Zjawisko przemocy domowej wobec kobiet
advertisement
Szkoła Policji w Katowicach Zjawisko przemocy domowej wobec kobiet Opracowanie: mł. asp. Magdalena Szlauer ŁA PO O C JI LI S ZK Zakład SłuŜby Prewencyjnej Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2010 2 Wszelkie prawa zastrzeŜone – Szkoła Policji w Katowicach 2010 KsiąŜki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezaleŜnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach 3 Spis treści Wstęp 5 Rozdział I ISTOTA I UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET 7 1. Definicje i typologie 7 2. Skąd bierze się agresja i przemoc? 8 3. Uwarunkowania osobowościowe - osobowość sprawcy i ofiary 10 4. Relacje między sprawcą i ofiarą przemocy 13 Rozdział II UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE 16 1. Zjawisko dezorganizacji rodziny i anomii w okresie gwałtownych zmian 16 2. Pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny 18 3. Sprzeczności ekonomiczne i bezrobocie 20 4. Sytuacja ekonomiczna rodziny i jej członków 21 5. Alkoholizm i inne zjawiska patologiczne w rodzinie 22 Rozdział III UWARUNKOWANIA KULTUROWE 25 1. Oddziaływanie patriarchalnej kultury na przemoc wobec kobiet 25 2. Stereotyp męskości i kobiecości oraz róŜnice wynikające z bycia męŜczyzną i bycia kobietą 26 3. Konflikt płci a przemoc 28 4. Wpływ mass mediów 30 Rozdział IV FORMY I CYKLE PRZEMOCY DOMOWEJ 32 1. Przemoc fizyczna 32 2. Przemoc seksualna 34 3. Przemoc psychiczna 36 4. Fazy i cykle przemocy w rodzinie 38 Podsumowanie 41 Bibliografia 45 4 5 Wstęp Przemoc w rodzinie jeszcze do niedawna uwaŜana była za zjawisko zachodzące wyłącznie w rodzinach patologicznych, a agresja pomiędzy członkami rodziny uwaŜana była za jedną z wielu normalnych form zachowania w Ŝyciu codziennym. Przez wiele lat zjawisko to określane było jako „kłótnie rodzinne”, czy „nieporozumienia małŜeńskie”. Obecnie w społeczeństwie polskim przemoc w rodzinie ujawniana jest jako zjawisko powszechne, obecne w róŜnych środowiskach, niezaleŜnie od wykształcenia i statusu społecznego sprawcy i ofiary. Przemoc w rodzinie nie jest zjawiskiem nowym, występującym we współczesnym społeczeństwie. Przez wiele lat przemoc stosowana była i akceptowana jako sposób sprawowania władzy i kontroli osób dorosłych wobec krewnych i dzieci. „Przemoc domowa” to zjawisko zawierające wszystkie aspekty fizycznego, seksualnego i psychicznego znęcania się nad członkami rodziny. Obejmuje wszystkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić. Niejednokrotnie sprawcy stosujący przemoc są pod wpływem alkoholu. Przestępstwa przeciwko rodzinie naleŜą do jednych z najczęściej popełnianych, jednak problem przemocy w rodzinie nadal jest wielokrotnie większy od przypadków ujawnianych. Pomimo, iŜ ostatnie lata przyniosły znaczące zmiany w postrzeganiu tego zjawiska, nadal istnieje wiele mitów, iŜ „przemoc domowa” to sprawa prywatna, rodzinna. Fakt znęcania się nad członkami rodziny jest otoczony mgłą tajemnicy i uprzedzeń oraz stereotypów dotyczących roli kobiety i męŜczyzny w rodzinie i Ŝyciu publicznym. Przyczyną „słabej” wykrywalności faktów występowania przemocy w rodzinie moŜe być równieŜ strach ofiary przed zemstą partnera, jej wstyd i lęk przed napiętnowaniem ze strony środowiska oraz brak wiedzy, Ŝe zmiana jest moŜliwa. 6 Tym wszystkim problemom poświęcona jest niniejsza praca. Zawiera ona analizy naukowe przedstawicieli róŜnych dyscyplin na temat czynników sprzyjających przemocy. Tego typu wiedzę, tzn. na temat skali przemocy oraz jej form i uwarunkowań, naleŜy stale aktualizować. 7 Rozdział I ISTOTA I UWARUNKOWANIA PRZEMOCY WOBEC KOBIET 1. Definicje i typologie Przemocą jest wszystko to, co czyni się innemu człowiekowi z myślą o zranieniu go lub wyrządzeniu mu krzywdy. Przemoc to bicie, popychanie, kopanie, zmuszanie człowieka do upokarzających czynności, stosowanie broni lub gwałtu. Ale nie tylko, przemoc to równieŜ poniŜanie człowieka, oczernianie go przed innymi, ranienie jego uczuć, wyzywanie, rzucanie obelg, głodzenie, ograniczanie jego swobody, izolowanie od otoczenia. „Przemoc domowa, zwana teŜ przemocą w rodzinie, to zamierzone i wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusza prawo i dobra osobiste powodując cierpienie i szkody”1. Aby nazwać przemoc domową, uŜywa się róŜnych terminów i określeń: „awantury domowe”, „kłótnie rodzinne”, „nieporozumienia małŜeńskie” itd. Jednak kiedy sytuacje wymagają interwencji Policji lub rozprawy sądowej, terminy te są zbyt łagodne. „Zdarza się, Ŝe męŜowie mocno biją pięściami i kopią swoje Ŝony, wyrywają im włosy, rzucają nimi o ścianę, obrzucają najgorszymi wyzwiskami i groŜą śmiercią, a ponadto ranią uczucia swoich dzieci i wzbudzają w nich śmiertelne przeraŜenie i strach. Zdarza się, Ŝe kobiety głęboko ranią męŜczyznę szyderczym i obelŜywym słowem, uderzają noŜem lub Ŝelazkiem, potrafią bić swoje dzieci, niszczyć ich zabawki, szarpać za uszy, popychać, szczypać i bić po twarzy. Zdarza się równieŜ, Ŝe dorośli ludzie potrafią mówić i robić straszne rzeczy swoim starym i zniedołęŜniałym rodzicom”2. Przemoc domowa oznacza „(...) kaŜde działanie jednego z jego członków rodziny lub zaniedbanie, które zagraŜają Ŝyciu, cielesności i psychicznej integralności 1 2 H.D. Sasal: Niebieskie karty, PARPA, Warszawa 1998, s. 17. TamŜe, s. 5. 8 lub wolności innego członka tej samej rodziny bądź powaŜnie szkodzą rozwojowi jego (jej) osobowości”3. W powyŜszych wypadkach Kodeks karny posługuje się terminem „znęcanie się” lub „maltretowanie”. Znęcanie się moŜe być zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Osoba maltretująca lub znęcająca się nad członkiem rodziny podlega odpowiedzialności karnej. Reguluje to przepis Kodeksu karnego (art. 207 § 1-3 k.k.). 2. Skąd bierze się agresja i przemoc? Przemoc i agresja we współczesnym świecie stały się zjawiskiem powszechnym. Agresja, przemoc, konflikt i nietolerancja stają się elementami społecznego pejzaŜu, trwałymi komponentami systemu informacji, Ŝycia codziennego, a takŜe kultury masowej i rozrywki4. NaleŜy równieŜ szukać innych wyjaśnień, które nie odwoływałyby się wyłącznie do zjawisk współczesnego świata, takich jak przemoc pokazywana np. w telewizji i innych mass mediach, przeludnienie, obyczaje zachodniej cywilizacji czy alienacja. Agresja i przemoc są uwarunkowane wieloczynnikowo, a między czynnikami biologicznymi, psychicznymi i społecznymi istnieją wzajemne dynamiczne powiązania. Podstawowymi mechanizmami tych zjawisk są emocje negatywne, wywołujące w człowieku dyskomfort i konflikt. Powodują one, Ŝe człowiek sięga po destrukcyjne formy zachowań5. KaŜda z psychologicznych koncepcji opracowała specyficzną teorię osobowości, które mogą przybliŜyć do poznania prawidłowości determinujących i skłaniających jednostkę do stosowania przemocy6. 3 M. Skwarek: Przemoc wobec kobiet w rodzinie - perspektywa społeczno-polityczna, „Praca socjalna 4”, październik - grudzień 2001, s. 45-46. 4 M. Banach, M. Mądry-Kupiec: Agresja i przemoc we współczesnym świecie, „Edukacja” 1998, nr 3, s. 121. 5 T. Borowska: Mechanizmy przemocy i agresji. Konteksty edukacyjne, „Edukacja” 2001, nr 3, s. 29. 6 W. Sikorski: Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” 2001, nr 2. 9 Według definicji Joachima Kondzieli „przemoc to takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy od potencjalnego poziomu tego rozwoju”7. Wśród „wyjaśnień biologicznych” często przywołuje się instynktowną teorię agresji, przypisywaną Zygmuntowi Freudowi, gdzie agresja jest instynktownym popędem, który stopniowo narasta, aŜ w końcu wybucha. Wewnętrzna budowa popędu powoduje to, iŜ musi on uzewnętrznić się w ten albo inny sposób. Wiele miejsca poświęca się teoriom wpływów środowiska, np. uczeniu się przez obserwację oraz konsekwencję obecności przemocy w mediach8. Nie istnieje jeden, niezaleŜny od okoliczności wzór zachowań agresywnych. Agresja jest bardzo uzaleŜniona od okoliczności. Przykładem moŜe być przemoc jako sposób na niewierność małŜeńską. Problem ten częściej dotyka męŜczyzn o niskiej samoocenie, np. w wyniku utraty waŜnych dla kobiety zasobów (tj. praca). W takich sytuacjach moŜliwość odejścia Ŝony zdecydowanie wzrasta, co rodzi agresję u męŜczyzny. „W przeciwieństwie więc do teorii instynktów, zgodnie z którymi bodźce zewnętrzne powodują niekontrolowane wyzwolenie agresji, psychologia ewolucyjna zakłada, Ŝe mechanizmy psychiczne odpowiedzialne za działania agresywne są wyczulone na okoliczności. Mechanizmy wyzwalające działania agresywne mogą pozostać w uśpieniu przez całe Ŝycie danego człowieka, jeŜeli nie znajdzie on odpowiedniej sytuacji. Agresja opiera się więc na mechanizmach psychicznych wykształconych w toku ewolucji, ale nie jest niezmienna i nie uzewnętrznia się niezaleŜnie od okoliczności”9. Według Adolfa Adler’a, twórcy psychologii indywidualnej, zachowanie człowieka jest motywowane społecznie, a nie przez wrodzone popędy. Zdaniem Adler’a człowiek, który ucieka się do przemocy dąŜy poprzez takie zachowanie do mocy, zaspokojenia potrzeby bycia silniejszym, lepszym, doskonalszym. W przypadku osób stosujących przemoc są to zachowania patologiczne. Negatywne pojmowanie dąŜenia do mocy moŜe być reakcją na poczucie niŜszości, wynikające z rzeczywistej 7 J. Bińczycka: Stereotypy relacji interpersonalnych jako zarzewie przemocy, „Opieka, wychowanie, terapia” 1994, nr 4, s. 5. 8 D.M. Buss: Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001, s. 309. 9 TamŜe, s. 312-313. 10 słabości lub subiektywnie odczuwanego braku zdolności psychicznych i społecznych10. Według psychologów z Yale University, J. Dollarda, L.W. Doobe i N.E. Millera, agresja jest ściśle związana z frustracją. Agresja jest popędem nabytym stanowiącym reakcję na frustrację. Im większa frustracja, tym silniejsze, wynikające z niej reakcje agresywne. Agresja jest konsekwencją frustracji, a zarazem sposobem odreagowania. Według teorii behawioralnej agresja i przemoc to „zachowania wyuczone społecznie” i mogą być skutkiem przeŜyć, korzyści i podniet. Nieprzyjemne lub bolesne zdarzenia pobudzają emocjonalnie, co w konsekwencji uruchamia róŜne zachowania, mające pokonać lub zminimalizować niekorzystny stan (np. stres, frustrację). Jednym ze sposobów uczenia się nowych zachowań jest obserwowanie innych ludzi. Dotyczy to równieŜ postaw agresywnych. Jednak utrwalanie negatywnych wzorców zaleŜy od indywidualnych predyspozycji psychicznych, umysłowych i wynikającej z nich odporności na sytuacje trudne.11 Twórcy psychologii poznawczej źródeł agresji i przemocy doszukują się w nieprawidłowościach w sferze funkcji poznawczych, w sposobie poznawania świata i myślenia. Błędne akty poznawcze powstałe we wczesnym dzieciństwie, a takŜe w toku doświadczeń Ŝyciowych, prowadzą do niewłaściwego postrzegania świata. To sprawia, Ŝe w efekcie jednostka budując swój świat wartości odwołuje się do zaburzonych przeświadczeń, oczekiwań i przekonań. Konsekwencją takiego wadliwego systemu wartości w zderzeniu z rzeczywistością jest dezorientacja, która rodzi lęk i obawy a nieraz prowadzi do reagowania agresją12. 3. Uwarunkowania osobowościowe - osobowość sprawcy i ofiary „Osobowość człowieka jest systemem regulacyjnym, który pośredniczy między wpływami otoczenia, a reakcjami wywołanymi w organizmie człowieka, a takŜe 10 W. Sikorski: Etiologia..., s. 30. TamŜe, s. 31-32. 12 TamŜe, s. 32. 11 11 koordynuje całokształt reakcji, zachowań i odczuć w obrębie organizmu. Stanowi ona względnie stałą strukturę potrzeb, postaw, uzdolnień oraz mechanizmów oceniających (a zwłaszcza samooceny) i obronnych”13. Codzienne obserwacje zwróciły uwagę na fakt, Ŝe te same sytuacje wywołują u róŜnych osób odmienne zachowania oraz, Ŝe ta sama osoba, mimo Ŝe działają na nią odmienne bodźce, reaguje na nie niekiedy w podobny sposób. Z uwagi na to, Ŝe ofiary przemocy często cierpią na róŜnego rodzaju zaburzenia natury psychologicznej, nierzadko ich zachowanie bywa niezrozumiałe, irytujące i zniechęcające do pomagania. Ofiary często nie wiedzą, czego chcą, nie chcą ukarania sprawcy, a nierzadko ochraniają sprawcę. Osoby, które doświadczyły przemocy domowej popadają w depresję, niepokój, niekontrolowane wybuchy płaczu, śmiechu, agresji. Osoby te cechuje często niepewność, nieuzasadnione reakcje lękowe, ciągłe poczucie zagroŜenia. PowyŜsze zachowanie jest następstwem Ŝycia w strachu przed sprawcą, gdyŜ ofiara przemocy domowej przebywa w sytuacji nieustannego zagroŜenia przez kilka lub kilkanaście lat, a najczęściej sprawcą przemocy jest człowiek najbliŜszy14. Istotą przemocy jest to, Ŝe zbudowana jest na asymetrii sił – ktoś jest silniejszy, ktoś słabszy. W przemocy ta przewaga uŜywana jest do wyrządzania krzywdy. Zazwyczaj występowanie przemocy nie zaczyna się od brutalnych aktów ze strony sprawcy, zwykle, aby osiągnąć swój cel, zmusza on ofiarę do posłuszeństwa albo zaspokojenia swoich zachcianek i Ŝądań. Kiedy kobieta stawia jakiś opór, wtedy akt przemocy ma prowadzić do przełamania tego oporu, wtedy sprawca okazuje swoją przewagę – to swoista demonstracja siły: „To ja jestem najsilniejszy, ja jestem górą”. U sprawcy gniewne napięcie rozkręca się w chwili, kiedy zaczyna orientować się, Ŝe jego pozycja i prawa, jego doraźne interesy nie są dostatecznie respektowane. Ofiara przez takie traktowanie doznaje cierpienia. Niektóre ofiary wybierają, często nieświadomie, strategię zmniejszenia przemocy przez zwiększenie posłuszeństwa. 13 14 K. Imieliński: Seksiatria - Psychofizyka - Patologia społeczna, PWN, Warszawa 1990, s. 137. H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 26. 12 Takie postępowanie bywa czasem skuteczne w doraźnym łagodzeniu cierpień, jednak przewaŜnie utrwala przemoc15. Stosowanie przemocy często zmienia stosunek ofiary do samej siebie. Zwraca swój gniew, który powinna skierować w stronę sprawcy, przeciwko samej sobie. Zaczyna traktować przemoc sytuację jako nieuniknioną, z którą nic nie moŜna zrobić. W wyniku powtarzającego się aktu przemocy, cierpienia z nim związanego, u ofiary pojawiają się róŜne dolegliwości fizyczne, zaburzenia nerwicowe, koszmary senne. Istotną rolę w procesie znęcania się nad rodziną oraz narastania agresji sprawcy wobec rodziny odgrywa alkohol – ale nie on jest tego przyczyną, lecz pewne cechy osobiste sprawcy. W większości przypadków, sprawcy juŜ w dzieciństwie stykali się z przemocą, mogli sami być ofiarami przemocy lub teŜ w ich zachowaniu pojawiały się wybuchy gniewu i agresywne reakcje w stosunku do rodziców lub kolegów16. Te czynniki mogły odegrać pewną rolę w zachowaniu się sprawcy, w jego impulsywności i obniŜonej zdolności do kontrolowania własnej agresji. W młodym wieku dzieci są otwarte i podatne na zmienne przejawy funkcjonowania i dysfunkcji w rodzinie. Przemoc między rodzicami, rozwód, odrzucenie i zawstydzenie oddziaływuje negatywnie na wszystkie sfery Ŝycia dziecka. Na kaŜdym poziomie, od fizjologiczno-neurologicznego po psychologiczny, maltretowany (odrzucony) chłopiec jest przygotowany do stosowania przemocy. W ten sposób kształtuje się osobowość zdolna do przemocy. Tworzą się sposoby reagowania prowadzące do dalszego wzmacniania przemocy: wściekłość wobec partnerki, zaborczość, dobór kolegów tolerujących lub nawet pochwalających skłonność do przemocy. Skłonność do przemocy u takiego męŜczyzny jest na tyle silna, Ŝe uŜywanie przemocy w związkach intymnych staje się nieuniknione17. Te czynniki mogą odegrać pewną rolę w zachowaniu się sprawcy, w jego impulsywności i obniŜonej zdolności do kontrolowania własnej agresji. 15 J. Mellibruda: Ofiary i sprawcy, „Świat Problemów”1997, nr 5, s. 6. TamŜe, s. 8. 17 D.G. Dutton: Przemoc w rodzinie, GWBM, Warszawa 2001, s. 99-100. 16 13 Akty przemocy pozwalają agresorowi zaspokoić wewnętrzną potrzebę poczucia się silnym. Oprócz potrzeby rozładowania wzbierającej złości, motywuje go próba utrzymania swojej mocy i kontroli nad sytuacją. Takie zachowania sprawcy powoduje fakt, Ŝe przewaŜnie sprawca przemocy czuje się słaby, mało wartościowy i za pomocą aktów przemocy i agresji próbuje zagłuszyć poczucie słabości i impotencji, nie tylko w znaczeniu psychicznym18. 4. Relacje między sprawcą i ofiarą przemocy „Przemoc angaŜującą naleŜy osobę traktować sprawcy i jako ofiary. specyficzną Relację tę relację cechuje interpersonalną, wysoki stopień niesymetryczności w zakresie posiadanej władzy i okazywanej przewagi siły. W konsekwencji istniejącej nierównowagi sprawca wywołuje cierpienie u ofiary, godzi w jej prawa, dobra osobiste – w szczególności w jej zdrowie i Ŝycie”19. Relacje między ofiarą i sprawcą przemocy w rodzinie często porównuje się do „prania mózgu”. Sprawca dąŜy do odizolowania ofiary od środowiska społecznego, rodziny, znajomych. Kobieta często jest poniŜana, degradowana, sprawca zmusza ją do bezwarunkowego spełniania jego poleceń i posłuszeństwa względem niego. To powoduje, Ŝe ofiara psychicznie czuje się osobą gorszej kategorii, co dodatkowo łamie jej wolę. PrzeŜywa lęk, grozę, bezsilność, staje się bezradna i wyczerpana, aŜ w pewnym momencie staje się osobą zniewoloną i całkowicie podporządkowaną woli sprawcy. Nierzadko teŜ ofiara przemocy w rodzinie, aby załagodzić i poradzić sobie ze swoim cierpieniem, moŜe „znieczulać” się alkoholem lub środkami uspokajającymi. To z kolei wciąga ją w inną pułapkę – uzaleŜnienia od środków chemicznych. Sprawcy przemocy w rodzinie manipulują swoimi ofiarami, chociaŜ zdarza się, Ŝe otoczeniem równieŜ, gdyŜ skutecznie kamuflują swoje prawdziwe oblicze. „Sprawca wykorzystuje róŜne strategie do zmniejszenia wagi popełnionych czynów. Dotyczą one głównie sposobów osłabiania lęku i zmniejszenia poczucia winy przed popełnieniem czynu zabronionego przez prawo, nagannego moralnie, czy osłabienia, 18 19 J. Mellibruda: Ofiary i sprawcy..., s. 9. S. Pawlas-CzyŜ, D. Trawkowska: Istota przemocy interpersonalnej - praca socjalna z ofiarą i sprawcą, „Praca socjalna 4”, październik - grudzień 2002, s. 42. 14 a czasem nawet całkowitego wyeliminowania wyrzutów sumienia. Sprawca przemocy musi takŜe przed sobą usprawiedliwić swoje postępowanie”20. Dlaczego kobiety pozostają w takich związkach? Niektóre z nich pociąga słodycz i władza na etapie „miodowego miesiąca”. U innych panuje przekonanie, Ŝe wszystko się ułoŜy. Niebagatelną sprawą jest zabezpieczenie materialne danej kobiety. Gdyby odeszła od swego partnera, nie miałaby za co Ŝyć. A jest on niejednokrotnie jedynym Ŝywicielem rodziny (bezrobocie kobiet). Niektóre kobiety zostają tak mocno bite przez swoich partnerów, Ŝe tracą chęć troszczenia się o siebie i o swoje dzieci21. Podstawowym powodem pozostawania kobiet w związkach je krzywdzących, jest zjawisko tzw. syndromu sztokholmskiego, polegające na powstawaniu między ofiarą a sprawcą specyficznej traumatycznej więzi. Maltretowana kobieta czuje się bezsilna w swojej sytuacji. Ma ona poczucie niskiej samooceny, natomiast męŜczyzna odwrotnie. Prowadzi to do psychicznego uzaleŜnienia się agresora od swojej ofiary, poniewaŜ wymuszanie na kobiecie uległości zwiększa poczucie własnej wartości męŜczyzny. Wpływ na wysoką samoocenę agresora ma równieŜ paradoksalna reakcja ofiary, polegająca na jej fascynacji agresorem22. Jednym z czynników jakie decydują o tym, Ŝe kobieta pozostaje w związku z partnerem stosującym przemoc, jest tzw. efekt psychologicznej pułapki. Zjawisko to odnosi się do kobiet, które poniosły duŜe koszty, związane z przeŜytym cierpieniem fizycznym i psychicznym, z upokorzeniem, gdy od dłuŜszego czasu podejmowały próby stworzenia szczęśliwego domu i udanego małŜeństwa. Gdy cel ten nie zostanie osiągnięty, kobieta decyduje się znosić kolejne akty przemocy ze strony partnera, gdyŜ zerwanie związku byłoby poraŜką wobec poniesionych przez nią kosztów. Taka sytuacja jest w rozumieniu kobiety mniejszym złem23. Inną teorią tłumaczącą pozostanie kobiety przy partnerze stosującym wobec niej przemoc jest tzw. masochizm kobiecy. „Wedle tej teorii przystosowanie do znoszenia cierpienia i trudów związanych z rolą płciową kobiety cechować ma 20 H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 31. D.G. Dutton: Przemoc..., s. 65. 22 K. Malińska: Kobiety - ofiary przemocy domowej, „Problemy rodziny” 1998, nr 4, s. 43. 23 TamŜe, s. 44. 21 15 przekonanie, Ŝe bierność i podporządkowanie męŜczyźnie są nierozerwalnie związane z ich rolą, tak jak dominacja (a takŜe przemoc i agresja) są przejawem roli męskiej”24. Według Ireny Pospiszyl (1994) zjawisko kobiecego masochizmu nie uzasadnia w sposób wystarczający faktów godzenia się kobiet na brutalne akty przemocy ze strony męŜczyzn. Więzi jakie łączą ofiarę przemocy z jej dręczycielem przypominają ogromne sznury elastyczne. Kiedy kobieta opuszcza taki związek, sznury napinają się do granic wytrzymałości. Im bardziej kobieta „oddala się” od partnera, tym większa siła ciągnie ją z powrotem. Z czasem blakną wspomnienia – pozostają jedynie te przyjemne, oŜywiane pragnieniem kobiety, aby wspierać męŜa. Sytuacja taka trwa aŜ do kolejnego aktu przemocy. 24 TamŜe, s. 43. 16 Rozdział II UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE 1. Zjawisko dezorganizacji rodziny i anomii w okresie gwałtownych zmian Rodzina stanowi podstawową komórkę społeczeństwa i odgrywa w nim szczególną rolę. Wszystkie niekorzystne zjawiska i problemy społeczne mogą wpływać na sytuację rodziny, w tym np. utrata pracy. KaŜdy stan organizacji i dezorganizacji społeczeństwa wpływa na sytuację i funkcjonowanie rodziny. Jaka jest struktura, rozmiary i trendy negatywnych, patologicznych zjawisk społecznych towarzyszących rozwojowi ekonomicznemu i społecznemu? Do zbioru „patologia społeczna” moŜna zaliczyć następujące postacie zachowań: • przestępczość, • zachowania patologiczne, dysfunkcjonalne wobec rodziny i innych instytucji społecznych, powodujące ich dezorganizację i konflikty społeczne, • samozniszczenie - alkoholizm, narkomania, samobójstwa itd., • dewiacyjne zachowania seksualne, • zachowania występujące na podłoŜu psychospołecznym, np. zaburzenia psychiczne i nerwice, • zachowania aspołeczne25. We współczesnej Polsce spoŜycie nadmiernych ilości alkoholu jest obyczajem powszechnym, zakorzenionym w wielowiekowej tradycji. W porównaniu z innymi typami zachowań dewiacyjnych, alkoholizm jest rzadko potępiany. Coraz więcej młodzieŜy spoŜywa alkohol w znacznych ilościach, co zwiększa prawdopodobieństwo występowania choroby alkoholowej u tych młodych ludzi oraz sprzyja pojawieniu się patologii społecznej. 25 M. Jarosz: Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, PWE, Warszawa 1987, s. 35-36. 17 Analiza nasilenia alkoholizmu w układzie przestrzennym kraju wskazuje współwystępowanie wysokich wskaźników ruchliwości przestrzennej ludności (masowej migracji) z wysokimi wskaźnikami spoŜycia alkoholu. Masowe migracje sprzyjają rozbiciu więzi środowiskowych i rodzinnych, powodują poczucie społecznego nieprzystosowania. Alkoholizm wywiera negatywne skutki społeczne, naleŜy takŜe zwrócić uwagę na jego patogenny i kryminogenny charakter. Ludzie nadmiernie spoŜywający alkohol wpływają dezorganizująco i patogennie na członków swoich rodzin. Pijaństwo powoduje dezorganizację rodziny, a takŜe dewiacyjne zachowania dzieci i młodzieŜy26. Zmiany społeczne, jeŜeli następują wskutek bardzo gwałtownych bodźców (migracje, szybkie procesy urbanizacyjne, klęski Ŝywiołowe, wojny, wahania sytuacji ekonomicznej), naruszają istniejący układ stosunków. JeŜeli taka sytuacja przedłuŜa się, następuje stan społecznej dezorganizacji, odznaczający się deprecjacją dotychczasowych norm postępowania i narastania dysfunkcjonalnych (takŜe przestępczych) typów zachowań członków społeczeństwa27. Ruchliwość przestrzenna jako element i wskaźnik rozwoju ekonomicznospołecznego wiąŜe się z nasileniem zachowań przestępczych (zarówno nieletnich, jak i dorosłych). Nasilenie zachowań dewiacyjnych wynika zaś głównie z osłabienia więzi społecznych. DłuŜsze trwanie kryzysu prowadzi do dezorganizacji rodziny. Zewnętrzne przyczyny są splotem makrospołecznych problemów wpływających na funkcjonowanie rodziny. Przyczyny wewnętrzne to zamierzone lub nieuświadomione działania jej członka lub członków. Makroprocesy, które przeobraŜają polskie społeczeństwo, wpływają takŜe na dysfunkcjonalność rodziny. Według J. Szczepańskiego: „W rodzinie zdezorganizowanej gospodarstwo domowe ulega rozpadowi, postawy małŜonków stają się antagonistyczne, miejsce 26 27 TamŜe, s. 39-40. TamŜe, s. 44. 18 przyjaźni, miłości, pomocy zajmują uczucia niechęci, nienawiści, (...) działania wzajemnie sobie szkodzące. Postawy takie i działania mogą występować nie tylko między małŜonkami, ale takŜe między rodzicami i dziećmi (...). Znikają jej funkcje socjalizacyjne, a przede wszystkim wychowawcze. Dzieci z rodzin zdezorganizowanych łatwo ulegają wykolejeniu i wchodzą na drogę przestępczą”. Lata dziewięćdziesiąte to niekorzystny okres dla istnienia i umacniania polskiej rodziny, tak z demograficznego, jak i społecznego punktu widzenia. Wpływa na to m.in.: spadek liczby urodzeń, stale obniŜający się przyrost naturalny, spadek zawieranych małŜeństw, wzrost liczby rodzin niepełnych, wzrost liczby rodzin z jednym tylko rodzicem. Wszystkie mikro- i makroprocesy przeobraŜające nasze społeczeństwo mają wpływ na zmiany zachodzące w rodzinie. 2. Pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny Jaki wpływ na współŜycie intymne i małŜeńskie ma pozycja społeczna i wykształcenie członków rodziny? Poziom wykształcenia oraz zawód mają mniejsze znaczenie, niŜ całość biografii człowieka. Same one bowiem jeszcze niczego nie mówią o tym, jaki człowiek ma światopogląd, sposób myślenia, jak ocenia róŜne zjawiska, jakie modele akceptuje, jak się zachowuje, itp. JeŜeli w małŜeństwie dwoje ludzi ma takie samo wykształcenie, lecz jedno pochodzi ze wsi a drugie z miasta, to istnieje zgodność poziomu wykształcenia, faktyczna zgodność wiedzy rzeczowej, lecz następuje niezgodność w zakresie zaplecza kulturowego. W tym związku przyczyną powaŜnych konfliktów mogą stać się róŜnice w sposobie myślenia. Osoby te mogą róŜnić się takŜe nawykami, oceną róŜnych wartości, upodobaniami. Wszystko to moŜe wpłynąć na powstanie konfliktu 19 między partnerami. Spory i konflikty wynikające z róŜnic kulturowych i odmiennych nawyków zamieniają się zwykle w spory o wyŜszość kulturową jednej lub drugiej strony. Często właśnie występowanie tego sporu o wyŜszość kulturową przeszkadza ludziom w Ŝyciu na co dzień oraz w ułoŜeniu sobie harmonijnego współŜycia uczuciowego i seksualnego28. Znaczna część konfliktów, które naruszają Ŝycie i harmonię małŜeńską, tkwi w społecznej, kulturowej i socjologicznej biografii człowieka. Powstają na skutek pełnienia róŜnych ról społecznych, róŜnych wymagań ze strony poszczególnych środowisk, odmiennego zaplecza kulturowego partnerów. Zjawiskiem konfliktogennym w Ŝyciu seksualnym, jak i małŜeńskim jest konflikt ról społecznych. Większość konfliktów moralnych, które dręczą człowieka, frustrują go, deformują jego samopoczucie, samoocenę oraz jego poglądy na świat – to konflikty moralne wywołane przez konflikty ról społecznych. W większości małŜeństw partnerzy nie uświadamiają sobie tego, czego spodziewa się mąŜ od Ŝony i odwrotnie. Na ogół cała nauka wzajemnych oczekiwań kształtuje się w konfliktach, protestach i pretensjach. MoŜe to prowadzić do rozkładu poŜycia małŜeńskiego. Przyczyny konfliktów często tkwią w odmiennym pojmowaniu ról społecznych. Przykładem moŜe być związek inŜyniera pochodzącego ze wsi, który wymaga od Ŝony pochodzącej z miasta, aby realizowała rolę Ŝony i matki tak, jak w rodzinie chłopskiej. Oczekuje on od swojej Ŝony, aby postępowała tak, jak jego matka na wsi. Role społeczne i pozycje małŜonków mogą być nawzajem niezsynchronizowane, nieuświadomione przez ludzi, co wpływa na przyczynę konfliktów i wzajemnego niezrozumienia29. Obecnie coraz częściej ludzie zmuszeni są do dokształcania się, podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych. W przyszłości wpływa to na zmianę miejsca w społeczeństwie, awans, kontakty z nowym środowiskiem, często o wyŜszym poziomie kulturalnym i wyŜszych wymaganiach. JeŜeli jeden z małŜonków w tym czasie nie pracował nad sobą i nie podnosił swoich kwalifikacji, pozostał na 28 29 K. Imieliński: Seksiatria..., s. 222. TamŜe, s. 224. 20 poprzednim poziomie, a więc „w tyle”. Z czasem róŜnice między wykształceniem, ogólnym obyciem towarzyskim mogą się pogłębić. MoŜe wyniknąć z nich wiele trudności i komplikacji. Nie zawsze konflikty te prowadzą do rozbicia rodziny, jednak Ŝycie rodzinne moŜe ulec powaŜnemu zaburzeniu. Jedno z małŜonków moŜe znajdować się w sytuacji swoistej dyskryminacji, drugie moŜe czuć się w tym układzie więcej warte i równieŜ pokrzywdzone. Poczucie skrzywdzenia wiąŜe się z niemoŜnością zaspokojenia własnych ambicji i aspiracji30. 3. Sprzeczności ekonomiczne i bezrobocie Pierwsza połowa lat dziewięćdziesiątych charakteryzowała się procesem szybkiego narastania bezrobocia. Wprowadzenie w Polsce gospodarki rynkowej spowodowało pojawienie się bezrobocia, które stało się istotnym elementem naszego ustroju społeczno-gospodarczego. Skala i dynamika tego zjawiska, jego negatywne konsekwencje odczuwane są nie tylko przez jednostkę dotkniętą brakiem pracy, ale takŜe rodzinę oraz całe społeczeństwo. Bezpośrednią konsekwencją bezrobocia jest wzrost zjawisk patologii społecznej, wzrost poczucia zagroŜenia bezpieczeństwa socjalnego jednostki, rodziny, określonych grup społecznych, a takŜe całego społeczeństwa31. Pojawienie się bezrobocia na początku lat 90. zaskoczyło społeczeństwo, które było nieprzygotowane do nowej sytuacji na rynku pracy. Bezrobocie oraz wydłuŜający się okres pozostawania bez pracy niewątpliwie wywołują negatywne skutki w sferze ekonomicznej i psychospołecznej. Ten wydłuŜający się okres pozostawania bez pracy powoduje szybką degradację ekonomiczną jednostki i rodziny, potęguje biedę oraz rozszerza sferę ubóstwa. Pojawienie się bezrobocia wywołuje poczucie krzywdy, frustracji, sprzyja izolacji społecznej bezrobotnych, pogarsza stan zdrowia, wpływa na wzrost konfliktów społecznych i zachowań patologicznych, czyli wywołuje negatywne skutki psychospołeczne. Powoduje takŜe nasilenie się zjawiska narastania napięć 30 31 H. Izdebska: Rodzina i dom, WCRZZ, wyd. I, Warszawa 1979, s. 77. Polityka społeczna, pod red. A. Rojkiewicza, Wyd. Śląsk, Katowice 1998, s. 170. 21 i konfliktów w rodzinie, ogranicza poparcie i aprobatę ze strony członków najbliŜszej rodziny. Długotrwały brak pracy moŜe powodować rozprzestrzenianie się rozmaitych patologii społecznych, rozpad rodziny, obniŜenie stanu zdrowotności społeczeństwa. Aby zrozumieć istotę współczesnego polskiego bezrobocia przez wpływ jaki wywiera na całe społeczeństwo, naleŜy przyjrzeć się bliŜej jego charakterystyce. Przede wszystkim bezrobocie w Polsce jest zjawiskiem nowym, które pojawiło się nagle, stanowi kontrast z okresem minionym i charakteryzowało się bardzo wysoką dynamiką w pierwszym okresie transformacji ustrojowej, tj. w latach 1990-1991. Większość społeczeństwa pamięta odmienną sytuację, kiedy praca (chociaŜ czasem słabo płatna), była dostępna dla wszystkich. Społeczeństwo socjalistyczne było wolne od problemu bezrobocia, co diametralnie zmieniło się w okresie przemian ustrojowych, a rozmiary bezrobocia były zaskoczeniem dla władz państwowych oraz społeczeństwa32. W rodzinach dotkniętych bezrobociem wzrasta liczba rozwodów, występują liczne konflikty, stosowana jest przemoc, a cały układ rodziny ulega zachwianiu. 4. Sytuacja ekonomiczna rodziny i jej członków W okresie transformacji znacznie wzrosła w Polsce liczba ludzi określanych mianem „nowych biednych” lub „zarejestrowanych” biednych, czyli klientów pomocy społecznej. Klienci pomocy społecznej to na ogół ludzie niebędący w stanie utrzymać się samodzielnie, zmuszeni do korzystania z finansowego wsparcia. Osoby i rodziny uzaleŜnione od pomocy społecznej mają bardzo małą władzę ekonomiczną lub są jej całkowicie pozbawieni. To zaś wiąŜe się z ograniczeniem wolności i moŜliwością dokonywania wyborów. Sytuację ekonomiczną rodziny i jej członków cechuje względnie stały status społeczny, który wpływa na sytuację materialną. Niejednokrotnie zaś sytuacja materialna wpływa na stosunki panujące w rodzinie i wśród jej członków. Bieda 32 K. Gorlach: Labirynty współczesnego społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 1998, s. 174-175. 22 bardzo często wiąŜe się z brakiem pracy jednego lub więcej członków rodziny. Bieda i bezrobocie prowadzą natomiast do narastania takich społecznych problemów, jak ubóstwo, ograniczony dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej. Bezpośrednią konsekwencją ubóstwa jest rozszerzenie się zjawisk patologii społecznej, pogłębienie się niepewności społecznej i wzrost poczucia zagroŜenia bezpieczeństwa socjalnego jednostki, rodziny. To powoduje rozpad rodziny, socjalizowanie młodzieŜy w kulturze uzaleŜnienia, która ignoruje pracę, akceptując utrzymywanie się z zasiłków oraz z działalności kryminalnej. Zła sytuacja materialna rodziny wiąŜe się z brakiem dochodów na zaspokojenie potrzeb Ŝycia codziennego. Konieczność ograniczenia wydatków na Ŝywność powoduje, Ŝe wiele rodzin dotyka zjawisko niedoŜywienia, a nawet głodu. Problem ten występuje zwłaszcza w tych rodzinach, w których bezrobocie i ubóstwo łączy się z wielodzietnością, długotrwałą chorobą, inwalidztwem, zjawiskami patologii społecznej, np. alkoholizmem. Sytuacja taka powodować moŜe nasilenie się i narastanie napięć i konfliktów, co w efekcie prowadzi do występowania agresji i przemocy w rodzinie. Byłoby jednak nieprawdą stwierdzenie, Ŝe przemoc domowa ma miejsce tylko w rodzinach dotkniętych ubóstwem. Faktem jednak jest, Ŝe to rodziny o złej sytuacji ekonomicznej częściej proszą o interwencję i pomoc róŜne instytucje zajmujące się tym problemem. Być moŜe dlatego, Ŝe rodziny o wysokim statusie społecznym znacznie mniej dostępne są dla ludzi z zewnętrz, nie korzystają z pomocy społecznej, leczą się prywatnie, zawsze mogą przenieść dzieci do innej szkoły czy teŜ opłacić prywatnych nauczycieli. Rodziny o dobrej sytuacji ekonomicznej wykazują się niezwykłą pomysłowością i moŜliwościami, aby nie dopuścić do interwencji w rodzinie ludzi z zewnątrz. 5. Alkoholizm i inne zjawiska patologiczne w rodzinie „JeŜeli ktoś z członków rodziny pije w sposób chorobliwy, to cała rodzina doznaje szkody, (...) Alkoholizm jest chorobą całej rodziny (...), Ŝycie rodzinne moŜe być powaŜnie zaburzone przez alkohol takŜe wtedy, gdy ktoś z członków rodziny jest 23 dopiero na drodze do uzaleŜnienia się (...). Szacuje się, Ŝe w Polsce około 4 do 6 milionów ludzi Ŝyje w rodzinach alkoholowych”33. W takiej sytuacji często zamiast bezpieczeństwa, miłości i zaufania rodzina czuje lęk, zagroŜenie, poczucie winy i krzywdy. Rodzina zamyka się przed światem zewnętrznym, odizolowuje się od innych. Bardzo często nadmierne picie ogranicza perspektywy bytowe całej rodziny, gdyŜ staje się źródłem trudności finansowych. Rodzinie alkoholika potrzebna jest pomoc, poniewaŜ jej członkowie nie są w stanie prawidłowo funkcjonować. Rodzina ulega zaburzeniu, gdyŜ nie dysponuje ani odpowiednią wiedzą na temat problemu alkoholowego, ani praktycznymi umiejętnościami radzenia sobie z nim34. Niewątpliwie alkohol często „towarzyszy” przemocy w rodzinie (ponad 70% zgłaszanych przypadków). Bywa równieŜ, Ŝe nie tylko sprawca, ale równieŜ ofiara jest pod wpływem alkoholu, który jak wiadomo ma bardzo duŜy wpływ na zachowanie człowieka. Większość czynów przestępczych, zwłaszcza tych agresywnych dokonywana jest pod wpływem alkoholu. Dzieje się tak dlatego, Ŝe zaburza on zdolność rozpoznawania własnych czynów. Jednak picie alkoholu nie jest usprawiedliwieniem ani okolicznością łagodzącą dla sprawcy, który jest odpowiedzialny za czyn, którego się dopuścił. Według raportu opracowanego przez Instytut Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego moŜna stwierdzić, Ŝe: „80% badanych Ŝon alkoholików doświadczyło róŜnego rodzaju przemocy ze strony swojego męŜa – ponad połowa z nich doznała lŜejszej przemocy fizycznej (popychanie, szarpanie, niszczenie przedmiotów), co trzecia doznała cięŜkiej przemocy fizycznej (bicie, kopanie, szarpanie za włosy). RównieŜ co trzecia spośród badanych kobiet doznała przemocy seksualnej. AŜ 70% kobiet doznało przemocy werbalnej (wyklinanie, uŜywanie wulgarnych określeń). Tylko 20% kobiet nigdy nie doznało Ŝadnego typu przemocy w związku z uzaleŜnieniem od alkoholu – 33 34 J. Mellibruda: Tajemnice, ETOH, PARPA, 1993, s. 31. B. Matyjas: Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym świadczona przez Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Pińczowie, „Praca socjalna 1”, styczeń - marzec 2003, s. 28. 24 w dzieciństwie: 54% badanych kobiet doświadczyło przemocy, 57% było jej świadkiem, a tylko 34% nie było poddawane przemocy ani jej nie widziało”35. Badania potwierdzają wyraźny związek alkoholu z wykorzystywaniem seksualnym dzieci. Alkohol jest jednym z czynników wpływających na zjawisko wykorzystywania seksualnego dzieci. W momencie dokonywania tego typu czynu 79,4% sprawców było pod wpływem alkoholu. Ponadto 41,2% sprawców to osoby uzaleŜnione od alkoholu, a około 5% leczyło się w poradniach odwykowych36. Według Michael’a Haslama alkoholizm „to uzaleŜnienie od alkoholu w stopniu powodującym istotne zaburzenia psychiczne, somatyczne oraz zaburzenia funkcjonowania w Ŝyciu rodzinnym i społecznym”37. Współcześnie moŜna stwierdzić, Ŝe na pojawienie się patologicznych zachowań w róŜnych środowiskach, w tym takŜe w rodzinie duŜy wpływ ma bezrobocie. Utrata pracy pociąga za sobą zmianę warunków bytowych u wielu ludzi. Coraz częściej zdarza się, Ŝe rodziny dotąd „normalne” stają się rodzinami patologicznymi. Trudna sytuacja finansowa i Ŝyciowa powoduje u rodziców tak silne obciąŜenie psychiczne (lęki, frustracje, depresje, apatię), Ŝe szukają ucieczki w alkoholu, środkach uspakajających lub rozładowują napięcie psychiczne w zachowaniach agresywnych (wobec małŜonka albo dzieci). CięŜka sytuacja materialna (nierzadko głód) zmusza rodziców do działań patologicznych, np. kradzieŜy, prostytucji, wyłudzeń. Zachowania patologiczne w wielu przypadkach przechodzą z pokolenia na pokolenie. Dzieci, które wychowują się w rodzinie patologicznej mają patologiczne wzorce zachowania i gdy nie znajdą pomocy z zewnątrz, bardzo często podąŜają w ślady swoich rodziców. Zdarza się takŜe, iŜ mimo takiej pomocy dziecko i tak kontynuuje „tradycje” rodzinne. 35 H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 47-48. I. Pospiszyl: Sprawcy seksualnego wykorzystywania dzieci, „Psychologia Wychowawcza” 1997, nr 3, s. 248. 37 TamŜe, s. 248. 36 25 Rozdział III UWARUNKOWANIA KULTUROWE 1. Oddziaływanie patriarchalnej kultury na przemoc wobec kobiet DuŜy wpływ na to, Ŝe kobiety godzą się na przemoc w róŜnych jej formach ma oddziaływanie patriarchalnej kultury, czyli dominującą rolę w społeczeństwie i kulturze odgrywa męŜczyzna. NaleŜy przyjrzeć się procesowi socjalizacji kobiet, czyli przygotowania do pełnienia roli społecznej związanej z płcią. Oczekuje się, Ŝe dziewczynki będą opiekuńcze, wraŜliwe, dbające o swoją powierzchowność i nieprzejawiające inicjatywy w podbojach seksualnych. Nie jest dobrze widziane, aby kobieta była niezaleŜna, pewna siebie, skłonna do dominacji, agresywna, nastawiona na rywalizację. Często teŜ same kobiety przekonane są o tym, Ŝe jedynym sukcesem w ich Ŝyciu jest urodzenie dziecka i stworzenie szczęśliwego domu. Taka postawa polegająca na bierności kobiety, jej zaleŜności od innych ludzi stanowi powaŜną przeszkodę w podjęciu skutecznej samoobrony. Podobnie jak w stosunku do dzieci, przemoc wobec kobiet i przypisywanie im podrzędnej i słuŜebnej roli są usankcjonowane przez tradycję sięgającą czasów staroŜytnych. JuŜ w najstarszych mitologiach spotyka się podział kosmosu, świata i ludzi na rodzaj męski i Ŝeński. „RozbieŜność świata męskiego i Ŝeńskiego sprawiała, Ŝe to, co było dopuszczalne dla męŜczyzn, niejako automatycznie było zabronione kobietom i odwrotnie. Kobieta z racji zdolności do dawania Ŝycia, płodności i macierzyństwa była wartościowana znakiem „plus”. Jednak jej obcość w stosunku do męŜczyzny, tajemniczość, a zarazem słabość i podporządkowanie sprawiały, Ŝe była wartościowana znakiem „minus”. A więc płeć kobiety w ogólnej ocenie otrzymała znak „minus”, podobny jaki miała śmierć. Z tego prawdopodobnie wywodzą się mitologiczne wyobraŜenia o groźnym i niszczącym wpływie kobiety na męŜczyznę (...)”38. 38 K. Imieliński: Seksiatria..., s. 19. 26 Niska pozycja społeczna kobiety uniemoŜliwiała dawniej męŜczyźnie nawiązanie z nią głębszych więzi. Kobieta była zmuszana do posłuszeństwa wobec męŜczyzny, ulegała mu i wykonywała jego polecenia, była raczej traktowana jak „przedmiot” słuŜący do zaspokajania jego potrzeb, nie otrzymując niczego w zamian. TakŜe w zakresie Ŝycia seksualnego kobieta musiała być bierna i uległa, okazując jedynie uczucie. Brak zaspokojenia seksualnego kobiet powodował u nich powstawanie frustracji i róŜnorakich nerwic. Do niedawna kobiety traktowane były jako własność swojego ojca i męŜa (podobnie jak dziecko jest po dziś dzień „własnością” swoich rodziców). Wielu męŜczyzn uwaŜa, Ŝe to oni powinni podejmować wszystkie decyzje, nawet przy uŜyciu siły. Pomimo zasadniczych przemian społecznych, w wyniku których kobiety uzyskały równouprawnienie z męŜczyznami, nadal w naszym społeczeństwie i nie tylko, respektuje się przede wszystkim wartości narzucane przez męŜczyzn39. 2. Stereotyp męskości i kobiecości oraz róŜnice wynikające z bycia męŜczyzną i bycia kobietą Niewątpliwie w obecnych czasach, stereotypy dotyczące płci nabrały ideologicznego charakteru w związku z coraz częściej występującą walką o równouprawnienie kobiet i sprzeciwem dotyczącym nierównego traktowania płci. Treść stereotypów, dotyczących płci jest powszechnie znana. Wynikają one z przekonań ludzi, środowiska w jakim się wychowują itd. Z psychologicznego punktu widzenia konsekwencje wynikające ze stereotypu płci moŜna podzielić na dwa rodzaje: „Interpersonalne konsekwencje stereotypu polegają na tym, Ŝe kobiety i męŜczyźni posiadają odmienne pojęcie własnego ja, myślą o sobie i prezentują się w odmienny sposób, z czego wynikają waŜne róŜnice w doświadczaniu świata i zachowaniu. Interpersonalne konsekwencje stereotypu polegają na tym, Ŝe męŜczyźni i kobiety są odmiennie traktowani przez innych ludzi i instytucje społeczne, co równieŜ skutkuje odmiennością zachowania i losów Ŝyciowych”40. 39 40 TamŜe, s. 214. B. Wojciszke: Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002, s. 420. 27 Konsekwencją odmiennych toŜsamości jest zróŜnicowanie autoprezentacji: kobiety częściej eksponują własne stereotypowo kobiece cechy (np. empatia, uczuciowość, uległość, zainteresowanie ludźmi itd.), natomiast męŜczyźni starają się eksponować stereotypowo męskie cechy, tj. kompetencję, niezaleŜność, asertywność, dominację41. Inną konsekwencją odmiennych toŜsamości są róŜne sposoby interpretacji własnych zachowań oraz podejmowanych działań. Przykładowo to męŜczyźni częściej obejmują kierownicze stanowiska w miejscu pracy oraz uwaŜają, Ŝe to oni bardziej skutecznie sprawdzają się w kierowaniu innymi ludźmi niŜ kobiety42. Jednak zarówno męŜczyźni, jak i większość kobiet woli męŜczyznę za szefa. JeŜeli chodzi o róŜnice dotyczące kierowniczych funkcji kobiet i męŜczyzn, niemalŜe we wszystkich organizacjach, nieproporcjonalnie wiele stanowisk zajmują męŜczyźni, a dysproporcja ta rośnie wraz z poziomem stanowiska. Badania Barbary Fredrickson wykazały, Ŝe konsekwencją stereotypu kobiecości z jego duŜym naciskiem na atrakcyjność wyglądu zewnętrznego jest „samouprzedmiotowienie” się kobiet. Polega to na utoŜsamieniu swojego ja i jego oceny z wyglądem fizycznym i na traktowaniu siebie jako obiektu poŜądania widzianego z perspektywy osoby trzeciej43. „Proces identyfikacji z określoną płcią nie jest procesem tak oczywistym i prostym jakby się wydawało. Na proces ten mają wpływ nie tylko czynniki natury biologicznej, ale takŜe czynniki natury psychospołecznej ujawniające się w procesie socjalizacji. Bycie osobą określonej płci nie jest ustalone jednorazowo w akcie narodzin, lecz w złoŜonym procesie rozwoju, w którym człowiek staje się osobą określonej płci”44. Silna więź dziecka z matką, przywiązanie do niej jest dla dziecka istotnym doświadczeniem w tworzeniu się jego toŜsamości płciowej. Relację między matką a dzieckiem określa się jako fundamentalną dla rozwoju człowieka. 41 TamŜe, s. 420. TamŜe, s. 421. 43 TamŜe, s. 423. 44 M. Sękowska: RóŜne drogi rozwoju toŜsamości kobiet i męŜczyzn, „Problemy rodziny” 1998, nr 2, s. 19. 42 28 Prawidłowa symbioza dziecka z matką we wczesnych latach dzieciństwa jest konieczna dla zdrowego rozwoju wszystkich jego funkcji Ŝyciowych. Dzięki niej dziecko ma poczucie bezpieczeństwa, które w dorosłym Ŝyciu człowieka staje się podstawą do wykształcenia uczuć opiekuńczych wobec innych ludzi, postawy troski i miłości45. W dzieciństwie zaczynają zaznaczać się róŜnice w tworzeniu się toŜsamości płciowej między chłopcami a dziewczętami. Są one wynikiem oddziaływań ze strony rodziców i najbliŜszego otoczenia. W procesie wychowania u chłopców wzmacniane jest nastawianie na osiągnięcia, rywalizację, walkę i agresję. Ten typ zachowań zgodny jest ze wzorcem aktywno-męskiej roli oczekiwanym od chłopca w dorosłości. Natomiast od dziewczynek oczekuje się zachowań zaleŜnościowych, nierywalizacyjnych, uległych. Dziewczynki wychowuje się tak, aby w przyszłości były przygotowane do pełnienia roli matki. Wzmacniane są u nich zachowania opiekuńcze, pielęgnacyjne, związane z troską i odpowiedzialnością za drugą osobę. Wpaja się im postawę poświęcenia dla innych, najczęściej kosztem własnych potrzeb. U dziewcząt wcześniej kształtuje się zdolność do wchodzenia w związki z innymi ludźmi, do bycia w bliskości, które wiąŜe się z umiejętnością do wyjścia poza własne „ja” i tworzenie wspólnego „my”46. Stereotypy dotyczące płci, niejednokrotnie wynikają z doświadczenia kulturowego, a nie z indywidualnego doświadczenia. 3. Konflikt płci a przemoc Konflikt płci jest zjawiskiem powszechnym i stałą przypadłością stosunków między ludźmi. „Według badań jakie przeprowadzono wśród uczniów szkół średnich aŜ 36% dziewcząt stwierdziło, Ŝe doznało przemocy ze strony swojego chłopaka. 44% dziewcząt, które zetknęły się z umiarkowanymi formami przemocy – szczypaniem, drapaniem, popychaniem czy uderzeniem otwartą dłonią – w dalszym ciągu spotkało się z tym chłopakiem. Związek podtrzymywało równieŜ 36% spośród dziewcząt, które 45 46 TamŜe, s. 24. TamŜe, s. 25. 29 doświadczyły powaŜniejszych form przemocy – duszenie, bicie czy groŜenie bronią”47. Teoria strategicznego niedopasowania to konflikt na tle odmienności strategii obu płci. Konflikt ten moŜe rozciągać się na wszystkie relacje między kobietami i męŜczyznami, od kontaktów zawodowych aŜ po utarczki małŜeńskie, np. molestowanie seksualne jest formą strategicznego niedopasowania w miejscu pracy. Inną postacią jest okłamywanie partnera, a takŜe niewierność małŜeńska. JeŜeli partner ogranicza wolność, grozi, stosuje przemoc fizyczną i psychiczną, poniŜa partnera to równieŜ jest to forma strategicznego niedopasowania w związku stałym. Prawdopodobnie najczęstszą przyczyną konfliktów między kobietami i męŜczyznami jest to, czy i kiedy odbyć stosunek seksualny48. Konflikty na tle dostępności seksualnej zdarzają się nie tylko w związkach stałych i przelotnych, zdarzają się równieŜ w miejscu pracy. Molestowanie seksualne moŜe mieć róŜne formy. Gdy mamy do czynienia z natrętnym przyglądaniem się, krępującymi komentarzami, mówimy wtedy, Ŝe jest to forma łagodna. Molestowanie moŜe teŜ przybierać brutalniejsze formy, jak „łapanie” za piersi, pośladki czy krocze. KaŜda z tych form rodzi liczne konflikty, których przyczyną jest odmienność psychiki seksualnej kobiet i męŜczyzn. RównieŜ wiele postaci przybiera przemoc seksualna, polegająca na wymuszaniu stosunku seksualnego pomimo oporu kobiety. Z przemocą tego typu mamy do czynienia wtedy, gdy męŜczyzna zmusza kobietę do uprawiania seksu albo dotyka jej ciała bez jej zgody. śadne inne zachowanie męŜczyzny, tj. zniewagi słowne czy przemoc psychiczna bądź fizyczna nie wzbudza w kobietach tak negatywnych odczuć, jak przemoc seksualna. MęŜczyźni nie doceniają odrazy, jaką przemoc seksualna budzi w kobietach. Bardzo często męŜczyźni nie rozumieją bólu psychicznego przeŜywanego przez ofiarę gwałtu. TakŜe zazdrość partnera i niezgoda 47 48 D. M. Buss: Psychologia..., s. 338. TamŜe, s. 340. 30 na jego odejście rodzi przemoc. MęŜczyźni w ten sposób ograniczają wolność swojej partnerki, zmniejszając niebezpieczeństwo, Ŝe ich zdradzi lub opuści. Kiedy kobieta zdecyduje się na odejście od partnera często jest nękana, naraŜana na groźby i ataki z jego strony49. Przemoc wybucha równieŜ wtedy, gdy męŜczyzna nie posiada wystarczających zasobów, którymi mógłby zatrzymać kobietę w małŜeństwie. Często teŜ przemoc ze strony męŜczyzny wynika z frustracji powstałej z poczucia niemoŜności kontrolowania Ŝony. Stąd teŜ biorą się wyzwiska i oskarŜanie partnerki o romans z innym męŜczyzną. Tak więc męska zazdrość wydaje się jedną z podstawowych przyczyn przemocy małŜeńskiej wobec kobiet. Uczucie zazdrości o partnera przybiera rozmaite formy – od łagodnej do aktów przemocy. Konflikty między kobietami i męŜczyznami przenikają całe Ŝycie społeczne, począwszy od sprzeczek na randce, a skończywszy na przemocy w małŜeństwie. 4. Wpływ mass mediów Niewątpliwie duŜy wpływ na całe społeczeństwo, rodzinę a takŜe jednostkę mają mass media. Medium jest przekazem, który prezentuje pewne ujęcie danego przedmiotu, pokazuje go, „uczy oglądać”, w specyficznej, określonej przez właściwości medium postaci. „Poszczególne media dostarczają wzory artykulacji i organizacji poznawczej świata, ucząc tym samym określonych sposobów widzenia rzeczywistości i myślenia o niej (...). W duŜej mierze decyduje o tym jak wygląda i czym jest dla nas otaczający świat”50. Masowe środki komunikowania, tj. radio, film i telewizja, dzięki swoim właściwościom pełnią funkcję „środków transportu” w dziedzinie kultury (informują, wychowują, dostarczają rozrywki i doznań estetycznych). W latach dziewięćdziesiątych Polskę zalała komercyjna produkcja kultury popularnej. Powszechny stał się dostęp do mało wartościowej produkcji kultury popularnej, inaczej zwanej kulturą masową, której cechą charakterystyczną jest jej szeroki zasięg, gdyŜ jej odbiorcami są liczne kategorie osób z wszelkich warstw społecznych. Lata po 49 50 TamŜe, s. 359. J. Lalewicz: Telewizja i społeczeństwo - Telewizja i kształt potocznego świata, WRiT, Warszawa 1980, s. 89. 31 przełomie 1989 roku zdominowała problematyka dezintegracji społecznej, w tym kulturalnej oraz analiza negatywnych rezultatów prowadzonej poprzednio polityki kulturalnej. Telewizja satelitarna, filmy kinowe i wideokasety, równieŜ ksiąŜki i czasopisma, zawierające motywy sensacyjne i kryminalne, obliczone są na szybki zysk i rozpowszechniane w milionach egzemplarzy. Charakterystyczną cechą mass mediów jest rozpowszechnianie treści zawierających brutalność, okrucieństwo, erotyzm, mieszanie Ŝycia i fikcji. Emitowane programy fabularne i rozrywkowe (m. in. seriale, kryminały, komedie i horrory) prezentują agresję, okrucieństwo i przemoc. Często teŜ sceny zabijania człowieka, strzelanie do człowieka, torturowanie lub okaleczanie ludzi są niejako usprawiedliwiane dąŜeniem do celu. Gloryfikuje się nienawiść, gwałt, terror i zbrodnię. Nierzadko teŜ sceny grozy i brutalności pojawiają się w programach przeznaczonych dla dzieci. PrzewaŜnie zaś drastyczne treści prezentowane są w amerykańskich serialach animowanych, które emitowane są w polskiej TV w blokach programowych przeznaczonych dla dzieci. Niepokojąca jest takŜe duŜa liczba scen ukazujących przemoc. „Usprawiedliwione” morderstwa, dokonywane w obronie jakichś wartości, porwania, bijatyki itp. – wszystko to moŜe zmniejszyć opory i lęk wobec gwałtu i agresji w Ŝyciu, takŜe moŜe pobudzać do naśladowania, jeŜeli sceny umoŜliwiają identyfikację z bohaterem51. Twórcy programów dla telewizji rozpowszechniają treści i poglądy sprzeczne z zasadami moralnymi, z obyczajowością i poczuciem przyzwoitości publicznej, z dobrem kultury współŜycia. W telewizyjnych obrazach „zło” znajduje usprawiedliwienie i wsparcie. Preferowane są treści otwarcie wrogie wartościom. Przede wszystkim narasta niepokojące zjawisko, jakie przenika do programów telewizyjnych – są to niektóre wzorce zachodnie, niejednokrotnie noszące treści o charakterze demoralizatorskim, gorszycielskim i antywychowawczym. Mass media rozpowszechniają konsumpcyjne nastawienie wobec Ŝycia, w którym wartości duchowe i rodzinne ustępują w hierarchii waŜności wartościom materialnym. 51 D. Wąsala: O amerykanizacji polskiej telewizji publicznej, „Kultura i społeczeństwo” 1996, nr 2, s. 93. 32 Rozdział IV FORMY I CYKLE PRZEMOCY DOMOWEJ 1. Przemoc fizyczna Przemoc wobec Ŝony jest często problemem ukrytym, jednak coraz większa liczba kobiet decyduje się o niej mówić. Przemoc wobec Ŝony moŜe przybierać róŜne formy oraz „oblicza”. MęŜowie (równieŜ i konkubenci, czy inaczej mówiąc partnerzy Ŝyciowi) mogą znęcać się nad kobietami zarówno fizycznie, psychicznie oraz seksualnie. KaŜda z tych form przemocy omówiona zostanie w poniŜszych podrozdziałach. Badania przeprowadzone przez Centrum Badania Opinii Społecznej opublikowane w styczniu 1997 roku ujawniają, Ŝe przemoc fizyczna w małŜeństwie nie naleŜy do zjawisk marginalnych. Według badań: „9% badanych kobiet przyznała, Ŝe niejednokrotnie była bita przez męŜa; 8% badanych kobiet przyznała, Ŝe zdarzyło się to sporadycznie; 17% badanych kobiet bezpośrednio doświadczyło przemocy fizycznej; 56% rozwiedzionych kobiet stwierdziło, Ŝe przynajmniej raz zostały uderzone przez męŜa, co trzecia przyznała, Ŝe zdarzyło się to wiele razy; 6% Ŝon męŜczyzn z wyŜszym wykształceniem doświadczyło przemocy fizycznej; przemoc fizyczna była obecna w 32% małŜeństw zamieszkałych w miastach i w 40% małŜeństw zamieszkałych na wsiach; 51% męŜatek stwierdziło, Ŝe zna osobiście lub spotyka w swoim otoczeniu kobiety bite przez męŜów, w tym: 52 − 19% stwierdziło, Ŝe zna jedną lub dwie takie kobiety, − 24% stwierdziło, Ŝe zna kilka takich kobiet, − 8% stwierdziło, Ŝe zna wiele takich kobiet”52. H.D. Sasal: Niebieskie karty..., s. 17. 33 Przemoc fizyczna wobec kobiet moŜe mieć miejsce we wszystkich warunkach społecznych. Nie jest ona zaleŜna ani od poziomu wykształcenia, ani od statusu społecznego, ani równieŜ od kondycji materialnej domowników. MoŜna jednak zauwaŜyć pewną róŜnicę. W środowiskach o wysokim statusie społecznym częściej moŜna spotkać się z przemocą dokonywaną w tzw. „białych rękawiczkach”. To przemoc bardziej chłodna, wyrafinowana, niepozostawiająca widocznych śladów. W tych środowiskach Policja znacznie rzadziej interweniuje, nie mając podstaw do interwencji, gdyŜ rodziny te mają znacznie więcej pomysłów i moŜliwości ochrony swojej „tajemnicy rodzinnej”. W swoim środowisku uchodzą za uosobienie ideału rodziny i nikt nie zdaje sobie sprawy, Ŝe w tej rodzinie rozgrywa się dramat. W środowiskach o niŜszym statusie społecznym częściej spotykamy się z przejawami przemocy wobec Ŝony w formie, która ma bardzo gwałtowny przebieg. Spotykamy się tu z przemocą przepełnioną wybuchami agresji, wściekłości, chamstwa i brutalności. To właśnie w tych przypadkach Policja najczęściej interweniuje. Jednak najczęściej kobiety bite zwracają się o pomoc medyczną czy pomoc Policji tylko w ostateczności. Zazwyczaj wstydzą się tego, Ŝe są ofiarami przemocy, próbują ukryć to przed otoczeniem, nawet przed bliską rodziną. Często obwiniają siebie za to, Ŝe są bite. Wpływ na to ma równieŜ opinia ludzi wywodzących się z róŜnych środowisk, którzy usprawiedliwiają akty przemocy ze strony męŜów wobec Ŝon. U kobiet, ofiar przemocy fizycznej, na skutek przewlekłego stresu dochodzi do dekompensacji psychicznej – są depresyjne, pełne lęku, pojawiają się objawy somatyczne związane ze stresem, często diagnozowane jako nerwica, mogą się równieŜ pojawić symptomy dezorganizacji zachowania i myślenia. Sprawcy przemocy objawy te wykorzystują przeciwko kobiecie, groŜą umieszczeniem jej w szpitalu psychiatrycznym. „Bite kobiety mogą nie rozumieć związku pomiędzy swoim stanem psychicznym a sytuacją przemocy, mogą podejrzewać u siebie rozwijającą się samoistnie chorobę psychiczną i unikać kontaktu z psychologiem czy psychiatrą bojąc się, Ŝe chorobę tę rozpozna i umieści je w szpitalu”53. 53 A. Lipowska-Teutsch: Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995, s. 45. 34 Kobiety bite popadają w depresję, bezradność, lęk, tracą szacunek dla siebie i wiarę w siebie, często same nie radzą sobie z trudnymi sytuacjami i rozwiązywaniem problemów. Przemoc fizyczna obejmuje wiele form zachowania, które mogą występować w postaci: czynnej: wszelkie formy bicia, klapsy, uderzenia, „bicie na oślep”, kopanie, zadawanie ran ciętych i szarpanych, duszenie, oparzenia, usiłowanie i dokonanie ubóstwa, bardzo często stosowane jest popychanie, policzkowanie oraz rzucanie przedmiotami w ofiarę; biernej: przejawiającej się w postaci zakazów mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych, areszt domowy itp. ograniczających drugą osobę54. Przemoc fizyczna moŜe być nagła i niespodziewana, lub zadawana systematycznie, bezlitośnie i bez uprzedzenia. Zwykle powtarza się ona często, 47% męŜczyzn bijących swoje Ŝony czyni to trzy razy w roku55. 2. Przemoc seksualna W małŜeństwach, w których męŜczyźni biją kobiety, często dochodzi teŜ do wymuszania kontaktów seksualnych, które wiąŜą się z fizyczną przemocą, próbami poniŜenia partnerki, obelgami. PoniewaŜ są to kontakty seksualne wymuszone przez męŜczyznę, dlatego teŜ mają charakter zgwałceń. Głównym motywem takiego postępowania męŜa względem Ŝony jest próba kompensowania poczucia niŜszości i bezsilności lub nienawiść i wściekłość. Reakcja kobiety na zgwałcenie dokonane przez męŜa moŜe mieć dramatyczne konsekwencje ze względu na powtarzanie się tych scen i pogłębiające się u ofiary poczucie bezsilności. Zgwałcenie to nie tylko fizyczny akt seksualny, ale równieŜ szantaŜ emocjonalny prowadzący do tego, Ŝe ofiara ulega sprawcy: 54 55 J. Mazur: Przemoc w rodzinie - Teoria czy rzeczywistość, Wyd. „śak”, Warszawa 2002, s. 41. P.R. Salber, MD, E. MD. Taliaferro.: O przemocy domowej - przewodnik dla lekarza pierwszego kontaktu, PARPA, Warszawa 1989, s. 61. 35 Najczęstszymi formami przemocy seksualnej są: gwałcenie Ŝony, zmuszanie do zachowań seksualnych niezgodnych z jej poczuciem wstydu np. kontakty analne, narzucanie Ŝonie częstotliwości współŜycia, która znacznie przekracza jej potrzeby i oczekiwania, ośmieszanie Ŝony w trakcie współŜycia np. porównywanie jej do innych kobiet, zmuszanie Ŝony do kontaktów kazirodczych, do współŜycia z innymi męŜczyznami, seks lesbijski56. Przemoc seksualna w wielu kulturach nie jest traktowana jako forma maltretowania, lecz naturalnego traktowania kobiet zdominowanych przez męŜczyzn. W Polsce jak dotąd potępia się ingerowanie instytucji w Ŝycie rodzinne, mimo iŜ łamane są w niej bardzo często podstawowe prawa człowieka. Przemocy seksualnej towarzyszą zazwyczaj uzaleŜnienia np. alkohol, choroba psychiczna. Tak więc najczęściej do gwałtów i przemocy seksualnej dochodzi w rodzinach, gdzie mąŜ naduŜywa alkoholu lub ma zaburzenia osobowości. NaleŜy się takŜe zastanowić dlaczego kobiety w małŜeństwie stały się ofiarami przemocy seksualnej i jaki wpływ na tę sytuację miało wychowanie. Wiele kobiet – ofiar przemocy seksualnej w małŜeństwie, przez długie lata znosi swoje cierpienie i upokorzenia, nie opuszczają sprawcy przemocy, nie rozwodzą się z nim. Niejednokrotnie kobiety te w dzieciństwie były w sposób wulgarny traktowane przez rodzica lub rodziców. Obrzucanie dziecka przekleństwami, w tym o treści seksualnej (np. ty kurwo), niewątpliwie wpływa na poczucie własnej wartości, w duŜym stopniu kształtuje obraz siebie, przekonania na temat własnej płci i wulgarnego charakteru relacji między męŜczyzną i kobietą. W ten sposób traktowana dziewczynka w późniejszym Ŝyciu, będąc juŜ kobietą, łatwiej wchodzi w związek z męŜczyzną traktującym kobietę wulgarnie, przedmiotowo oraz dopuszczającym się wobec niej przemocy seksualnej. 56 V. Nowacka: Przemoc seksualna w małŜeństwach polskich, „Problemy rodziny” 1998, nr 2, s. 40. 36 MoŜna zatem przypuszczać, Ŝe ofiara przemocy seksualnej ze strony męŜa została ukształtowana w dzieciństwie poprzez wysłuchiwanie przekleństw i obelg pod swoim adresem oraz przekazanie jej wzorca przez brutalnego rodzica, Ŝe jej płeć i seksualność są czymś wulgarnym57. „W badaniach nad psychologicznymi skutkami gwałtu ustalono, Ŝe zaburza on poczucie panowania nad swoim ciałem, nad sobą i nad sytuacją, często wywołuje wstyd, poczucie winy, samooskarŜanie się, w powaŜny sposób zakłóca moŜliwość satysfakcjonującego Ŝycia seksualnego, podwaŜa zaufanie do ludzi, wiąŜe się z lękiem paraliŜującym nieraz na długo moŜliwość normalnego funkcjonowania”58. PrzeŜycia te głęboko naruszają poczucie toŜsamości, utratę kontaktu oraz wiąŜą się z poczuciem bezsilności i nieprzewidywalności zdarzeń. 3. Przemoc psychiczna W przypadku przemocy psychicznej, jaką stosuje mąŜ wobec Ŝony chodzi o Ŝądzę totalnego kontrolowania innego człowieka, w tym przypadku kobiety. Sprawcy aktów przemocy w rodzinie Ŝądają od swoich ofiar, by cały czas udowadniały im absolutne posłuszeństwo i lojalność, rezygnując ze wszystkich innych związków. Metody, jakie w psychicznej dominacji stosuje agresor wobec ofiary cechuje duŜa konsekwencja – metody te stają się coraz doskonalsze. Sposób przejmowania kontroli nad inną osobą polega na systematycznym, powtarzającym się wywoływaniu urazu psychicznego. Przede wszystkim są to zorganizowane techniki osłabiania ofiary i pozbawiania jej związków z innymi ludźmi. Metody psychologicznej dominacji i kontroli są skierowane na wywołanie w ofierze przeraŜenia i bezradności oraz zniszczenie jej poczucia własnego „ja” w relacjach z innymi. Prześladowca o wiele częściej grozi ofierze śmiercią lub 57 58 B. Włodawiec: Jak wychować ofiarę przemocy?, „Świat Problemów” 1997, nr 5, s. 30. A. Lipowska-Teutsch: Rodzina..., s. 47. 37 powaŜnym okaleczeniem, niŜ stosuje przemoc fizyczną. Niejedna maltretowana kobieta opowiada, jak jej kat groził, Ŝe w razie ucieczki zabije jej dzieci, rodziców lub przyjaciół, którzy chcieliby jej pomóc59. Często teŜ ofiary przemocy domowej opisują sytuacje, kiedy np. przez dłuŜszy czas sprawca nie pozwalał im spać, zasypując zazdrosnymi pytaniami. Sprawcy równieŜ drobiazgowo nadzorują ubiór kobiet, ich wygląd, wagę i dietę. Często teŜ zdarza się, Ŝe oprawca uzaleŜnia od siebie ofiarę, podając jej alkohol czy narkotyki. Aby osiągnąć całkowitą dominację, prześladowca dąŜy do tego, by ofiarę odizolować od kontaktów z innymi ludźmi, odizolować od jakiegokolwiek źródła informacji, pomocy materialnej czy teŜ emocjonalnego wsparcia. Kobiety maltretowane psychicznie nie potrafią wyzwolić się spod wpływu męŜa równieŜ z przyczyn ekonomicznych, społecznych, psychologicznych i prawnych – zdarza się, Ŝe w grę wchodzi takŜe przemoc fizyczna. Maltretowane Ŝony podają równieŜ wiele przykładów zazdrosnej inwigilacji stosowanej przez ich męŜów, jak śledzenie, podsłuchiwanie czy przechwytywanie listów i telefonów. Zachowania te powodują, Ŝe ofiara czuje się we własnym domu jak w więzieniu. Partner nieustannie teŜ oskarŜa swoją partnerkę o niewierność i Ŝąda dowodów lojalności, np. rezygnacji z pracy, przyjaciół, z kontaktów z własną rodziną. Przebywając w izolacji, ofiara staje się coraz bardziej zaleŜna od prześladowcy. Nie tylko decyduje on o jej Ŝyciu i zaspokaja podstawowe potrzeby cielesne, staje się teŜ jedynym źródłem informacji, a nawet emocjonalnego wsparcia. Emocjonalny związek, który powstaje pomiędzy maltretowaną kobietą a jej partnerem ma kilka wyjątkowych cech wynikających ze szczególnych stosunków między ofiarą a prześladowcą w warunkach domowych. NaleŜy zadać sobie pytanie, dlaczego kobiety wiąŜą się z maltretującymi je partnerami i trwają w tych związkach, czasami długie lata. Początkowo kobiety interpretują władcze zachowanie partnera jako wyraz wielkiego uczucia. Jego intensywne zainteresowanie Ŝyciem partnerki moŜe jej pochlebiać i działać uspokajająco. Jego dominujące zachowanie kobieta usprawiedliwia, nie tylko ze 59 J. Lewis-Herman: Przemoc - uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 2000, s. 88. 38 strachu, lecz i z powodu swojego zaangaŜowania uczuciowego. Prześladowca, aby omotać ofiarę, odwołuje się do wartości dla niej najwaŜniejszych, czyli ratowania związku za wszelką cenę, gdyŜ dla większości kobiet trwały związek jest powodem do dumy i podwyŜsza jej samoocenę. Nie powinien zatem dziwić fakt, Ŝe maltretowane kobiety po ucieczce z domu często ulegają namowie męŜa czy partnera do powrotu. 4. Fazy i cykle przemocy w rodzinie Tradycyjna przemoc dzieli się na fizyczną, seksualną i psychiczną. MoŜna takŜe wyróŜnić przemoc gorącą i chłodną. Nagły wybuch silnych emocji (furii, wściekłości), któremu towarzyszą ciosy, wyzwiska, groźby zwany jest przemocą gorącą. Natomiast przemoc chłodna to działanie przemyślane i zaplanowane, np. sprawcy stosują wojskowy dryl w Ŝyciu rodzinnym. Dynamika przemocy podlega wyraźnym cyklom, z których wyodrębnić moŜna trzy fazy: faza narastania napięcia, faza ostrej przemocy, faza miodowego miesiąca60. Faza narastania napięcia charakteryzuje się nielicznymi aktami przemocy, narastają sytuacje konfliktowe, fizyczne formy przemocy pojawiają się bardzo rzadko lub nie występują. W tej fazie partner jest napięty i stale poirytowany. KaŜdy drobiazg wywołuje jego złość, za byle co robi awanturę, często zaczyna więcej pić. Prowokuje kłótnie, poniŜa kobietę, poprawiając swoje samopoczucie. Sprawia wraŜenie, Ŝe coraz mniej panuje nad swoim gniewem. Ofiara stosuje strategię unikania gniewu sprawcy. Stara się opanować sytuację. Często go przeprasza i ulega mu. Na przemian nadskakuje mu i unika go. Usiłuje uczynić go szczęśliwym i powstrzymać go przed wyrządzeniem krzywdy. W tej fazie u niektórych kobiet występują róŜne dolegliwości fizyczne, np. bóle Ŝołądka, bóle głowy, bezsenność, brak apetytu. Inne popadają w apatię lub stają się 60 Przemoc domowa - repetytorium, „Remedium” 1998, nr 2, s. 18-19. 39 niespokojne i pobudliwe nerwowo. Narastanie napięcia po pewnym czasie staje się nie do zniesienia. Zdarza się, Ŝe kobieta sama wywołuje awanturę, Ŝeby tylko „mieć to juŜ za sobą”. Kiedy akty przemocy nasilają się, wtedy następuje czas ostrej fazy przemocy. W tej fazie partner staje się gwałtowny, wpada w szał. Skutki uŜytej przemocy mogą być róŜne, np. podbite oko, połamane kości, obraŜenia wewnętrzne, poronienie, śmierć. W tym czasie najczęściej interweniuje Policja. Gwałtowna przemoc sprawia, Ŝe ofiary decydują się składać skargę i szukać pomocy. Bardzo często zdarza się, Ŝe po zakończonej interwencji, ofiara pozostaje sama ze sprawą. Pod wpływem jego gróźb wycofuje wniosek o ściganie sprawcy. Jej strach, poczucie wstydu i przeraŜenia powodują, Ŝe nie jest konsekwentna w dąŜeniu do ukarania sprawcy. W efekcie prowadzi to do utwierdzenia się sprawcy w przekonaniu o swojej przewadze i bezkarności. Innym powodem wycofania się ofiary z działań zmierzających do ukarania sprawcy jest faza miodowego miesiąca. Jest to czas, kiedy sprawca okazuje skruchę, zapewnia o miłości i obiecuje, Ŝe to się nigdy nie powtórzy. Stara się znaleźć jakieś wytłumaczenie dla tego co zrobił, spędza czas z ofiarą, utrzymuje satysfakcjonujące kontakty seksualne. Sprawca i ofiara zachowują się tak, jak zakochana para. Ofiara przemocy zaczyna wierzyć w to, Ŝe partner się zmienił i Ŝe przemoc była jedynie incydentem, który się juŜ nie powtórzy61. Ale faza miodowego miesiąca jest tylko przemijającą fazą i rozpoczyna się znowu faza narastania napięcia. Cykle takie mogą się powtarzać przez wiele lat, a ofiara przemocy jest w nie coraz bardziej uwikłana, co niejednokrotnie powoduje jej irracjonalne zachowanie. Niejednokrotnie znajduje się ona pod wpływem silnych przeŜyć, odczuwa lęk, strach, doznaje bólu fizycznego i emocjonalnego, zwłaszcza w fazie ostrej przemocy zachowania ofiary mogą być niezrozumiałe, a reakcje nieoczekiwane. Sprawcy często wykorzystują takie zachowanie, ośmieszając ofiarę, bronią się, uŜywając argumentów, iŜ ofiara to rzekomo 61 osoba „nienormalna” i szalona. Strategia taka w połączeniu Materiały szkoleniowe do Programu Szkolenia Podstawowego dla Osób Interweniujących i Pomagających, Instytut Psychologii Zdrowia PTP. 40 z obserwowanymi objawami stresu u ofiary, moŜe wzbudzić wątpliwości u świadków, a jej wyznania traktowane są jak urojenia62. Prawdziwe zagroŜenie dla ofiary przemocy niesie faza miodowego miesiąca, gdyŜ przemoc w następnym cyklu jest zazwyczaj gwałtowniejsza i za kaŜdym razem narasta. Jeśli juŜ raz doszło do uŜycia przemocy, będzie się ona powtarzać, dopóki nie nastąpi interwencja z zewnątrz. 62 Przemoc domowa..., s. 19. 41 Podsumowanie Przemoc domowa to nie tylko problem ludzi, którzy jej doświadczają, to równieŜ problem społeczeństwa, w którym zjawisko to występuje. Ofiary przemocy to przewaŜnie jednostki słabe, bezradne, Ŝyjące w poczuciu osamotnienia i pozostawania sam na sam ze swoją tragedią. Właśnie dlatego tak waŜny jest fakt współpracy wielu instytucji, a przede wszystkim ludzi pracujących w tych instytucjach. Osoby, które udzielają pomocy ofierze pochodzą z zewnątrz, dlatego waŜne jest, aby robiły to w sposób kompetentny, Ŝyczliwy, a przede wszystkim nieosądzający ofiary. Dlatego teŜ do pomocy ofiarom przemocy domowej powołano róŜne stowarzyszenia i instytucje. W lipcu 1995 roku rozpoczęło działalność Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie w ramach Instytutu Psychologii Zdrowia na zlecenie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Stanowi ono część programu „Rodzina bez przemocy” koordynowanego przez Agencję. W ramach pogotowia istnieje telefon informacyjno-interwencyjny, bezpłatny z kaŜdego miejsca w Polsce oraz program pomocy psychologicznej dla kobiet – ofiar przemocy domowej. Ogólnopolskie pogotowie prowadzi bank danych osób, organizacji i instytucji udzielających pomocy ofiarom przemocy domowej. Przygotowuje materiały edukacyjne, statystyki, przewodniki dla ofiar przemocy, takŜe przewodniki dla tych, którzy ofiarom pomagają63. W grudniu 1996 roku na Ogólnopolskiej Konferencji „Przeciw Przemocy Domowej” osoby uczestniczące w pomaganiu ofiarom przemocy wewnątrzrodzinnej zawiązały Ogólnopolskie Porozumienie „Niebieska Linia”, skupiające sieć ludzi, organizacji i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy. W ramach tych działań ruszyła równieŜ Ogólnopolska Kampania Przeciw Przemocy w Rodzinie „Powstrzymać Przemoc Domową”. 63 M. Ziemska: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, „Remedium” 1998, nr 2, s. 21. 42 Istotą kampanii jest propagowanie idei „Niebieska Linia” – Ogólnopolskiego Porozumienia Osób, Organizacji i Instytucji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie. Uczestnictwo oznaczało identyfikowanie się z ideą „Niebieskiej Linii” oraz zaprzestanie bycia biernym w przypadku zjawiska przemocy wewnątrzrodzinnej. Innym celem kampanii jest wpływanie na stereotypowe poglądy Polaków na temat przemocy domowej. Zamierzeniem kampanii jest odrzucenie mitów i uwraŜliwienie osób oraz instytucji na fakt, iŜ przemoc jest przestępstwem. A takŜe głośne stwierdzenie, iŜ zjawisko to jest obecne w naszym społeczeństwie. W ramach tej kampanii w wielu miejscach w Polsce na billboardach i w gazetach ukazały się zdjęcia posiniaczonych twarzy kobiet i dzieci – ofiar przemocy z dopiskiem: „Bo zupa była za słona” lub „Bo musiał jakoś odreagować”64. Kampania nadal odbierana jest róŜnorodnie. Jedni chwalą ideę, która nagłaśnia zjawisko od lat przemilczane. Inni uwaŜają, Ŝe mówienie o tym zjawisku niszczy rodzinę, gdyŜ pokazuje jej negatywny obraz zamiast utrwalać pozytywny wizerunek rodziny. Jednak cel kampanii został osiągnięty, gdyŜ o fakcie przemocy w rodzinie zaczęto mówić głośno i szeroko go analizować. Zjawisko przemocy w rodzinie jest trudne do ocenienia. Tragedia rodziny rozgrywa się bowiem w „czterech ścianach”, a milczenie daje „przyzwolenie” sprawcy na działanie. Przełamanie lęku i wstydu ofiary w celu szukania pomocy następuje dopiero w sytuacji zagroŜenia Ŝycia lub zdrowia. Wtedy ofiara najczęściej wzywa Policję. Jednak przewaŜnie ofiara przemocy nie podejmuje dalszych kroków prawnych w celu przeciwstawienia się przemocy. Najczęściej swoje stanowisko tłumaczy w róŜny sposób, np. sytuacją materialną, dobrem dzieci, zaleŜnością finansową i mieszkaniową, wstydem w środowisku czy rodzinie. Istniejące mity i stereotypy, mówiące, iŜ ingerencja w sprawy rodzinne moŜe przynieść więcej szkody niŜ poŜytku, powodują szkodliwe następstwa społeczne, zdrowotne i ekonomiczne. Bardzo często ze względu na dzieci i sytuację finansową rodziny, kobieta godzi się na zaistniałą sytuację i za wszelką cenę chce utrzymać pełną rodzinę. 64 M. Prajsner: Cztery ściany płaczu, „Remedium” 1998, nr 1, s. 24. 43 Przemoc to zjawisko społeczno-psychologiczne, mające związek z czynnikami tkwiącymi w jednostce, w rodzinie a takŜe w środowisku i kulturze, w które uwikłane są zarówno jednostka, jak i rodzina. Sprawy dotyczące przemocy w rodzinie są sprawami trudnymi, bo rozgrywają się w środowisku zamkniętym i niechętnie są ujawniane na zewnątrz. W Polsce dopiero od niedawna zaczęto się zajmować przeciwdziałaniem przemocy domowej, jest to dopiero początek powstawania systemu skutecznego pomagania. Niepokojący wzrost tego zjawiska wymaga szczególnego i ukierunkowanego zajęcia się tym problemem. Konieczne jest kompleksowe działanie zarówno ze strony Policji, jak i innych instytucji, np. MOPS-u (Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej), Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Centrum Pomocy Rodzinie i innych. Procedura przeciwdziałania przemocy domowej powinna opierać się na wiedzy o mechanizmach psychologicznych zachodzących w rodzinie, gdzie naduŜywa się alkoholu i stosuje przemoc. Współdziałanie osób cywilnych, przedstawicieli instytucji samorządowych z Policją daje moŜliwość głębszego wniknięcia i rozpoznania środowiska rodzinnego oraz pozwala na trafniejsze postawienie diagnozy sytuacji, w jakiej rodzina ta się znalazła. Daje to moŜliwość skuteczniejszej, wszechstronnej pomocy. Ofiary przemocy, które otrzymały wsparcie w pierwszym kontakcie łatwiej decydują się na podjęcie kroków prawnych, są takŜe bardziej konsekwentne w działaniach zmierzających do powstrzymania przemocy. Działanie to ma równieŜ na celu uświadomienie sprawcy, Ŝe nie jest w swoich zachowaniach bezkarny. Stan prawny uwzględnia trudną sytuację ofiary i tworzy zaplecze do jej obrony. JednakŜe długi czas trwania procedur policyjnych i okres niezbędny do uprawomocnienia się sądowych aktów wykonawczych utrudniają, a czasem uniemoŜliwiają, powrót do normalności. ZauwaŜa się takŜe „niemoc” instytucji mających za zadanie pracę ze sprawcą przemocy. NaleŜy mieć nadzieję, Ŝe przełamywanie milczenia przez media, sprawi iŜ osoby postronne dostrzegą jak trudna jest obecnie walka z przemocą domową. 44 Poprawy oczekiwać naleŜy w momencie, gdy kaŜdy człowiek usystematyzuje własne wartości i na pytanie „czy bić” kategorycznie, bez względu na okoliczności, będzie mógł odpowiedzieć – nie. 45 Bibliografia 1. Banach M., Mądry-Kupiec M.: Agresja i przemoc we współczesnym świecie, „Edukacja” 1998, nr 3. 2. Bińczycka J.: Stereotypy relacji interpersonalnych jako zarzewie przemocy, „Opieka, wychowanie, terapia” 1994, nr 4. 3. Borowska T.: Mechanizmy przemocy i agresji. Konteksty edukacyjne, „Edukacja” 2001, nr 3. 4. Buss D.M.: Psychologia ewolucyjna, GWP, Gdańsk 2001. 5. Dutton D.G.: Przemoc w rodzinie, GWBM, Warszawa 2001. 6. Gorlach K.: Labirynty współczesnego społeczeństwa, Wyd. Śląsk, Katowice 1998. 7. Imieliński K.: Seksiatria – Psychofizyka – Patologia społeczna, PWN, Warszawa 1990. 8. Izdebska H.: Rodzina i dom, WCRZZ, wyd. I, Warszawa 1979. 9. Jarosz M.: Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie, PWE, Warszawa 1987. 10. Lalewicz J.: Telewizja i społeczeństwo – Telewizja i kształt potocznego świata, WRiT, Warszawa 1980. 11. Lewis-Herman J.: Przemoc – uraz psychiczny i powrót do równowagi, GWP, Gdańsk 2000. 12. Lipowska-Teutsch A.: Rodzina a przemoc, PARPA, Warszawa 1995. 13. Malińska K.: Kobiety - ofiary przemocy domowej, „Problemy rodziny” 1998, nr 4. 14. Materiały szkoleniowe do Programu Szkolenia Podstawowego dla Osób Interweniujących i Pomagających, Instytut Psychologii Zdrowia PTP. 15. Matyjas B.: Pomoc rodzinom dotkniętym problemem alkoholowym świadczona przez Miejsko-Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej w Pińczowie, „Praca socjalna 1”, styczeń - marzec 2003. 16. Mazur J.: Przemoc w rodzinie - Teoria czy rzeczywistość, Wyd. „śak”, Warszawa 2002. 46 17. Mellibruda J.: Ofiary i sprawcy, „Świat Problemów” 1997, nr 5. 18. Mellibruda J.: Tajemnice, ETOH, PARPA, 1993. 19. Nowacka V.: Przemoc seksualna w małŜeństwach polskich, „Problemy rodziny” 1998, nr 2. 20. Pawlas-CzyŜ S., Trawkowska D.: Istota przemocy interpersonalnej - praca socjalna z ofiarą i sprawcą, „Praca socjalna 4”, październik - grudzień 2002. 21. Polityka społeczna, pod red. A. Rojkiewicza, Wyd. Śląsk, Katowice 1998. 22. Pospiszyl I.: Sprawcy seksualnego wykorzystywania dzieci, „Psychologia Wychowawcza” 1997, nr 3. 23. Prajsner M.: Cztery ściany płaczu, „Remedium” 1998, nr 1. 24. Przemoc domowa - repetytorium, „Remedium” 1998, nr 2. 25. Salber P.R., MD, Taliaferro E., MD.: O przemocy domowej - przewodnik dla lekarza pierwszego kontaktu, PARPA, Warszawa 1989. 26. Sasal H.D.: Niebieskie karty, PARPA, Warszawa 1998. 27. Sękowska M.: RóŜne drogi rozwoju toŜsamości kobiet i męŜczyzn, „Problemy rodziny” 1998, nr 2. 28. Sikorski W.: Etiologia przemocy w świetle wybranej literatury, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” 2001, nr 2. 29. Skwarek M.: Przemoc wobec kobiet w rodzinie - perspektywa społecznopolityczna, „Praca socjalna 4”, październik - grudzień 2001. 30. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny. 31. Wąsala D.: O amerykanizacji polskiej telewizji publicznej, „Kultura i Społeczeństwo” 1996, nr 2. 32. Włodawiec B.: Jak wychować ofiarę przemocy?, „Świat Problemów” 1997, nr 5. 33. Wojciszke B.: Człowiek wśród ludzi - zarys psychologii społecznej, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2002. 34. Ziemska M.: Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie, „Remedium” 1998, nr 2.
