Żywienie w zaburzeniach lipidowych
advertisement
Żywienie w zaburzeniach lipidowych (choroby układu sercowo-naczyniowego) Wiesława Łysiak-Szydłowska Rola lipidów • • • • Źródło energii i magazyn zapasowy Ochrona narządów wewnętrznych Izolator cieplny Transporter witamin i supresor głodu Składniki lipidowe • Wolne kwasy tłuszczowe – Nasycone: krótko-, średnio- i długołańcuchowe – Jednonienasycone kwasy tłuszczowe – Wielonienasycone kwasy tłuszczowe (n-3; n-6) • • • • Triglicerydy Fosfolipidy Cholesterol wolny Cholesterol zestryfikowany Schemat struktury lipoprotein (M. Wróblewska: Diagn. Lab., 2011) Objawy hipercholesterolemii • Ksantomatoza (żółtaki) powiek, skórne, ścięgna Achillesa • Rąbek starczy rogówki Fig. 1: Clinical manifestations of primary hypertriglyceridemia. Objawy kliniczne -nudności - wymioty -bóle brzucha - amylaza nie zawsze jest podwyższona TG>>1000 mg/dL Yuan G et al. CMAJ 2007;176:1113-1120 ©2007 by Canadian Medical Association Patogeneza miażdżycy Uszkodzenie śródbłonka powoduje: • • • • zmianę przepuszczalności błony wewnętrznej naczynia efekt prokoagulacyjny zaburzenie równowagi między wazokonstrykcją a wazodylatacją wzrost adhezji monocytów, makrofagów i limfocytów T do odsłonietego kolagenu Konsekwencje podwyższonego poziomu lipidów w osoczu • Makrofagi fagocytują lipoproteiny, aktywowany jest proces zapalny i zahamowane reakcje odpornościowe • Uszkodzenie ścianki naczynia prowadzi do wytworzenia blaszki miażdżycowej • Wzrost fosfolipidów prowadzi do cholestatycznego uszkodzenia wątroby • Zaburzenie hemodynamiki płucnej • Zaburzenie mikrokrążenia • Ostre zapalenie trzustki Epidemiologia Choroby układu krążenia są główną przyczyną zgonów, stąd i skrócenia życia, chorobowości i inwalidztwa w rozwiniętych krajach świata Epidemiologia - Polska Co trzeci zgon sercowo - naczyniowy u mężczyzn i co dziesiąty u kobiet dotyczył osób poniżej 64 roku życia. W ciągu jednego roku choroby serca i naczyń pozbawiły przedwcześnie życia prawie 24 tysięcy mężczyzn i ponad 8 tysięcy kobiet Standaryzowane współczynniki umieralności na 100 000 z powodu chorób układu krążenia w 2001r. w Polsce i w wybranych krajach europejskich 1068 Polska Unia Europejska Szwajcaria Rosja 545 298 253 Mężczyźni 650 346 192 158 Kobiety Standaryzowane wskaźniki śmiertelności są prawie dwukrotnie wyższe niż w tym samym okresie średnia z 15 krajów Unii Europejskiej Wartości lipidowe • Cholesterol całkowity – <200mg% (5,2mmol/l) pożądane – 200-239 (5,2 -6,1) granicznie duże – ≥240 (6,2) duże • LDL-C – – – – – <100mg% (2,6mmol/l) optymalne 100-129 (2,6-3,3) prawie optymalne 130-159 (3,4-4,1) granicznie duże 160-189 (4,1-4,9) duże ≥190 (4,9) bardzo duże LDL-C = cholesterol całkowity - HDL-C triglicerydy/5 ATP III Wartości HDL • <40 mg% (<1,0 mmol/l) małe • >=60 (>=1,5) duże ATP III Triglicerydy • • • • <150mg% (<1,7mmol/l) prawidłowe 150-199 (1,7-2,3) granicznie duże 200-499 (2,3-5,7) duże >=500 (>=5,7) bardzo duże ATP III U kogo należy wykonywać pomiary stężeń cholesterolu i lipoprotein? • • • • U osób w wieku >=20 lat przynajmniej raz na 5 lat należy wykonać na czczo pomiar stężeń cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji LDL (LDL-C), cholesterolu HDL (HDL-C) i triglicerydów. Częstsze pomiary są konieczne u osób obciążonych licznymi czynnikami ryzyka oraz tych z co najwyżej 1 czynnikiem ryzyka, u których stężenie LDL-C jest tylko nieznacznie mniejsze od docelowego. Jeśli się nie wykonuje badania na czczo, można brać pod uwagę jedynie stężenie cholesterolu całkowitego i HDL-C. u osób obciążonych małym ryzykiem nie trzeba wykonywać dalszych pomiarów, jeśli stężenie HDL-C wynosi >=40 mg/dl, a stężenie cholesterolu całkowitego <200 mg/dl u osób obciążonych licznymi (>=2) czynnikami ryzyka należy oznaczać stężenia lipidów, od których zależą decyzje co do postępowania leczniczego. Dyslipidemie wtórne • • • • • • cukrzyca niedoczynność tarczycy zespół nerczycowy zółtaczka zastoinowa przewlekła niewydolność nerek leki (które mogą zwiększać stężenie cholesterolu LDL lub powodować inne dyslipidemie) - progestageny - steroidy anaboliczne - kortykosteroidy - inhibitory proteaz stosowane w leczeniu zakażenia HIV Zwiększone wartości triglicerydów • • • • • nadwaga i otyłość, mała aktywność fizyczna, palenie papierosów, nadmierne spożycie alkoholu, dieta bardzo bogata w węglowodany (>60% całkowitej liczby kalorii), • choroby (cukrzyca typu 2, przewlekła niewydolność nerek, zespół nerczycowy), • leki (kortykosteroidy, inhibitory proteaz stosowane w leczeniu zakażenia HIV, beta-blokery, estrogeny), • czynniki genetyczne. Równoważniki ChW (wg. ATP III): • Inne niż ChW kliniczne postacie miażdżycy (miażdżyca tętnic kończyn dolnych, tt.szyjnych, tętniak aorty brzusznej) • Cukrzyca • Współistniejące liczne czynniki ryzyka Czynniki ryzyka choroby wieńcowej: • Lipidowe • Nielipidowe – Modyfikowalne • cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, aktywność fizyczna, otyłość, palenie papierosów, stres – Niemodyfikowalne • Płeć, wiek, obciążający wywiad rodzinny Czynniki ryzyka miażdżycy Główne czynnik Czynniki dodatkowe Czynniki nietradycyjne Zaawansowany wiek M≥45; K≥55 lat Wysoki Chol-c Wysoki non-HDL Niski HDL <1 mmol/L (<40mg/dL) Cukrzyca Nadciśnienie ≥140mmHg/90mmHg Palenie tytoniu Obciążający wywiad Otyłość brzuszna Małe gęste LDL ↑ APO-B ↑ LDL ilości cząstek Hipertriglicerydemia na czczo Zespół policyst. jajników Triada dyslipidemii* ↑ Lp (a) ↑ Czynniki krzepnięcia Czynniki zapalne: CRP, Hiperhomocysteinemia Apo E-4 izoforma Kwas moczowy * triada: hipertriglicerydemia, niski HDL, wysokie małe gęste LDL, Ocena ryzyka CVD - wybór pacjentów do leczenia • Duże - CVD > 20% w ciągu 10 lat • Średnie – CVD 10 ÷ 20% w ciągu 10 lat • Małe – CVD < 10% w ciągu 10 lat Wg ATP III 10-letnie ryzyko śmierci w populacji z wielokrotnymi czynnikami ryzyka Docelowe stężenie cholesterolu LDL w 3 grupach ryzyka Grupa ryzyka Docelowe stężenie LDL-C ChW lub równoważnik ChW jako czynnika ryzyka <100 mg/dl >=2 czynniki ryzyka <130 mg/dl =<1 czynnik ryzyka <160 mg/dl Postępowanie u osób z nie więcej niż 1 czynnikiem ryzyka, w zależności od stężenia cholesterolu LDL Grupa ryzyka Docelowe stężenie LDL-C Stężenie LDL-C, przy którym należy rozpocząć lecznicze zmiany stylu życia 0-1 czynników ryzyka <160 mg/dl >=160 mg/dl Stężenie LDL-C, przy którym należy rozważyć leczenie farmakologiczne (po leczniczych zmianach stylu życia) >=190 mg/dl PREWENCJA: •PIERWOTNA : osoby bez rozwiniętej ChW •WTÓRNA : osoby z rozwiniętą ChW Elementy profilaktyki • Aktywność fizyczna/relaksacja • Dieta • Używki Dwie ogólne strategie leczenia • modyfikacja podstawowych przyczyn, czyli nadwagi lub otyłości i zbyt małej aktywności fizycznej oraz ściśle związanego z nimi stanu oporności na insulinę (zmniejszenie masy ciała i zwiększenie aktywności fizycznej obniża oporność na insulinę ) • bezpośrednia ingerencji w metaboliczne czynniki ryzyka - dyslipidemię aterogenną, nadciśnienie tętnicze, stan prozakrzepowy oraz oporność na insulinę. LECZENIE: DIETA • zmiana składu diety, nawet przy niezmienionej wartości kalorycznej, może doprowadzić do istotnego złagodzenia dyslipidemii u chorych z insulinoopornością (15% białka, 45% węglowodany, 10% SFA, 10% PUFA, 20% MUFA) • zastąpienie nasyconych kwasów tłuszczowych kwasami jedno- lub wielonienasyconymi, a nie węglowodanami prowadzi do: 1. 2. stężenia LDL cholesterolu – w tym samym stopniu co co przy diecie ubogotłuszczowej i wysokowęglowodanowej, jednakże nie doprowadza do stężenia insuliny, unikania stężenia trójglicerydów i lipoprotein HDL (co zwykle wiąże się ze stosowaniem diety ubogotłuszczowej i bogatowęglowodanowej) LECZENIE: PALENIE TYTONIU • u palaczy częściej obserwuje się: – insulinooporność, – wysokie stężenie trójglicerydów, – niskie stężenia frakcji HDL cholesterolu – ↑wolne rodniki LECZENIE: SPOŻYCIE ALKOHOLU umiarkowane spożycie alkoholu (1-3 drinki na dzień): – osoby pijące umiarkowane ilości alkoholu są bardziej insulinowrażliwe niż niepijący, – zmniejsza ryzyko choroby niedokrwiennej serca w związku ze stymulowaniem wzrostu stężenia frakcji HDL cholesterolu, – wrażliwość na insulinę nie poprawia się jednak po rozpoczęciu picia alkoholu przez niepijące osoby z opornością na insulinę Alkohol • Mężczyźni – nie więcej niż dwie standardowe porcje (drinki) dziennie • Kobiety – nie więcej niż jedna porcja dziennie Drink = 175 ml wina, 420 ml piwa, 50 ml 40% wódki Zalecenia dotyczące zawartości makroskładników w diecie leczniczej Składnik Zalecenie wielonienasycone kwasy tłuszczowe do 10% całkowitej podaży kalorii jednonienasycone kwasy tłuszczowe do 20% całkowitej podaży kalorii całkowita ilość tłuszczów 25-35% całkowitej podaży kalorii* węglowodany** 50-60% całkowitej podaży kalorii* błonnik pokarmowy 20-30 g dziennie białko ok. 15% całkowitej podaży kalorii Żywność kardioprotekcyjna – żywność funkcjonalna Produkt Składnik Parametr Dowód Zalecane spożycie Czosnek Związki tiolowe ↓c-Chol i ↓ LDL Badania kliniczne 600 - 900 mg/d Sok lub wino z winogron resweratrol ↓agregacji płytek Epidemiologia Bad. in vitro i in vivo 160 – 320 g/d Tłuste ryby Kwasy ω-3 ↓TG, zawałów, nagłych zgonów Badania kliniczne i epidemiologiczne 2 tłuste ryby/d Karczoch, cebula Fruktooligosacharydy ↓c-Chol, ↓ciśnienia Badania kliniczne 3 – 10 g/d Soja białko ↓c-Chol, LDL Badania kliniczne Sterole: 1.3g/d Stanole 1.7g/d Owies nieoczyszczony Β-glucan ↓ c-Chol., LDL Badania kliniczne 3g/d Herbata: czarna, zielona polifenole ↓choroba wieńcowa Badania kliniczne Niezidentyfikowane (kilka filiżanek/d) Chevallier L.: 51 zaleceń dietetycznych, Elsevier, 2010 Polifenole kardioprotekcyjne nieodżywcze składniki diety Źródło Substancja Działanie Cebula+herbata Soja – białko Herbata zielona Kakao Wino czerwone Kwercetyna Genisteina Katechiny Procjanidy Antocjany Antyoksydant Antyoksydant Wzrost utl. FFA Spadek agregacji Spadek utl. LDL Williamson, Monach, 2005 ACE inhibitory w naturalnych produktach • • • • • • • Kwaśne mleko (jogurt) Kazeina Białka serwatkowe zhydrolizowane Żelatyna Sardynki (mięśnie) Sos rybi (fish sauce) Czosnek Progr. Cardiovas. Dis, 2005, 47, 396 Arachidonic acid COX PC, PG-2, LOX TH Proinflmmatory and immune dysregulation EPA COX LT-4 LOX PG-3, LT-5 Less inflammations and immune regulation Schematic pathways of n-3 and n-6 fatty acids metabolism: COX-cyclooxygenase, LOX-lypoxygenase, PC-prostacycline, leukotrienes (after Yaqoob, 2004) PG-prostaglandines, TH-thromboxanes, LH- Kwasy omega-3 dzienne zapotrzebowanie 3g Produkt Ilość zawierająca 3g Oleje 5g oleju rybiego 10g oleju lnianego 500g oleju sojowego 500g oliwy Ryby 30 g łososia 60 g makreli 100g śledzi 1 000g białej ryby Orzechy 50 g włoskich 1000g laskowych Warzwa/owoce 6 500g ogórka 8 000g jabłek „Fast food” 3 000g hamburgera 15 000g frytek Wpływ suplementacji olejem rybim (6g/d) na metabolizm energetyczny człowieka wg. Couvet i in.J.Obes.Relat. Metabol. Disord. 1997 Parametr Podaż energii MJ/d Wydatek energii MJ/d Utl. Tłuszczów (mg/kg/min) Wsp. Oddechowy Zmiana masy ciała Kontrola 10.40.7 7.170.65 0.87013 0.834 0.019 -0.300.34 + Olej rybi 10.3 1.2 7.43 0.58* 1.06 0.17* 0.815 0.020* -0.88 0.15* Skład kwasów tłuszczów roślinnych SFA (%) PUFA(%) PUFA(%) MUFA (%) (omega 6) (omega 3) 20 10 64 Rzepakowy 6 Lniany 10 17 51 22 Słonecznikowy 11 65 - 24 Kukurydziany 13 56 1 30 Oliwka z oliwek Sojowy 14 8 1 77 15 54 7 24 Mechanizmy działania kwasów ω-3 • EPA/DHA szybko wbudowywane w błony komórkowe • Hamują metabolizm kwasów ω-6 • Substraty prostaglandyn i leukotrienów o niskiej aktywności • Zmniejszają ekspresję cząstek adhezyjnych • Hamują produkcję cytokin prozapalnych przez monocyty • Zmniejszają NFkB i zwiększają apoptozę leukocytów • Obniżają ekspresję genów prozapalnych • Substraty produkcji lipoksyn, resolwin i protektyn Na syntezę eikozanoidów wpływa m.in. stosunek PUFA szeregu n-6 do n-3 We współczesnej zachodniej diecie stosunek n-6/n-3 wynosi 15/1 wobec zalecanego 3/1 Simopoulos AP. :The importance of the ratio of omega-6/omega-3 essential fatty acids. Biomed Pharmacother. 2002 Oct;56(8):365-79. Simopoulos AP.: Evolutionary aspects of diet, the omega-6/omega-3 ratio and genetic variation: nutritional implications for chronic diseases. Biomed Pharmacother. 2006 Nov;60(9):502-7. Das UN.: Biological significance of essential fatty acids. J Assoc Physicians India. 2006 Apr;54:309-19 44 Eikozanoidy - właściwości • Powstają w ilości stosownej do potrzeb. • Nie są magazynowane. • Są nietrwałe, czas ich rozkładu trwa sekundy-kilka minut. • Obszar ich działania jest ograniczony – (lokalne hormony tkankowe) • Synteza eikozanoidów w odróżnieniu od typowych hormonów nie zachodzi w wyspecjalizowanych komórkach. • Kolejne etapy przemian mogą przebiegać w komórkach różnego typu. • Efekt działania następuje już po bardzo niskich dawkach (nanogramy). • Działanie jest wysoce specyficzne, bez istotnych efektów ubocznych. 45 Nie istnieje produkt spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety. BARDZO WAŻNE !!! Ilość i rozmieszczenie posiłków w ciągu dnia 1. Śniadanie: 20-25% 2. II śniadanie: 15-20% 3. Obiad: 35-40% 4. Podwieczorek: 5-10% 5. Kolacja 10-15% Planowanie zmian stylu życia w terapii hiperlipoproteinemii • Normalizacja masy ciała (ocena beztłuszczowej masy ciała) • Aktywność fizyczna i ocena wydatków energetycznych • Planowanie diety – ograniczenia i struktura Wywiad żywieniowy • Ilość posiłków w ciągu dnia • Skład jakościowy, ilościowy i urozmaicenie posiłków • Technologia przygotowania posiłków • Używki: tytoń, alkohol, kawa, inne. • Aktywność fizyczna, ocena wydatków energetycznych • Wykonywany zawód (godziny pracy) • (współistniejące choroby) • • • • • • Ocena sposobu żywienia Ile posiłków dziennie pan/pani spożywa? Czy je pan/pani pomiędzy posiłkami? Jeśli tak to co i w jakich sytuacjach? Jak często je pan/pani słodycze? Jakie? Ile płynów dziennie pan/pani wypija? Jakie? Stosowane używki: papierosy, alkohol, kawa, mocna herbata? Ile dziennie? Czy słodzi pan/pani napoje? Jeśli tak to czym i w jakich ilościach? • Jakie pieczywo pan/pani spożywa? • Czym smaruje pan/pani pieczywo? • Jak często jada pan/pani warzywa Jakie najczęściej? W jakiej postaci? • Jak często jada pan/pani owoce? Jakie najczęściej? • Preferowany smak potraw: słodki/słony/ostry/ziołowy • Jakich przypraw używa pan/pani w kuchni? • Produkty z których pan/pani nie jest w stanie zrezygnować? • Produkty, których pan/pani nie lubi? • Jak często jada pan/pani mięso? Najczęściej spożywane rodzaje? W jaki sposób jest ono przyrządzane (smażenie /duszenie /gotowanie /inne)? • Czy je pan/pani zupy? Jakie najchętniej? Jak często? • Kiedy ma pan/pani największą ochotę na jedzenie? • Czy są potrawy/produkty po których czuje się pan/pani źle? • Czy aktualnie występują u pana/pani choroby/dolegliwości związane z przewodem pokarmowym? • Czy przyjmuje pan/pani leki? Suplementy? Antykoncepcję hormonalną? Jakie? • Czy ma pan/pani alergie na pokarmy? Jeśli tak to na jakie? • Jak często się pan/pani wypróżnia? • Od kiedy ma pan/pani nadwagę? (waga max.) • Czy stosował pan/pani diety odchudzające? Jakie? Z jakim efektem? • Kiedy uczucie głodu było największe? Badania antropometryczne wskaźnik masy ciała (BMI): • < 12 kg/m2 - śmiertelne niedożywienie • 12 - 17 kg/m2 znaczne niedożywienie • 17 - 19 kg/m2 - umiarkowane niedożywienie • 19 - 25 kg/m2 - NORMA • 25 - 30 kg/m2 – nadwaga • > 30 kg/ m2 - otyłość • > 40 kg/ m2 - otyłość olbrzymia Dzienny deficyt energetyczny 500 – 1000 kcal pozwala na optymalną utratę masy ciała: 0,5 – 1,0 kg/tygodniowo Zaoszczędzając 7000 kcal traci się ok.1 kg tkanki tłuszczowej Dobowy deficyt kaloryczny w stosunku do wydatku kalorycznego • kobiety (1000-1200 kcal/doba) • mężczyźni (1400-1800 kcal/doba) Popularne Diety • Dieta jednoskładnikowa – wada: brak wielu potrzebnych składników pokarmowych • Dieta tłuszczowa (Atkinsa/ Kwaśniewskiego ) – wada: nadmierna podaż cholesterolu, retinolu i żelaza, niedobór wit. C, K, Ca, Mg • Dieta Diamondów – wada: zakaz łączenia białek z węglowodanami – brak naukowego uzasadnienia • Dieta życia – wada: do południa tylko soki i owoce • Dieta Kopenhaska – wada: bardzo rygorystyczna, spożywanie dużej ilości czarnej kawy, jajek, mięsa • Głodówki – wada: kwasica, niedobory niezbędnych składników odżywczych • Dieta Montignaca i South Beach – podział produktów pod kątem indeksu glikemicznego • Dieta Cambridge – kompletna dieta przemysłowa, bardzo niskokaloryczna, wada: bóle głowy, nietolerancja zimna, zaparcia, nasilenie napadów dny moczanowej Badania naukowe: połowa badaczy kończy obserwacje przed upływem roku Dieta śródziemnomorska w latach 60. charakteryzowała się: • dużym spożyciem warzyw, również strączkowych • dużym spożyciem produktów zbożowych • dużym spożyciem świeżych owoców • sporym spożyciem ryb, jogurtu, sera i orzechów • małym spożyciem mięsa, jaj i cukru • dominacją oliwy z oliwek jako tłuszczu • brakiem zwyczaju smarowania pieczywa • niestosowaniem zasmażek z mąki czy śmietany do zupy • przyprawianiem potraw dużą ilością czosnku i ziół. Dieta śródziemnomorska zawiera składniki, które pomagają kontrolować zaburzenia wchodzące w skład zespołu metabolicznego: • oliwa z oliwek (w Polsce można ją zastąpić olejem rzepakowym) zawiera jednonienasycone kwasy tłuszczowe, które zwiększają stężenie frakcji HDL cholesterolu, obniżają ciśnienie tętnicze i zmniejszają insulinooporność • tłuste ryby morskie zawierają dużo kwasów tłuszczowych omega-3, które zmniejszają stężenie triglicerydów we krwi i obniżają ciśnienie tętnicze • warzywa, w tym nasiona roślin strączkowych i pełnoziarniste produkty zbożowe, dzięki dużej zawartości potasu, magnezu i błonnika pokarmowego pomagają obniżyć podwyższone ciśnienie tętnicze • błonnik zmniejsza gęstość energetyczną posiłków, dzięki czemu zapobiega otyłości i pomaga ją leczyć, a także zwiększa wrażliwość na insulinę i poprawia gospodarkę węglowodanową (zmniejsza glikemię) • dużo świeżych ziół pomaga zmniejszyć ilość soli i dzięki temu obniżyć ciśnienie tętnicze. Dieta śródziemnomorska zawiera mało składników przeciwwskazanych w zespole metabolicznym: nasyconych kwasów tłuszczowych izomerów trans cholesterolu pokarmowego. LECZENIE DIETA: • zmiana składu diety, nawet przy niezmienionej wartości kalorycznej, może doprowadzić do istotnego złagodzenia dyslipidemii u chorych z insulinoopornością (15% białka, 45% węglowodany, 10% SFA, 10% PUFA, 20% MUFA) • zastąpienie nasyconych kwasów tłuszczowych kwasami jedno- lub wielonienasyconymi, a nie węglowodanami prowadzi do: 1. 2. stężenia LDL cholesterolu – w tym samym stopniu co co przy diecie ubogotłuszczowej i wysokowęglowodanowej, jednakże nie doprowadza do stężenia insuliny, unikania stężenia trójglicerydów i lipoprotein HDL (co zwykle wiąże się ze stosowaniem diety ubogotłuszczowej i bogatowęglowodanowej) 1. Nasycone kwasy tłuszczowe (NKT) : 7% energii Izomery trans: ograniczyć 2 . Wielonienasycone kwasy tłuszczowe: do 10% energii 3 . Jednonienasycone kwasy tłuszczowe: do 20% energii 5 . Tłuszcz ogółem: 25-35% energii 6. Cholesterol pokarmowy < 300 mg/dzień 7. Węglowodany: 50-60% energii 8. Błonnik pokarmowy: 20-30 g/dzień 9. Białko: około 15% energii (do 1.5g/kg/d) 10. Wartość energetyczna diety: zbilansować spożycie i wydatkowanie energii, aby uzyskać pożądaną masę ciała/ zapobiegać masy ciała Co oznacza w praktyce NKT 7% ogółu energii? 1500 kcal - 100% X - 7% X = 105 kcal 1 g tłuszczu - 9 kcal X - 105 kcal X = 12g Dlaczego chude mleko i chude produkty mleczne? - 500 ml mleka 0,5% tł - 1,6 g NKT - 500 ml mleka 2% tł - 6 g NKT - 500 ml mleka 3,2 % tł - 9,6 g NKT (- 8 g) - 100 g sera białego chudego - 0,3 g NKT - 100 g sera białego półtłustego - 2,8 g NKT - 100 g sera białego tłustego - 6 g NKT - 30 g sera żółtego - 4 g NKT - 30 g sera pleśniowego np. Brie - 5,4 g NKT (- 5,7 g) wg Kunachowicz i wsp: „Tabele wart. odż. prod. spoż.”, 1998 Dlaczego chude mięso? - 100 g wieprzowiny bardzo chudej - 2,4 g NKT - 100 g wieprzowiny (karkówka, łopatka) - 8 g NKT - 100 g wieprzowiny (żeberka) - 19 g NKT - 100 g wołowiny bardzo chudej - 1 g NKT - 100 g wołowiny średnio-tłustej - 8 g NKT (- 16,6 g) (- 7 g) Dlaczego drób bez skóry? 100 g skóry z indyka - 11 g NKT versus - 100 g piersi z indyka bez skóry - 0,6 g NKT lub - 100 g skóry z kurczaka - 12 g NKT versus - 100 g piersi z kurczaka bez skóry - 0,3 g NKT Dlaczego rezygnacja ze słodyczy przemysłowo produkowanych? - 100 g czekolady - 20 g NKT - 100 g batonika czekoladowego - 10 g NKT - 100 g ciasta kruchego - 9 g NKT 100 g ciasta francuskiego - 10 g NKT 100 g keksu - 6 g NKT 100 g rożków z jabłkiem - 9 g NKT 100 g delicji - 7 g NKT kwasy trans!!! Kwasy trans w g na 100 g produktu • • • • • • Tłuszcze do pieczenia/smażenia Margaryny Masło Frytki Chipsy ziemniaczane Nutella 0-30g 0-17g 0-4g 1,6-3,1g 0,2-4,5g 3,5g Przyszłość: • Algi (Chlorella vulgaris) - zawierają dużo kwasów omega-3, są źródłem kwasów omega 3 u ryb • Otrzymywanie kwasów o-3 z alg na skalę przemysłową • Zwierzęta lądowe karmione algami – większe stężenie kwasów o-3 Polymeal • Wino 150 ml/dzień • Ryba 114 g/4x tydzień • Ciemna, gorzka czekolada 100g/dzień • Owoce i warzywa 400g/dzień • Czosnek 2.7 g/dzień • Orzechy 68g/dzień Łączna redukcja ryzyka CVD o 76% Franco O.H i in. BMJ 329, 1447, 2004 Styl życia • Apetyt – samoocena, wieczorny, po zdenerwowaniu, przed miesiączką, napady głodu, poczucie sytości • Co lubi? – słodycze, mięso, potrawy mączne, chleb • Ilość posiłków – śniadanie, regularność, dojadanie • Stosowane metody kulinarne – smażenie, pieczenia gotowanie, dodawanie śmietany, zasmażki • Spożycie warzyw i owoców • Przekąski – słodycze, paluszki, chipsy, orzeszki, fast-foody • Płyny – ilość, słodzenie Styl życia • • • • • Używki – alkohol, palenie papierosów Aktywność fizyczna – samoocena, rodzaj TV, komputer – ile godzin dziennie? Rodzaj wykonywanej pracy Stres i problemy psychologiczne MOTYWACJA!!! Badanie przedmiotowe • • • • • Badanie fizykalne Wzrost, masa ciała (BMI) Obwód talii, bioder i ramienia RR – mankiet >35 cm Pomiar zawartości tłuszczu – metoda bioimpedancji, kaliper Praktyczne wskazówki 1. Dieta musi być urozmaicona. 2. Jedz jak najmniej produktów smażonych, lepsze jest gotowanie, duszenie, pieczenie na rożnie lub w folii aluminiowej oraz grilowanie. 3. Tłuszcz wytopiony z pieczonego mięsa wyrzuć, nie polewaj nim ziemniaków ani nie używaj do robienia sosów. 4. Suche ziemniaki, kaszę, ryż posyp pietruszką lub koperkiem lub połóż na nie surówkę. 5. Sosy przyrządzaj na bazie chudego jogurtu, oleju roślinnego lub oliwy z oliwek. 6. Do smażenia używaj niewielkiej ilości oleju (smaż w naczyniach teflonowych), tłuszcz po usmażeniu potrawy wyrzuć! – nie smaż dwukrotnie na tym samym tłuszczu. Praktyczne wskazówki 7. Ogranicz maksymalnie słodycze i wypieki cukiernicze (najlepiej nie jedz ich wcale). Słodkiego smaku szukaj w owocach i warzywach. 8. Wybierz sobie stałe miejsce spożywania posiłków, nie jedz przy książce, komputerze, telewizji. 9. Jedz wolno (zaczynaj pierwszy, kończ ostatni), odkładaj sztućce między kęsami, dokładnie gryź każdy kęs, delektuj się jedzeniem. 10. Nie rób zakupów, kiedy jesteś głodny. Kupuj tylko te produkty, które masz na liście zakupów (te, które zaplanowałeś). Praktyczne wskazówki 11. Planuj swoje jedzenie – na początku terapii nie ma miejsca na spontaniczne wybory kulinarne. Planuj też swoją aktywność fizyczną. 12. Uważaj na jedzenie w barach (restauracjach), przyjęcia towarzyskie też nie zwalniają z zachowywania podstawowych zasad dietetycznych. 13. Uważaj na grill latem (zwłaszcza na ilość i jakość zjadanych potraw i na alkohol). 14. Alkohol tuczy i wzmaga apetyt. 15. Ogranicz sól w diecie Praktyczne wskazówki 16. Poszukaj wsparcia w rodzinie. 17. Nagradzaj swoje sukcesy. 18. Pamiętaj, każdy może mieć chwilę słabości – to nie przekreśla Twoich starań. Jeśli zjadłeś więcej, zwiększ aktywność fizyczną!. 19. Lepiej zmodyfikować swój sposób żywienia, niż przerwać stosowanie diety. 20. Relaksacja dla redukcji stresu WPŁYW TŁUSZCZÓW Z RYB MORSKICH (n - 3) NA UKŁAD KRĄŻENIA zmiany w czynnikach krzepnięcia adhezja trombocytów fibrynogen aktywność antytrombiny III aktywność t-PA Szacunkowe całkowite zmniejszenie stężenia cholesterolu LDL, które można osiągnąć za pomocą modyfikacji diety Składniki pokarmowe Modyfikacja Zmniejszenie stężenia LDL-C tłuszcze nasycone <7% kalorii 8-10% cholesterol <200 mg/d 3-5% zmniejszenie masy ciała o 5 kg 5-8% błonnik pokarmowy rozpuszczalny 5-10 g/d 3-5% estry steroli i stanoli roślinnych 2 g/d 6-15% główne inne sposoby zmniejszenia LDL-C łącznie 20-30% Obniżenie masy ciała Umieralność 20 % umieralności ogólnej 30 % zgonów na cukrzycę 40 % zgonów na raka powodowanego otyłością Ciśnienie krwi RRS o 10 mmHg RRR o 20 mmHg Cukrzyca Stężenie glukozy na czczo o 50 % Lipidy Stężenie cholesterolu całk. o 10 % cholesterolu LDL o 15 % TG o 30 % cholesterolu HDL o 8 % Scottish Intercollegiate Guidelines Network 1996 Zalecenia – prewencja pierwotna • • • • • • • • Nie pal Zdrowy wybór żywności (5 porcji warzyw i owoców/dzień) Aktywność fizyczna (np. spacer 3 km/d lub podobna) BMI<25 i unikać otyłości brzusznej Ciśnienie tętnicze skurczowe 140 mmHg Cholesterol całk. <190 mg/dL (5 mmoli/L) LDL-chol. < 100 mg/dL (2.5 mmol/L) Glukoza < 110mg/dL (6 mmoli/L) Zasady prewencji sercowo-naczyniowej • • • • • • • • 0 bez tytoniu 3 km dziennie spaceruj lub ćwicz przez 30 min 5 porcji owoców/warzyw każdego dnia 140 mmHg ciśnienie skurczowe 90 mmHg ciśnienie rozkurczowe 5 mmoli/L całkowity cholesterol 3 mmole/L LDL cholesterol 0 unikanie nadwagi i cukrzycy Zalecenia – cele prewencji wtórnej • • • • Ciśnienie tętnicze: 130/80 mmHg Cholesterol całk.: ~175 mg/dL (<4.5 mmol/L) LDL-chol.: ~100 mg/dL (<2 mmole/L) Glukoza na czczo: ~80 mg/dL ( <5 mmoli/L) Zalecenia ATP III dotyczące diety terapeutycznej, mającej na celu zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej: - zmniejszenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych (NKT) <7% ogółu energii -zmniejszenie spożycia izomerów trans do możliwie najmniejszej ilości - zmniejszenie spożycia cholesterolu pokarmowego <200 mg/d - spożycie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (WKT) <10% ogółu energii -spożycie jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (JKT) <20% ogółu energii - tłuszcz ogółem 25–35% ogółu energii* - węglowodany** 50–60% ogółu energii* - błonnik pokarmowy 20–30 g/d - białko ~15% ogółu energii - ograniczenie spożycia cukru, soli i alkoholu (jeśli zwiększone stężenie triglicerydów) - sterole, stanole, błonnik rozpuszczalny!- Jak spalić 100 kcal? Aktywność fizyczna: - jazda na rowerze 13 min - stepowanie 16 min - praca w ogrodzie 18 min - spacer (6 km/godz) 22 min - sprzątanie domu 22 min Ograniczenia żywności: - 5 chipsów mniej i spacer 6 min - ¼ filiżanki makaronu mniej i spacer 11 min - 3 łyżki ziemniaków mniej i spacer 13 min - wyrzuć śmietankę do kawy i spacer przez 15 min Pedometr Aktywność fizyczna Brak Liczba kroków / dobę < 3 000 Niska 3 000 – 6 000 Umiarkowana 6 000 – 10 000 Rekomendowana Odchudzająca > 10 000 12 000 – 15 000 Aktywność fizyczna – Regularne ćwiczenia aerobowe zmniejszają zagrożenie chorobą wieńcową. – U osób wykonujących codziennie 20-minutowy, lekki lub umiarkowany wysiłek fizyczny ryzyko zgonu z powodu choroby wieńcowej jest mniejsze prawie o 30% w porównaniu z osobami prowadzącymi siedzący tryb życia. – Ten korzystny efekt może być częściowo związany z obniżeniem ciśnienia tętniczego pod wpływem wysiłku fizycznego, a także z indukowanymi przez wysiłek zmianami metabolicznymi, takimi jak zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji HDL w osoczu. Piśmiennictwo • • • • • • • • • • • Carpentier Y.A., Komsa-Penkova R.S.: The place of nutrition in the prevention of cardiovascular diseases (CVDs). ESPEN LLL program, topic 20.1 Sanz M.L.: Life style interventions in metabolic system. ESPEN LLL program, topic 24.3 Siondalski P., Łysiak-Szydłowska W.: Food components in the protection of the cardiovascular system. w “Chemical and functional properties of food components” (Z. Sikorski ed.) CRC Press; 3-ed edition; 2007, 439-450 Fairweathe-Tait S.J.: Human nutrition and food research: opportunities and chalenges in the post-genomic era. Phil. Trans. R.Soc.London, 2003, 358, 1709-1727 Walker A.,R.P., Walker B.F., Adam F.: Nutrition, diet, physical activity, smoking and longevity: from primitive huntergatherer to present pssive consumer – How far can we go? Nutrition 2003, 19, 169-173 Noerthwehr P., Clark D.O., Perkins A.: Hope and the use of behavioral strategies related to diet and physical activity. J. Hum. Nutr. Dietet. 2013, 26, 159-163 Bergouignan A. et al.. Activity energy expenditure is a majordeterminant of dietary fat oxidation and trafficking, but the deletorious effect of detrainning is more marked than the beneficial effect of trainning at current recommendations. Am. J. Clin. Nutr. 2013, 98, 648-658 Third Report of the National Cholesterol Education Program (NCEP)Expert Panel. NIH, No 02-5215, 2002 Bonow R.O.: Primary prevention of cardiovascular disease: A call to action. Circulation 2002, 106, 3140-3141 Kuna chowicz H. i in. : Tabele składu wartości wartości odżywczych. PZWL
