Aniela Jany - Wprowadzenie do tematu wykluczenia społecznego

Aniela Jany - Wprowadzenie do tematu wykluczenia społecznego
Wykluczenie jako przedmiot polityki społecznej.
Problematyka wykluczenia społecznego wchodzi w zakres badań takich
dyscyplin naukowych jak: socjologia, polityka społeczna, historia i psychologia
społeczna. Wyniki badań tych dyscyplin pozwalają analizować to ważne zjawisko
społeczne w szerszym, społecznym i historycznym kontekście. Z wykluczeniem
społecznym w stopniu zaawansowanym mamy do czynienia wówczas, (gdy media i
politycy już dostrzegają) gdy osoba lub grupa traci swoje miejsce w ramach
społeczeństwa oraz powiązane z nim możliwości działania i role społeczne. I tak np.
1. rolę członka rodziny odpowiedzialnego za dostarczanie jej środków do
życia
2. mieszkańca osiedla
3. najemcy czy właściciela mieszkania lub domu
4. pracownika lub przedsiębiorcy
Problematykę wykluczenia społecznego można rozważać w perspektywie
kształtowania się struktury społeczeństwa i jego kulturowej tożsamości. Taki punkt
widzenia przyjmuje Michael Foucalt. Wyróżnia on cztery “systemu wykluczeń”
1. system dotyczy pracy i produkcji ekonomicznej
2. życia rodzinnego i rodzicielstwa (procesu reprodukcji)
3. system wykluczeń z dyskursu publicznego czy komunikacji społecznej
4. system wykluczeń z udziału w sferze ludycznej do której należą:
rekreacja i rozrywka, różne dziedziny twórczości, sport
Natomiast twórca polskiej socjologii Stefan Czarnowski zajmował się sytuacją
wykluczenia społecznego przede wszystkim z punktu widzenia oddziaływań tej
sytuacji na osoby podlegające wykluczeniu. Zgodnie z jego koncepcją – sama utrata
pracy lub mieszkania nie decyduje jeszcze o wykluczeniu społecznym. Czarnowski
podkreślał, że dopóki bezrobotny otrzymuje zasiłek, dopóki społeczeństwo daje mu
szanse odzyskania utraconego bądź zdobycia nowego miejsca pracy i w jakikolwiek
sposób aktywnie się o niego troszczy – czyli może on czuć się jeszcze jego
członkiem, nie rodzi się w nim poczucie zbędności i nie jest przez innych traktowany
jak człowiek “zbędny”, “luźny” - bez uznanego statusu społecznego
“wykorzeniony”, skazany na bytowanie na “marginesie” społeczeństwa. Takie
skutki powoduje zazwyczaj dopiero utrwalająca się sytuacja wykluczenia
społecznego. Ten socjolog pierwszy zwrócił uwagę na możliwości wykorzystywania
“ludzi zbędnych” (zwłaszcza gdy znacząco rośnie ich liczba) do niszczenia
istniejących struktur społecznych czy też do atakowania różnych segmentów
istniejącego społeczeństwa. W czasie gdy wspomniany socjolog przedstawił swoją
prace na ten temat (a był to rok 1935) miała ona niepokojąco aktualny charakter.
Myślę że zachowuje ona również swoją wartość współcześnie. Odwołując się do
bogatych materiałów empirycznych Czarnowski pokazał jak w różnych okresach
historii poczynając od starożytności, procesy wykluczenia społecznego prowadziły
do tworzenia się licznych grup “ludzi zbędnych”. I tak różnego rodzaju
“awanturnicy polityczni”, a także ludzie ze świata przestępczego wykorzystywali do
własnych celów owych “ludzi zbędnych”. Czynnikiem decydującym o tym że taka
osoba się podporządkowywała tym celom była nie tylko gratyfikacja materialna, co
oferowane uznanie społeczne i uwolnienie ich od piętna “zbędności” poprzez
włączenie ich do jakiejś względnie trwałej struktury. Często była to formacja
paramilitarna, gang, bojówka partyjna lub organizacja typu sekty.
Wspomniany socjolog uważał że jego studia nad wykluczeniem społecznym,
mają nie tylko naukowe lecz także praktyczne znaczenie. Postulował aktywne
podejście władz do kwestii bezrobocia. Za najgroźniejsze w skutkach uznawał
bezrobocie ludzi młodych, którzy nigdy nie mieli pracy i stracili szansę na jej
zdobycie.
Dla tej grupy proponował m.inn. wydłużenie okresu nauki aby załagodzić
skutki kryzysu tamtych lat (są to lata 30), oraz zapobiegać marginalizacji tej grupy i
powiększeniu przez nią armii “ludzi zbędnych”
Wnioski praktyczne:
Dopiero po pół wieku od pierwszych analiz socjologicznych procesów wykluczenia
społecznego i opartych na nich wnioskach – zaczęto je stosować praktycznie. Jednym
z takich programów jest realizowany przez Unię Europejską program o nazwie
“European Train”, adresowany przede wszystkim do młodzieży która była już poza
systemem nauczania i miała bardzo niewielkie szanse ze względu na swoje
wykształcenie, na znalezienie pracy.
W Unii Europejskiej takie programy są realizowane z reguły przez wspieranie
przez państwo organizacji pozarządowych. Grupy młodzieżowe aby ich nie
traktować jako grupy osób z problemami psychicznymi (z trudnością z
pozyskaniem środków do życia, możliwościami kształcenia), ani też jako grupy ze
środowisk patologicznych, unikając stygmatyzacji społecznej, nazywa się grupami
wysokiego ryzyka (ryzyka pojawienia się problemów psychicznych i problemów
związanych z oddziaływaniem patologicznego środowiska).
Programy takie, dla młodzieży to przede wszystkim nowe, atrakcyjne i z
indywidualizowane formy edukacji które wspierają sieć kontaktów społecznych,
inspirując tworzenie się tzw. “grup samopomocowych”.
Programy te to nie hasło walki z bezrobociem czy przeciwdziałania wykluczeniu
społecznemu (bo to mogło by się stać negatywną stygmatyzacją), ale hasło
budowania “społeczeństwa informacyjnego”, promocji zdrowia i samopomocy.
Wspólną funkcją tych działań jest przeciwdziałanie procesom wykluczenia
społecznego. Skuteczne przeciwdziałanie czy przezwyciężanie wykluczenia wymaga
stosowania adekwatnych do złożoności tego zjawiska metod. Nie wystarczy
zabezpieczyć mieszkania, czy powołać “centra integracji społecznej” i ośrodki
pomocy. Raczej trzeba kształtować orientację samopomocową i wspierania “grup
samopomocy”.