PRZYRODA SUDETÓW i jej ochrona. (kompendium wiedzy) wykład

PRZYRODA SUDETÓW i jej ochrona. (kompendium wiedzy)
wykład 4 i 5.04.2014
Najbardziej interesujące przyrodniczo mezoregiony i miejsca w Sudetach.:
Karkonosze jako najwyższe góry Europejskiego Średniogórza z tundrą arktyczno-alpejską .
Góry Stołowe jako jedyne w Polsce góry płytowe zbudowane ze skał osadowych piaskowców oraz
piaskowców i margli zawierających wapień.
Masyw Śnieżnika jako jedyny po Karkonoszach obszar wyniesiony ponad górną granicę lasu (1250 m.
n.p.m) z subalpejskim piętrem roślinności i rzadkimi roślinami z udziałem gatunków karpackich.
Masyw Ślęży jako najwyższe wyniesienie Przedgórza oraz jako ofiolit – tj. zbudowany z zespołu
powstałych pod powierzchnią oceanów skał magmowych (gabro) (obojętnych lub zasadowych), często w
różnym stopniu przeobrażonych a także Ślęża jako nunatak – wznoszący się ponad powierzchnię lodowca
w zlodowaceniu południowopolskim .Wystąpienia zasadowych skał: wapieni starokrystalicznych: Góry
Kaczawskie, Wzgórza Lewińskie (Grodczyn -Homole koło Dusznik) Masyw Śnieżnika: Krowiarki i Dolina
Kleśnicy. Wystąpienia zasadowych skał wylewnych – bazanitów: Karkonosze -żyła bazaltowa, neki
Pogórza Kaczawskiego jak Grodziec i Ostrzyca Proboszczowicka. (Nek -wzniesienie o stromych i urwistych
stokach, zbudowane z odpornych na procesy erozji magm zakrzepłych w kominie wulkanicznym.
Wystąpienia przeobrażonych skał serpentynitów : Góra Popiel k. Janowic (Góry Kaczawskie) Kamionki
(Góry Sowie), Wzgórza Kiełczyńskie (Masyw Ślęży), Żmijowiec (Masyw Śnieżnika)
Chronione siedliska:
regiel dolny do wys. 1000 m n.p.m. : rzeki włosienicznikowe, torfowiska, murawy kserotermiczne i
bliżniczkowe,niżowe i górskie łąki użytkowane ekstensywnie, górskie łąki konietlicowe użytkowane
ekstensywnie, wapienne ściany skalne, kwaśne buczyny, żyzne buczyny, buczyny storczykowe, jaworzyny i
lasy klono-lipowe na stokach i zboczach, lasy łęgowe, bory i lasy bagienne , bory naskalne , regiel górny
1000 -1250 m n.p.m. : górnoreglowa świerczyna sudecka, piętro kosodrzewiny 1250- 1450 m n.p.m.:
sudeckie zarośla kosówki, piętro roślinności alpejskiej 1250-1602 m n.p.m.: karkonoska tundra arktycznoalpejska: a. strefa tundry porostowej (grunty poligonalne), b. strefa tundry trawiastej, c. strefa tundry
ziołoroślowej.
Endemit – takson (najczęściej gatunek) unikatowy dla danego miejsca albo regionu, występujący na
ograniczonym obszarze, nigdzie indziej niewystępujący naturalnie.
Relikt glacjalny (r. polodowcowy) – organizm (takson) będący pozostałością z okresu lodowcowego.
Siedlisko – obszar lądowy lub wodny naturalny, półnaturalny lub antropogeniczny wyodrębniony w oparciu
o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne.
Endemity Karkonoszy: skalnica bazaltowa, gnidosz sudecki, dzwonek karkonoski.
Endemity Masywu Czeskiego: przytulia sudecka, goryczuszka czeska,
Relikty glacjalne:gnidosz sudecki, wierzba lapońska, malina moroszka, skalnica śnieżna , brzoza karłowata,
Batyphantes eumenis -pająk G. Stołowe.
Rośliny b. rzadkie: rozrzutka alpejska, poryblin jeziorny, skalnica zwodnicza.
Rzadkie ptaki: mornel, bielik, drozd obrożny, płochacz halny.
Natura 2000 – Europejska Sieć Ochrony Przyrody :Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO), Obszary
Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO).
Rośliny „naturowe”: zanokcica serpentynowa, gnidosz sudecki, dzwonek karkonoski, goryczuszka czeska,
przytulia sudecka, obuwik pospolity, mieczyk błotny, bezlist okrywowy, włosocień delikatny, sierpowiec
błyszczący.
Zwierzęta „naturowe”:bóbr europejski , wydra, nietoperze: podkowiec mały, mopek, nocek łydkowłosy,
nocek orzęsiony, nocek Bechsteina, nocek duży, płazy: traszka grzebieniasta, kumak nizinny, krągłouste i
ryby: minóg strumieniowy, głowacz białopłetwy, boleń, różanka, piskorz, koza ślimak: poczwarówka
zawężona, owady: ważka-trzepla zielona, chrząszcze: pachnica dębowa, biegacz urozmaicony, motyle:
czerwończyk nieparek, przeplatka aurinia, modraszek telejus, modraszek nausitous.
Ptaki „naturowe” i chronione :bielik, bocian czarny, żuraw, głuszec, cietrzew, jarząbek, derkacz, puchacz,
włochatka, sóweczka, sokół wędrowny, krogulec, dzięcioł czarny, dzięcioł średni, dzięcioł zielonosiwy,
podróżniczek, gąsiorek , siniak, krzyżowka, pliszka górska, pluszcz, płochacz halny , drozd obrożny,
czeczotka.
Ptaki związane z górami: orzechówka, płochacz halny, drozd obrożny, mornel
Ptaki pospolite : zięba, kos, drozd, szpak, kopciuszek, pleszka, pierwiosnek, rudzik, bogataka, modraszka,
kapturka.
Najpospolitsze i najbardziej znane chronione gatunki roślin na terenie Sudetów:
pełnik europejski, arnika górska, śnieżyczka przebiśnieg, śnieżyca wiosenna, przylaszczka pospolita,
zimowit jesienny, orlik pospolity, mieczyk dachówkowaty, dziewięćsił bezłodygowy, lilia złotogłów, lilia
bulwkowata, rosiczka okrągłolistna, obuwik pospolity, podkolan biały, storczyk szerokolistny, dzwonek
szerokolistny, paprotka zwyczajna, podrzeń żebrowiec, wawrzynek wilcze-łyko, pokrzyk wilcza-jagoda.
Zwierzęta chronione: niedźwiedź, wilk, ryś, muflon, kozica, płazy: traszka grzebieniasta , traszka górska,
salamandra, kumak nizinny, Gady: Jaszczurka zwinka, żmija zygzakowata, zaskroniec, ssaki: popielica,
orzesznica, koszatka, smużka, ryjówka malutka, rzęsorek rzeczek, tchórz, kuna borsuk, łasica.
Formy Ochrony Przyrody: parki narodowe, rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego
krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne
zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochrona gatunkowa rośli, zwierząt i grzybów.
Definicje wg ustawy: Roz.2. Art.6-64
Art. 8. 1. Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi,
naukowymi,społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym
ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe.(minister)
Art. 13. 1. Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym,
ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów
oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi,
naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.(regionalny dyrektor ochrony środowiska)
Art. 16. 1. Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze,
historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w
warunkach zrównoważonego rozwoju.(sejmik województwa)
Art. 25. 1. Sieć obszarów Natura 2000 obejmuje:1) obszary specjalnej ochrony ptaków;2) specjalne
obszary ochrony siedlisk;3)obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.(minister, generalny dyrektor ochrony
środowiska, Komisja Europejska)
Art. 23. 1. Obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się
krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb
związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. (sejmik
województwa)
Art. 40. 1. Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o
szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające
się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa,
krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe
oraz jaskinie. (rada gminy)
Art. 41. 1. Stanowiskami dokumentacyjnymi są niewyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do
wyodrębnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym, miejsca występowania formacji
geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych, jaskinie lub schroniska podskalne
wraz z namuliskami oraz fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i
podziemnych. (rada gminy)
Art. 42. Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie
dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne,
kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza,
wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych
gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego
przebywania. (rada gminy)
Art. 43. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego
zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.(rada gminy).
Parki Narodowe Karkonoski i Gór Stołowych będą przedmiotem odrębnego wykładu.
Park Krajobrazowy Gór Opawskich
Obejmuje północny kraniec rozległego po stronie czeskiej pasma, osiągający tutaj wys. 889 m n.p.m.
(Biskupia Kopa). Duża różnorodność krajobrazu : wyraźnie wyodrębnienie zalesione szczyty, głęboko
wcięte doliny. Wybitną wartość krajobrazową w skali kraju ma przełomowa dolina Złotego Potoku.
Lasy (75 % pow. Parku) w znacznej części zachowały naturalny charakter, dominują w nich świerk, dąb,
sosna i buk. Spore bogactwo flory i fauny (w tym gatunki obce - muflon), liczne zabytki kultury. Duże
walory turystyczne i rekreacyjne .4 rezerwaty: Nad Białką, Cicha Dolina, Las Bukowy, Olszak.
Śnieżnicki Park Krajobrazowy :
Park obejmuje trzy grupy górskie Sudetów Wschodnich: Masyw Śnieżnika, Góry Bialskie i Góry Złote.
Najwyższy szczyt to Śnieżnik o wysokości 1426 m. n.p.m. Bardzo urozmaicony, nieco dziki krajobraz gór
średniej wysokości. Zbudowany ze skał metamorficznych (głównie gnejsów i łupków) Śnieżnik oraz
odchodzące od niego niższe, boczne grzbiety oddzielone od siebie głębokimi dolinami. Liczne naturalne
formy skałkowe zbudowane z różnych utworów, progi wodospadowe, jaskinie krasowe w obrębie soczewek
marmurów (m.in. słynna Jaskinia Niedźwiedzia w Kletnie). Dobrze rozwinięta roślinność piętra regla
dolnego i górnego oraz niewielkie fragmenty piętra hal na grzbiecie Śnieżnika. We florze liczne rzadkie
gatunki górskie, z udziałem gatunków karpackich. 5 rezerwatów: Śnieżnik Kłodzki, Nowa Morawa, Puszcza
Śnieżnej Białki, Jaskinia Niedźwiedzia, Wodospad Wilczki.
Park Krajobrazowy Gór Sowich.
Środkowa część pasma Gór Sowich z najwyższą kulminacją - Wielka Sowa (1015 m n.p.m) oraz
odosobniony masyw Włodarza (811 m n.p.m.).Masyw Sowiogórski - szeroką wierzchowina ze słabo
wyróżniającymi się szczytami zbudowany z gnejsów prekambryjskich, uznanych za najstarsze formacje
geologiczne w Sudetach. Od głównego grzbietu odchodzą krótkie, boczne ramiona, pooddzielane dolinami
potoków. Stoki masywu są strome, zwłaszcza te opadające ku północy. Liczne skałki o oryginalnych
kształtach urozmaicają rzeźbę terenu i wzbogacające walory estetyczne krajobrazu. Pełen swoistego
piękna typ krajobrazu górskiego nie występuje w takiej skali i na tak małej powierzchni nigdzie w
kraju.1 rezerwat Bukowa Kalenica.
Park Krajobrazowy Sudetów Wałbrzyskich
Znajduje się na obrzeżach Wałbrzycha. Obejmuje: Góry Kamienne (najdłuższe pasmo Sudetów
ŚrodkowychPasmo Lesistej i zachodnią część Gór Suchych z Waligórą) oraz Masyw Borowej i
Rybnicki Grzbiet z obszaru Gór Wałbrzyskich.Geologicznie środkowa część depresji śródsudeckiej.
Permskie skały wylewne - ryolity i trachybazalty (Występują tu fragmenty kopuł i kominów
wulkanicznych, pozostałości pokryw lawowych i tufowych) oraz skały osadowe piaskowce mułowce,
łupki ilaste. Różne efekty procesów denudacji: osuwiska skalne, skałki stokowe, gołoborza, głębokie suche
doliny i inne. Osobliwości : Kaptaż potoku Rybna, szczeliny wiatrowe w Paśmie Lesistej.
Książański Park Krajobrazowy
Krawędziowa część pogórza z dużymi różnicami wysokości względnej. Ciekawe podłoże geologiczne –
skały osadowe, liczne głazy narzutowe. Głęboko wcięte pomiędzy wzniesienia doliny rzeczne tworzą
przełomy jak np. przełom Pełcznicy w okolicy zamku Książ. Wzgórza pokryte mieszanymi lasami.
Przeważają kwaśne buczyny. Znaczna lesistość (82 %) oraz duże bogactwo flory i fauny mimo położenia
parku między miastami Wałbrzych, Szczawno i Świebodzice.2 rezerwaty: Jeziorko Daisy, Przełomy
pod Książem .
Rudawski Park Krajobrazowy
Obejmuje Rudawy Janowickie (Skalnik 945 m n.p.m.), należące do nich Góry Sokole oraz zaliczane do
Gór Kaczawskich Góry Ołowiane.Niezwykle zróżnicowany geologicznie i morfologicznie obszar na
pograniczu granitowego masywu karkonoskiego i otaczających go skał metamorficznych oraz osadowych.
Liczne grupy skałek: Skalnik, Sokolik i Krzyżna Góra, Starościńskie Skały. Spore bogactwo flory,
wynikające ze zróżnicowania warunków siedliskowych i wysokości.Miejsca dawnej eksploatacji kopalin
skalnych i rud metali: jak Purpurowe Jeziorka (Purpurowe, Błękitne i Szmaragdowe). Liczne i cenne
zabytki kultury i techniki (w tym górnictwa):zespół wiaduktów kolejowych w Janowicach Wielkich i
Trzcińsku, barokowy most w Kowarach, piec wapienniczy w Ciechanowicach oraz młyn w Jeleniej
Górze – Maciejowej.
Park Krajobrazowy Chełmy
Chroni duży fragment wschodniej części Pogórza Kaczawskiego Interesująca rzeźba terenu - wyraźnie
widoczna w terenie krawędź, oddzielająca obszar górzysty od części nizinnej Dolnego Śląska w
północno-wschodniej części "Chełmów”. Płaskie zrównania na wysokości powyżej 350 m n.p.m. z
licznymi głęboko wyżłobionymi dolinkami; niekiedy o cechach przełomów; pagóry twardzielowe,
zbudowane ze skał odporniejszych niż te, które występują w ich otoczeniu. Unikalne w skali
europejskiej relikty działalności wulkanicznej (podmorskie wylewy lawy) – lawy poduszkowe =
pukle.Lasy liściaste - jedne z najlepiej zachowanych na całym obszarze Sudetów z takimi gatunkami
jak dąb szypułkowy i bezszypułkowy, klon pospolity i jawor, lipa drobnolistna i szerokolistna, olsza
czarna i szara, a także buk, czereśnia, grab, jarząb brekinia (ważne w skali kraju dla ochrony brekinii
i cisa). Jaworzyna z języcznikiem zwyczajnym (jedyne stanowisko w Sudetach), buczyny storczykowe.
Bogactwo florystyczne- 44 gatunki roślin naczyniowych, liczne storczyki, jeden z 2 obszarów
występowania obuwika na D.Śląsku.4 rezerwaty:Wąwóz Myśliborski, Wąwóz Siedmicki, Wąwóz Lipa,
Nad Groblą.
Park Krajobrazowy Doliny Bobru
Park rozciąga się między zabytkowymi miastami: Jelenią Górą i Lwówkiem Śląskim.
Jego osią jest głęboka i kręta dolina Bobru (42 km), z licznymi bocznymi dolinkami i odsłonięciami
skalnymi, oddzielająca Pogórze Izerskie od Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego. Dolina jast w
części przekształcona przez sztuczne zbiorniki (m.in. jez. Pilchowickie).Cztery fantastyczne przełomy
Bobru na odcinku od Jeleniej Góry do Wlenia. Najciekawsze z nich to Borowy Jar w granitach i
granitognejsach (głęboki na 80-100 m) zamknięty tamą i Jeziorem Modr ym - "Perła Zachodu” i
przełom w okol. Wrzeszczyna z Jeziorem Wrzeszczyńskim. W płn. części – największe na Pogórzu
Sudeckim zgrupowanie piaskowców-Szwajcaria Lwówecka.Duża różnorodność przyrody ożywionej
wynika z przenikania się elementów górskich i niżowych. Lasy w znacznym stopniu naturalne, z dominacją
borów mieszanych i lasów mieszanych. Liczne gatunki flory, gatunki rzadkie i chronione. Fauna mocno
zmieniona. 2 rezerwaty: Szwajcaria Lwówecka, Góra Zamkowa k. Wlenia.
Ślężanski Park Krajobrazowy
Góra Ślęża -Śląski Olimp, Ofiolit i nunatak. Około 30 kilometrów na pd.-zach. od Wrocławia. Wraz z
otuliną, która stanowi strefą ochronną, obejmuje Masyw Góry Ślęży, Masyw Góry Raduni, pasma Wzgórz
Oleszeńskich i Wzgórz Kiełczyńskich oraz Jańską Górę. Ciekawa budowa geologiczna. Skały tworzące
Masyw Ślęży to głównie: gabro, granit z żyłami kwarcu i serpentynit.Bogata flora i fauna: 60%
pokrywają lasy mieszane (Masyw Ślęży jest jedynym na Dolnym Śląsku obszarem leśnym, który nie uległ
widocznej degradacji). Rezerwat łąka Sulistrowicka - jedno z dwu stanowisk mieczyka błotnego w
Polsce.Pamiątki starożynego kultu Słońca IV w p.n.e.:-kamienne kręgi ułożone z miejscowych głazów
na szczytach Ślęży, Raduni i Wieżycy, -rzeźby kultowe: "Mnich", "Grzyb", "Niedźwiedź", "Panna z rybą",
z prasłowiańskimi znakami solarnymi,.interesujące stanowiska archeologiczne.4 rezerwaty: Łąka
Sulistrowicka, Góra Ślęża, Radunia, Będkowice.
Obszary Chronionego Krajobrazu i rezerwaty na ich terenie:
1.OCHK Góry Bystrzyckie i Orlickie :1 rezerwat: Torfowisko pod Zieleńcem, 2.OCHK Góry Bardzkie i
Sowie: 2 rezerwaty: Cisy i Cisowa Góra,3.OCHK Zawory: 1 rezerwat Głazy Krasnoludków, 4.OCHK
Ostrzyca Proboszczowicka: 1rezerwat Ostrzyca Proboszczowicka 5.OCHK Grodziec, 6.OCHK Kopuły
Chełmca, Trójgarbu i Góry Krzyżowej koło Strzegomia: 1 rezerwat Krzyżowa Góra,7.OCHK Wzgórza
Niemczańsko-Strzelińskie : 2 rezerwaty Muszkowicki Las Bukowy, Skałki Stoleckie. Rezerwaty poza
Parkami Krajobrazowymi i CHKO : 1.Góra Choina-Góry Sowie-zamek Grodno, 2. Kruczy Kamień Góry Krucze, 3. Organy Wielisławskie – Pogórze Kaczawskie, 4. Wilcza Góra- Pogórze Kaczawskie, 5.
Buczyna storczykowa na Białych Skałach, 6. Góra Miłek – Góry Kaczawskie, 7. Buki Sudeckie – Góry
Kaczawskie, 8.Krokusy w Górzyńcu -Góry Izerskie koło Piechowic. 9. Torfowiska Doliny Izery.
W Parkach Narodowych nie ma rezerwatów !!!. Są to obszary ochrony ścisłej.
Roz. 5 Organy Ochrony Przyrody, Art. 91.Organami w zakresie ochrony przyrody są:1) minister właściwy
do spraw środowiska;1a) generalny dyrektor ochrony środowiska;2) wojewoda;2a) regionalny dyrektor
ochrony środowiska;2b) marszałek województwa;2c) dyrektor parku narodowego;3) starosta, 4)wójt,
burmistrz albo prezydent miasta.
Podstawowe akty prawne związane z Ochroną Przyrody
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. z 2013 poz. 627) • Brzmienie od
1.01.2014)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
(Dz.U. 2012 nr 0 poz. 81)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej
zwierząt (Dz.U. 2011 nr 237 poz. 1419)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących
grzybów objętych ochroną (Dz. U. Nr 168, poz. 1765)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2011 r. w sprawie listy roślin i zwierząt gatunków
obcych, które w przypadku uwolnienia do środowiska przyrodniczego mogą zagrozić gatunkom
rodzimym lub siedliskom przyrodniczym (Dz. U. Nr 210, poz. 1260)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz
gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów
kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz. U. Nr 77, poz. 510, z
późn. zm.)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony
ptaków (Dz. U. Nr 25, poz. 133, z późn. zm.)
dr Zbigniew Gołąb