowiska pracy, ze względów bezpieczeństwa niezbędne jest stosowanie standaryzowanych metod i fantomów, symulujących parametry elektryczne ciała człowieka. Należy jednak stwierdzić, że obecnie brak jest odpowiednich fantomów do pomiarów prądów indukowanych w omawianym przypadku. Jednak dalszy rozwój metod oceny narażenia pracowników na pola elektromagnetyczne powinien rozwiązać również ten problem [12]. 51 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Natęznie pola elektrycznego, V/m; Natęzenie prądu, mA 1000 natężenie pola elektrycznego E natężenie prądu I 100 10 1 0,1 Czas rejestracji 5 minut Rys. 38. Natężenie pola elektrycznego w otoczeniu elektrody zabiegowej urządzenia elektrochirurgicznego i natężenie prądu indukowanego w dłoni lekarza-operatora trzymającego elektrodę [6] Zasadność stosowania pomiarów prądu indukowanego, jako odpowiednika oceny warunków ekspozycji w oparciu o współczynnik SAR, odzwierciedlający skutki termiczne ekspozycji przedstawiono szerzej w rozdziale 5.4. W odniesieniu do urządzeń elektrochirurgicznych, wytwarzających pola elektromagnetyczne o częstotliwości z pasma 300 kHz – 2 MHz, istnieje wspominany w rozdziale 5.4. problem formalnoprawny z wykorzystania pomiarów prądu indukowanego z uwagi na brak wartości dopuszczalnych zdefiniowanych w dyrektywie 2004/40/WE dla pół o częstotliwości mniejszych od 10 MHz. Poziomy natężenia pola oddziałującego na pracownika oraz prądu indukowanego w ciele pracownika zależą istotnie od odległości pracownika od kabla zasilającego elektrodę czynną. Na rysunku 39 przedstawiono rozkłady względne natężeń pól, unormowane do natężenia pola zmierzonego w odległości 10 cm od kabla (w przypadku kabla ułożonego poziomo, na wysokości jego prowadzenia – 95 cm nad podłożem) oraz rozkłady względne prądu indukowanego, unormowane do natężenia prądu zmierzonego w ciele pracownika stojącego w odległości 10 cm od kabla. 52 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) kabel ułożony poziomo znormalizowane natężenie pola E znormalizowane natężenie pola H . znormalizowany prąd indukowany I . 1,2 E I - noga 1,0 H I - ręka 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 0 10 20 30 40 50 60 70 odległość od kabla, cm Rys. 39. Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego oraz prąd indukowany mierzony w nodze i ręce pracownika, dla poziomego ułożenia kabla zasilającego elektrodę zabiegową urządzenia elektrochirurgicznego (wyniki pomiarów natężenia pola unormowane do natężenia pola zmierzonego w odległości 10 cm od kabla ułożonego na wysokości 95 cm nad podłożem, a wyniki pomiarów natężenia prądu indukowanego unormowane do prądu mierzonego w ciele pracownika stojącego w odległości 10 cm od kabla) Prąd indukowany w ciele pracownika zależy także od wyposażenia urządzeń elektrochirurgicznych. Materiały izolacyjne kabli zasilających elektrody zabiegowe wpływają na poziom sprzężeń pojemnościowych źródła pola z ciałem pracownika i prądu indukowanego. Większe wartości natężenia prądu indukowanego w dłoni pracownika występują przy trzymaniu kabli zasilających elektrody niż przy trzymaniu uchwytów elektrod (tabela 2). 53 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Tabela 2. Przykładowe wyniki pomiarów natężenia prądu indukowanego w ręku pracownika trzymającego uchwyt monopolarnej elektrody zabiegowej lub zasilający ją kabel (moc 50-100 W). Rodzaj urządzenia Valleylab Force 300 Valleylab Force Triad Valleylab Force FX-8C Martin ME 400 Martin ME 400 Martin ME 400 Lancetron GT-300 Lancetron GT-300 Lancetron GT-400 Lancetron GTF-400 Lancetron GT-55 ERBE ICC 200 ERBE ICC 200 ERBE VIO 200D ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE ICC 300 ERBE VIO 300D ERBE VIO 300D ERBE VIO 300D ERBE VIO 300D ERBE VIO 300D ERBE ICC 350 ERBE ICC 350 ERBE ICC 350 EMED ES 350 EMED ES 300 CONMED EXCALIBUR PLUS CONMED EXCALIBUR PLUS CONMED SABRE 180 Olympus PSD-10 Olympus UES-40 Aesculap GN 350 Berchtold STORZ 860021 Versapoint Gynecare Natężenie pola elektrycznego w osi tułowia pracownika E [V/m] 85 55 40 65 35 80 80 55 65 40 65 40 60 25 20 20 32 15 40 50 12 40 25 40 20 70 45 60 50 40 58 20 30 40 28 40 23 30 20 30 30 40 16 Prąd indukowany mierzony w ręku ILr [mA] Podczas trzymania w dłoni Podczas trzymania w elektrody zabiegowej dłoni kabla zasilającego 4 8 8 20 9 15 30 29 10 6 35 10 3 2 13 5 4 4 4 5 3 5 4 7 2 8 6 9 5 9 7 2 2 3 2 9 2 3 5 9 3 4 4 7 11 13 10 5 9 55 45 10 18 47 8 5 2 8 6 11 7 11 14 8 6 5 4 8 8 3 10 7 18 7 3 7 7 7 17 4 7 1 20 5 10 8 Jak wynika z danych przedstawionych w powyższej tabeli typowe wartości natężenia prądu indukowanego w ciele pracownika nie przekraczają 55 mA, przy trzymaniu w dłoni kabla zasilającego elektrodę oraz 30 mA przy trzymaniu uchwytu elektrody zabiegowej. Przy dotykaniu stołu operacyjnego lub metalowych stolików narzędziowych prąd kontaktowy 54 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) osiąga natężenie do 10 mA, zależnie od typu urządzenia elektrochirurgicznego, jego trybu pracy i organizacji stanowiska pracy. Prąd kontaktowy nie stanowi tak istotnego zagrożenia jak przepływ prądów indukowanych przez ciało pracowników. Zestawione wyniki wskazują także na znaczny rozrzut wyników pomiarów prądu indukowanego przy podobnym poziomie natężenia pola na stanowisku pracownika. Świadczy to m.in. o wpływie jakości materiału izolującego uchwyt elektrody zabiegowej i zasilające ją kable na natężenie prądu indukowanego. Parametry elektryczne obwodu wyjściowego generatora diatermii elektrochirurgicznej mogą również wpływać na natężenie prądów indukowanych i kontaktowych w organizmie pracownika. Przeliczenia prądu indukowanego dla natężeń pola elektrycznego, odpowiadających warunkom granicznym dla ekspozycji 8-godzinnej (granica strefy zagrożenia) według postanowień przepisów krajowych [41] nie wskazuje na możliwość przekroczenia wartości dopuszczalnej prądu indukowanego według dyrektywy 2004/40/WE [2] lub normy IEEE [20] (100 mA) natomiast możliwe jest przekroczenie wartości dopuszczalnej zaproponowanej przez CIOP-PIB (50 mA) [11] rys. 40. wartość dopuszczalna 100 mA wg dyrektywy 2004/40/WE Natęzenie prądu indukowanego I , mA . 110 100 wartość dopuszczalna 50 mA zaproponowana przez CIOP-PIB 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 Pomiar Rys. 40. Prąd indukowany w ciele pracownika, na podstawie pomiarów w środowisku pracy przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych, przeliczony odnośnie do ekspozycji na stacjonarne pole elektryczne o natężeniu granicznym dla strefy zagrożenia (granica ekspozycji 8-godzinej według przepisów krajowych [41]) 55 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Zatem jeżeli przy ocenie warunków ekspozycji pracowników na pole elektryczne wytwarzane przez urządzenia elektrochirurgiczne zostanie stwierdzone występowanie pola o natężeniach zbliżających się do wartości granicznej dla ekspozycji niebezpiecznej (10 razy wyższej niż dla granicy strefy zagrożenia) to z dużym prawdopodobieństwem może wystąpić w ciele pracownika przekroczenie dopuszczalnego natężenia prądów indukowanych. Do rozstrzygnięcia w tym zakresie celowe jest wykonanie uzupełniającej oceny prądów indukowanych. Współczynnik prądowy podający związek natężenia prądu indukowanego w dłoni lub w nodze i natężenia pola elektrycznego w otoczeniu ręki, w której lekarz-operator trzyma elektrodę, zawiera się w przedziale 0,003-0,1 mA/(V/m) przy różnych trybach pracy tych urządzeń (rys. 41). Natężenie pradu indukowanego, mA . cięcie, prąd w ręku koagulacja, prąd w ręku Liniowy (cięcie, prąd w ręku) Liniowy (koagulacja, prąd w ręku) cięcie, prąd w nodze koagulacja, prąd w nodze Liniowy (cięcie, prąd w nodze) Liniowy (koagulacja, prąd w nodze) 35 30 25 20 15 10 5 0 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 Natężenie pola elektryczne przy dłoni pracownika, V/m Rys. 41. Wartości natężenia prądu indukowanego w ręku lub w nodze chirurga w zależności o natężenia pola elektrycznego oddziałującego na dłoń z elektrodą oraz linie trendu opisującego zmienność prądu od natężenia pola Rozrzut wartości tego współczynnika prądowego ilustruje jak istotny wpływ na wartość indukowanego prądu ma ułożenie kabli zasilających i usytuowanie elementów metalowych na stanowisku. Z powodu tej znacznej zmienności niemożliwe jest określenie zależności pomiędzy natężeniem prądu indukowanego w ciele pracownika, a natężeniem pola elektrycznego pierwotnego dla tego rodzaju scenariusza ekspozycji. Zależność taka byłaby pomocna przy szacowaniu poziomu prądu indukowanego w ręku eksponowanego pracownika, jak jest to możliwe np. dla prądu indukowanego przepływającego przez stopy pracownika stojącego w spolaryzowanym pionowo polu elektrycznym (przy uwzględnieniu najgorszego przypadku warunków ekspozycji). Stwarza to trudności przy ocenie ekspozycji pracowników. W przypadkach ekspozycji na pole niejednorodne ocenę ekspozycji 56 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) pracowników można rozstrzygająco przeprowadzić jedynie w oparciu o pomiary prądów indukowanych w rzeczywistych warunkach narażenia, bądź na podstawie badań laboratoryjnych odnoszących się do najgorszego przypadku ekspozycji, odnośnie poszczególnych trybów pracy urządzenia i jego wyposażenia (kable, elektrody). Wyniki wykonanych badań (rys. 41) wskazują, że przy typowych warunkach ekspozycji przez dłoń elektrochirurga z elektrodą przepływa prąd większy niż przez jego nogi oraz, że większe zagrożenia ze względu na poziomy indukowanego prądu występują przy koagulacji tkanek niż przy cięciu. 57 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 5. Zasady identyfikacji i oceny zagrożeń elektromagnetycznych oraz oceny ryzyka zawodowego w placówkach służby zdrowia 5.1. Zasady oceny narażenia pracowników Oddziaływanie pól elektromagnetycznych z organizmem eksponowanego człowieka może być wykorzystywane do diagnostyki lub terapii medycznej, m.in. w tomografach rezonansu magnetycznego, fizykoterapeutycznych urządzeniach diatermicznych, urządzeniach elektrochirurgicznych, urządzeniach do magnetoterapii. Narażenie pacjentów podlega ograniczeniom zgodnie z zasadami interwencji medycznych tj. ryzyko wystąpienia ubocznych, negatywnych skutków może być zaakceptowane, jeżeli są oczekiwane przewyższające je korzyści wynikające z diagnostyki lub terapii. Odnośnie pracowników obowiązują inne zasady oceny narażenia i ograniczenia ryzyka zawodowego. Wskutek wieloletniej ekspozycji pracownika nie powinny wystąpić u niego negatywne skutki zdrowotne (nawet wskutek 30-40 letniej aktywności zawodowej), jak również u jego potomstwa. Aby osiągnąć taki poziom ochrony zdrowia pracowników ustanowiono przepisy BHP - w Polsce są to rozporządzenia ministra pracy (m.in. DzU 217/2002, poz. 1833 [41]), a na poziomie europejskim dyrektywy dotyczące bezpieczeństwa pracowników (89/391/EWG i 2004/40/WE [2]). W celu zapobiegania szkodliwym lub niepożądanym skutkom oddziaływania pola elektromagnetycznego na ludzi prowadzi się identyfikację źródeł ekspozycji na pola elektromagnetyczne i ocenia jej poziom, a w przypadku występowania wysokiego poziomu ekspozycji prowadzi się jej okresową kontrolę oraz ogranicza jej poziom metodami technicznymi i organizacyjnymi [41, 43]. 5.2. Najwyższe dopuszczalne natężenia (NDN) pól elektromagnetycznych w środowisku pracy Zasady oceny warunków ekspozycji zawodowej regulowane są przez postanowienia rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) i natężeń (NDN) czynników szkodliwych w środowisku pracy, DzU 217/2002, poz. 1833 [41]. Polska Norma PN-T-06580: 2002 [35], zharmonizowana z rozporządzeniem w sprawie NDN, definiuje terminologię oraz zasady pomiaru i oceny warunków pracy w polach elektromagnetycznych, tj. pomiaru i oceny natężenia pola elektrycznego, E, i magnetycznego, H, na stanowisku pracy oraz czasu przebywania pracownika w tych polach. Odnośnie pola i promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwości 0-300 GHz ustanowiono: 58 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) • graniczny poziom ekspozycji, poniżej którego nie jest wymagany nadzór i okresowa kontrola ekspzycji (tzw. strefa bezpieczna lub obszar poza strefami ochronnymi) • wyższy poziom ekspozycji dopuszczalnej dla pracowników pod warunkiem spełnienia określonych wymagań, m.in. okresowej kontroli poziomu ekspozycji na stanowisku pracy (tzw. strefy ochronne pól elektromagnetycznych) • NDN pól elektrycznych i magnetycznych - poziom ekspozycji dopuszczalny w ciągu 8-godzinnej zmiany roboczej (granica pomiędzy strefą pośrednią i zagrożenia) - tabela 3 • najwyższy poziom ekspozycji, uznany za ekspozycję zabronioną dla pracowników (w tzw. polach strefy niebezpiecznej) • dozy dopuszczalne wykorzystywane do oceny poziomu narażenia pracowników w polach o poziomie wyższym od NDN. Tabela 3. Natężenia pola elektrycznego E1(f) i magnetycznego H1(f) na granicy strefy zagrożenia i pośredniej (NDN pól elektrycznych i magnetycznych) [41] Zakres częstotliwości E1(f), V/m H1(f), A/m 0 Hz ≤ f ≤ 0,5 Hz 20000 8000 0,5 Hz < f ≤ 50 Hz 10000 200 0,05 kHz < f ≤ 0,3 kHz 10000 10/f 0,3 kHz < f ≤ 1 kHz 100/f 10/f 1 kHz < f ≤ 800 kHz 100 10 0,8 MHz < f ≤ 3 MHz 100 8/f 3 MHz < f ≤ 15 MHz 300/f 8/f 15 MHz < f ≤ 150 MHz 20 8/f 15 GHz < f ≤ 150 GHz 20 0,053 3 GHz < f ≤ 300 GHz 0,16 f + 19,5 – f – częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „zakres częstotliwości” - natężenie pola na granicy strefy pośredniej i strefy bezpiecznej – E0 = E1/3; H0 = H1/3 z wyjątkiem pól elektrycznych o częstotliwościach od 0 Hz do 300 Hz, dla których E0 = E1/2 (ekspozycja bez ograniczeń czasu jej trwania) - natężenie pola na granicy niebezpiecznej i zagrożenia E2 = 10 E1; H2 = 10 H1 z wyjątkiem pól elektrycznych o częstotliwościach od 0 Hz do 300 Hz, dla których E2 = 10 E1 (granica ekspozycji zabronionej) 59 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) - dopuszczalna ekspozycja kończyn na pola magnetyczne o częstotliwości do 800 kHz do poziomu Hk=5H2 Ekspozycja na pola poza strefami ochronnymi (tzn. ekspozycja na tzw. słabe pola) jest nazywana ekspozycją pozazawodową. Ekspozycja na pola stref ochronnych (tzn. ekspozycja na tzw. silne pola) jest nazywana ekspozycją zawodową i z reguły dotyczy pracowników obsługujących urządzenia wytwarzające silne pola elektromagnetyczne. Zgodnie z ww. rozporządzeniem oraz ogólnymi zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy, ekspozycja zawodowa jest dopuszczalna pod warunkiem, że: • źródła pól elektromagnetycznych są zidentyfikowane i oznakowane (rys. 42 i 43) • pracownicy zostali poinformowani o możliwych zagrożeniach w ich otoczeniu • pracownicy podlegają okresowym specjalistycznym badaniom lekarskich • pracownicy przechodzą okresowe szkolenia dotyczące zasad bezpiecznego wykonywania pracy w polach elektromagnetycznych [37, 40, 41, 42, 43]. wg PN-74/T-06260 strefa niebezpieczna strefa zagrożenia strefa bezpieczna strefa pośrednia źródło pola elektromagnetycznego wg PN-93/N-01256/03 i PN-ISO 7010:2006 silne pola magnetyczne promieniowanie niejonizujące Rys. 42. Znaki ostrzegawcze dla stref ochronnych i źródeł pola elektromagnetycznego, wg PN-74/T-06260, PN-93/N-01256/03 i PN-ISO 7010:2006 [31, 32, 36] 60 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Zakaz wstępu dla osób z elektrostymulatorami serca Zakaz wnoszenia przedmiotów z metali magnetycznych i zegarków Rys. 43. Znaki bezpieczeństwa zalecane do elektromagnetycznych wg PN-ISO 7010:2006 [36] stosowania przy źródłach pól Odnośnie pracowników młodocianych i kobiet w ciąży dopuszczalna jest tylko ekspozycja pozazawodowa, DzU 200/2004, poz. 2047 [44] i DzU 114/1996, poz. 545, zm. DzU 127/2002, poz. 1092 [45]. Poziom ekspozycji pozazawodowej jest zbliżony do poziomu ekspozycji dopuszczalnej dla ogółu ludności. Szczegółowe omówienie aktualnych zasad ograniczania ekspozycji pracowników można znaleźć w serwisie internetowym prowadzonym przez CIOP-PIB [47]. 5.3. Zasady oceny poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne Badania pola elektromagnetycznego w środowisku pracy prowadzone są w celu zidentyfikowania źródeł pól, które mogą zagrażać pracownikom, i oceny poziomu zagrożeń pochodzących od tych źródeł. Zasady ogólne prowadzenia badań określono w rozporządzeniu ministra zdrowia [43]. Powinny je wykonywać laboratoria akredytowane. Przed pomiarami pracodawca dokonuje rozeznania organizacji i sposobu wykonywania pracy oraz czynników szkodliwych dla zdrowia (pól elektromagnetycznych) w celu ustalenia ich istotności i oceny potrzeby przeprowadzenia badań. Przy określaniu istotności występujących czynników i związanych z nimi zagrożeń można wykorzystać np. dokumentację urządzenia, dane producenta, publikacje tematyczne z tego zakresu itp., a także ustalenia z pracownikami odnośnie rutynowych sposobów obsługi. Badania prowadzi się wykonując pomiary lub obliczenia parametrów pola oddziałującego na pracowników i obiekty techniczne, znajdujące się w środowisku pracy [4, 8, 35]. Pomiary wykonuje się głównie w celu oceny poziomu tzw. miar zewnętrznych ekspozycji - natężenia pola elektrycznego i natężenia pola magnetycznego (lub indukcji magnetycznej) na stanowisku pracownika. Uzupełnieniem mogą być pomiary natężenia prądu indukowanego lub kontaktowego przepływającego w kończynach oraz obliczenia przy zastosowaniu dozymetrii komputerowej, współczynnika SAR lub prądów indukowanych. Parametry te ocenia się szczególnie w przypadkach: 61 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) • ekspozycji na pola o dużej niejednorodności przestrzennej • dotykania przez pracownika nie izolowanych konstrukcji metalowych, będących wtórnymi źródłami pola elektromagnetycznego • ręcznej obsługi urządzeń będących pierwotnym źródłem pola i dotykania ich izolowanych elementów • poruszania się pracownika w pobliżu źródeł silnego pola magnetostatycznego. Ma to zatem szczególne uzasadnienie w odniesieniu do: - urządzeń elektrochirurgicznych z uwagi na charakter ich obsługi (trzymanie uchwytu elektrody zabiegowej w ręku przez lekarza-operatora, lub dotykanie ciałem do kabla zasilającego elektrodę zabiegową) - diatermii fizykoterapeutycznych w przypadku dotykania aktywnych aplikatorów - poruszania się w otoczeniu magnesu tomografu RM. SAR jest tzw. miarą wewnętrzną ekspozycji, związaną ze skutkami termicznych ekspozycji i ma zastosowanie odnośnie do pól o częstotliwości powyżej 100 kHz [1, 2, 16, 20]. Prądy indukowane i kontaktowe, ściśle związane z miarami wewnętrznymi, ale możliwe do zmierzenia na stanowisku pracy, wykorzystuje się do oceny ekspozycji na pola o częstotliwościach do 100 MHz [1, 2, 12, 16, 20]. Gęstość prądów indukowanych jest miarą wewnętrzna stosowaną odnośnie do ekspozycji na pola o częstotliwościach mniejszych od 10 MHz lub odnośnie do oddziaływania pola magnetostatycznego na poruszających się w nim pracowników. Dopuszczalne wartości miar wewnętrznych ekspozycji (współczynnika SAR oraz gęstości prądów indukowanych w głowie i tułowiu) podano w Dyrektywie europejskiej 2004/40/WE [2]. Wartości graniczne dopuszczalnych miar wewnętrznych ekspozycji nie powinny być przekraczane w żadnym wypadku. Pomiary należy poszczególnymi wykonywać dokumentami zgodnie z wymaganiami stanowiącymi wymagania norm zharmonizowanych odnośnie z dopuszczalnych warunków ekspozycji. Normy zharmonizowane z wymaganiami Dyrektywy 2004/40/WE [2] są w trakcie opracowywania przez CENELEC. Polska Norma PN-T-06580:2002 [35] jest zharmonizowana z rozporządzeniem w sprawie NDN [41] i jest podstawowym dokumentem definiującym wymagania odnośnie sposobu wykonywania oceny warunków ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne. Wyniki pomiarów są podstawą do przeprowadzenia przez pracodawcę oceny ryzyka zawodowego. W przypadku ekspozycji pracowników na pola stref ochronnych niezbędny jest 62 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) do tego również chronometraż poszczególnych czynności pracownika w powiązaniu z poziomami ekspozycji (zasady oceny ryzyka podano w oddzielnym rozdziale) i oszacowany na ich podstawie wskaźnik ekspozycji. 5.4. Parametry do oceny poziomu narażenia pracowników Poziom ekspozycji na pole elektromagnetyczne personelu medycznego może być oceniany na podstawie wspomnianych czterech parametrów, które można zmierzyć na stanowisku pracy: – natężenia pola elektrycznego, E, w V/m – natężenia pola magnetycznego, H, w A/m (alternatywnie indukcja magnetyczna, B, w µT) – natężenia prądu indukowanego, przepływającego w kończynach, IL, w mA – natężenia prądu kontaktowego, przepływający w kończynach, IC, w mA oraz tzw. współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR (specific absorption rate) lub gęstości prądów indukowanych, których wartość można jedynie obliczyć np. przy zastosowaniu dozymetrii komputerowej lub zmierzyć w warunkach laboratoryjnych w specjalnych urządzeniach zwanych fantomami. Ocena współczynnika SAR i natężenia lub gęstości prądów przepływających przez ciało pracowników eksponowanych na pole elektromagnetyczne, są metodami uzupełniającymi w stosunku do oceny ekspozycji na podstawie rutynowych, klasycznych pomiarów pól elektromagnetycznych. Kryteria oceny poziomu ekspozycji definiują krajowe przepisy BHP [41]. Obecnie odnoszą się one do natężenia pola elektrycznego E i magnetycznego H (tabela 3), tj. miar zewnętrznych ekspozycji. Ze względu na wdrożenie wymagań dyrektywy 2004/40/WE [2] do krajowych przepisów BHP, przygotowywane jest wprowadzenie również dopuszczalnych wartości IL, IC, SAR oraz gęstości prądu indukowanego w organizmie, tj. miar wewnętrznych ekspozycji (tabela 5) [28, 46]. Wartości NDN ustalono odnośnie wartości maksymalnych natężeń pól oddziałujących na pracowników, tak aby granica strefy niebezpiecznej była zharmonizowana z wymaganiami odnośnie dopuszczalnych wartości miar wewnętrznych (takich jakie zawiera dyrektywa 2004/40/WE) w przypadku typowych, realistycznych warunków ekspozycji występujących na stanowisku pracownika. Dla uzyskania lepszej harmonizacji między granicą strefy niebezpiecznej i miarami wewnętrznymi przewiduje się również nieznaczne zmiany wartości dopuszczalnych E i H (tabela 4) [28, 46]. Należy wspomnieć, że proces transpozycji wymagań 63 dyrektywy 2004/40/WE, dotyczącej ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników narażonych na ryzyko spowodowane polami elektromagnetycznymi do prawa pracy w Państwach Członkowskich Unii Europejskiej został przesunięty z 2008 na 2012 rok po wydaniu dyrektywy 2008/46/WE [3]. Tabela 4. Natężenie pola elektrycznego i magnetycznego – wartości dopuszczalne przy ekspozycji ośmiogodzinnej (NDN pól elektrycznych i magnetycznych), według rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej (NDN’2002) [41] i propozycji jego nowelizacji (prNDN’2007) [28, 46] NDN’2002 Zakres częstotliwości prNDN’2007 natężenie pola natężenie pola natężenie pola natężenie pola elektrycznego magnetycznego elektrycznego magnetycznego E1, V/m H1, A/m E1, V/m H1, A/m (NDNE) (NDNE) (NDNE) (NDNE) 0 Hz < f ≤ 0,5 Hz 20000 8000 20000 8000 0,5 Hz < f ≤ 50 Hz 20000 200 10000 100 0,05 kHz < f ≤ 0,3 kHz 20000 10/f 10000 5/f 0,3 kHz < f ≤ 1 kHz 100/f 10/f 100/f 5/f 1 kHz < f ≤ 100 kHz 100 10 100 5 0,1 MHz < f ≤ 0,8 MHz 100 10 100 0,5/f 0,8 MHz < f ≤ 1 MHz 100 8/f 100 0,5/f 1 MHz < f ≤ 3 MHz 100 8/f 100/f 0,5/f 3 MHz < f ≤ 5 MHz 300/f 8/f 100/f 0,5/f 5 MHz < f ≤ 10 MHz 300/f 8/f 20 0,5/f - f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres częstotliwości” - wartości graniczne ekspozycji zabronionej są 10-krotnie wyższe (granica strefy niebezpiecznej) - wartości NDN odnoszą się do maksymalnego w czasie ekspozycji natężenia pola pierwotnego, tj. zmierzonego pod nieobecność pracownika, w pionie odpowiadającym położeniu osi ciała pracownika (granica między strefą pośrednią i zagrożenia) [41]. Z zestawienia zaprezentowanego w tabeli 4. wynika, że spełnienie wymagań aktualnego NDN wskazuje również na spełnienie wymagań dyrektywy 2004/40/WE, z wyjątkiem wspomnianych przypadków konieczności oceny poziomu prądów indukowanych lub 64 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) kontaktowych, tj. na przykład chirurga lub pielęgniarki obsługujących urządzenia elektrochirurgiczne, eksponowanych na silne pola przy kablach zasilających elektrody elektrochirurgiczne, lub fizykoterapeuty dotykającego pracującej diatermii fizykoterapeutycznej wytwarzającej silne pola przy elektrodach i zasilających je kabli. Tabela 5. Dopuszczalne wartości gęstości prądu J, współczynnika szybkości pochłaniania właściwego SAR oraz natężenia prądu indukowanego Il i kontaktowego Ic, według projektu nowelizacji rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej (prNDN’2007) [28, 46] Zakres J IC IL SARC SARGT SARK częstotliwości mA/m2 mA mA W/kg W/kg W/kg f ≤ 1 Hz 40 1 --- --- --- --- 1 Hz < f ≤ 4 Hz 40/f 1 --- --- --- --- 4 Hz < f ≤ 1000 Hz 10 1 --- --- --- --- 1 kHz < f ≤ 2,5 kHz f/0,1 1 --- --- --- --- 2,5 kHz < f ≤ 100 kHz f/0,1 0,4f --- --- --- --- 0,1 MHz < f ≤ 10 MHz f/0,0001 40 --- 0,4 10 20 10 MHz < f ≤ 110 MHz --- 40 100 0,4 10 20 110 MHz < f ≤ 0,3 GHz --- 40 100 0,4 10 20 Uwagi: - f - częstotliwość w jednostkach podanych w kolumnie „Zakres częstotliwości” - Dopuszczalna wartość gęstości prądu (J) oznacza wartość skuteczną gęstości prądu przepływającego przez jednostkowe pole przekroju i uśrednione w przekroju poprzecznym o powierzchni 1 cm2 - Wartości dopuszczalne SAR oznaczają wartości uśrednione w okresie dowolnych sześciu minut. Wartości SARC oznaczają wartość uśrednioną względem całego ciała. Wartości dopuszczalne miejscowego SAR (SARGT - wartość w głowie i tułowiu; SARK - wartość w kończynach) oznaczają maksymalne wartości uśrednione odnośnie dowolnych 10 g zwartej jednorodnej tkanki 65 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) - Wartość dopuszczalna natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynie eksponowanego pracownika (IL) oznacza wartość skuteczną natężenia prądu, z dowolnie wybranych sześciu minut - Dopuszczalna wartość natężenia prądu kontaktowego przepływającego pomiędzy pracownikiem, a przewodzącym przedmiotem znajdującym się w polu elektromagnetycznym (IC), oznacza wartość skuteczną natężenia prądu - Ograniczenia dotyczące dopuszczalnych wartości SAR (SARC, SARGT i SARK) mają być spełnione równocześnie. Spełnienie ograniczeń dotyczących dopuszczalnej wartości natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynach IL jest wystarczającym potwierdzeniem spełnienia ograniczeń dotyczących wartości SARK. Postanowienia dyrektywy 2004/40/WE [2] nie definiują jednoznacznie prądu indukowanego i kontaktowego. Na potrzeby inżynierii środowiska pracy autorzy opracowania proponują przyjęcie następującego rozróżnienia praktycznego [12]: - prąd indukowany – prąd przepływający przez ciało pracownika eksponowanego na pole elektromagnetyczne, na skutek sprzężeń pojemnościowych jego ciała z obiektem będącym pierwotnym lub wtórnym źródłem pola elektromagnetycznego, albo z obiektami przewodzącymi – wielkość ta odnosi się np. do pracownika trzymającego w czasie trwania zabiegu uchwyt elektrody zabiegowej urządzenia elektrochirurgicznego lub diatermii fizykoterapeutycznej, kable lub stojącego w ich pobliżu - prąd kontaktowy – prąd przepływający przez ciało pracownika w wyniku kontaktu galwanicznego jego ciała z obiektem przewodzącym, eksponowanym na pole elektromagnetyczne, niezależnie od warunków uziemienia tego obiektu i pracownika – wielkość ta odnosi się np. do pracownika dotykającego w czasie trwania zabiegu elektrochirurgicznego takich przedmiotów metalowych, jak stół operacyjny i narzędziowy lub innej osoby. Wartość dopuszczalną natężenia prądu indukowanego w kończynach wprowadzono, aby ułatwić kontrolę spełnienia wymagań odnośnie dopuszczalnej wartości współczynnika SAR w kończynach (tj. ochrony kończyn przed nadmiernymi lokalnymi skutkami termicznymi). Dyrektywa [2] definiuje wartość dopuszczalną SAR w kończynach odnośnie do pól o częstotliwości z zakresu 100 kHz – 10 GHz, obejmując częstotliwości pracy urządzeń elektrochirurgicznych, natomiast wartości dopuszczalne IL jedynie odnośnie do pól o częstotliwości z zakresu 10 MHz – 110 MHz, nie obejmując częstotliwości pracy urządzeń elektrochirurgicznych (tabela 5). Nieco odmienne ustalenia zawarto w normie międzynarodowej IEEE [20] – dopuszczalną wartość natężenia prądu indukowanego 66 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) (przypływającego przez jedną lub obie nogi) ustalono dla całego pasma częstotliwości 100 kHz – 110 MHz (odpowiednio 100 i 200 mA w całym zakresie częstotliwości). Współczynnik SAR związany jest z gęstością prądu w tkankach, J, następującą zależnością: SAR = J2 (1) σγ gdzie: J – wartość skuteczna gęstości prądu, σ - przewodność elektryczna tkanki, γ – gęstość właściwa tkanki. Przekrój poprzeczny ciała człowieka ma znaczne przewężenia w takich miejscach, jak: szyja, nadgarstek lub staw skokowy. W związku z tym gęstość przepływającego w tych miejscach prądu jest znacznie większa i występują tam największe skutki termiczne (głównie w tkance mięśniowej o lepszej przewodności niż tkanka kostna). W przypadku urządzeń elektrochirurgicznych lub diatermii fizykoterapeutycznych dodatkowa ocena poziomu narażenia, odnosząca się do współczynnika SAR i pomiarów natężenia prądu indukowanego (rys. 44), powinna dotyczyć ekspozycji kończyn górnych (dłoni i przedramion), podlegających silnej lokalnej ekspozycji na pola o niejednorodnym rozkładzie przestrzennym w otoczeniu elektrody zabiegowej i przewodów łączących elektrody z generatorem urządzania. Pomiary prądu indukowanego w kończynie dolnej mają z kolei uzasadnienie głównie przy ekspozycji jednorodnej całego ciała, np. przy nadawczych urządzeniach radiowych. mV mV Rys. 44. Zasada pomiaru prądu indukowanego Analizując wymiary antropometryczne i budowę anatomiczną ciała człowieka można przyjąć, że przekrój kończyny dolnej w okolicy stawu skokowego jest ok. dwukrotnie większy od 67 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) przekroju przegubu ręki, przy podobnym procentowym udziale tkanki kostnej i mięśniowej. Przy założeniu, że zarówno w kończynie górnej, jak i dolnej, dopuszczalny jest podobny poziom skutków termicznych (taki sam dopuszczalny SAR), dopuszczalna gęstość prądu przepływającego w kończynie górnej powinna być na tym samym poziomie co w dolnej. Zależności te powinny być uwzględnione przy określaniu zasad oceny natężenia prądu indukowanego, zmierzonego na przegubie ręki pracownika obsługującego urządzenia elektrochirurgiczne. W konsekwencji, wartość dopuszczalna natężenia prądu indukowanego w kończynie górnej pracownika trzymającego uchwyt elektrody, kable lub stojącego w ich pobliżu powinna być obniżona dwukrotnie w stosunku do wartości dopuszczalnej w kończynie dolnej, tj. do 50 mA, jeżeli przyjmiemy wartość 100 mA podaną w normie IEEE odnośnie do natężenia prądu przepływającego w tej kończynie [20]. Ograniczenie to jest zatem zbieżne z wartością dopuszczalną natężenia prądu kontaktowego (40 mA), ustaloną w dyrektywie 2004/40/WE [2] dla ochrony przed wystąpieniem odczuwalnych skutków związanych ze stymulacją tkanki nerwowej, szczególnie w miejscu wnikania tego prądu do wnętrza ciała (np. przez opuszek palca). Do oceny poziomu narażenia pracowników obsługujących urządzenia elektrochirurgiczne lub diatermie fizykoterapeutyczne we wszystkich przypadkach występowania wysokiego poziomu narażenia na pole elektromagnetyczne, można wykonywać pomiary natężenia prądu przepływającego w przegubie ręki i ich wyniki oceniać odnośnie do wartości 40 mA, bez względu na warunki ekspozycji poszczególnych osób i wykonywanych przez nie czynności [11, 13]. Ocena współczynnika SAR przy ekspozycji na pole radiofalowe cewek diagnostycznych tomografu RM również wymaga zastosowania dozymetrii komputerowej. Ocena gęstości prądu indukowanego w organizmie wymagana jest odnośnie oceny poziomu narażenia, wynikającego z poruszania się pracownika w otoczeniu magnesu tomografu RM. Związane jest to jednak z zastosowaniem dozymetrii komputerowej. Alternatywnym sposobem oceny poziomu ekspozycji na pola cewek gradientowych jest ocena szybkości zmian w czasie poziomu pola magnetycznego, wytwarzanego przez te cewki (dB/dt). Wobec braku w kraju przepisów określających dopuszczalne narażenie pracowników na tego rodzaju pola magnetyczne zostały opracowane specjalne kryteria, oparte na zaleceniach międzynarodowych. Zasady ekspozycji na pola magnetyczne cewek gradientowych precyzuje norma IEC-601-233: 1995: Medical electrical equipment - Part 2: Particular requirements for the safety of magnetic resonance equipment for medical diagnosis. Podano w niej jedynie wartości pochodnej indukcji magnetycznej względem czasu (dB/dt), przy których pola są bezpieczne 68 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) dla pacjenta. Przy dB/dt < 20 T/s, dla impulsów gradientowych o czasie trwania dłuższym od 0,12 ms, zdefiniowano tzw. normalny tryb pracy, w którym tomograf może pracować automatycznie. Pola takie nie wywołują stymulacji tkanki nerwowej, jeżeli częstotliwość impulsów jest mniejsza od 5 kHz lub wartość szczytowa indukcji jest mniejsza od 0,75 mT, dla impulsów o większej częstotliwości. Wymieniony powyżej warunek opracowano dla bezpieczeństwa pacjentów eksponowanych na pola cewek gradientowych jednorazowo, w czasie badania kiedy nieruchomo poddają się ekspozycji w tomografie. Przy określeniu dopuszczalnej ekspozycji zawodowej należy zaostrzyć kryteria, ponieważ pracownik eksponowany jest wielokrotnie przez długie lata pracy zawodowej i wykonuje w czasie ekspozycji różne czynności zawodowe. W kryteriach opracowanych przez CIOP zaproponowano więc do oceny warunków pracy dopuszczalne wartości pochodnej indukcji magnetycznej względem czasu o mniejszej wartości niż dla pacjentów (dB/dt)max = 0,4 T/s [29]. W normie IEC-601-2-33 i zaleceniach ACGIH [1] określono również obszar występowania pola magnetostatycznego o indukcji większej od 0,5 mT jako strefę ograniczonego dostępu, w której nie powinni przebywać ludzie z elektrostymulatorami serca. 5.5. Ocena ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne Jednym z podstawowych wymagań krajowych przepisów BHP jest okresowe wykonanie oceny ryzyka zawodowego eksponowanych pracowników. Ocenę ryzyka zawodowego, wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne, wykonuje się najczęściej na podstawie wyników pomiarów wykonanych przez akredytowane laboratoria, zgodnie z metodyką określoną w PN-T-06580:2002 [35]. Możliwe jest również wykorzystanie innych źródeł informacji nt. charakterystyki i poziomu ekspozycji w otoczeniu źródła pola, zawartej w dokumentacji urządzenia. W przypadku stosowania trzystopniowej skali oceny ryzyka i kryteriów oceny wg NDN pól elektromagnetycznych [21, 34, 41], podstawowa klasyfikacja ryzyka zawodowego dla ogółu eksponowanych pracowników jest następująca (rys. 45): • ryzyko duże występuje w przypadku przekroczenia dozwolonych prawem warunków ekspozycji, tj. kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie niebezpiecznej (ekspozycja niebezpieczna) lub wskaźnik ekspozycji W > 1, tj. czas pracy w polach strefy zagrożenia jest zbyt długi (ekspozycja nadmierna) 69 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) • ryzyko średnie występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie pośredniej lub zagrożenia i dozwolone prawem warunki ekspozycji są zachowane (ekspozycja dopuszczalna, wskaźnik ekspozycji W < 1) • ryzyko małe występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem stref ochronnych pola elektromagnetycznego (strefa bezpieczna, ekspozycja pomijalna, ograniczenia mogą dotyczyć jedynie osób z implantami medycznymi). Strefa niebezpieczna Zakaz przebywania bez ubiorów ochronnych (ekspozycja niebezpieczna) Źródło pola Strefa zagrożenia Ekspozycja krótsza od zmiany roboczej - jeżeli W<1 to ekspozycja dopuszczalna - jeżeli W>1 to ekspozycja nadmierna Ekspozycja zawodowa Ekspozycja pozazawodowa Strefa pośrednia (ekspozycja dopuszczalna) Strefa bezpieczna Brak ograniczeń ekspozycji odnośnie do pracowników i ludności, ograniczenia mogą dotyczyć jedynie osób z implantami medycznymi (ekspozycja pomijalna) Rys. 45 Zasady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne Ze względu na to, że ekspozycja pracowników młodocianych i kobiet w ciąży na pola stref ochronnych jest zabroniona [44, 45], do nich odnosi się następująca dwustopniowa klasyfikacja ryzyka zawodowego: • ryzyko małe - w przypadku pozazawodowej ekspozycji pracownika • ryzyko duże - w przypadku zawodowej ekspozycji pracownika. W przypadku pracowników z implantami powinna być zastosowana podobna zasada oceny dwustopniowej do przypadków, kiedy znane są zalecenia odnośnie dopuszczalnego poziomu ekspozycji takich pracowników (np. zalecenia ACGIH odnoszące się do ekspozycji osób z elektrostymulatorami serca w polach magnetostatycznych i elektromagnetycznych o częstotliwości 50 Hz) [1]. Rozstrzygające informacje można uzyskać również od producentów poszczególnych implantów. W przypadku stwierdzenia ryzyka dużego lub średniego niezbędne jest podjęcie działań zmniejszających to ryzyko przez ograniczenie narażenia metodami technicznymi lub 70 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) organizacyjnymi. Tam, gdzie jest to możliwe, zgodnie z PN-N-18002:2000 [34], powinno się stosować środki techniczne, jako bardziej niezawodne niż organizacyjne. W niektórych przypadkach obsługi urządzeń medycznych, np. przy kablach i elektrodach zabiegowych diatermii fizykoterapeutycznych lub urządzeń elektrochirurgicznych, natężenie pola elektrycznego przekracza granicę strefy niebezpiecznej. Z kolei przy wielu tomografach RM indukcja magnetyczna pola magnetostatycznego w otoczeniu obudowy magnesu przekracza granicę strefy niebezpiecznej. W konsekwencji, zgodnie z aktualnymi przepisami ryzyko zawodowe pracowników obsługujących te urządzenia może być ocenione jako duże, jeżeli przy niewłaściwej organizacji stanowiska pracy w pobliżu ciała pracownika znajdują się aktywne elektrody lub zasilające je kable w przypadku diatermii fizykoterapeutycznych oraz urządzeń elektrochirurgicznych lub jeżeli pracownik znajduje się w zasięgu występowania tej strefy lub jest eksponowany na pola radiofalowe cewek diagnostycznych lub cewek gradientowych w miejscach przebywania pacjenta w przypadku tomgrafów RM. . W takich przypadkach możliwe jest wykorzystanie do oceny ekspozycji również obliczeń współczynnika SAR oraz wyników pomiarów prądów kontaktowych i indukowanych, przy zastosowaniu następujących zmodyfikowanych kryteriów oceny ryzyka zawodowego [11, 21, 30]: • ryzyko duże występuje w przypadku przekroczenia dozwolonych prawem warunków ekspozycji, tj. kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie niebezpiecznej i przekroczone są dopuszczalne wartości miar wewnętrznych (SAR > SARmax lub J > Jmax) lub wskaźnik ekspozycji (W > 1) • ryzyko średnie występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się w strefie pośredniej lub zagrożenia i dozwolone prawem warunki ekspozycji są zachowane (W < 1) lub kiedy w strefie niebezpiecznej ekspozycja jest krótkotrwała i W < 1 oraz wykazano, że nie są przekroczone dopuszczalne wartości miar wewnętrznych ekspozycji (SAR < SARmax i J > Jmax) • ryzyko małe występuje wtedy, kiedy stanowisko pracy znajduje się poza zasięgiem stref ochronnych pola elektromagnetycznego. W przypadku ekspozycji całego ciała na pola strefy niebezpiecznej (co w przypadku obsługi diatermii fizykoterapeutycznych jest przypadkiem mało prawdopodobnym, ale możliwym przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych lub tomografów RM) przekroczenie dopuszczalnych miar wewnętrznych jest bardzo prawdopodobne (tj. przekroczenie dopuszczalnej wartości współczynnika SAR lub gęstości prądów J). Wówczas sposób oceny ryzyka zawodowego jest zgodny z dotychczasowymi rozwiązaniami. Przy występowaniu na stanowisku pracy ekspozycji lokalnej (jak w przypadku 71 pracowników obsługujących diatermie ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) fizykoterapeutyczne, kiedy występuje lokalna ekspozycja dłoni lub innej części ciała zbliżonej do elektrod zabiegowych lub zasilających je kabli), po stwierdzeniu ryzyka dużego na podstawie oceny poziomu pola elektromagnetycznego na stanowisku pracy, pracodawca dysponujący wynikami oceny poziomu współczynnika SAR zyskuje dodatkową możliwość ocenienia, czy jest to ryzyko średnie czy duże przez wykazanie zgodności z wymaganiami odnośnie do dopuszczalnych miar wewnętrznych. W przypadku oceny ryzyka zawodowego związanego z ekspozycją na pola elektromagnetyczne o typowych dla diatermii fizykoterapeutycznych lub urządzeń elektrochirurgicznych parametrach prowadzi to do konieczności oceny maksymalnego natężenia prądu indukowanego przepływającego w kończynie górnej lub wykonania symulacji numerycznych współczynnika SAR. W przypadku oceny gęstości prądów indukowanych lub współczynnika SAR, wynikających z ekspozycji przy tomografach RM, stosuje się również symulacje numeryczne. Tego typu postępowanie można obecnie uzasadnić wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE oraz projektem nowelizacji NDN pól elektromagnetycznych, transponującej jej wymagania do systemu prawa pracy w Polsce [28, 46]. Wykorzystanie omówionych zasad oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne jest ściśle powiązane z charakterystyką poziomu ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy wykonywaniu poszczególnych rodzajów pracy. Ze względu na typowe warunki pracy różnych grup pracowników służby zdrowia związanych z zabiegami fizykoterapeutycznymi lub diagnostycznymi oraz poziomami ekspozycji na pole elektromagnetyczne występujące przy tych pracach, dla różnych grup pracowników występują różne prawdopodobieństwa występowania poszczególnych poziomów ryzyka zawodowego. 5.5.1. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze tomografów RM W tabelach 5 - 7 zaprezentowano zestawienie odnoszące się do warunków ekspozycji na pola elektromagnetyczne jakie są typowe dla pracowników obsługujących tomografy RM. Ze względu na istotną zależność poziomu narażenia i związanego z nim ryzyka zawodowego od sposobu, w jaki zorganizowano wykonywanie czynności zawodowych, dla każdej grupy zawodowej oszacowano na podstawie badań wykonanych w różnych placówkach służby zdrowia prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych sytuacji (w trzystopniowej skali opisowej: wysoce prawdopodobne, prawdopodobne, mało prawdopodobne). Dla każdego przypadku podano również zakres oceny warunków ekspozycji pracownika na pola 72 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) elektromagnetyczne, niezbędny do oszacowania związanego z nią poziomu ryzyka zawodowego. Tabela 5. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy tomografach RM, w odniesieniu do technika przygotowującego pacjentów do badań przy tomografie 1,5 T. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego przy obsłudze tomografów RM i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola Oszacowanie elektromagnetyczne ryzyka technik, przebywający w odległości technik, przebywający w odległości zawodowego mniejszej od 40 cm od obudowy większej od 60 cm od obudowy magnesu 1,5 T magnesu 1,5 T strefa niebezpieczna strefa niebezpieczna mało prawdopodobne wysoce prawdopodobne – w przypadku przebywania w – w przypadku dotykania ciałem do duże odległości wyciągniętej ręki od obudowy tomografu obudowy tomografu (ocena B, J) (ocena B, J) strefa pośrednia, zagrożenia strefa pośrednia, zagrożenia W<1 W<1 średnie mało prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena B) (ocena B) strefa bezpieczna strefa bezpieczna mało prawdopodobne mało prawdopodobne małe (ocena B) (ocena B) 73 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Tabela 6. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy tomografach RM, w odniesieniu do technika przygotowującego pacjentów do badań przy tomografie 0,35 T. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego przy obsłudze tomografów RM i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola Oszacowanie elektromagnetyczne ryzyka zawodowego technik, przebywający w odległości technik, przebywający w odległości mniejszej od 50 cm od obudowy większej od 70 cm od obudowy magnesu 0,35 T magnesu 0,35T strefa niebezpieczna strefa niebezpieczna prawdopodobne mało prawdopodobne – w przypadku dotykania ciałem do – w przypadku przebywania w duże obudowy tomografu odległości wyciągniętej ręki od (ocena B, J) obudowy tomografu (ocena B, J) strefa pośrednia, zagrożenia strefa pośrednia, zagrożenia W<1 W<1 średnie prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena B) (ocena B) strefa pośrednia, bezpieczna strefa bezpieczna małe mało prawdopodobne prawdopodobne (ocena B) (ocena B) Tabela 7 Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy tomografach RM, w odniesieniu do pielęgniarki podającej kontrast pacjentowi podczas badań dynamicznych przy tomografie 1,5 T. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego przy obsłudze tomografów RM i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola Oszacowanie elektromagnetyczne ryzyka pielęgniarka, przebywająca w pielęgniarka, używająca strzykawki zawodowego odległości mniejszej od 40 cm od automatycznej, przebywająca w obudowy magnesu 1,5 T odległości większej od 200 cm od obudowy magnesu 1,5 T strefa niebezpieczna wysoce prawdopodobne strefa niebezpieczna duże – w przypadku dotykania ciałem do mało prawdopodobne (ocena B, J) obudowy tomografu (ocena B, J) strefa pośrednia, zagrożenia strefa pośrednia, zagrożenia W<1 W<1 średnie mało prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena B) (ocena B) strefa bezpieczna strefa bezpieczna małe mało prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena B) (ocena B) 74 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 5.5.2. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń fizykoterapeutycznych W tabeli 8 zaprezentowano zestawienie odnoszące się do warunków ekspozycji na pola elektromagnetyczne jakie są typowe dla fizykoterapeutów obsługujących diatermie fizykoterapeutyczne. Ze względu na istotną zależność poziomu narażenia i związanego z nim ryzyka zawodowego od sposobu, w jaki zorganizowano wykonywanie czynności zawodowych, dla każdej grupy zawodowej oszacowano na podstawie badań wykonanych w różnych placówkach służby zdrowia prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych sytuacji (w trzystopniowej skali opisowej: wysoce prawdopodobne, prawdopodobne, mało prawdopodobne). Dla każdego przypadku podano również zakres oceny warunków ekspozycji pracownika na pola elektromagnetyczne, niezbędny do oszacowania związanego z nią poziomu ryzyka zawodowego. Tabela 8. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy diatermiach fizykoterapeutycznych. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola Oszacowanie elektromagnetyczne ryzyka fizykoterapeuta, przebywający w zawodowego fizykoterapeuta, przebywający w czasie zabiegu przy elektrodach odległości > 2 m od elektrod zabiegowych i zasilających je zabiegowych i zasilających je kabli kablach strefa niebezpieczna strefa niebezpieczna wysoce prawdopodobne duże – w przypadku trzymania w dłoni mało prawdopodobne (ocena E, H) elektrody lub zasilających ja kabli (ocena E, H, IL) strefa pośrednia, zagrożenia strefa pośrednia W<1 W<1 średnie mało prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) strefa bezpieczna strefa bezpieczna małe mało prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) W przypadku oceny fizykoterapeutyczne ryzyka do zawodowego magnetoterapii pracowników nie występuje obsługujących potrzeba urządzenia uwzględniania zmodyfikowanej metody oceny z wykorzystaniem miar wewnętrznych ekspozycji, z uwagi na brak możliwości ekspozycji na pola magnetyczne ze strefy niebezpiecznej. Ocena ryzyka może jednak wymagać uwzględnienia dodatkowych kryteriów, ograniczających ekspozycję dopuszczalną dla niektórych kategorii pracowników lub odnoszących się do specyficznych 75 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) warunków ekspozycji. Przykładowo, może to dotyczyć dopuszczalnej ekspozycji kończyn w polach strefy niebezpiecznej, ekspozycji osób z implantami, pracowników młodocianych lub kobiet w ciąży. Proponowaną ocenę ryzyka zawodowego, odnoszącą się do wybranych sposobów zachowania i różnych kategorii pracowników, eksponowanych na pole elektromagnetyczne o poziomach występujących w otoczeniu typowych urządzeń do magnetoterapii, przedstawiono w tabelach 9-11. W procesie oceny ryzyka zawodowego ekspozycji fizykoterapeutów na pola elektromagnetyczne urządzeń do magnetoterapii należy uwzględnić następujące czynniki: - ilość i położenie aktywnych aplikatorów, generatora zasilającego i umiejscowienia pracownika nadzorującego zabiegi fizykoterapeutyczne - kategorie pracowników obsługujących zabiegi (np. pracownicy młodociani, jak uczniowie lub praktykanci w wieku do 18 lat; pracownice w ciąży) - poziom pól wytwarzanych w czasie zabiegów przez poszczególne aplikatory. Poziom ryzyka zależy od organizacji przestrzennej gabinetu fizykoterapeutycznego i kategorii, do jakiej zaliczają się poszczególni pracownicy. Uwaga 1.: Typowe ścianki z płyt meblowych, gipsowo-kartonowych lub z cegły nie ekranują pola magnetycznego. Jeżeli aplikatory urządzenia magnetoterapeutycznego ustawione są przy ścianie, to pola magnetyczne stref ochronnych mogą występować w sąsiednich pomieszczeniach. Uwaga 2.: W przypadku jednoczesnego stosowania więcej niż jednego aktywnego aplikatora urządzenia magnetoterapeutycznego mogą wystąpić obszary pola elektromagnetycznego o zwiększonych natężeniach. 76 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Tabela 9. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy urządzeniach do magnetoterapii. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego dla fizykoterapeutów obsługujących urządzenia do magnetoterapii i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający Oszacowanie warunkom ich ekspozycji na pola elektromagnetyczne ryzyka zawodowego fizykoterapeuta, przebywający w fizykoterapeuta, przebywający w odległości > 1,5 m od obudowy czasie zabiegu przy aktywnym aktywnych aplikatorów (#) aplikatorze (##) strefa niebezpieczna strefa niebezpieczna Duże nie występuje nie występuje strefa pośrednia, zagrożenia strefa pośrednia, zagrożenia W<1 W<1 Średnie nie występuje prawdopodobne (ocena B) strefa bezpieczna strefa bezpieczna Małe wysoce prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena B) (ocena B) Tabela 10. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy urządzeniach do magnetoterapii, w odniesieniu do obsługującego urządzenia fizykoterapeuty z wszczepionym stymulatorem serca. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego dla fizykoterapeutów obsługujących urządzenia do magnetoterapii i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający Oszacowanie warunkom ich ekspozycji na pola elektromagnetyczne ryzyka fizykoterapeuta z wszczepionym fizykoterapeuta z wszczepionym zawodowego stymulatorem serca, przebywający stymulatorem serca, przebywający w czasie zabiegu przy aktywnym w odległości > 1,5 m od obudowy aplikatorze (##) aktywnych aplikatorów (#) strefa pośrednia, zagrożenia strefa niebezpieczna W<1 Duże nie występuje prawdopodobne (ocena B) strefa pośrednia, zagrożenia Średnie (###) W<1 nie występuje strefa bezpieczna strefa bezpieczna Małe wysoce prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena B) (ocena B) 77 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Tabela 11. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy urządzeniach do magnetoterapii, w odniesieniu do obsługującego urządzenia fizykoterapeutki w ciąży. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka zawodowego dla fizykoterapeutów obsługujących urządzenia do magnetoterapii i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający Oszacowanie warunkom ich ekspozycji na pola elektromagnetyczne ryzyka fizykoterapeutka w ciąży, zawodowego fizykoterapeutka w ciąży, przebywająca w odległości > 1,5 m przebywająca w czasie zabiegu od obudowy aktywnych aplikatorów przy aktywnym aplikatorze (##) (#) strefa pośrednia, zagrożenia W<1 strefa niebezpieczna Duże nie występuje prawdopodobne (ocena B) strefa pośrednia, zagrożenia Średnie (###) W<1 nie występuje strefa bezpieczna strefa bezpieczna Małe wysoce prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena B) (ocena B) Uwagi do tabel 9-11: (#) – warunki takie można spełnić przy urządzeniach właściwie ustawionych w pomieszczeniu zabiegowym, ponieważ typowa długość kabli łączących aplikatory i zasilacz wynosi 2 m (##) – przebywanie przy aktywnym aplikaturze, np. ze względu na konieczność asystowania pacjentowi przygotowywanemu do zabiegu w innym aplikatorze znajdującym się w pobliżu (###) – ocen ryzyka według skali dwustopniowej – możliwe jedynie ryzyko duże lub małe 5.5.3. Przykłady oceny ryzyka zawodowego wynikającego z ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych W tabelach 12 i 13 zaprezentowano zestawienie odnoszące się do warunków ekspozycji na pola elektromagnetyczne, jakie są typowe dla elektrochirurgów, pielęgniarek, lekarzy asystujących operacji, instrumentariuszek i anestezjologów. Ze względu na istotną zależność poziomu narażenia i związanego z nim ryzyka zawodowego od sposobu, w jaki zorganizowano wykonywanie czynności zawodowych, dla każdej grupy zawodowej oszacowano na podstawie badań wykonanych w różnych placówkach służby zdrowia prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych sytuacji (w trzystopniowej skali opisowej: wysoce prawdopodobne, prawdopodobne, mało prawdopodobne). Dla każdego przypadku podano również zakres oceny warunków 78 ekspozycji pracownika na pola ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) elektromagnetyczne, niezbędny do oszacowania związanego z nią poziomu ryzyka zawodowego. Tabela 12. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne elektrochirurgów oraz pielęgniarek/ lekarzy asystujących z zespołu zabiegowego. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka Oszacowanie zawodowego dla poszczególnych członków zespołu zabiegowego i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola ryzyka elektromagnetyczne zawodowego elektrochirurg pielęgniarka/ lekarz asystujący strefa niebezpieczna strefa niebezpieczna prawdopodobne wysoce prawdopodobne – w przypadku trzymania w dłoni duże – w przypadku trzymania w dłoni uchwytu elektrody kabli (ocena E, H, IL) (ocena E, H, IL) strefa pośrednia, zagrożenia strefa pośrednia, zagrożenia W<1 W<1 średnie wysoce prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) strefa bezpieczna strefa bezpieczna małe mało prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) Tabela 13. Ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na pola elektromagnetyczne instrumentariuszek oraz anestezjologów z zespołu zabiegowego. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia różnych poziomów ryzyka Oszacowanie zawodowego dla poszczególnych członków zespołu zabiegowego i zakres oceny poziomu narażenia odpowiadający warunkom ich ekspozycji na pola ryzyka elektromagnetyczne zawodowego instrumentariuszka anestezjolog strefa niebezpieczna strefa niebezpieczna duże mało prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) strefa pośrednia strefa pośrednia W<1 W<1 średnie prawdopodobne mało prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) strefa bezpieczna strefa bezpieczna małe wysoce prawdopodobne wysoce prawdopodobne (ocena E, H) (ocena E, H) Uwagi do tabel 12 i 13: Czynniki, które należy uwzględnić w procesie oceny ryzyka zawodowego: - położenie kabli zależy od procedur i organizacji sali operacyjnej - prądy indukowane zależą od parametrów technicznych urządzenia i kabli zasilających elektrody – dane powinien dostarczyć producent urządzenia i jego wyposażenia - ocena prądu indukowanego pozwala na wykazanie zgodności z wymaganiami na SAR 79 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) - bez danych od producenta odnośnie maksymalnych poziomów prądów indukowanych przy stosowaniu urządzenia elektrochirurgicznego, ocena ryzyka zawodowego chirurga przy zabiegu elektrodą monopolarną wymaga pomiarów natężenia prądu indukowanego - pomiary natężenia prądu kontaktowego wymagane są, jeżeli w obszarze strefy zagrożenia znajdują się nieizolowane elementy metalowe - przy wykonywaniu zabiegów elektrodami bipolarnymi lub elektrodami monopolarnymi przy mocy poniżej 50 W występuje ekspozycja wszystkich osób spośród zespołu zabiegowego na pole elektryczne i magnetyczne poniżej wartości NDN wg postanowień przepisów krajowych [41] i poniżej wartości granicznych wg dyrektywy 2004/40/WE [2] oraz normy IEEE [20] - przy wykonywaniu zabiegów elektrodami monopolarnymi, przy mocy większej od 50 W może wystąpić ekspozycja na pole elektryczne przekraczająca ww. wartości. 80 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 6. Wytyczne ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych w placówkach służby zdrowia 6.1. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach rezonansu magnetycznego Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze tomografów RM jest możliwe przez właściwe wyposażenie i organizację stanowiska pracy oraz lokalizację urządzenia w pomieszczeniu w taki sposób, aby podczas prac wykonywanych w pobliżu magnesu nie dochodziło do ekspozycji niekoniecznej w zasięgu stref ochronnych. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu tomografów 0,35 T i 1,5 T pokazano na rys. 14 i 15. Zasięg stref ochronnych powinien być wyznaczony i podany do wiadomości pracowników. Do unikania zbędnego narażenia przez pracowników i zachowania możliwie dużej odległości od magnesu tomografu RM i skracania czasu wykonywania w jego pobliżu niezbędnych czynności w jego pobliżu pomocnym może być oznakowanie wokół tomografu granic stref ochronnych pola magnetostatycznego dla ekspozycji całego ciała, np.: przez zaznaczenie ich zasięgu na podłodze pomieszczenia. Granica strefy pośredniej (3,3 mT) jest również granicą obszaru, w którym może wystąpić niebezpieczne zjawisko tzw. „latających przedmiotów” czyli wciągnięcie przez pole magnetostatyczne elektromagnesu przedmiotów wykonanych z materiałów ferromagnetycznych. Przy organizacji placówek z tomografami RM niezbędne jest uwzględnienie konieczności ochrony osób (pracowników lub pacjentów) ze stymulatorami serca przed niepożądaną ekspozycją na pole magnetostatyczne wytwarzane przez magnesy, która może zakłócać poprawność działania implantów [1, 19]. Istotnym krokiem dla zapewnienia tej ochrony jest czytelne i jednoznaczne oznakowanie miejsc, w których może wystąpić ekspozycja przekraczająca 0,5 mT. W przypadku tomografów RM zwykle całą kabinę ekranującą należy uznać jako strefę kontrolowanego dostępu ze względu na bezpieczeństwo osób ze stymulatorami serca. Odpowiednie znaki ostrzegawcze (rys. 42 i 43) należy umieścić np. na drzwiach wejściowych do pomieszczenia z tomografem. Skuteczne ograniczenie ekspozycji pracowników można uzyskać przez odpowiednią organizację pracy oraz przeszkolenie pracowników na temat wykonywania pracy w sposób zapewniający ich najmniejsze narażenie. Możliwości osiągnięcia poprawy warunków pracy w tym zakresie ilustruje rys. 18. Ze względu na dużą dynamikę zmienności poziomu pola magnetostatycznego przy magnesie tomografu odsuwanie pracownika na możliwie maksymalną odległość zmniejsza 81 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) poziom jego ekspozycji. Można przy tym wykorzystać cechy wyposażenia technicznego tomografu, np. odłączane lub odsuwane od magnesu łoże dla pacjenta, na czas jego przygotowania do badań, aby podczas tych czynności pracownik przebywał poza zasięgiem występowania silnego pola magnetostatycznego. Wykonywanie czynności związanych z operacjami na konsoli sterowniczej, umieszczonej na obudowie tomografu RM powinno być wykonywane z możliwie największej odległości (wyciągniętej ręki). O poziomie ekspozycji w tym przypadku decydować będą indywidualne cechy antropometryczne pracownika. W przypadku wykonywania badań dynamicznych ograniczenie ekspozycji pracowników medycznych podających pacjentowi kontrast można uzyskać przez zastosowanie strzykawek automatycznych, uruchamianych przez pracownika znajdującego się poza zasięgiem silnego pola magnetostatycznego lub wykorzystanie zaaplikowanych przed badaniami przedłużaczy do strzykawki (wenflonu), umożliwiających podawanie kontrastu bez zbliżania się do magnesu. Nie bez znaczenia jest doświadczenie pracownika, umożliwiające wykonywanie czynności związanych z przygotowaniem pacjenta do badań w czasie krótszym, jak również świadomość pracownika co do potrzeby unikania narażenia zbędnego. 6.2. Ograniczanie ekspozycji przy urządzeniach fizykoterapeutycznych 6.2.1. Urządzenia do magnetoterapii Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii jest możliwe przez właściwą organizację stanowiska pracy i lokalizację urządzenia w taki sposób, aby podczas prowadzenia zabiegów po włączeniu pola magnetycznego pracownicy nie przebywali w zasięgu stref ochronnych. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu urządzenia do magnetoterapii pokazano na rys. 46. 82 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) okno biurko aplikator średni leżanka do masażu aplikator aplikator mały możliwy maksymalny zasięgn strefy pośredniej w przypadku przesuwania aplikatora dużego leżanka aplikator duży - 250 µT - granica strefy zagrożenia (8-godzinna ekspozycja całego ciała ) 0 0,25 0,5 m podziałka 1:25 - 83 µT - granica strefy pośredniej Rys. 46. Przykładowy zasięg stref ochronnych pola magnetycznego w otoczeniu urządzenia do magnetoterapii Zasięg stref ochronnych powinien być wyznaczony i podany do wiadomości pracowników. W przypadku wykonywania magnetycznych stref czynności ochronnych zawodowych wymagane w są obszarze również występowania okresowe pomiary pól pól elektromagnetycznych występujących w środowisku pracy. W czasie trwania zabiegu nie ma potrzeby, aby pracownik przebywał bezpośrednio przy aplikatorach i pacjencie. Jedynie sporadycznie może być niezbędne wykonanie krótkotrwałych czynności przy aplikatorze, takich jak skorygowanie ułożenia ciała pacjenta. Zaleca się, aby przed wykonaniem tego typu czynności wyłączyć zasilanie aplikatorów. Przy obsłudze tego rodzaju urządzeń medycznych nie powinny występować przypadki przekroczenia dopuszczalnych poziomów ekspozycji. Przy organizacji gabinetów fizykoterapeutycznych konieczne jest uwzględnienie konieczności ochrony osób (pracowników lub pacjentów) ze stymulatorami serca przed niepożądaną ekspozycją na pola magnetyczne, które mogą zakłócać poprawność działania implantów. Istotnym krokiem dla zapewnienia tej ochrony jest czytelne i jednoznaczne oznakowanie miejsc, w których może wystąpić taka ekspozycja (rys. 42 i 43). Podkreślenia wymaga fakt, że typowe ściany budynków i ścianki działowe kabin w gabinetach fizykoterapeutycznych nie zmniejszają natężenia pola magnetycznego niskich 83 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) częstotliwości, więc zasięg stref ochronnych może sięgać sąsiedniego pomieszczenia, jeżeli aplikatory ustawione są przy ścianie. 6.2.2. Diatermie fizykoterapeutyczne Ograniczanie ekspozycji pracowników przy obsłudze diatermii fizykoterapeutycznych jest możliwe przez właściwą organizację czynności przy obsłudze urządzenia i lokalizację urządzenia w taki sposób, aby podczas prowadzenia zabiegów po włączeniu zasilania aplikatorów pola elektromagnetycznego pracownicy nie przebywali w zasięgu stref ochronnych. Zabronione powinno być dotykanie kabli zasilających elektrody i same elektrody przy załączonym polu elektromagnetycznym. W celu ograniczenia zasięgu występowania pola elektrycznego stref ochronnych i ograniczenie jego oddziaływania na innych pacjentów gabinetów zabiegowych lub pracowników możliwe jest ekranowanie pomieszczeń z diatermiami fizykoterapeutycznymi np. ekrany podtynkowe ścian i drzwi lub osłanianie urządzeń kurtynami ekranującymi, wykonanymi z tkanin przewodzących. 6.3. Ograniczania ekspozycji przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych Całkowita eliminacja ekspozycji lekarza-operatora, który jest osobą najsilniej eksponowaną na pola elektromagnetyczne jest niemożliwa ze względu na konieczność trzymania w dłoni elektrody zabiegowej. Zmniejszenie ekspozycji elektrochirurgów można osiągnąć przez odpowiednie rozmieszczenie kabli zasilających elektrodę monopolarną (np. przez umieszczenie kabli pomiędzy generatorem a dłonią lekarza-operatora w taki sposób, aby nie dotykały jego ciała). Pozostałe osoby z zespołu zabiegowego, również nie powinny dotykać kabli zasilających elektrody, np. przytrzymywanie w dłoni kabla łączącego elektrodę z generatorem może prowadzić do silniejszej ekspozycji niż ekspozycja lekarza wykonującego zabieg. Przy prowadzeniu kabli zasilających elektrody należy pamiętać także o nie umieszczaniu ich na metalowym wyposażeniu, które może stać się tzw. wtórnym źródłem pola elektromagnetycznego. Na przykład ułożenie kabla na stole operacyjnym powoduje, że w otoczeniu stołu może wystąpić pole elektryczne o zwiększonym poziomie, i może ono oddziaływać wtedy na cały zespół zabiegowy, przebywający bezpośrednio przy stole. Potrzebny jest tu zatem kompromis (rys. 47). Najlepszym rozwiązaniem jest kabel swobodnie schodzący z wyjścia generatora na podłogę oraz kabel swobodnie zwisający na podłogę od elektrody zabiegowej. 84 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) a) b) metalowy stół zabiegowy Rys. 47. Odsuwanie kabla zasilającego elektrodę zabiegową od ciała pracownika (a) i od metalowego wyposażenia stanowiska pracy (b) jako metoda ograniczania ekspozycji na pola elektromagnetyczne przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych Poziom pola elektrycznego w otoczeniu elektrody zabiegowej zależy również od mocy wyjściowej urządzenia (rys. 48). Dlatego też powinna być ona dobierana optymalnie na najmniejszym poziomie, niezbędnym do uzyskania określonego efektu chirurgicznego w ciele pacjenta. pozwala to na ograniczenie ekspozycji do poziomu niezbędnego. koagulacja z mocą 20, 40, 60, 80, 100, 120 W natężenie pola elektrycznego, V/m 600 500 400 300 200 100 0 Rys. 48. Stosowanie podczas zabiegów możliwie najmniejszych elektrochirurgicznych, jako metoda ograniczania ekspozycji pracowników mocy urządzeń Również wykonywanie zabiegu chirurgicznego z zapalonym pod elektrodą zabiegową łukiem elektrycznym prowadzi do znaczącego 85 wzrostu poziomu pola elektrycznego ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) oddziaływującego na personel medyczny: 3 – 4-krotnie wyższe natężenia pola przy łuku elektrycznym, niż w przypadku używania takiej samej elektrody i nastaw generatora, ale prowadzenia zabiegu bez zapalania łuku elektrycznego. Należy zatem unikać wykonywania zabiegów z wymuszaniem zapalenia łuku elektrycznego (rys. 49). 500 praca z zapalonym łukiem elektrycznym 450 400 350 300 250 200 praca bez zapalonego łuku elektrycznego 150 100 50 79 76 73 67 70 64 61 58 55 52 49 46 43 40 37 34 31 28 25 22 19 16 13 7 10 4 1 0 Rys. 49. Unikanie pracy z zapalnym łukiem elektrycznym pod elektrodą zabiegową, jako metoda ograniczania ekspozycji pracowników Poziom ekspozycji jest wyższy przy urządzeniach starszego typu, w których nie zastosowano rozwiązań spotykanych w nowoczesnych urządzeniach, zmniejszających narażenie pracowników, m.in. ograniczających zapalanie łuku pod elektrodą zabiegową lub utrzymujących potencjał elektrody zabiegowej na stałym poziomie. Rozwiązania te wpływają na zmniejszenie natężenia pól występujących w otoczeniu elektrody zabiegowej i zasilających ją kabli, a w konsekwencji na obniżenie poziomu ekspozycji pracowników. Dostępne są również kable do zasilania elektrod o izolacji dobrze chroniącej przed przepływem prądu indukowanego w czasie, kiedy kable są przytrzymywane w dłoni. Jeśli tylko zezwala na to rodzaj wykonywanego zabiegu chirurgicznego, istotne zmniejszenie poziomu ekspozycji na pole elektromagnetyczne jest możliwe dzięki wykorzystaniu elektrody bipolarnej. 86 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 7. Podsumowanie i wnioski Powszechne występowanie pól elektromagnetycznych w środowisku pracy obliguje pracodawców, służby kontrolne i pracowników do podejmowania kompleksowych działań zmierzających do identyfikacji źródeł i charakterystyki wytwarzanych przez nie pól, oceny ich istotności dla bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ograniczenia zagrożenia wszędzie tam, gdzie to jest konieczne. Oceniając poziom zagrożeń elektromagnetycznych i ekspozycji pracowników przy obsłudze powszechnie wykorzystywanych w placówkach służby zdrowia urządzeń fizykoterapeutycznych można stwierdzić, że przy prawidłowym rozmieszczeniu urządzeń do magnetoterapii i diatermii fizykoterapeutycznych w gabinecie zabiegowym oraz właściwej organizacji obsługi urządzeń i wykonywania zabiegów nie powinna występować ekspozycja pracowników przekraczająca dopuszczalne poziomy miar zewnętrznych wg postanowień przepisów krajowych oraz miar wewnętrznych z uregulowań europejskich (Dyrektywa 2004/40/WE). Z kolei przy obsłudze powszechnie wykorzystywanych w placówkach służby zdrowia urządzeń elektrochirurgicznych może wystąpić poziom ekspozycji pracowników przekraczający ww. dopuszczalne poziomy. Poziom ekspozycji pracowników obsługujących tomografy RM zależy od typu i wyposażenia urządzenia oraz organizacji pracy. Możliwe są zarówno warunki ekspozycji zgodne z ww. dopuszczalnymi poziomami, jak i ich znaczne przekroczenie. Zgodnie z zasadą unikania zbędnego narażenia, niezależnie od wielkości natężeń pól działających na ludzi, ze względu na możliwości negatywnego oddziaływania ekspozycji chronicznej, w miarę możliwości zalecane jest dążenie do zminimalizowania pola elektromagnetycznego oddziałującego na pracowników, przy wykorzystaniu dostępnych środków technicznych i organizacyjnych. Zmniejszenie narażenia pracowników przy obsłudze urządzeń medycznych możliwe jest przez właściwą organizację pracy w sposób wykluczający przebywanie pracowników w polach stref ochronnych. Można to osiągnąć przy obsłudze urządzeń do magnetoterapii i diatermii fizykoterapeutycznych. Przy obsłudze urządzeń elektrochirurgicznych całkowita eliminacja ekspozycji chirurgów na pole elektromagnetyczne jest niemożliwa ze względu na konieczność trzymania w dłoni elektrody zabiegowej. odpowiednie Zmniejszenie rozmieszczenie kabli ekspozycji zasilających chirurgów elektrodę można osiągnąć monopolarną (np. przez przez umieszczenie kabli pomiędzy generatorem a dłonią chirurga w taki sposób, aby nie dotykały jego ciała), a jeśli tylko zezwala na to rodzaj wykonywanego zabiegu chirurgicznego przez wykorzystanie elektrody bipolarnej. Wyposażenie urządzeń elektrochirurgicznych oraz 87 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) konstrukcja generatora ma również istotny wpływ na poziom ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne występujące w czasie zabiegów elektrochirurgicznych. Przy obsłudze tomografów RM podstawowym parametrem, determinującym poziom narażenia pracownika, niezbędny do wykonania badań pacjentów, jest wyposażenie techniczne tomografu. Zaprezentowane w opracowaniu dane charakteryzujące poziom narażenia przy różnych urządzeniach wskazuje na szerokie możliwości stosowania rozwiązań chroniących pracowników. Jednakże są również rozwiązania wymuszające duże narażenie pracowników. Przy doborze nowych urządzeń powinny być preferowane takie konstrukcje, przy których poziom narażenia pracowników obsługujących tomograf jest najmniejszy. Najpoważniejsze zdarzenie wypadkowe związane z eksploatacją omawianych urządzeń medycznych mogą być spowodowane przyciąganiem przez magnes tomografu RM przedmiotów metalowych (takich jak narzędzia, butle tlenowe). Uderzenie nimi w osobę przebywającą przy magnesie – pacjenta lub pracownika – grozi uszkodzeniem ciała, a nawet śmiercią. Możliwe jest również poważne uszkodzenie urządzenia. 88 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 8. Bibliografia 1. American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH); Threshold Limit Values for Chemical Substances and Physical Agents. Biological Exposure Indices, 2008. 2. Dyrektywa 2004/40/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi) (osiemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG), Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, L 184, 2004 (http://www.doc.ukie.gov.pl/dt/32004L0040.doc) 3. Dyrektywa 2008/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 kwietnia 2008 r. zmieniająca dyrektywę 2004/40/WE w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (polami elektromagnetycznymi), (osiemnasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG). 4. EMF-NET/WHO, 2005, Report on Research Needs, Environment and Health Implications of Electromagnetic Field Exposure - EMF-NET/WHO COMMITTEE – E. Cardis, G. D’Inzeo, M. Feychting, J. Juutilainen, J. Karpowicz, N. Leitgeb, P. Ravazzani , M. Repacholi, T. Samaras, R. Saunders, G. Thuroczy, E. Van Deventer, P. Vecchia and B. Veyret, http://www.jrc.cec.eu.int/emf-net/reports.cfm 5. Gdowski T., Occupational safety and health in electromagnetic fields – National Labour Inspectorate inspection activities, Proceedings of International Workshop Electromagnetic Fields in the Workplace, Warsaw, 2005, S4/23-S4/27. 6. Gedliczka: A., Atlas miar człowieka. Dane do projektowania i oceny ergonomicznej, CIOP, Warszawa, 2001. 7. Grobelna G. i wsp. Zagrożenia elektromagnetyczne w krajowych statystykach i działaniach nadzoru sanitarnego, Materiały Seminarium Pola elektromagnetyczne w budynkach biurowych i środowisku nieprzemysłowym, Warszawa, CIOP-PIB, 4.12.2007 r., 35-42. 8. Gryz K., Karpowicz J., Pola elektromagnetyczne w środowisku pracy, monografia z serii: „Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy”. Red. nauk. D. Koradecka, Warszawa, CIOP, 2000. 9. Gryz K., Karpowicz J., Zagrożenia elektromagnetyczne przy elektrochirurgii - ocena ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne i prądy indukowane w organizmie, Roczniki PZH, tom 57, nr 2, 2006, 165-175, 2006. 10. Gryz K., Karpowicz J., Zagrożenia elektromagnetyczne dla pracowników bloku operacyjnego. [W:] Blok operacyjny – organizacja i funkcjonowanie. Red. K. Bielecki, T. Szreter, Warszawa, Abacus, 317–328, 2007. 11. Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P., Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach elektrochirurgicznych - ocena ryzyka zawodowego, Bezpieczeństwo Pracy, 5, 2008, 16-21. 12. Gryz K., Karpowicz J., Zasady oceny zagrożeń elektromagnetycznych związanych z występowaniem prądów indukowanych i kontaktowych, Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy, 2008, 4(58). s. 137-171. 13. Gryz K., Karpowicz J., Zradziński P., Wyniki badań ekspozycji pracowników na pola elektromagnetyczne, CIOP-PIB, 2000-2008 (materiał niepublikowany). 14. GUS, Warunki pracy w 2006 roku. Informacje i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny. Warszawa, 2007. 15. IARC Non-ionizing radiation, Part 1: Static and extremely low-frequency (ELF) electric and magnetic fields, IARC Monographs 80, IARC Press: Lyon, 2002, 429. 16. ICNIRP Guidelines for limiting exposure to time-varying electric, magnetic, and electromagnetic fields (up to 300 GHz). Health Physics, 74, 4 (April), 1998, 494–522. 89 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 17. ICNIRP Standing Committee on Epidemiology, Ahlbom A., Cardis E., Green A., Linet M., Savitz D. i wsp.: Review of the epidemiological literature on EMF and health. Environ. Health Perspect. 2001; 109 (Suppl.6): 911–933. 18. ICNIRP Standing Committee on Epidemiology, Ahlbom A., Green A., Khaifets L., Savitz D. i Swerdlow A.: Epidemiology of Health Effects of Radiofrequency Exposure. Environmental Medicine. 2004; 112 (17): 1741-1754. 19. ICNIRP Statement: 2004, Medical Magnetic Resonance (MR) Procedures: Protection of Patients. Health Physics, 2004, 87(2): 197-216. 20. IEEE Std C95.1, Standard for Safety Levels with Respect to Human Exposure to Radio Frequency Electromagnetic Fields, 3 kHz to 300 GHz. 2005 Edition Published by the Institute of Electrical and Electronics Engineers, New York, USA, 2006 21. Karpowicz J., Pola elektromagnetyczne. W: Ryzyko zawodowe. Metodyczne podstawy oceny. Red. W.M. Zawieska. Warszawa, CIOP-PIB, 2007, 227-258. 22. Karpowicz J., Gryz K., Dyrektywa dotycząca ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne 2004/40/WE, Bezpieczeństwo Pracy, nr 11, 2004, str. 20-23. 23. Karpowicz J., Gryz K., Zagrożenia zawodowe dla personelu medycznego obsługującego rezonans magnetyczny, Inżynieria Biomedyczna, vol. 14, nr 3, 2008, 255-257. 24. Karpowicz J., Gryz K., Health Risk Assessment of Occupational Exposure to a Magnetic Field From Magnetic Resonance Imaging Devices, JOSE, vol. 12, No. 2, 155-167, 2006. 25. Karpowicz J.,, Hietanen M., Gryz K., EU Directive, ICNIRP Guidelines and Polish Legislation on Electromagnetic Field, JOSE, 2006, vol. 12, No. 2, 125-136. 26. Karpowicz J.,, Hietanen M., Gryz K., Occupational risk from static magnetic fields of MRI scanners, Environmentalist, vol. 27, 2007, No 4, 533-538. 27. Karpowicz J., Gryz K., Zradziński P., Pola elektromagnetyczne przy urządzeniach do magnetoterapii - ocena ryzyka zawodowego, Bezpieczeństwo Pracy, nr 9, 2008, str. 21-25. 28. Karpowicz J. i in., Pola i promieniowanie elektromagnetyczne o częstotliwości z zakresu 0 Hz – 300 GHz. Dokumentacja nowelizacji harmonizującej dopuszczalny poziom ekspozycji pracowników z wymaganiami dyrektywy 2004/40/WE. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy, 2008, 4(58). s. 7-45. 29. Korniewicz H., Gryz K., Karpowicz J., Metoda pomiarów i oceny ekspozycji zawodowej na magnetyczne pola gradientowe tomografów NMR - „Biocybernetyka i Inżynieria Biomedyczna” pod red. M. Nałęcza, XI Krajowa Konferencja Naukowa, PAN – Komitet Biocybernetyki i Inżynierii Biomedycznej, Warszawa, 1999 r., str. 368-372. 30. Korniewicz H., Karpowicz J., Gryz K., Pola elektromagnetyczne. W: Czynniki szkodliwe w środowisku pracy − wartości dopuszczalne 2007. Red. D. Augustyńska, M. Pośniak. Warszawa, CIOP-PIB, 2007, 223-241. 31. PN-74/T-06260. Źródła promieniowania elektromagnetycznego, Znaki ostrzegawcze. 32. PN-93/N-01256/03. Znaki bezpieczeństwa, Ochrona i higiena pracy. 33. PN-90/N-08000. Dane ergonomiczne do projektowania. Wymiary ciała ludzkiego. 34. PN-N-18002: 2000. Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. 35. PN-T-06580:2002 Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycznym w zakresie częstotliwości od 0 Hz do 300 GHz. Arkusz 01. Terminologia. Arkusz 03. Metody pomiaru i oceny pola na stanowisku pracy. 36. PN-ISO 7010:2006. Symbole graficzne. Barwy bezpieczeństwa i znaki bezpieczeństwa. Znaki bezpieczeństwa stosowane w miejscach pracy i w obszarach użyteczności publicznej. 37. Obwieszczenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki i Społecznej z dnia 28 sierpnia 2003 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. DzU nr 169, poz. 1650, 2003, zm. DzU nr 49, poz. 330, 2007, DzU nr 108, poz. 690, 2008. 90 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 38. Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy, Expert forecast on emerging physical risks related to occupational safety and health, Risk observatory, EU office, Luxembourg 2005. 39. Reilly P.J., Applied Bioelectricity. From Electrical Stimulation to Electropathology, Springer-Verlag New York, Inc., 1998. 40. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. DzU nr 180, poz. 1860, 2004; zm. DzU nr 116, poz. 972, 2005; DzU nr 196, poz. 1420, 2007. 41. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. Część E: Pola i promieniowanie elektromagnetyczne 0 Hz - 300 GHz. DzU, nr 217, poz. 1833, 2002. 42. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy. DzU nr 69, poz. 332, 1996; nr 60, poz. 375, 1997; nr 159, poz. 1057, 1998; nr 37, poz. 451, 2001. 43. Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2005 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy. DzU nr 73, poz. 645, 2005; zm. DzU, nr 241, poz. 1772, 2007. 44. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac. DzU nr 200, poz. 2047, 2004. 45. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych kobietom. DzU, nr 114, poz. 545, 1996, późniejsze zm. DzU, nr 127, poz. 1092, 2002. 46. Skowroń J., 55. posiedzenie Międzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy, Bezpieczeństwo Pracy, 9(432)2007, str. 30-31. 47. Serwis internetowy: Pola elektromagnetyczne w środowisku pracy i życia człowieka. www.wypadek.pl/index.php?site=polaem/info.php&site_em=opr 48. WHO Environmental Health Criteria 232, Static Fields, 2006, http://www.who.int/pehemf/publications/reports/ehcstatic/en/index.html 49. WHO Environmental Health Criteria 238, Extremely Low Frequency Fields (ELF), 2007, http://www.who.int/peh-emf/publications/elf_ehc/en/index.html 50. WHO, Research Agenda for Static Fields, World Health Organization, Geneva, 2006 51. www.ciop.pl/EMF 91 Załącznik 4 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Załącznik 4 Listy kontrolne do identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy urządzeniach medycznych Jolanta Karpowicz, Krzysztof Gryz, Patryk Zradziński Identyfikacja placówki medycznej / stanowiska pracy itp. którego dotyczy ankieta .......................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ZAGROŻENIA ELEKTROMAGNETYCZNE Wypełniono w dniu: ...................................... IDENTYFIKACJA I OCENA ZAGROŻEŃ ELEKTROMAGNETYCZNYCH H W ŚRODOWISKU PRACY PRZY URZADZENIACH MEDYCZNYCH Zakreślić np. znak "X" w odpowiedniej kolumnie tabeli Lp. Pytanie kontrolne Odpowiedź Tak 1. Czy w placówce służby zdrowia wykorzystywane są następujące urządzenia, przy których mogą być wytwarzane pola elektromagnetycznego - diatermie fizykoterapeutyczne - urządzenia do magnetoterapii - urządzenia elektrochirurgiczne - tomografy rezonansu magnetycznego 2. 3. 4. - inne (podać jakie)..................................................... Czy przeprowadzona została ocena ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami elektromagnetycznymi? Czy warunki ekspozycji na pole elektromagnetyczne były oceniane poprzez wykonanie odpowiednich pomiarów? (jeżeli tak to w "Uwagach" podać dla jakich urządzeń) 1 ----- Uwagi Nie ----- Nie dotyczy ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 5. Czy wyniki pomiarów wskazują na poziom ekspozycji pracowników istotny w odniesieniu do wymagań przepisów BHP w tym zakresie (NDN pól elektromagnetycznych)? (jeżeli tak to w "Uwagach" podać dla jakich urządzeń) 6. Czy pracownicy zostali poinformowani o występujących zagrożeniach? 7. Czy w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń z diatermiami fizykoterapeutycznymi znajdują się inne pomieszczenia pracy i zachodzi możliwość ekspozycji przebywających w nich osób na pole elektryczne stref ochronnych? 8. Czy pomieszczenie z diatermiami fizykoterapeutycznymi jest ekranowane? 9. Czy w placówce wykorzystywane są urządzenia do magnetoterapii? 10. Czy na stanowisku pracy jest wystarczająco dużo miejsca, aby pracownik nie musiał przebywać bezpośrednio przy włączonym aplikatorze urządzenia magnetoterapeutycznego podczas zabiegów pacjenta? 11. Czy podczas włączonego pola elektromagnetycznego pracownik podchodzi bezpośrednio do aplikatorów urządzenia magnetoterapeutycznego? 12. Czy w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń z urządzeniami magnetoterapeutycznym znajdują się inne pomieszczenia pracy i zachodzi możliwość ekspozycji przebywających w nich osób na pole magnetyczne stref ochronnych? 13. Czy podczas prowadzania zabiegów przy wykorzystaniu urządzenia elektrochirurgicznego pracownicy dotykają swoim ciałem (tułów) kabli zasilających elektrody zabiegowe lub bierne? 14. Czy zabiegi przy wykorzystaniu urządzeń elektrochirurgicznych wykonywane są elektrodami monopolarnymi? 15. Czy zabiegi przy wykorzystaniu urządzeń elektrochirurgicznych wykonywane są elektrodami bipolarnymi? 16. Czy personel medyczny asystujący lekarzowi dokonującemu zabiegu przytrzymuje kable zasilające elektrody w dłoniach? 17. Czy pracownicy mają wystarczającą świadomość w jakich sytuacjach występują zagrożenia elektromagnetyczne oraz o metodach ich ograniczania? 18. Czy wyznaczono zasięgi stref ochronnych pola magnetostatycznego wokół tomografów rezonansu magnetycznego oraz poinformowano o tym pracowników? 2 ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 19. Czy procedury przygotowania pacjenta do badań i prowadzenia badań uwzględniają występowanie silnego pola magnetostatycznego w otoczeniu tomografu i zasady dopuszczalnej ekspozycji pracowników? 20. Czy prowadzone są badania dynamiczne, przy których pracownik ręcznie podaje pacjentowi kontrast bezpośrednio przy obudowie tomografu? OGRANICZANIE EKSPOZYCJI NA POLE ELEKTROMAGNETYCZNE WYTWARZANEGO PRZEZ ..................................................... (tę cześć listy kontrolnej proszę powtórzyć dla wszystkich urządzeń eksploatowanych w placówce, zidentyfikowanych jako źródła pola elektromagnetycznego) Zakreślić: O - jeśli działanie już jest wykonane - jeśli działanie należy wykonać natychmiast ∆ - jeśli działanie należy wykonać w najbliższym czasie Pytanie kontrolne Odpowiedź Uwagi Czy urządzenia będące źródłami pól elektromagnetycznych są oznakowane? O ∆ Czy oznakowano miejsca występowania pól elektromagnetycznych stref ochronnych? O ∆ Czy pracownicy zostali przeszkoleni odnośnie bezpieczeństwa i higieny pracy w polach elektromagnetycznych? O ∆ Czy pracownicy posiadają wystarczającą wiedzę i świadomość o zagrożeniach elektromagnetycznych oraz o metodach ich ograniczania? O ∆ Czy instrukcje stanowiskowe zawierają informacje o zagrożeniach elektromagnetycznych występujących przy obsłudze poszczególnych urządzeń? O ∆ Czy pracownicy obsługujący urządzenia wytwarzające pole elektromagnetyczne przeszli odpowiednie badania lekarskie i zostali dopuszczeni do pracy w polach elektromagnetycznych? O ∆ Czy podczas lokalizacji urządzeń wytwarzających pole elektromagnetyczne: -------------------- - uwzględniono zasięgu występowania stref ochronny przy lokalizacji stanowisk pracy obsługi oraz innych pracowników O ∆ - uwzględniono podatność na oddziaływanie pól elektromagnetycznych innych urządzeń i elementów stanowiących wyposażenie środowiska pracy O ∆ - inne (podać jakie) O ∆ O ∆ ............................................................... Czy na stanowisku pracy jest wystarczająco dużo miejsca, aby pracownik obsługujący urządzenie wytwarzające pole elektromagnetyczne nie musiał przebywać bezpośrednio przy nim w czasie, kiedy nie wykonuje tam koniecznych czynności? 3 ------------- ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Czy ograniczono dostęp do urządzenia wytwarzającego pole elektromagnetyczne lub wykonywanie jego obsługi przez osoby nieupoważnione? Jakie inne działania wprowadzono na rzecz ograniczenia ekspozycji pracowników na pole elektromagnetyczne? .............................................................................................. .............................................................................................. 4 O ∆ ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) Ankieta dla odbiorców Uprzejmie informujemy, że zebrane informacje będą wykorzystane jedynie w celu oceny praktycznej przydatności pracy i nie będą udostępniane innym osobom i instytucjom. Prosimy o postawienie znaku „X” w odpowiedniej kratce lub wpisanie danych 1. Informacja o ankietowanym Osoba ankietowana to: Pracodawca Pracownik Pracownik służby BHP Rodzaj placówki Szpital Przychodnia Gabinet zabiegowy Województwo: ............................................... Data: ........................... 2. Opinia na temat dostarczonych materiałów l.p. 1. 2. 3. 4. 5. TAK Czy Pani/Pana zdaniem przedstawiony materiał jest napisany przystępnym i zrozumiałym językiem? Czy przedstawiony materiał poszerza Pani/Pana wiedzę na temat skali problemu dotyczącego zagrożeń elektromagnetycznych przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych? Czy przedstawiony materiał zawiera użyteczne informacje odnośnie identyfikacji zagrożeń elektromagnetycznych przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych? Czy przedstawiony materiał zawiera użyteczne informacje odnośnie oceny zagrożeń elektromagnetycznych przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych? Czy przedstawiony materiał poszerza Pani/Pana wiedzę na temat sposobów ograniczania zagrożeń elektromagnetycznych przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych? 1 NIE NIE MAM ZDANIA ZUS / umowa nr TZ/370/37/08/F (pola elektromagnetyczne przy obsłudze diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych) 6. 7. 8. Czy dostarczony materiał będzie Pani/Panu przydatny w pracy zawodowej przy organizowaniu stanowisk pracy i prac związanych z obsługą diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medycznych? Czy przedstawiony materiał pozwoli Pani/Panu na dokładniejsze szacowanie ryzyka na stanowiskach pracy, związanych z obsługą diagnostycznych i terapeutycznych urządzeń medyczncyh, na których występują zagrożenia elektromagnetyczne? Czy dostarczony materiał będzie Pani/Panu przydatny podczas prowadzenia szkoleń pracowników? Proszę podać dodatkowe spostrzeżenia i sugestie odnośnie użyteczności ocenianego opracowania i jego udoskonalenia w przyszłości: .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... Serdecznie dziękujemy za wypełnienie ankiety. 2
