Program ochrony żurawia Grus Grus w Polsce Program ochrony

Program ochrony żurawia
Grus grus w Polsce
− projekt
Strategia zarządzania krajową populacją
Iwona Mirowska-Ibron
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Warszawa 2011
Niniejszą propozycję PROGRAMU OCHRONY dla GATUNKU
przygotowano w ramach projektu pt.
„Opracowanie krajowych strategii gospodarowania
wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konfliktowymi”
koordynowanego przez SGGW w Warszawie.
Projekt w 85% dofinansowany jest przez Unię Europejską
ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego
w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko
w ramach działania 5.3 priorytetu V zgodnie z umową
o dofinansowanie nr: POIS.05.03.00-00-050/08-00
oraz w 15% współfinansowany jest ze środków
Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
zgodnie z umową o współfinansowanie wydatków
kwalifikowanych Projektu realizowanego w ramach V osi
priorytetu POIiŚ nr: 496/2009/Wn-50/OP-IN-PS/D
Program ochrony żurawia
Grus grus w Polsce
Krajowa strategia zarządzania populacją żurawia
Iwona Mirowska-Ibron
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Warszawa 2011
Propozycja PROGRAMU OCHRONY ŻURAWIA w POLSCE
Opracowanie autorskie, wersja z dnia 28 11 2011r.,
Zdjęcie na okładce
Iwona Mirowska-Ibron
Program przygotowano w ramach projektu pt. „Opracowanie krajowych strategii
gospodarowania wybranymi gatunkami zagrożonymi lub konfliktowymi”
koordynowanego przez Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.
Projekt w 85% dofinansowany jest przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu
Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Infrastruktura i Środowisko w ramach działania
5.3 priorytetu V zgodnie z umową o dofinansowanie nr: POIS.05.03.00-00-050/08-00 oraz
w 15% współfinansowany jest ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej zgodnie z umową o współfinansowanie wydatków kwalifikowanych
Projektu realizowanego w ramach V osi priorytetu POIiŚ nr: 496/2009/Wn-50/OP-IN-PS/D
Spis treści
1. Wstęp
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
2. Cel opracowania programu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce i charakterystyka biologii gatunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
.
.
.
.
.
10
13
16
17
17
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany . . . . . . . . . .
18
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
Siedlisko i biotop lęgowy . . . . .
Biologia . . . . . . . . . . . . . . .
Pokarm . . . . . . . . . . . . . . .
Populacja poza okresem lęgowym
Migracje . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
23
23
23
24
5. Opis, rodzaje zagrożeń gatunku ocena stopnia zagrożenia gatunku
w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
6. Działania minimalizujące zagrożenia . . . . . . . . . . . . . . . .
31
6.1. Działania ochronne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Sposoby ograniczania strat . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.1. Sztuczne żerowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.2. Programy Rolnośrodowiskowe . . . . . . . . . . . . .
6.2.3. Wypłaty odszkodowań . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
32
34
35
50
7. Ostoje kluczowe dla gatunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
8. Zakres i metodyka monitoringu gatunku i potrzebnych badań
naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
56
9. Działania informacyjne / edukacyjne / komunikacyjne . . . . . .
58
10. Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
59
Ochrona gatunku i rekultywacja terenów podmokłych
Zmniejszenie antropofobii oraz zdolności adaptacyjne
Zmiany klimatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dostępność pokarmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1.
Wstęp
Żuraw (Grus grus) jest gatunkiem, który obecnie nie jest zagrożony. Od
wielu lat obserwuje się wzrost liczebności populacji, nie tylko w Polsce, ale
i Europie. Następuje również ekspansja żurawi na nowe, do tej pory
niezasiedlone tereny. Jego status występowania w Polsce określono jako
nieliczny lub bardzo nieliczny ptak lęgowy niżu, lokalnie średnio liczny.
Licznie przelotny i wyjątkowo zimujący. Natomiast według IUCN Red List
mający kategorię LC. W Polsce chroniony od 1947, roku. Zgodnie
z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 28 września 2008r.
w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną gatunek
ten jest objęty ochroną ścisłą i wymaga ochrony czynnej.
Status ochronny w Europie
Status zagrożenia: VU gatunek narażony na wyginięcie
BirdLife International : SPEC 3
Dyrektywa Ptasia art.4.1, załącznik 1
Konwencja Berneńska załącznik II
Porozumienie AEWA.
Według powyżej przedstawionych informacji wydawałoby się, że opracowanie strategii ochrony gatunku nie jest konieczne oraz, że stan prawny
nie pozwala na przyjęcie takiego dokumentu jako obowiązującego. Art. 57.
Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. mówi:
1. Minister właściwy do spraw środowiska opracowuje programy ochrony
zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, zwierząt i grzybów.
2. Programy, o których mowa w ust. 1, zawierają:
a) opis sposobów prowadzenia działań ochronnych zmierzających do
odbudowy populacji zagrożonych wyginięciem gatunków;
b) określenie czasu i miejsca wykonania działań ochronnych;
c) wskazanie odpowiedzialnego za wykonanie działań ochronnych;
d) informacje o kosztach i źródłach finansowania.
Z punktu widzenia tego zapisu Minister Środowiska nie ma podstaw
prawnych do przyjęcia strategii ochrony gatunku, jednak Art. 59. Punkty
3, 4, 5 zobowiązują organy ochrony przyrody do:
1. ochrony zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia oraz ich siedlisk
położonych na trasach wędrówek, a także miejsc ich zimowania lub
gniazdowania;
6
1. Wstęp
2. ustalania zmienności liczebności populacji gatunków roślin i zwierząt;
3. opracowania i doskonalenia sposobów zapobiegania szkodom powodowanym przez zwierzęta objęte ochroną gatunkową;
Pomimo, że obecny stan populacji lęgowej w Polsce można uznać za
korzystny, sytuacja żurawia w Polsce może ulec w niedalekiej przyszłości
pogorszeniu. Ma to związek ze zmianą behawioru, coraz częściej ptaki te
zakładają gniazda w pobliżu osad ludzkich w śródpolnych oczkach wodnych.
Miejsca te narażone są na degradację ze względu na intensyfikację rolnictwa,
osuszanie śródpolnych mokradeł, wycinkę drzew i krzewów. Do zapobiegania tym niekorzystnym zmianom zobowiązuje nas Konwencja Berneńska
– Państwa powinny zwracać szczególną uwagę na obszary ważne dla
gatunków wędrownych, wymienionych w załączniku II i III, które znajdują
się na szlakach ich wędrówek i spełniają rolę terenów zimowania, odpoczynku,
żerowania, rozmnażania lub pierzenia oraz Konwencja Bońska, której celem
jest ochrona dzikich zwierząt migrujących stanowiących element środowiska
naturalnego.
Drugą istotną przyczyną wskazującą na konieczność opracowania
strategii jest narastający konflikt na linii ochrona gatunku a rolnictwo
i związane z tym zagrożenia dla gatunku. Dlatego też w dokumencie
szczególny nacisk położono na opracowanie działań łagodzących konflikty
oraz kompensujących straty finansowe powodowane przez żurawia.
Nasz kraj jest miejscem gniazdowania trzeciej co do wielkości populacji
lęgowej żurawia w Europie (nie licząc populacji rosyjskiej), jest również
głównym szlakiem migracyjnym, dlatego też na nas spoczywa obowiązek
zapewnienia właściwego statusu ochrony.
2.
Cel opracowania programu
Celem opracowania dokumentu jest przedstawienie kierunków działań,
mających ograniczyć realne lub potencjalne zagrożenia dla żurawia oraz
wskazanie możliwości minimalizowania konfliktów pomiędzy ochroną
gatunku, a rolnictwem.
Zadanie opracowania strategii zarządzania nie było łatwe. Mimo tego, że
żuraw jest ptakiem, którego można obecnie spotkać prawie w całej Polsce,
jest objęty monitoringiem Flagowych Ptaków Polski, prowadzone są liczenia
w okresie migracji, brak jest szczegółowszych informacji pozwalających na
zgłębienie tematu. Przede wszystkim dotyczy to preferencji żerowiskowych
dużych koncentracji, sukcesu lęgowego, dokładnych danych na temat zmian
w strukturach upraw na wielu terenach. Projekt zakładał przeprowadzenie
warsztatów w miejscach największych koncentracji migrującej populacji,
gdzie było duże prawdopodobieństwo strat powodowanych przez żurawie.
Niestety spotkania te w większości wykazały brak zainteresowania i wiedzy
administracji samorządowej, ośrodków doradztwa rolniczego itp. Informacje
na temat szkód w Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska są jednostkowe, prawdopodobnie wynika to z faktu, że poszkodowani nie wiedzą do
kogo powinni zgłaszać straty. Pomimo, że żuraw jest gatunkiem chronionym
skarb państwa nie wypłaca za szkody przez niego powodowane. Po otrzymaniu takich informacji przez jednego rolnika w okolicy pozostali nie zwracają
się do RDOŚ i Urzędów Gmin. Przyjeżdżający na warsztaty rolnicy mówili
jednak o dużej skali problemu i braku pomocy ze strony urzędników.
Oczywiście problem strat finansowych nie jest we wszystkich regionach
jednakowy i dotyczy regionów polski północnej i zachodnie oraz Warmii
i Mazur, czyli obszarów głównych szlaków migracji żurawi. Ponadto
w każdym z regionów skala problemu jest różna, różna jest również
w poszczególnych miejscach największych koncentracji żurawia. Na terenach
o dużym zróżnicowaniu upraw i z dużą powierzchnią terenów zielonych oraz
w rozległych dolinach rzecznych niezależnie od wielkości populacji migrującej wykazywana liczba strat jest mniejsza.
Tak więc po jednej stronie konfliktu stoją urzędnicy po drugiej stronie
rolnicy, którzy ponoszą straty i oczekują pomocy, dlatego podjęto próbę
opracowania metod ograniczania strat w uprawach. Są to sposoby do
rozważenia, dopracowania w szczegółach, ale może będą pomocne.
3.
Ogólne informacje o gatunku
– występowanie w Polsce
i charakterystyka biologii
gatunku
Światowa populacja żurawia Grus grus liczy obecnie około 590 000
dorosłych osobników, a jej zasięg wynosi 15 400 000 km2 (Metews i in.
2003).
Żuraw zwyczajny Grus grus jest jednym z dwóch gatunków żurawi
występujących w Europie i jedynym lęgowym w Europie Środkowej, w tym
w Polsce. Jest to zarazem jeden z najbardziej okazałych przedstawicieli
naszej awifauny i najwyższy ptak Polski i Europy. Długość ciała osobnika
dorosłego waha się od 105 do 130 cm, rozpiętość skrzydeł sięga do 245
cm, a masa ciała od 3 do 6 kg, a wyjątkowo nawet do 7 kg (Glutz
v Blotzheim i in. 1973; Cramp, Simmons 1980; Prange 1989). Samice są
wyraźnie mniejsze od samców (Prange 1989).
Występujący w Polsce żuraw zwyczajny jest gatunkiem eurazjatyckim,
a jego zwarty areał lęgowy obejmuje rozległy obszar rozciągający się
pomiędzy środkowymi Niemcami a rosyjskim Dalekim Wschodem, włączając w to, obok znacznych obszarów Syberii, także północ Kazachstanu,
Chin i Mongolii. Niewielkie izolowane populacje występują także w Turcji
i Tybecie (Prange 1989; Treuenfels 1998; Mewes i in. 2002). Wyróżniono
dwa mało różniące się i wzbudzające ostatnio wiele wątpliwości podgatunki:
nominatywny G. grus grus Linneusz 1798 – zamieszkujący Europę aż po
Ural i G. grus lilfordi Sharpe 1894 – zasiedlający tereny położone na wschód
od Turcji i Kaukazu (Bauer i in. 2005).
W Polsce głównymi ostojami żurawia były i są obfitujące w tereny
podmokłe, bagna i wody obszary Warmii i Mazur, Pomorza, Północnego,
Podlasia, zachodniej Wielkopolski i niektóre fragmenty Dolnego Śląska
(Sokołowski 1972; Tomiałojć 1990; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; Bobrowicz i in. 2007). Tylko lokalnie i przeważnie bardzo nielicznie żuraw
występował w Polsce środkowej (mazowsze, okolice Łodzi, kieleckie) i na
Lubelszczyźnie. Brak było tego gatunku na terenach podgórskich i w górach.
(Tomiałojć 1990; Tomiałojć, Stawarczyk 2003).
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
9
Na podstawie bardzo niekompletnych danych liczbę par lęgowych
żurawi w Polsce dla wczesnych lat 70. XX w. oceniono na ok. 700, a dla
lat 80. na 800–900 par (Tomiałojć 1990). W latach 80. XX w. rozpoczął
się wyraźny wzrost liczebności. Badania ankietowe przeprowadzone w 1989
r. na terenie 7 ówczesnych Okręgowych Zarządów Lasów Państwowych
w północnej Polsce (Szczecin, Piła, Szczecinek, Gdańsk, Toruń, Olsztyn
i Białystok) pozwoliły ocenić liczbę par lęgowych żurawi na 1680–1830
(Gromadzki i in. 1995), a kolejna ocena stanu populacji lęgowej dokonana
we wczesnych latach 90. XX w. wykazała obecność ok. 2300–2600 par
(Tucker, Heath 1994). W latach 90. XX w. dynamika wzrostu populacji
lęgowej przybrała na sile. W wyniku tego procesu nastąpiło zarówno
zasiedlenie nowych obszarów, jak i wzrost liczebności na terenach już
zasiedlonych. Tomiałojć, Stawarczyk (2003) podsumowując dane regionalne
ocenili liczbę par lęgowych żurawi w Polsce w latach 1997–1999 na ok. 5–6
tys. W początkach I dekady XXI w. na podstawie liczeń na 28–31
wskazanych kwadratach o powierzchni 100 km2 każdy wielkość populacji
lęgowej została oszacowana na 10–12 tys. par (Gromadzki i in. 2002).
W latach 2001–2006 na tychże powierzchniach zanotowano wzrost liczebności żurawia o 30% (Sikora, Konieczny 2009).
Obecnie żuraw najliczniej zasiedla obszar Warmii i Mazur oraz Pomorze,
gdzie jest gatunkiem średniolicznym lub nielicznym, osiągającym średnie
zagęszczenie 11 par / 100 km2. W pasie nizin środkowej Polski jest nielicznie
Rys. 1. Mapa zasięgu występowania żurawia Grus grus w Polsce.
10
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
lęgowy, a na południu kraju gniazduje bardzo nielicznie (Sikora, Konieczny
2009). Wyjątkowo wysokie zagęszczenie (10–60 par na 100 km2) osiąga
żuraw w północno-wschodniej Polsce, w pasie od Wysoczyzny Elbląskiej aż
po Puszczę Romincką oraz lokalnie na Podlasiu (Bagna Biebrzańskie)
i Pomorzu Zachodnim (Sikora, Konieczny 2009). Od 1993 r. występuje
w Górach Izerskich na wysokości 800–880 m n.p.m., gdzie po raz pierwszy
lęgi wykryto w 1999 r., a w 2005 r. stwierdzono juz 3 pary (Sikora,
Konieczny 2009). Południową granicę występowania wyznaczają stanowiska
w Górach Izerskich, Borach Niemodlińskich, Lasach Lublinieckich, nad
zbiornikiem Goczałkowickim oraz na Płaskowyżu Tarnogrodzkim (Bobrowicz i in. 2007).
3.1.
Siedlisko i biotop lęgowy
Żuraw zasiedla szeroką gamę siedlisk podmokłych i bagiennych, a elementami decydującymi o zasiedleniu danego miejsca są odpowiedni stopień
uwodnienia biotopu oraz spokój. Głównym miejscem gniazdowania są
przede wszystkim śródleśne torfowiska, silnie podmokle doliny rzek oraz
zarastające obrzeża zbiorników wodnych – stawów i jezior. Od ok. 20 lat
to spektrum biotopów zajmowanych przez żurawie zostało poszerzone
o tereny podmokle krajobrazu rolniczego. Swoje gniazda żurawie budują na
silnie podmokłych torfowiskach wysokich i przejściowych, różnego typu
bagnach, zalanych wodą turzycowiskach, silnie uwodnionych olsach i brzezinach. Wraz ze wzrostem populacji bobra cennym biotopem lęgowym
żurawi stały się rozlewiska bobrowe, a ostatnio także rozlewiska i odtwarzane
tereny podmokle w lasach powstające w wyniku działalności człowieka, jak
np. w ramach realizowanej w Lasach Państwowych małej retencji. W krajobrazie rolniczym żurawie chętnie gniazdują na zalanych wodą i częściowo
zarośniętych oczkach polodowcowych, zarastających stawach, zalanych
wodą turzycowiskach i rozlewiskach bobrowych.
Wielkość biotopów zasiedlanych przez żurawie i odpowiednich do
gniazdowania jest bardzo zróżnicowana i uzależniona, między innymi, od
warunków lokalnych, w tym rzeźby terenu i stanu zagospodarowania.
W okolicach Wołowa na Dolnym Śląsku żurawie gniazdowały najczęściej
w miejscach, gdzie powierzchnia jednolitego siedliska odpowiedniego do
gniazdowania przekraczała 10 ha (Konieczny 2004), podczas gdy na
Wysoczyźnie Elbląskiej zdecydowana większość par przystępowała do lęgów
na liczących poniżej 1 ha bagienkach, oczkach i rozlewiskach śródleśnych
(Sikora, Konieczny 2009). W Niemczech aż 40% wszystkich biotopów
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
11
Rys. 2. Lęgowiska żurawi
lęgowych liczy poniżej 1 ha powierzchni (w szczególności dotyczy to
krajobrazu rolniczego), 30% biotopów liczy od 1 do 5 ha, 15% zajmują
biotopy w przedziale od 5 do 10 ha i tylko 15% zajętych siedlisk liczy
więcej aniżeli 10 ha. (Mewes i in. 2003).
Na terenach leśnych szczególną preferencją cieszą się tereny podmokłe
(zalane wodą olsy i torfowiska) usytuowane blisko skraju lasu, zwłaszcza
gdy w pobliżu znajdują się nieużytki, ugory, ekstensywnie użytkowane łąki,
które stanowią ulubione żerowiska podczas wychowu piskląt.
Na 28–31 badanych w latach 2001–2006 reprezentatywnych dla kraju
powierzchniach próbnych (losowo wskazany kwadrat o powierzchni 100
km2), kontrolowanych w ramach ogólnopolskiego Monitoringu Flagowych
12
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
Rys. 3. Migracje żurawi
Gatunków Ptaków, większość par żurawi występowała na terenach
leśnych – 26%, na terenach śródpolnych – 18%, a na terenach podmokłych w dolinach rzek 19% (Sikora i in. 2006). W Niemczech od 60 do
70% stanowisk lęgowych znajduje się w lasach (w tym większość w pobliżu skraju), od 20 do 30% gniazduje w krajobrazie rolniczym i od 10 do
20% nad jeziorami (Mewes i in. 1999). Spośród analizowanych w Niemczech 174 leśnych lokalizacji gniazd żurawia aż w 110 przypadkach
gniazdo znajdowało się w odległości do 200 m od skraju lasu (Mewes
1996).
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
13
W okresie lęgowym żuraw jest gatunkiem terytorialnym i każda para
stara się bronić swego rewiru przed sąsiadami. Z badań przeprowadzonych
w Niemczech z zastosowaniem telemetrii wynika, że wielkość rewiru
rodziny żurawi waha się od 50 do 100 ha, a niekiedy jest nieco większy.
Wielkość ta odnosi się zarówno do siedliska lęgowego, jak i żerowiska
wykorzystywanego w okresie wychowu piskląt (Nowald 1999).
Postępujący wzrost liczebności żurawi sprawia, że wzrasta zagęszczenie
par lęgowych, a jego konsekwencją w niektórych okolicach jest zmniejszający
się dystans miedzy równocześnie zajętymi gniazdami. W Polsce minimalna
odległość dzieląca równocześnie zajęte gniazda, to 150 do 450 m (Pugacewicz 1999; Konieczny 2004b; Sikora 2006), a wyjątkowo nawet zaledwie
20–40 m (Kościelny, Belik 2006).
3.2.
Biologia
Zdecydowana większość żurawi przystępuje do gniazdowania w wieku 4–6
lat, chociaż znane są także przypadki uczestniczenia w legach ptaków
dwuletnich (Prange 1989; Bauer i in. 2005). W większości przypadków
ptaki tworzą stałe, długoletnie pary, a partnerzy przebywają ze sobą cały
czas, łącznie z pobytem na zimowiskach (Prange 1989; Bauer i in. 2005;
Mewes i in. 2003). W przypadku utraty partnera osamotniony ptak z reguły
próbuje znaleźć nowego towarzysza życia i czyni to najczęściej na zimowisku
(Prange 1989; Mewes i in. 2003).
W Polsce żuraw jest gatunkiem lęgowym, przelotnym i koczującym,
a w ostatnich latach w zachodniej części kraju także częściowo zimującym
(Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Z zimowisk pierwsze ptaki przylatują
niekiedy już ok. 20 stycznia – w południowo-zachodniej części kraju
(Konieczny 2004), a w Polsce północno-wschodniej jest to ok. połowy
lutego, niekiedy wcześniej (M. Szymkiewicz dane niepublikowane). Większość ptaków przylatuje jednak znacznie później i ma to miejsce na
przełomie lutego i marca, a powrót trwa do końca marca (Pugacewicz
1999; Tomiałojć, Stawarczyk 2003; M. Szymkiewicz dane niepublikowane).
Z reguły od przylotu do rozpoczęcia gniazdowania mija od 3 do 6 tygodni
(Mewes i in. 2003). W Polsce południowo-zachodniej pierwsze lęgi składane
są w pierwszej dekadzie marca (Konieczny 2004 b), w Polsce północno-wschodniej ma to miejsce z reguły w trzeciej dekadzie marca i w początkach
kwietnia, a tylko wyjątkowo wcześniej (Sikora, Konieczny 2009; M.
Szymkiewicz dane niepublikowane) i trwa przez cały kwiecień aż do
początków maja.
14
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
Rozpoczęcie gniazdowania jest ściśle uzależnione od stopnienia lodu
i zmarzliny w przyszłym miejscu lęgowym. Gniazdo żurawia prawie zawsze
otacza woda i jest to najważniejsza obrona lęgu przed dotarciem do niego
takich drapieżników, jak dzik, lis, jenot czy wilk. W wielu przypadkach, to
także obrona lęgu przed przypadkową wizytą ludzi. Żurawiom najbardziej
odpowiada stała głębokość w przedziale od 30 do 60 cm, która umożliwia
ptakom swobodne dojście do gniazda. Czasami jest ona znacznie większa,
a w skrajnych przypadkach ptaki do gniazda dolatują lub nawet płyną
(Mewes i in. 2003; M. Szymkiewicz dane niepublikowane).
Gniazdo może być zbudowane bezpośrednio na wodzie albo na podłożu
utworzonym np. przez leżące w wodzie gałęzie, na błotnistej wysepce,
resztkach ubiegłorocznego gniazda, czy fragmencie torfowiska przejściowego. Gniazdo usytuowane na wodzie czy bagnistym podłożu to duża
kolista platforma o przeciętnej średnicy ok. 1 metra, czasem ma kształt
owalny, np. o wymiarach 70 x 120 cm z płytkim dołkiem lęgowym.
Wysokość gniazda uzależniona jest od głębokości otaczającej wody. Często
jest to duży kopiec zanurzony w wodzie, a ponad powierzchnię wody
wystaje część o wysokości 10–25 cm. Bardzo często gniazdo w trakcie
wysiadywanie jest dobudowywane (Mewes i in. 2003). Gniazdo zbudowane
jest najczęściej ze źdźbeł i części roślin rosnących w pobliżu. Są to najczęściej:
turzyce, trzcina, manna mielec, pałka szerokolistna, gałązki wierzby, brzozy,
mech torfowiec, suche liście i kłącza. Gniazdo budują obydwa ptaki.
Zrywane w bezpośrednim sąsiedztwie części roślin (w promieniu do 10
m od gniazda) są rzucane w kierunku gniazda często za siebie, a następnie
dalej przerzucane na kopiec gniazdowy. W rezultacie wokół gniazda, np.
w szuwarze pałkowym, powstaje wolna przestrzeń pozbawiona części roślin
(Prange 1989; Mewes i in. 2003). W przypadku gniazd usytuowanych na
twardym gruncie, np. na wysepce przy pniu olchy w olsie zalanym wodą,
jaja złożone są wprost na podłożu i dopiero z bliska możemy dostrzec kilka
ułożonych gałązek, źdźbeł turzyc czy suchych kępek mchu.
Bardzo często te same rewiry zajmowane są przez wiele lat, a na małych
bagienkach zdarza się, że gniazdo w kolejnych latach lokalizowane jest
w tym samym miejscu. Na większych obiektach są to z reguły różne miejsca,
ale najczęściej blisko gniazda ubiegłorocznego. Na małych bagienkach
i oczkach gniazdo jest z reguły dość dobrze widoczne z brzegu, czy nawet
większej odległości, a wysiadujący ptak musi posiadać minimalną wolną
przestrzeń, która zapewni mu odlot w razie pojawienia się niebezpieczeństwa. W miejscach lęgowych o większej powierzchni gniazdo jest najczęściej
bardzo dobrze ukryte, a dzięki temu wysiadujący ptak ma możliwość
niepostrzeżenie opuścić lęg w razie zagrożenia.
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
15
Żurawie znoszą z reguły dwa jaja, lęgi z jednym jajem trafiają się dość
rzadko, a z trzema tylko wyjątkowo (Prange 1989; Cramp i Simmons 1980;
Mewes i in. 2002). Jaja znoszone są najczęściej w odstępie dwu-, czasem
trzydniowym. W Niemczech 92% wszystkich kontrolowanych lęgów
zawierało 2 jaja. W Polsce w okolicach Wołowa na Dolnym Śląsku spośród
56 skontrolowanych gniazd 88% stanowiły lęgi z dwoma jajami (Konieczny
2004). Wysiadywanie rozpoczyna się od zniesienia pierwszego jaja i trwa
średnio 30 dni (od 28 do 31 dni). W wysiadywaniu uczestniczą oba ptaki,
a zmiany między partnerami następują średnio w przedziale między 1,6
a 4,5 godziny (Mewes i in. 2003), przy czym udział samicy jest nieco większy.
Pisklęta klują się asynchronicznie, zwykle w odstępie ok. 48 godzin,
czasami nieco krótszym. Już po 24 godzinach wyschnięte pisklę jest na tyle
silne, że pewnie stoi i zaczyna opuszczać gniazdo. Świeżo wyklute pisklę
waży od 120 do 140 g. Wkrótce po wykluciu i wyschnięciu drugiego
pisklęcia młode pod opieką rodziców opuszczają gniazdo i udają się na
żerowisko. Żurawie są bardzo oddanymi rodzicami i opiekują się potomstwem bardzo troskliwie. Pokarm podawany jest pisklętom wprost pod dziób
i stanowią go przede wszystkim owady, a zwłaszcza chrząszcze, gąsienice
motyli, prostoskrzydłe, a spośród innych bezkręgowców dżdżownice.
Stopniowo wędrówki stają się coraz bardziej odlegle, a rodzina żerując
może przejść w ciągu dnia w obrębie rewiru nawet kilkanaście km (Mewes
i in. 2003). Jeśli nic nie zakłóca spokoju ptaki na noc zawsze wracają do
gniazda lub w jego pobliże. W okresie wodzenia piskląt żurawie są bardzo
skryte i ostrożne.
Pisklęta intensywnie karmione wysokobiałkowym pokarmem zwierzęcym
rosną bardzo szybko i po ok. 10 tygodniach uzyskują zdolność lotu, a ich
masa ciała powiększa się od czasu wyklucia 30–40 krotnie osiągając nawet
ok. 4000 g. (Mewes i in. 2003). W Polsce północno-wschodniej młode
uzyskują zdolność lotu od końca pierwszej dekady lipca (Szymkiewicz dane
niepublikowane). Gdy tylko młode żurawie uzyskają zdolność lotu wtedy
rodzice zabierają je na bardziej odlegle żerowiska, gdzie ptaki spotykają się
z innymi żurawiami, w tym z rodzinami i osobnikami nielęgowymi. Na noc
jeszcze przez dłuższy okres rodzina wraca do swego rewiru w pobliże
gniada. Od tego momentu żurawie rozpoczynają okres życia socjalnego
przebywając coraz częściej wspólnie z innymi osobnikami swojego gatunku.
Dla ptaków tworzących parę okres ten będzie trwał aż do następnej wiosny,
dla młodych zaś przez najbliższe 4–6 lat dopóki nie połączą się w pary.
16
3.3.
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
Pokarm
Żuraw jest gatunkiem, który odżywia się zarówno pokarmem zwierzęcym,
jak i roślinnym, przy czym pokarm roślinny dominuje. Udział pokarmu
zwierzęcego wyraźnie się zaznacza w okresie późnej wiosny i lata, a szczególną rolę odgrywa w okresie wychowu piskląt. Pokarm pochodzenia
zwierzęcego spożywany przez żurawie tworzą głównie duże owady i ich
larwy (chrząszcze, gąsienice motyli, prostoskrzydłe) ponadto pajęczaki,
dżdżownice, ślimaki, a także drobne kręgowce (żaby, jaszczurki, drobne
gryzonie, niekiedy ryby). Na pokarm roślinny, który spożywają żurawie
składa się długa lista roślin, a główną rolę odgrywają gatunki uprawiane na
polach. Są to przede wszystkim zboża (pszenica, owies, jęczmień, pszenżyto)
oraz preferowana przez żurawie kukurydza, ponadto groch, a na zimowiskach fasola, żołędzie, orzeszki ziemne, oliwki. Na przedwiośniu żurawie
chętnie zjadają przeleżałe od jesieni ziemniaki. Ponadto ptaki te zjadają
wiele różnych zielonych części roślin, kłącza, jagody (żurawina, poziomka,
truskawka, czarna jagoda).
Na przedwiośniu, gdy zapotrzebowanie pokarmowe jest szczególnie
duże, a dostępny pokarm dość ubogi pod względem energetycznym, ptaki
niemal 80% czasu w ciągu dnia poświęcają na żerowanie. W tym czasie
mogą w ciągu dnia spożyć ok. 300 g ziarna zbóż. W okresie późnego lata
i jesienią, gdy dominuje pokarm znacznie bogatszy energetycznie, np.
Rys. 4. Szlaki przelotów żurawia w Europie Żródło. www.grus-grus.com
3. Ogólne informacje o gatunku – występowanie w Polsce
17
ziarno kukurydzy, ptaki poświęcają na żerowanie znacznie mniej czasu (ok.
40–60%), resztę czasu wykorzystując na pielęgnację upierzenia i wypoczynek
(Mewes i in. 2003).
3.4.
Populacja poza okresem lęgowym
Populacje żurawia w okresie pozalęgowym można podzielić na kilka frakcji.
– Ptaki, które nie przystępują do lęgów lub po stratach, koncentracje tych
ptaków można obserwować przez cały rok, są to najczęściej niewielkie
stada do kilkuset osobników, które można obserwować przez cały sezon.
– Ptaki z miejscowych populacji lęgowych, gromadzące się w stada
w okresie polęgowym.
– Frakcja transmigrantów – ptaki z populacji gniazdujących poza obszarem
Polski lub regionu – najwyższe liczebności. (Sikora i in. 2011)
3.5.
Migracje
Na terenie Polski żurawie migrują dwoma szlakami wędrówkowymi:
zachodnim i południowym. Wiosną ptaki zatrzymują się na krótko,
połączone w pary zajmują rewiry lęgowe, część przelatuje dalej na wschód
i północ. Większe koncentracje tworzą ptaki nielęgowe, które pozostają na
wybranych terenach przez cały sezon. Natomiast jesienią duże stada tego
gatunku pozostają w miejscach przystankowych nawet kilka tygodni.
W zależności od regionu Polski szczyt przelotu różni się, ale przyjmuje się,
że w okresie wiosny jest to kwiecień, jesienią szczyt przelotu przypada na
przełom września i października.
Prawdopodobnie więcej żurawi podąża szlakiem zachodnim, ale kwestia
ta nie jest do końca zbadana. Wędrówka odbywa się w kilku etapach,
podczas których ptaki pokonują dystanse do kilkuset kilometrów. (Sikora
i inn 2011).
Ze względu na zmiany klimatyczne, cieplejsze zimy w ostatnich latach
nastąpiło znaczne przyspieszenie wiosennego przylotu żurawi. Pierwsze
nieliczne stada żurawi pojawiają się już w styczniu, coraz częściej też
obserwuje się przypadki zimowania ptaków na zachodzie kraju między
innymi w okolicach Świnoujścia, nad Baryczą, koło Żagania i Rybnika
(Tomiałojć 2003).
4.
Przyczyny wzrostu populacji
żurawia i zmiany
Trendy światowej populacji nie są znane, gdyż mimo wzrostu istnieją tereny,
na których nastąpił wyraźnie spadek liczebności np. na północnych terenach
Rosji czy w Turcji (Nowald Donner 2010). W Europie wzrost liczebności
odnotowuje się od lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy to
zanotowano powrót żurawia na wcześniej zajmowane lęgowiska oraz zwiększenie par lęgowych w obrębie zajmowanych terenów (Prange 1997). Od
tego czasu następuje stały wzrost populacji oraz zwiększanie areału lęgowego
w Szwecji, Norwegii, Niemczech, Estonii, a także w Polsce (Prange 1997).
Jedną z największych ostoi żurawi w Europie jest Skandynawia, a ptaki
te zasiedlają znaczne obszary Półwyspu Skandynawskiego. W Szwecji liczbę
par lęgowych ocenia się obecnie na ok. 30 000, w Finlandii natomiast na
ok. 15 000 par. W Norwegii ptaki te występują tylko na niewielkim
Rys. 5. Mapa zasięgu żurawia Grus grus. Żródło Meine, Archibald 1996.
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany
19
fragmencie, graniczącym ze środkowo-zachodnią Szwecją, w liczbie ok.
1000 par. W Danii, gdzie ptaki te były bardzo nieliczne odnotowuje się
znaczący wzrost do około 300 par w 2010 (Nowald i Donner w druku).
W latach 60. XX w. w Jutlandii gniazdowały tylko 3 pary, a w 2005 r.
liczebność szacowano na 58–66 par, w tym 10–13 par na wyspie Bornholm,
gdzie pierwszy leg wykryto w 1990 r. (Prange 2006).
W Europie Środkowej, poza Polską, ptaki te najliczniej gniazdują
w Niemczech – w 2005 r. ok. 5340 par (Prange 2006), obecnie już ok. 7000 par
skupionych głównie w graniczących z Polską krajach związkowych Meklenburgii i Brandenburgii. Występują ponadto w Dolnej Saksonii, Szlezwiku-Holsztynie, Saksonii – Anhalt, Hamburgu (Mewes i in. 2003), a po latach
nieobecności ponownie zaczęły gniazdować w Północnej Nadrenii Westfalii
oraz w Bawarii (Prange 2006). W 1985 r. pierwsze legi żurawi wykryto
w Czechach, a w 2006 gniazdowało tam juz 25–30 par (Prange 2006). Na
Węgrzech, gdzie jeszcze w XIX w. był to regularny gatunek lęgowy, w wyniku
szeroko zakrojonych prac melioracyjnych większość populacji wyginęła
w końcu XIX w., a ostatnie pary zachowały się do poł. XX w. W ostatnich
latach jedynie podejrzewano gniazdowanie (Prange 1989). Po latach nieobecności zanotowano pierwsze próby gniazdowania w Rumunii. Po trwającej 332
lata przerwie (od 1650 r.) w 1982 r. wykryto pierwszy lęg w Anglii. W 1988 r.
notowano tam 2 pary, a obecnie już 4 (Mewes i in. 2003). W 2005 r. osiadła
populacja angielska liczyła ok. 20 ptaków (Prange 2006). Jako lęgowe żurawie
powróciły także do Francji. W latach 1985–1991 jedna para gniazdowała
w Normandii, a od 1995 r. regularnie pojedyncze pary w Lotaryngii (Mewes
i in. 2003; Prange 2006). W 2000 r. stwierdzono lęg jednej pary w Holandii,
w 2006 r. gniazdowały tam 2 pary (Prange 2006). Nadal jako lęgowe nie
występują żurawie we Włoszech, gdzie ostatnie legi stwierdzono w 1881 r.,
podobnie w Hiszpanii, gdzie ptaki te nie gniazdują od 1954 r., a z Grecji
ostatnie doniesienie o lęgach pochodzi z 1965 r. i było to zarazem najbardziej
na południe wysunięte stanowisko lęgowe tego gatunku w Europie.
Szeroko rozprzestrzenione są żurawie w krajach położonych na wschód
od Polski. W Estonii w 1999 r. liczebność oszacowano na ok. 5800 par
(Leito i in. 2005), na Łotwie ok. 1500–2100 par (Nowald i in. 1999) i ok.
1200 par na Litwie (Drobelis 2007). Na Białorusi liczebność ocenia się na
ok. 850 par (Mewes i in. 2003), zaś na Ukrainie gatunek ten zachował się
tylko w północnej części kraju i obecną liczebność ocenia się na ok. 730
par. Warto zaznaczyć, że w południowo-wschodniej Europie i w Azji
Środkowej, w wyniku niekorzystnych zmian spowodowanych głównie
osuszaniem terenów podmokłych, południowo-wschodnia granica występowania żurawia została przesunięta o ok. 300–400 km na północ
20
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany
(Mewes i in. 2003). Dalej w kierunku wschodnim żurawie występują na
ogromnych przestrzeniach Syberii, północnego Kazachstanu, północno-zachodnich Chin i Mongolii. Na północy areał występowania sięga granic
lasotundry, zaś na wschodzie aż po okolice Morza Ochockiego, chociaż do
samego wybrzeża nie dochodzi (Treuenfels 1998). Na całym tym rozległym
obszarze szacuje się liczebność na ok. 60 000 par lub 240 000 osobników
(ptaki lęgowe i frakcja nielęgowa) (Mewes i in. 2003). Ocenia się, iż
populacja europejska (bez Rosji) liczyła w 2003 r. ok. 82 tys. par,
a uwzględniając także frakcję nielęgową całość populacji mogła liczyć nawet
350 tys. ptaków. Łącznie więc światowa populacja tego gatunku w początkach XXI w. mogła liczyć ok. 590 tys. ptaków (Mewes i in. 2003),
a obecnie znacznie powyżej 600 tys. ptaków.
Tabela 1. Liczebność żurawia w krajach Europy w latach 1990–2003 (źródło Meine
i Archibals 1996)
Kraj
Liczba par lęgowych
Lata
Armenia
10–20
1997–2002
Białoruś
800–2002
1997–2002
Czechy
8–13
2000
Dania
18–28
99–2001
15000–20000
1999–2001
Francja
1–3
1998
Gruzja
7–10
Niemcy
3000–3100
1995–1999
Litwa
900–1200
1999–2001
Łotwa
1000–2500
1990–2001
Holandia
0–1
2000
Norwegia
1000–3000
2002
10000–12000
2001
0–2
1990–2000
Rosja
25000–40000
1990–2000
Szwecja
15000–20000
1999–2000
Turcja
190–270
2001
Ukraina
700–850
1990–2000
3
1990–2000
Finlandia
Polska
Rumunia
Wielka Brytania
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany
21
Rys. 6. Żródło. GIOŚ/OTOP, Państwowy Monitoring Środowiska,
ww.monitoringptaków.gios.gov.pl
Rys. 7.
Obecnie w Polsce populację lęgową szacuje się na 15 000 par lęgowych
(MFGP). Na rys. 6 i 7 przedstawiono wykresy wskaźnika zmian liczebności
populacji oraz rozpowszechnienie. Zgodnie z danymi Monitoringu Flago-
22
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany
Tabela 2. Liczebność żurawia na zimowiskach w krajach Europy w latach 1990–2003
(źródło Meine, Archibald 1996)
Kraj
Liczba ptaków
lata
0–200
1996–2002
100–1000
2002
Francja
20000–28000
1998–2002
Włochy
10–120
2002
Luxemburg
10–100
2000–2002
Polska
50–100
1990–2000
2000–3200
1990–2002
1000
1990–2002
75000–82000
1999–2000
800–1200
1991–2001
Azerbejdżan
Chorwacja
Portugalia
Serbia
Hiszpania
Turcja
wych Gatunków Polski (MFGP) polska populacja wykazuje tendencję
wzrostową, a prognozowany wzrost w ciągu 10 lat wynosi ponad 30%. Nie
zwiększa się natomiast zasięg terytorium lęgowego gatunku.
Wraz ze wzrostem populacji lokalnych wzrasta liczba ptaków w okresie
przelotów wiosennych jak i jesiennych. Tereny zimowisk są miejscami
skupiającymi coraz większą liczbę ptaków.
W Niemczech żuraw obecnie licznie występuje na zimowiskach. W 2010
roku we Francji populacja zimująca wynosiła około 90 0000 osobników,
w Turcji ponad 15 000. Od kilku lat około 5000 ptaków zimuje w Parku
Narodowym Hortobagy na Węgrzech. (Nowald, Donner, w druku). Coraz
częściej ptaki wybierają jako miejsca odpoczynku i zimowania rozległe pola
uprawne.
Jak już wspominano powyżej trendy liczebności żurawia zwyczajnego,
w obrębie rozległego obszaru występowania, są różne. O ile na terenie
Europy środkowej i północnej obserwuje się bardzo silny wzrost liczebności,
to populacje wschodnioeuropejskie wykazują pewną stabilność, zaś azjatyckie
lokalny spadek, którego przyczynami są głównie intensyfikacja rolnictwa,
niszczenie biotopów lęgowych, uprzemysłowienie oraz polowania i kłusownictwo. Interesująca jest próba poznania przyczyn dość gwałtownego wzrostu
liczebności tego ptaka w Europie.
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany
4.1.
23
Ochrona gatunku i rekultywacja terenów
podmokłych
Niewątpliwie jedną z najważniejszych jest ochrona jaką objęto żurawie we
wszystkich krajach Europy, a więc zarówno na terenach lęgowych, podczas
wędrówek jak i na zimowiskach (Prange 2003). Ponieważ głównym miejscem
bytowania tych ptaków są tereny podmokłe, ich ochrona poprzez poprawę
stosunków wodnych, odkrzaczanie zwiększając areał lęgowiskowy i noclegowiskowy wpływa niewątpliwie na kondycję populacji. Na zachodzie Europy
we Francji czy Hiszpanii odtwarzane zbiorniki wodne są obecnie miejscami
zimowania dużych koncentracji żurawi (Nowald i Donner, w druku).
4.2.
Zmniejszenie antropofobii oraz zdolności
adaptacyjne
Również same żurawie okazały się bardzo plastyczne. W wyniku ochrony
ptaki te stały się mniej płochliwe i w pełni zaakceptowały częstą obecność
człowieka w swoim otoczeniu. Wyrazem dużych zdolności przystosowawczych do zmienionego przez człowieka krajobrazu jest gniazdowanie na
niewielkich bagienkach położonych wśród rozległych pól. Na przykład
w Polsce Północnej zwyczaj ten wcześniej nie znany upowszechnił się
w latach 90. XX w. Również współczesne wielkopowierzchniowe rolnictwo
bardzo żurawiom odpowiada oferując bogate żerowiska.
4.3.
Zmiany klimatyczne
Klimat jest jednym z najważniejszych ekologicznych czynników wpływających na roczny cykl organizmów (Huntley, 1991; Walther i in., 2002; Root
et al., 2003; Aasa i in., 2004; Noges i Jarvet, 2005). Warunki pogodowe
są szczególnie ważne dla ptaków migrujących ponieważ determinują jakość
środowiska szczególnie bazy pokarmowej nie tylko w miejscach lęgowych,
ale podczas migracji i na zimowiskach (Newton, 2004, 2010; Drever,
Clark, 2007; Moller i in., 2010). Ocieplenie klimatu spowodowało, że
żuraw znajduje sprzyjające warunki do rozrodu, a skrócenie tras migracji
wzmacnia kondycje populacji co ma wpływ na wzrost liczebności gatunku
(Leito i in. 2003). Czas pojawienia się ptaków zimujących we Francji
skorelowany jest ze wzrostem średnich temperatur w zimy od początku lat
siedemdziesiątych (Nowald i Donner, w druku).
24
4.4.
4. Przyczyny wzrostu populacji żurawia i zmiany
Dostępność pokarmu
Zmiany w rolnictwie, z jednej strony są negatywne ze względu na osuszanie
terenów podmokłych, usuwanie zakrzaczeń i zadrzewienń śródpolnych,
z drugiej zwiększanie areału upraw sprawia, że łatwiej zdobywany jest
pokarm. Wielkopowierzchniowe uprawy są dogodnymi miejscami żerowiskowymi dla żurawia. Coraz częściej nawet pary z młodymi, szczególnie te
wyprowadzające lęgi na terenach śródpolnych oczek wodnych, korzystają
z pół uprawnych jako żerowisk (inf.własna)
Powyższe czynniki wpływają również na zmianę behawioru przelotów.
Obecnie duża część populacji z Europy północnej i środkowej zimuje
głównie w Hiszpanii i częściowo w Portugalii, a w ostatnich latach powstały
duże zimowiska we Francji (Prange 2003) oraz w Niemczech (Prange
2006), dzięki temu zmniejsza się dystans wędrówki i związane z tym
niebezpieczeństwa w rezultacie czas powrotu żurawi z zimowisk w Europie
środkowej skrócił się o 2 tygodnie w porównaniu z latami 60. XX w.
(Prange 2003).
5.
Opis, rodzaje zagrożeń gatunku
ocena stopnia zagrożenia gatunku
w Polsce
W Polsce populacja nie jest obecnie zagrożona, a najistotniejsze dla
zachowania gatunku miejsca lęgowe, jak i tereny noclegowisk są objęte
ochroną jako obszary Natura 2000 bądź rezerwaty. Około 7000 par
lęgowych z szacownej na 12000–15000 populacji Polskiej występuje na
terenach określonych jako ostoje o oznaczeniu międzynarodowym IBA
(Wilk i in. 2010) z tej liczby około 98% lęgnie się na obszarach Natura
2000. Jednak ze względu na wzrastającą antropopresję i zachodzące zmiany
w środowisku nie można mówić, że nie istnieją realne bądź potencjalne
zagrożenia dla gatunku. Szczególnie narażona na zmiany środowiskowe jest
ta część populacji, która wykorzystuje jako miejsca lęgowe śródpolne tereny
podmokłe.
Ze względu na wymagania żurawia wszelkie zmiany stosunków wodnych
w miejscach lęgowych jak i noclegowiskowych stanowią istotne zagrożenie
dla lokalnej, a w konsekwencji dla krajowej populacji tego gatunku. Przy
niskim lustrze wody w okresie wysiadywania wzrasta zagrożenie drapieżnictwa. Wpływ wahań poziomu wody na spadek sukcesu lęgowego poprzez
zwiększone drapieżnictwo wykazały badania prowadzone między innymi
w Szwecji (Prange i in. 1999). Większość par lęgowych zakłada gniazda na
oczkach śródleśnych (26% stanowisk MFPP), żurawie jednak coraz częściej
wykorzystują podmokłe obniżenia śródpolne otoczone polami uprawnymi.
W takich miejscach, wpływ drapieżnictwa może mieć szczególnie istotne
znaczenie. Ponadto tereny te są bardziej narażone na degradację ze względu
na intensyfikację rolnictwa, osuszanie oraz wycinkę drzew i krzewów.
Dotyczy to zwłaszcza północnej części kraju, gdzie w ostatnich latach ma
miejsce intensyfikacja uprawy roli. Niekorzystny wpływ na populację mają
również prace melioracyjne oraz prowadzone na szeroką skalę zalesienia
terenów rolnych i nieużytków. Intensyfikacja rolnictwa powoduje również
wzrost chemizacji zwalczającej bezkręgowce stanowiące potencjalny pokarm
żurawia (Cramp Simmons 1980).
Jako przykład niekorzystnych zmian stosunków wodnych na noclegowisku można podać tereny Łąk Dymerskich, które przez wiele lat były
istotnym miejscem odpoczynku na szlaku migracyjnym. Łąki Dymerskie
położone w województwie warmińsko-mazurskim, gminie Biskupiec, to
26
5. Opis, rodzaje zagrożeń gatunku ocena stopnia zagrożenia gatunku w Polsce
Rys. 8. Noclegowisko Łąki Dymerskie z widoczną ekspansją trzcinowisk. Fot.
M. Mellin
kompleks podmokłych zarośniętych trzciną łąk o powierzchni 250 ha
stanowiących pozostałość po osuszonym jeziorze Dymer. Ze względu na
stopniowe osuszanie (spowodowane suchymi latami i dewastacją urządzeń
piętrzących) oraz zarastanie terenu łozami nastąpił zanik otwartego lustra
wody. Jeszcze w 1999 roku wieku w okresie migracji można było
obserwować stada liczące ponad 1000 ptaków (inf.własne), w 2002 r jeszcze
około 300, a obecnie ptaki przelatują na położone w odległości 15
kilometrów noclegowisko.
Natomiast jako przykład wpływu negatywnych zmian na terenach
przyległych na miejsce odpoczynku żurawi można podać noclegowisko
Gardyny. Noclegowisko usytuowane w województwie warmińsko-mazurskim, gminie Kozłowo, jest znane od lat osiemdziesiątych. W latach
2001–2005 corocznie w okresie migracji obserwowano od 1500–2200
ptaków. Inwentaryzacja w 2009 roku wykazała drastyczny spadek liczby
żurawi (inf. własna).
Ponieważ noclegowisko zasilane jest przez rzekę Marózkę, która mimo
obniżenia poziomu wody w jeziorze Gardejki (skąd bierze początek)
skutecznie nawadniała teren, uważa się że główną przyczyną spadku ilości
żurawi zatrzymujących się na noclegowisku jest całodobowo pracująca
żwirownia. Okres od 15 sierpnia do końca października to czas intensywnych przelotów ptaków. Żurawie przylatują na noclegowisko przed zachodem słońca. Hałas pracujących maszyn spowoduje, że spłoszone ptaki
nie lądują na rozlewisku. Przelot i poszukiwanie innych miejsc noclegowis-
5. Opis, rodzaje zagrożeń gatunku ocena stopnia zagrożenia gatunku w Polsce
27
Rys. 9. Noclegowisko Gardyny z otwartym lustrem wody. Fot. M. Mellin
kowych może osłabiać ptaki, co w dalszej konsekwencji wpływa na
śmiertelność podczas przelotów.
Dużym zagrożeniem dla populacji żurawi są zmiany zachodzące na
terenach żerowiskowych. Na wielu znanych od lat miejscach żerowania
tych ptaków zachodzą gwałtowne przeobrażenia w gospodarce rolnej np.
zaniechanie upraw, zabudowa terenu, intensyfikacja rolnictwa. Intensyfikacja
rolnictwa oraz występujący w całym kraju wzrost areału upraw kukurydzy
na cele przemysłowe powoduje nasilenie stosowania środków chemicznych.
Brak jest informacji na temat śmiertelności powodowanej przez zatrucia
chemiczne, ale wysiew zaprawionego ziarna niesprawdzonymi środkami był
powodem śmierci kilkunastu żurawi w gminie Bisztynek w sąsiedztwie
rezerwatu przyrody Sątopy (inf.własna). Natomiast stosowanie nowoczesnych maszyn do sprzętu zbóż zmniejsza ilość pozostawionego na rżyskach
ziarna ograniczając bazę żerowiskową. Powyżej przedstawione zagrożenia
spowodowały zanik kilku znanych jeszcze z literatury przedwojennej miejsc
odpoczynku w północno-wschodniej Polsce.
Na terenach wielu żerowisk w ostatnich latach wzrasta zjawisko
celowego płoszenia żurawi, a właściciele występują o odszkodowania za
szkody spowodowane przez ptaki (inf. własna). Zmiany zagospodarowania
terenu oraz przepłaszanie żurawi powodują opuszczanie istotnych dla
żurawia noclegowisk bądź zmniejszanie się liczby ptaków na tych noclegowiskach. Ptaki w poszukiwaniu pokarmu penetrują tereny odległe od
miejsc odpoczynku rozpraszając się na mniejsze grupy.
Podsumowując informacje na temat czynników negatywnie wpływających na żurawia ze względu na dobrostan populacji zagrożenia można
28
5. Opis, rodzaje zagrożeń gatunku ocena stopnia zagrożenia gatunku w Polsce
podzielić na zagrożenia związane z biotopami lęgowymi, miejsc koncentracji
oraz miejsc żerowania.
Główne zagrożenia dla populacji żurawia to zagrożenia pochodzenia
antropogenicznego, a są to :
1. Osuszanie terenów podmokłych
2. Zmiany w rolnictwie:
– intensyfikacja rolnictwa,
– chemizacja,
– melioracje,
– likwidacja miedz i zakrzaczeń oraz osuszanie śródpolnych zbiorników
(w celu powiększenia powierzchni gruntów rolnych pod dopłaty),
stanowiących potencjalne miejsca lęgowe żurawia,
– zabudowa terenów potencjalnych miejsc bytowania gatunku
3. Dla populacji lęgowej istotnym zagrożeniem jest również wykonywanie
prac leśnych na terenach lęgowisk w okresie lęgów i odchowu młodych,
natomiast dla populacji migrującej i nielęgowej:
– zarastanie terenów otwartego lustra wody, sukcesja oraz przekształcanie terenów bagiennych w stawy,
– zmiany zagospodarowania terenów otaczających noclegowiska, w tym
zmiana struktury upraw oraz struktury własnościowej obszarów
rolnych oraz zabudowa terenów,
– polowania w okresie przelotów jesiennych,
– przepłaszanie ptaków z pól uprawnych, ze względu na szkody
powodowane w uprawach.
Rys. 10. Śródpolny zbiornik wodny miejsce lęgowe żurawia. For. M. Mellin
5. Opis, rodzaje zagrożeń gatunku ocena stopnia zagrożenia gatunku w Polsce
29
Rys. 11. Ambona myślwiska położona na terenie zlotowiska żurawi w województwie
warmińsko-mazurskim. Fot. M. Mellin
Spośród zagrożeń nieantropogenicznych jako najistotniejsze wskazuje
się drapieżnictwo, głównie ze strony dzika (niszczenie gniazd) (Gromadzki
2004), ale według obserwacji własnych równie istotne niebezpieczeństwo
stanowi wzrost populacji lisa i jenota.
Stosunkowo nowym, ale nasilającym się zagrożeniem są powstające
farmy wiatrowe. Ich negatywne oddziaływanie to przede wszystkim:
– pogorszenia stanu siedlisk bądź ich zanik w wyniku wprowadzanie
elementów infrastruktury technicznej (Chylarecki 2010). Dotyczy to
zarówno terenów lęgowych jak i żerowiskowych wykorzystywanych
przez ptaki lęgowe, nielęgowe oraz przelotne.
– możliwości wzrostu śmiertelności w związku z kolizjami z siłowniami,
– kolizje ptaków z liniami energetycznymi, które w przypadku nowych
projektów będą musiały być wybudowane
– zmiany tras dolotu na noclegowiska.
Przy założeniu średniej kolizyjności w obszarach o wysokich zagęszczeniach wielu gatunków ptaków, w granicach 20–30 ptaków rocznie na
jedną turbinę (Chylarecki 2010) oddziaływań tych w żaden sposób nie
można uznać za nieznaczące.
Jak duży jest obecnie nacisk na zabudowę terenów wokół noclegowisk
jako przykład mogą posłużyć informacje z terenu województwa warmińsko-mazurskiego, którego właściwie cały obszar jest szlakiem przelotów żurawia
i wielu innych gatunków.
1. Puszcza Romincka to rozległy, zwarty kompleks leśny stanowiący część
Pojezierza Litewskiego, zarazem najbardziej na północny wschód wysu-
30
5. Opis, rodzaje zagrożeń gatunku ocena stopnia zagrożenia gatunku w Polsce
nięta część Mazur Garbatych. Jest to park krajobrazowy oraz obszar
Natura 2000 PLB280005 Puszcza Romincka o powierzchni 14 754,3
ha, na którego obszarze występuje 26–28 par lęgowych (Sikora
i in.2010), a przyległe tereny rolnicze wykorzystywane są przez żurawie
jako żerowiska. Ze względu na położenie oraz sprzyjające warunku
wietrzne jest silna presja na zabudowę elektrowniami wiatrowymi
całego obszaru otaczające go Puszczę. Obecnie według danych z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie wybudowanych jest
około 30 siłowni wiatrowych oraz trwają postępowania środowiskowe
na budowanie kolejnych kilkudziesięciu.
2. Polder Sątopy-Samulewo – rezerwat, ostoja IBA, miejsce odpoczynku
nie tylko kilkutysięcznych stad żurawi, ale i gęsi, kaczek, czajek, oraz
siewkowatych. Podobnie jak na obszarach przyległych do Puszczy
Rominckiej tu również występuje olbrzymi nacisk na zabudowę terenu
elektrowniami wiatrowymi. Docelowo w okolicy ma powstać około 70
obiektów.
Rys. 12. Okolice rezerwatu Sątopy-Samulewo. Fot. M.Mellin
3. Równina Górna teren położony w Powiecie Kętrzyńskim wskazywany
już w literaturze przedwojennej jako miejsce występowania licznej
populacji migrującej żurawia. Jeszcze na początku XXI wieku było to
żerowisko dla kilkuset żurawi. Większe stada ptaków opuściły ten teren
ze względu na intensyfikacje rolnictwa, obecnie planowana budowa
kilkudziesięciu elektrowni wiatrowych skutecznie przerwie trasy migracji
na tym terenie.
6.
Działania minimalizujące
zagrożenia
6.1.
Działania ochronne
Na obszarach uznanych jako kluczowe dla gatunku oraz terenach przyległych
do noclegowisk minimalizowanie zagrożeń należy prowadzić poprzez:
1. Ochronę nieużytków, oczek wodnych, łozowisk i trzcinowisk przed
likwidacją i zmianą użytkowania poprzez ustanawianie użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych na kluczowych terenach wodno-błotnych. Wprowadzanie w planach ochrony lub planach
zadań ochronnych obszarów Natura 2000, planach zagospodarowania
przestrzennego gmin, strategiach zapisów określających zasady gospodarowania wodą uwzględniających ochronę gatunku.
2. Wyeliminowanie cięć rębnych w IV klasie wieku i wyższych w okresie
1 kwietnia – 15 lipca w kompleksach leśnych uznanych za kluczowe dla
ochrony gatunku.
3. Wyznaczanie na terenach leśnych obszarów o charakterze użytków
ekologicznych, obejmujących mokradła, torfowiska, zbiorniki wodne,
gdzie zostanie utrzymany lub podniesiony poziom wody, nie będą
prowadzone prace gospodarcze, a w trakcie prac zrębowych na sąsiednich powierzchniach będzie pozostawiana na granicy okrajek o szerokości
30–50 m drzew i krzewów.
4. Zakaz składowania gałęzi z cięć sanitarnych i gospodarczych na terenach
śródleśnych zbiorników wodnych.
5. Utrzymywanie ugorów i nieużytków w strefie ekotonu lasu z krajobrazem
otwartym, koszenie nie niżej niż 10 cm, ze względu na fakt, że młode
żurawie wyraźnie unikają krótko koszonych łąk i odchwaszczonych
upraw jednogatunkowych (Nowald 1999).
6. Promowanie ekstensywnych form użytkowania TUZ i systemu płatności
rolno-środowiskowych na terenach rolnych. Promowanie użytkowania
gruntów ornych jako TUZ w formie łąk i pastwisk. Propagowanie
kośnego użytkowania ugorów.
7. Zakaz zmiany form użytkowania i przeznaczenia ewidencyjnych łąk,
pastwisk, roli oraz nieużytków o charakterze TUZ pod zalesienia
i wszelkiego rodzaju plantacje.
32
6. Działania minimalizujące zagrożenia
8. Ograniczanie melioracji wodnych odwadniających i nie regulowanie
cieków
9. Wprowadzenie strefy ochronnej dla strategicznych noclegowisk.
10. Zakaz polowania w okresie jesiennej migracji na obszarach przyległych
do noclegowisk.
11. Wprowadzenie zapisów w planach zagospodarowania przestrzennego
gmin oraz strategii wyłączających obszary wskazane jako strategiczne
dla gatunku z możliwości lokalizacji siłowni wiatrowych. Dotyczy to
również stref ochronnych wokół tych miejsc obejmujących w zależności
od warunków przestrzennych i wielkości noclegowiska minimum od
3 do 5 km.
12. Opracowania planów gospodarowania populacją żurawia dla miejsc
koncentracji ptaków powyżej 1500 osobników, obejmujących swym
zasięgiem nie tylko samo miejsce noclegowiskowe, ale i najistotniejsze
miejsca żerowiskowe.
13. Wprowadzanie działań ograniczających straty finansowe rolników oraz
łagodzące konflikty.
6.2.
Sposoby ograniczania strat
Ze względu na wzrastającą skalę konfliktu pomiędzy rolnictwem a ochroną
gatunku, który może mieć poprzez niekontrolowane działania znaczący
negatywny wpływ na populację żurawia poniżej przedstawiono propozycje
sposobów łagodzących konflikty.
W celu minimalizowanie strat finansowych oraz ograniczania konfliktów
w wielu krajach Europy stosuje się różne rozwiązania prawne i organizacyjne
metody. W większości są to rozwiązania na szczeblu lokalnych władz, a nie
całego kraju.
Jedną z metod jest wypłata odszkodowań. Państwem, które w ten
sposób rozwiązano problem jest Estonia, gdzie fundusze pochodzą z budżetu
państwa wydatkowane są przez Fundusz Środowiska. Opracowano metody
szacowania szkód oraz wprowadzono od 2004 roku limit maksymalnego
odszkodowania do 3200 euro (Lundin i in. 2005). Limity związane
z odszkodowaniem obligują rolników do ochrony swoich pól poprzez
płoszenie bądź pozostawianie w wybranych miejscach pól dla żurawi.
W Meklemburgii i Zachodniej Pomeranii w latach 1991–2000 przeprowadzono procesy legislacyjne umożliwiające rekompensowanie strat.
Administracja w 1994 r. wypłaciła ponad 150 000 euro za szkody powodowane przez żurawie i 400 000 euro za łabędzie. Ponieważ utrzymanie
6. Działania minimalizujące zagrożenia
33
alternatywnych żerowisk na krótszą metę okazało się tańsze w 1996 roku
utworzono, zgodnie z „planem zarządzania”, we współpracy z rolnikami 20
sztucznych żerowisk, których utrzymanie finansowane jest z budżetu władz
regionu oraz organizacji Crane Protection Germany (Lundin i in. 2005).
Miejsca te promowane są jako atrakcja turystyczna. Innym rozwiązaniem
jest prowadzony we współpracy z Rządowym Centrum Ochrony Przyrody,
farmerami oraz organizacjami pozarządowymi w Brandenburgii program,
w którym corocznie wybierane są miejsca żerowiskowe. Rolnicy informują
gdzie i kiedy będą siać zboże, a gdzie pozostawią ścierniska, na których
wolontariusze organizacji pozarządowych wysypują ziarno. Fundusze pochodzą od sponsorów, rolników oraz organizacji pozarządowych.
We Francji w Regionie Szampanii w latach 1993–2003 wdrożono
program rolnośrodowiskowy na terenach wokół jeziora Champagne,
w którym wprowadzono dopłaty za utrzymywanie rżysk od 15 grudnia do
15 marca następnego roku. Niestety po korekcie w 2003 roku zapisów
zainteresowanie rolników zmniejszyło się i trzeba było szukać nowych
rozwiązań (Lundin i in. 2005). Władze lokalne zdecydowały się na wypłatę
odszkodowań rolnikom mieszkającym w Szampanii. Odszkodowanie wynosiło 80% wartości szkód i ograniczało się tylko do strat w wiosennych
zasiewach, jednak i tak corocznie obciążało to budżet regionu na około
35 tys. – 55 tys. euro. (Nowald i in. w druku).
Próbę rozwiązania konfliktu podjęto również w Hiszpanii nad jeziorem
Gallocanta, które jest największym miejscem zimowania żurawia w Europie.
Wprowadzono reformę pod nazwą Common Agriculure Policy finansowaną
w 50% przez Unię Europejska, w 25% Rząd Hiszpański oraz w 25% Rząd
Aragonii. Program prowadzony od 1992 roku zakładał utworzenie strefy
ochronnej wokół jeziora tzw. ZEPA (5000 ha) oraz dopłaty rolnikom do
hektara pola w wysokości 5,6 euro, pod warunkiem dosiewu 30 kg ziarna
na hektar oraz wysiewu nie głębiej niż 3 cm. Jednak po stwierdzeniu, że
żurawie żerują nie tylko w strefie ochronnej od 1996r powiększono tereny
programu o dwie dodatkowe strefy tzw. II bliskiego sąsiedztwa o powierzchni 5000 hektarów oraz III eksterytorialną strefę wielkości 10 000
hektarów. Zwiększono również dopłaty i tak w ZEPA wynosiły one 15
euro do hektara, II strefa – 12 euro per ha, oraz III strefa 6 euro/ha. Od
2000 roku zmieniono system, powiększając strefę, w której stosowane są
dopłaty do 30 000 hektarów, jednocześnie wprowadzając zapisy dotyczące
alternatywnych upraw takich jak słonecznik czy ryż, wraz ze wskazaniem
wysiewu zboża w okresie kiedy są żurawie np. jęczmienia w lutym (Lundin
i in. 2005).
34
6.2.1.
6. Działania minimalizujące zagrożenia
Sztuczne żerowiska
Pierwsze próby prowadzenia żerowisk dla żurawia przeprowadzono w Szwecji niedaleko Jeziora Hornborga w celu zapewnienia ptakom pokarmu. Dr
P.O. Swanberg zorganizował sztuczne żerowisko, na którym uprawiano
ziemniaki. Ziemniaki pozostawały w ziemi na zimę, dopiero bronowane
w okresie wiosennym stanowiły pokarm dla przylatujących ptaków (Lundin
i in. 2005). W 1992 roku Szwedzka Agencja Ochrony Środowiska utworzyła
nowe sztuczne żerowisko z południowej strony jeziora. Corocznie na tym
obszarze wysypywane jest od 80–100 ton jęczmienia. Obecnie jest to
miejsce olbrzymiej koncentracji nie tylko żurawia, ale również gęsi i łabędzi
i główna atrakcja turystyczna regionu.
W Polsce Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków przeprowadziło próby
minimalizowania strat w uprawach w 2004 roku tworząc sztuczne żerowisko
na terenie użytku ekologicznego Sątopy-Samulewo. Rozlewisko położone
w gminie Bisztynek w województwie warmińsko-mazurskim jest ważnym
miejscem postoju migrujących żurawi i gęsi. W okresie szczytu migracyjnego
na przelotach jesiennych stada tych gatunków liczyły do 6000 ptaków.
W ramach projektu „Ochrona miejsc gromadnego przebywania żurawi na
Warmii i Mazurach” finansowanego przez Fundację EkoFundusz i GEF/SGP
na 10 hektarach należących do skarbu państwa, przyległych do otwartego
lustra wody wysiewano zboże. Niestety nie osiągnięto spodziewanego efektu.
Żurawie nie korzystały ze sztucznego żerowiska, ze względu na rozległe pola
uprawne otaczające noclegowisko. Zaprzestano dalszego prowadzenia
również ze względu na koszty. Drugim miejscem, gdzie próbowano odciągnąć
żurawie z pól uprawnych był użytek ekologiczny Pasternak, nad którym
opiekę sprawuje organizacja pozarządowa Fundacja Jeziora Oświn. Użytek
położony w bliskim sąsiedztwie obszaru Natura 2000 Jezioro Oświn i Okolice
to rozległy kompleks łąk, na którym często przebywają stada żurawi. Przez
dwa lata wysypywano ziarno kukurydzy, które w większości było zjadane
przez dziki, a żurawie żerowały na innym terenie. Powyżej omówione próby
utworzenia alternatywnych żerowisk wskazują, że niezwykle trudno skutecznie przyciągnąć żurawie na żerowisko, które nie było wcześniej przez nie
odwiedzane. Na terenach gdzie występują liczne uprawy i nie ma możliwości
płoszenia ptaków z innych miejsc takie żerowiska nie będą wykorzystywane.
Ponadto coraz częściej podnoszone są negatywne skutki dokarmiania na
alternatywnych żerowiskach Nie stwierdzono co prawda wzrostu chorób
(wywoływanych między innymi przez pasożyty) czy zwiększonej śmiertelności, ale nie było również zakrojonych na szeroką skalę badań. Sieć
sztucznych żerowisk niewątpliwie może wpływać na zachowania zawiązane
6. Działania minimalizujące zagrożenia
35
z migracją żurawi – wcześniejsze terminy odlotów, zmiany tras migracji.
W ostatnich latach obserwuje się wcześniejszy odlot z terenów Polski
północno-wschodniej. W 2011 roku żurawie opuściły mniejsze noclegowiska
bardzo wcześnie, a na początku października duże stada obserwowane były
jedynie na kilku największych noclegowiskach (inf. własna). Niektóre
mniejsze miejsc odpoczynku znane od lat nie były wykorzystywane przez
żurawie, co może świadczyć o zmianie tras migracji, między innymi
spowodowanej dokarmianiem ptaków na zachodzie Europy. Dlatego też
wprowadzenie sztucznych żerowisk, chociaż lokalnie może ograniczać straty,
ze względu na koszty oraz potencjalny negatywny wpływ na populację
żurawia powinno być rozwiązaniem ostatecznym.
6.2.2.
Programy Rolnośrodowiskowe
Analizując różne próby minimalizowania strat finansowych ponoszonych
przez rolników stwierdzono, że w warunkach Polskich najkorzystniejsze
było by wprowadzenie pakietów rolnośrodowiskowych opracowanych pod
kątem żurawia. W dokumencie podjęto próbę opracowania zasad gospodarowania na dwóch wybranych obszarach Nietlickie Bagno oraz gminę
Dubeninki. Takiego wyboru dokonano ze względu na położenie tych
obszarów w Polsce północno-wschodniej, gdzie zgodnie z informacjami
zebranymi podczas warsztatów są to obszary o największej skali konfliktów.
I. Program gospodarowania populacją żurawia na terenie obszaru Natura
2000 PLB 280001 PLH Nietlickie Bagno oraz jego okolicach.
Uzasadnienie
Do opracowanie modelowego programu gospodarowania populacją żurawia
wybrano PLH Nietlickie Bagno (rys. 12), gdyż jest to obszar:
1. o dużej populacji lęgowej żurawia oraz największych koncentracji tego
gatunku w okresie wiosennych i jesiennych przelotów w województwie
warmińsko-mazurskim .
2. dużej skali konfliktu na linii ochrona żurawia a rolnictwo.
3. dobrze zbadany pod kątem populacji żurawia.
Ad.1 – Populacja lęgowa wynosi 37 par (Plan Ochrony), natomiast
koncentracje w okresie przelotów wynoszą od 7000 do 10000 osobników.
Przez cały sezon teren Nietlickich Bagien wykorzystywany jest przez stada
nielęgowych ptaków. Wielkość stad wacha się od kilkudziesięciu do kilkuset
żurawi.
36
6. Działania minimalizujące zagrożenia
Rys. 13. Obszar Natura 2000 PLB 280001 Nietlickie Bagno
Ad.2 Pierwsze zgłoszenia dotyczące szkód w uprawach powodowanych
przez żurawia na tym terenie według danych Regionalnej Dyrekcji Ochrony
Środowiska w Olsztynie złożone były w roku 1993r. W kolejnych latach
liczba zgłoszeń wynosiła około kilkunastu rocznie. W 2008 roku jeden
z rolników wystąpił do sądu z pozwem przeciwko skarbowi państwa
o odszkodowanie w wysokości 130 tys złotych za zniszczenie 16 hektarów
kukurydzy. Sprawa zakończyła się z korzyścią dla skarbu państwa jednak
istnieje duże prawdopodobieństwo, że kolejni rolnicy, szczególnie mający
duże gospodarstwa będą występowali na drogę sądową. Rolnicy próbują
również chronić pola poprzez stawianie odstraszaczy, jednak ze względu
na liczbę żurawi oraz fakt, że szybko przyzwyczajają się do zmian
otoczenia ta metoda nie zdaje egzaminu.
6. Działania minimalizujące zagrożenia
37
Rys. 14. Pole uprawne z ustawionymi odstraszaczami. For. M. Mellin
Ad.3 Pierwsze dane z Nietlickich Bagien pochodzą z 1993 roku
(Szymkiewicz i in. 1998). W latach 2001–2005 przez Polskie Towarzystwo
Ochrony Ptaków prowadzony był projekt „Ochrona miejsc gromadnego
przebywania żurawi na Warmii i Mazurach” finansowany przez Fundację
EkoFundusz oraz GEF/SGP. W ramach tego projektu prowadzono inwentaryzację głównych koncentracji żurawia na terenie Warmii i Mazur
w okresie wiosennej i jesiennej migracji. Zinwentaryzowano 13 noclegowisk
i 22 żerowiska tego gatunku. Szczególne znaczenie miało wytypowanie
istotnych miejsc żerowiskowych, co było przeprowadzone w takiej skali po
raz pierwszy. Określono główne zagrożenia na poszczególnych miejscach
noclegowiskowych i żerowiskowych, co pozwoliło na wytyczenie kierunków
działań ochronny czynnej ostoi żurawia. W latach 2001–2002 stwierdzono
niekorzystne zmiany na terenie noclegowiska spowodowane wcześniejszymi
melioracjami oraz kolejnymi suchymi latami. Podczas prac terenowych
w 2002 prawie doprowadzono do całkowitego osuszenia terenu, co
skutkowało spadkiem liczby żurawi wykorzystujących Nietlickie Bagna do
odpoczynku w okresie migracji. W 2002 roku kontrole nie wykazały więcej
niż 45 ptaków. W 2003 roku w celu poprawy stosunków wodnych
wybudowano dwa progi bystrotoki – jeden na rowie głównym, drugi na
rowie bocznym. Zatrzymanie wody przez budowle piętrzące już w następnym roku znacznie poprawiło warunki siedliskowe co wpłynęło na powrót
38
6. Działania minimalizujące zagrożenia
żurawi i od 2004 obserwowano znaczny wzrost liczebności tego gatunku na
przelotach. Od 2007 roku liczba żurawi w okresie migracji jesiennej nie spada
poniżej 7000 osobników. W celu zapewnienia odpowiedniej ochrony tego
cennego noclegowiska w 2003 roku powołano rezerwat Nietlickie Bagno.
Opis obszaru Natura 2000
PLB 280001 Nietlickie Bagno o powierzchni 4103,08 ha, jest położony
w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, około 6 kilometrów na północ od
Jeziora Śniardwy. Zgodnie z podziałem administracyjnym, leży w gminach
Orzysz, Miłki oraz Mikołajki, w województwie warmińsko-mazurskim.
Położony jest na terenie trzech powiatów:
– piskim (gmina Orzysz): 1555,22 ha
– giżyckim (gmina Miłki): 2434,50 ha
– mrągowskim (gmina Mikołajki): 113,36 ha
Pod względem klimatycznym teren ten według Romera określany jako
pojezierny region klimatyczny Pojezierza Mazurskiego, region ten obejmuje
V dzielnica rolniczo-klimatyczna (Kondracki 1988).
Znaczną część obszaru Natura 2000 zajmuje obniżenie wytopiskowe
z reliktowym, okresowym zbiornikiem wodnym we wschodniej części,
przez które przepływa rzeczka Wężówka. Obecny charakter obniżenia to
skutek kilkukrotnego obniżenia poziomu wody w występujących tu w holocenie jeziorach – Nietlickim i później pozostałych po nim: Duży Wąż (we
wschodniej części obiektu) i Mały Wąż (w północno-zachodniej części)
(Karczewski 2001, Kaliński 1956) – oraz procesów lądowienia. Pod koniec
dziewiętnastego wieku przeprowadzono szeroko zakrojone prace melioracyjne oraz wykopano kanał łączący jeziora Buwełno i Wojnowo, co doprowadziło od całkowitego osuszenia jeziora Mały Wąż i oraz obniżenia
poziomu wody w jeziorze Duży Wąż (Zweck 1900, Orłowicz 1991).
Kolejne ingerencje w układ hydrologiczny nastąpiły zarówno przed jak i po
1945 roku (Szymkiewicz, Łachacz 1995). Mimo tych przeprowadzonych
melioracji Rezerwat Nietlickie Bagno jest jednym z największych i najlepiej
zachowanych torfowisk niskich Pojezierza Mazurskiego (Szymkiewicz, Piłat,
Mellin 1998).
Formy Ochrony
PLB 28001 Nietlickie Bagno powołany jako ostoja Rozporządzeniem
Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej
ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313).
6. Działania minimalizujące zagrożenia
–
–
39
PLH Mazurskie Bagna:
rezerwat „Nietlickie Bagno”, powołany Rozporządzeniem Nr 32 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z dnia 26 maja 2003 r., Dz. Urz. Woj.
Warm.-Maz. z dnia 30 maja 2003 r. Nr 72, poz. 1069. Jednym
z głównych przedmiotów ochrony rezerwatu jest populacja żurawia,
jego miejsca lęgowe i miejsc koncentracji na jesiennych przelotach.
Obszar Chronionego Krajobrazu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich.
Formy własności i grunty rolne
Znaczna część ostoi należy do Skarbu Państwa, reprezentowanego przede
wszystkim przez Lasy Państwowe – Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Białymstoku oraz podległe jej Nadleśnictwo Giżycko. Dotyczy to
prawie całej powierzchni rezerwatu „Nietlickie Bagno” oraz dużych kompleksów leśnych w północnej części ostoi. Pozostałe grunty są własnością
prywatną, należą do indywidualnych gospodarstw rolnych, do spółki
„Agro-Sokołów 2” sp. z o.o. oraz do gmin.
Oprócz żyta spotyka się tu uprawy jęczmienia, owsa, ziemniaków,
lokalnie mieszanek zbóż. Na wielkoobszarowych, jednolitych kompleksach
gruntów rolnych dominują uprawy kukurydzy, żyta i rzepaku.
W planie ochrony obszaru Natura 2000 wskazuje się jako jedno
z działań ochronnych wprowadzanie pakietów rolnośrodowiskowych:
– rolnictwo zrównoważone (pakiet 1),
– ekstensywne trwałe użytki zielone (pakiet 3),
W celu ograniczenia szkód oraz minimalizacji konfliktów proponuje się
objęcie planem gospodarowania populacją żurawi obszar o powierzchni
około 130 km2 (Rys. 15). Żurawie wykorzystują podczas żerowania obszary
pól w najbliższym sąsiedztwie noclegowisk głównie przed przelotem na
noclegowisko, większość żurawi przylatuje z odległych pól. Wyznaczenie
obszaru o tak dużej powierzchni obejmuje najistotniejsze tereny żerowiskowe.
W gminie Miłki, która w całości powinna być objęta planem gospodarowania populacją żurawi, użytki rolne zajmują około 64,5% powierzchni. Przeważają wśród nich grunty orne (69%), reszta (31%) to pastwiska
i łąki. (Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Miłki). Zgodnie z zapisami studium na terenach o wiodącej
funkcji rolniczej, w zakresie ich ochrony przyjmuje się za celowe utrzymanie
gruntów rolnych oraz rolnictwa ekologicznego;
a) utrzymanie użytków zielonych w formie dotychczasowego użytkowania
łąkowo-pastwiskowego wraz z zachowaniem lokalnych skupisk wysokiej
zieleni łęgowej występującej w jej obrębie;
40
Rys. 15.
6. Działania minimalizujące zagrożenia
6. Działania minimalizujące zagrożenia
41
b) podnoszenie jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej poprzez właściwe
regulacje stosunków wodnych na gruntach ornych i użytkach zielonych.
Przystępując do opracowywania programu gospodarowania kierowano
się wytycznymi AWEA, które mówią o minimalizowaniu szkód poprzez
zmiany użytkowania gruntów, czyli ograniczania wielkopowierzchniowych
upraw w pobliżu miejsc koncentracji ptaków migrujących. Przyjęto następujące kryteria doboru miejsca gromadnego przebywania żurawi:
1. znaczenie noclegowiska dla gatunku w regionie
2. wielkość i trwałość noclegowiska
3. skalę konfliktów
4. zagrożenie dla populacji
5. sposobu użytkowania gruntów
Cały obszar podzielono na 3 strefy ze względu na sposób gospodarowania i sugerowane pakiety rolnośrodowiskowe.
Takie rozmieszczenie stref jest opracowane na podstawie danych
zebranych podczas obserwacji terenowych, a szczególnie kierunków przylotów ptaków na noclegowisko. W ostatnich latach ptaki zlatują się głównie
z kierunku wschodniego i północno-wschodniego (Rys. 16).
Strefa 1 – bezpośrednio przylegająca do noclegowiska w większości
obejmująca obszar Natura 2000 i rezerwat. W tej strefie 53% terenu
stanowią grunty orne (43%), łąki i pastwiska (57%). W tej strefie proponuje
się prowadzenie pakietu ekstensywne trwałe użytki zielone przy dopłatach
do wszystkich gruntów rolnych leżących w granicach strefy dla gospodarstw,
które zobowiązały się do stosowania zwykłej dobrej praktyki rolniczej na
obszarze całego gospodarstwa.
Ekstensywna gospodarka na łąkach i pastwiskach
Wariant może być wdrażany na gruntach użytkowanych jako trwałe łąki
lub pastwiska. Obszar objęty wariantem może być użytkowany jako łąka,
pastwisko lub objęty użytkowaniem kośno-pastwiskowym. Możliwa jest
zmiana użytkowania w trakcie trwania zobowiązania rolnośrodowiskowego
na jeden z wymienionych sposobów.
Wymogi
1. Koszenie:
– pierwszy pokos w terminie od dnia 1 czerwca, nie więcej niż dwa pokosy;
– wysokość koszenia 5–15 cm;
– technika koszenia: zakaz koszenia okrężnego od zewnątrz do środka
działki;
42
Rys. 16.
6. Działania minimalizujące zagrożenia
6. Działania minimalizujące zagrożenia
43
– w przypadku użytkowania kośnego lub kośno-pastwiskowego wykonanie pokosu najpóźniej do dnia 30 września;
– obowiązek pozostawienia 5–10% działki rolnej nieskoszonej, przy
czym powinien to być inny fragment co roku;
– obowiązek usunięcia lub złożenia w stogi ściętej biomasy w terminie
nie dłuższym niż 2 tygodnie po pokosie. – maksymalna obsada
zwierząt wynosi 1 DJP/ha;
– w przypadku użytkowania kośno-pastwiskowego maksymalna obsada
zwierząt wynosi 0,3 DJP/ha;
– w przypadku użytkowania pastwiskowego minimalna obsada zwierząt
wynosi 0,5 DJP/ha, a maksymalna 1,0 DJP/ha;
– maksymalne obciążenie pastwiska do 10 DJP/ha (5t/ha);
– sezon pastwiskowy trwa od 1 maja do 15 października na obszarach
poniżej 300 m n.p.m. lub od 20 maja do 1 października na obszarach
powyżej 300m n.p.m.;
– dopuszcza się wykaszanie niedojadów wyłącznie w okresie sierpień-wrzesień;
– dopuszczalne jest wypasanie przez cały rok koników polskich i koni
huculskich;
– termin rozpoczęcia wypasu na terenach zalewowych nie wcześniej niż
w dwa tygodnie po ustąpieniu wód.
2. Nawożenie i ochrona roślin:
– zakaz stosowania środków ochrony roślin z wyjątkiem selektywnego
i miejscowego niszczenia uciążliwych chwastów z zastosowaniem
odpowiedniego sprzętu (np. mazaczy herbicydowych), po uzgodnieniu
z doradcą rolnośrodowiskowym;
– zakaz stosowania ścieków i osadów ściekowych;
– dopuszcza się wapnowanie i ograniczone nawożenie azotem (do 60
kg/ha/rok), z wyłączeniem obszarów nawożonych przez namuły
rzeczne.
3. Melioracje:
– zakaz budowania nowych systemów melioracyjnych (z wyjątkiem
urządzeń mających na celu podwyższenie poziomu wód) i rozbudowy
istniejących systemów melioracyjnych będących w zasięgu kompetencyjnym beneficjenta; nie dotyczy bieżącej konserwacji;
4. Inne zabiegi
– zakaz przeorywania;
– zakaz wałowania;
– zakaz stosowania podsiewu;
– zakaz włókowania w okresie od 1 kwietnia do 1 września.
44
6. Działania minimalizujące zagrożenia
Strefa 2 – W strefie 2 proponuje się dopłaty do wszystkich gruntów
rolnych leżących w granicach strefy jednak znaczniej mniejsze niż w strefie
1 dla gospodarstw, które zobowiązały się do stosowania zwykłej dobrej
praktyki rolniczej na obszarze całego gospodarstwa.
Dopłaty do wszystkich gruntów rolnych leżących w granicach strefy
jedynie dla rolników, którzy mają też pakiet ekstensywne trwałe użytki
zielone.
Strefa 3 – dopłaty do gruntów ornych oraz prowadzenie pakietów
„Wsiewki poplonowe”, i „Międzyplon ozimy”.
Pozostawienie rżyska do 1 marca następnego roku. Programy te opisane
są w części dotyczącej gospodarowania w Gminie Dubeninki.
Przedstawiony powyżej plan gospodarowania powinien być opracowany
dla każdego miejsca noclegowiskowego traktowanego indywidualne, wskazanego w strategii jako zapewniającego ciągłość szlaku migracyjnego.
Przygotowywanie planu należy poprzedzić dokładnym monitoringiem miejsc
żerowiskowych.
II. Program gospodarowania populacją żurawia na terenie Gminy
Dubeninki
Do opracowania modelu gospodarowania populacją żurawia wybrano
również gminę Dubeninki, że względu na ilość zgłoszonych w 2011 r szkód
powodowanych przez ten gatunek. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Olsztynie otrzymała pismo, w którym za pośrednictwem wójta Gminy
Dubeninki rolnicy proszą o pomoc ograniczaniu strat w uprawach. Do
pisma dołączono szczegółowe zestawienie szkód. Przeprowadzono dodatkowo ankietę w celu zebrania szerszej informacji.
Ze względu na charakter gminy, fakt, że na jej obszarze nie ma
dużych koncentracji żurawi oraz skalę problemu podjęto próbę wypracowania metod ograniczania strat ponoszonych przez rolników.
Gmina Dubeninki o powierzchni 205,18 km2 położona jest w północno-wschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego. Tereny gminy
graniczą z Obwodem Kaliningradzkim i Litwą Mapa Dubeninek na tle Polski
Położenie gminy Dubeninki według podziału na regiony klimatyczne
kwalifikuje ten teren do najchłodniejszych stref niżowych. Średnia temperatura stycznia wacha się w granicach – 4,5°C do – 5,3, a średnie
temperatury lipca od 16°C do 17,5°C, a opady wynoszą 650–700 mm
w skali roku i są wyższe niż w sąsiednich rejonach (Strategia Gminy
Dubeninki). Długość okresu wegetacyjnego wynosi 185 dni. Opady i surowy
klimat oraz skrócony okres wegetacyjny ograniczają dobór roślin oraz
46
6. Działania minimalizujące zagrożenia
Rys. 18. Zboże zniszczone przez żurawie. Fot. M.Mellin
Rys. 19. Mapa Gminy Dubeninki z zaznaczonymi miejscami występowania szkód.
Na podstawie tych danych można stwierdzić, że w ostatnich latach
zmienia się struktura upraw. Zmniejsza się powierzchnia łąk i pastwisk
– z 4299 ha w 2006 roku do 3252 ha w 2010 r. Wzrasta natomiast
powierzchnia upraw kukurydzy z 76 ha w 2006 r. do 115 ha w 2010 r. Na
tle innych gmin województwa warmińsko-mazurskiego nie są to znaczne
47
6. Działania minimalizujące zagrożenia
przekształcenia, jednak wskazują na niekorzystną tendencję zmniejszania się
areału użytków zielonych na rzecz uprawy kukurydzy. Dane z
W celu ograniczania strat finansowych proponuje się:
– wprowadzanie pakietów rolnośrodowiskowych
– zobowiązanie się do stosowania zwykłej dobrej praktyki rolniczej na
obszarze całego gospodarstwa;
– stosowanie wsiewek poplonowych lub między plonu ozimego na
wyznaczonych gruntach
1. Program rolnośrodowiskowy na podstawie Wariantu 8.1. Wsiewki
poplonowe:
Wymogi:
– wsiewanie roślin (wsiewka) w rosnące rośliny ozime lub razem
z siewem roślin jarych i utrzymanie ich przez okres zimy;
– możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od
1 marca;
– dopuszczony wypas;
– niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na wsiewkę.
Na terenie całego gospodarstwa objętego programem rolnośrodowiskowym, istnieje obowiązek zachowania powierzchni trwałych użytków
zielonych i elementów krajobrazu nieużytkowanych rolniczo. Wysokość
płatności rolnośrodowiskowej do opracowania.
2. Program rolnośrodowiskowy na podstawie Wariantu 8.2. Międzyplon
ozimy wysiewany po zbiorze późno dojrzewających zbóż.
Wymogi
– wykonanie siewu roślin poplonowych (rośliny ozime) do 15 września;
– stosowanie pod międzyplon tylko nawozów naturalnych;
– niestosowanie ścieków i osadów ściekowych na międzyplon;
– możliwość koszenia lub spasania biomasy roślin poplonowych wiosną;
Tabela 3. Struktura obszarowa gospodarstw w Gminie Dubeninki w 2002 r.
Grupa obszarowa
Liczba gospodarstw
Powierzchnia w ha
Do 1 ha
122
30
1–5 ha
107
125
5–15 ha
73
370
15–30 ha
66
727
30–50 ha
34
697
50 ha i więcej
18
1270
48
6. Działania minimalizujące zagrożenia
Tabela 4. Struktura upraw w Gminie Dubeninki na podstawie ankiety przeprowadzonej wśród rolników przez Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Dubeninkach
Jednostka
miary
2002
2003
2004
2005
UŻYTKI ROLNE
Powierzchnia użytków rolnych
ha
9699
9684
9666
9666
grunty orne
ha
5127
5581
5597
5205
sady
ha
3
4
3
3
łąki
ha
1687
1729
1666
1616
pastwiska
ha
2882
2370
2400
2842
8188
8452
8452
8461
2400
2391
LASY
Lasy i grunty leśne
ha
POZOSTAŁE GRUNTY I NIEUŻYTKI
Pozostałe grunty i nieużytki
ha
2631
2382
– możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od
1 marca;
Wysokość płatności rolnośrodowiskowej do opracowania.
Dobór roślin:
Żyto w siewie czystym (180–200 kg/ha) lub w mieszance z wyką (80
+ 60 kg/ha).
Ze względu na żurawie należałoby zwiększyć wysiew zakładany w Wariancie 8.2. o 10%.
3. Pozostawienie rżyska do 1 marca następnego roku.
Pozostawianie nie mniej niż 5 ha rżyska przy gospodarstwach do 20 ha,
nie mniej 5% gruntów ornych przy gospodarstwach powyżej 20 ha.
Możliwość wznowienia zabiegów agrotechnicznych w terminie od
1 marca. – Możliwość przemiennego zostawiania rżyska.
Podsumowanie pakietów rolnośrodowiskowych
Przedstawione powyżej pakiety, oprócz pakietu pozostawiania rżyska do
marca następnego roku nie są nowe, jednak programy rolnośrodowiskowe
są wprowadzane dla ochrony siedlisk i gatunków, a nie w celu ograniczania
strat finansowych. Po wielu konsultacjach z przedstawicielami Ośrodków
6. Działania minimalizujące zagrożenia
49
Rys. 20. Stado żurawi w zbożu. For. M. Mellin
Doradztwa Rolniczego stwierdzono, że można wykorzystać wybrane pakiety
z dotychczasowej listy, które powinny być (w miejscach określanych jako
strategiczne dla gatunku pod względem liczby ptaków migrujących lub jak
gmina Dubeninki z dużą liczbą ptaków żerujących, przy dużym rozdrobnieniu gospodarstw) promowane wyższą płatnością niż na innych obszarach.
Większe płatności będą skuteczniej zachęcały rolników do korzystania
z pakietów. Ponadto, gdyby obszary miały opracowany plan zarządzania
gatunkiem z wyznaczonymi strefami rolnik nie musiałby przy pomocy
doradcy rolnośrodowiskowego opracowywać dokumentacji.
Ze względu na ochronę populacji zakładającej lęgi na terenach rolniczych
proponuje się wprowadzenie pakietu „ochrona terenów podmokłych
stanowiących miejsca lęgowe żurawia” ze strefa buforowa w zależności od
wielkości siedliska podmokłego oraz wielkości pola uprawnego jednak nie
mniejsza niż 100 metrów od siedliska. Wprowadzenie dwóch wariantów
w strefie buforowej:
– dopłaty za przekształcenie gruntu ornego w użytek zielony,
– utrzymywanie użytków zielonych zgodnie z obecnie obowiązującym
pakietem
– ekstensywne trwałe użytki zielone.
Kryterium kwalifikacji pakietu – obecność gniazda.
50
6.2.3.
6. Działania minimalizujące zagrożenia
Wypłaty odszkodowań
Inna metodą ograniczania konfliktów mogą być wypłaty odszkodowań. Takie
rozwiązanie wymaga zmiany ustawy o ochronie przyrody poprzez umieszczenie żurawia na liście gatunków które powodują straty w uprawach, a za
szkody wyrządzone przez te zwierzęta podlegające ochronie gatunkowej płaci
państwo. Jest to jednak rozwiązanie znacznie obciążające skarb państwa oraz
Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, na które spadłyby dodatkowe
zadania szacowania szkód. Jak wielka jest to skala można przekonać się na
przykładzie Szwecji, gdzie w 2004 roku wypłacono odszkodowania w wysokości 120 000 tys euro za szkody spowodowane przez wilka, lisa, żurawia, gęsi
i kilka innych gatunków. Nie zmniejszyło to jednak skali konfliktu, a coraz
częściej podnoszona jest przez rolników kwestia pozwolenia na ostrzał żurawi.
Innym rozwiązaniem zmniejszającym obciążenie budżetu państw byłoby
utworzenie funduszu celowego. Fundusze celowe są tworzone w oparciu
o art. 18 ustawy z dnia 5 stycznia 1991 r. prawo budżetowe. Według
ustawy o finansach publicznych funduszem celowym jest fundusz ustawowo
powołany przed dniem wejścia ustawy, którego przychody pochodzą
z dochodów publicznych a wydatki przeznaczone są na realizację wyodrębnionych zadań.
Publiczne fundusze celowe cechuje:
1. Wyodrębnienie organizacyjne i finansowe części środków publicznych.
2. Ograniczenie swobody rozdziału części środków publicznych.
3. Wyodrębnienie określonych zadań o charakterze publicznym z potraktowaniem ich w sposób preferencyjny.
4. Zapewnienie ciągłości finansowania przez wyłączenie z procedury
rocznego planowania budżetowego.
5. Racjonalizacja wydatków, wynikająca z braku konieczności ich rozliczania w cyklu rocznym.
6. Celowe gromadzenie dochodów.
7. Zakres zadań uzależniony od wysokości zgromadzonych dochodów.
8. Stałość dochodów.
Z informacji zebranych podczas warsztatów wynika, że część rolników
chciałaby ubezpieczyć swoje uprawy na wypadek strat powodowanych
przez żurawie, jednak firmy ubezpieczeniowe nie chcą dokonać takich
zapisów, bądź składki za ubezpieczenie są bardzo wysokie, często przekraczające możliwości rolników. Dlatego też rozwiązaniem mogłoby być
powołanie Funduszu celowego, którego dochody pochodziłyby w 60%–70%
budżetu Państwa 30–40% z budżetów samorządów wojewódzkich, gminnych
oraz ze składek rolników. W ramach tego funduszu partycypujący w kosztach
6. Działania minimalizujące zagrożenia
51
funduszu rolnicy mogliby starać się o odszkodowanie za szkody powodowane przez wybrane gatunki migrujących ptaków. Sprawę szkód powodowanych przez gęsi oraz łabędzie podnoszono na warsztatach przeprowadzanych
w Wielkopolsce, województwie zachodniopomorskim oraz kujawsko-pomorskim. Ponieważ gęsi są gatunkiem łownym w przypadku wpisania tych
ptaków na listę gatunków ze które fundusz celowy wypłacałby odszkodowania należałoby rozważyć udział kół łowieckich składkach do tego funduszu.
Przy przyjęciu, że nastąpią zmiany w ustawie o ochronie przyrody
wpisujące żurawia na listę gatunków, od których szkody są rekompensowane
jak w przypadku powołania Funduszu celowego zgodnie art. 18 ustawy
z dnia 5 stycznia 1991 r. prawo budżetowe konieczne jest opracowanie
procedur związanych z szacowaniem szkód. Tak jak wspomniano wcześniej,
zapisy te powinny dotyczyć nie tylko żurawia, ale również innych gatunków
– łabędzi gęsi oraz siewkowatych. Konieczne też jest wytypowanie instytucji
odpowiedzialnych za szacowanie szkód. Niezwykle istotny jest szybki
przepływ informacji, niezwłoczne oraz umiejętne oszacowanie szkody.
Zapisy dotyczące szacowania szkód sporządzono na podstawie Ustawy
prawo łowieckie z dnia 13 października 1995 r. (Dz.U.05.127.1066 ze zm.)
oraz rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 marca 2010 r.
(Dz.U.02.126.1081)
Schemat postepowania
A. Powstanie szkody – zgłoszenie do RDOŚ w przypadku wypłaty odszkodowań z budżetu państwa) lub organów Funduszu Celowego
(w przypadku powstanie takiego funduszu)
B. Jeżeli szkoda powstała w okresie wiosennym od zasiewu do maksimum
trzech tygodniu przez sprzętem konieczne jest dwukrotne szacowanie strat.
I. Wstępnego szacowania szkody dokonuje się w ciągu 7 dni od zgłoszenia.
Podczas oględzin ustala się:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
gatunek zwierząt, które spowodowały szkody;
rodzaj, stan i jakość uprawy;
obszar całej uprawy;
szacunkowa powierzchnia uprawy, która została uszkodzona;
wydajność uprawy;
szacunkowy procent zniszczenia uprawy na uszkodzonym obszarze;
wyznacza się obszary próbne, zniszczonej i niezniszczonej części uprawy,
jeżeli to niemożliwe na uprawach sąsiednich rolnika.
52
6. Działania minimalizujące zagrożenia
II. Ponowne szacowanie szkody, którego dokonuje się po zgłoszeniu
szkody nie później niż 1 dzień przed sprzętem uprawy. Podczas oględzin
dokonuje się oceny powierzchni próbnych tak aby wyeliminować wpływy
innych warunków np. atmosferycznych na jakość uprawy.
C. Ostateczne szacowanie szkody dokonuje się wtedy, gdy szkoda została
zgłoszona nie wcześniej niż trzy tygodnie przez sprzętem uprawy.
Podczas, którego ustala się:
1. gatunek zwierząt, które spowodowały szkody;
2. rodzaj, stan i jakość uprawy;
3. obszar całej uprawy;
4. szacunkowy obszar uprawy, która została uszkodzona;
5. szacunkowy procent zniszczenia uprawy na uszkodzonym obszarze.
Ustalenia rozmiaru szkody dokonuje się poprzez:
1. pomnożenie obszaru uprawy, która została uszkodzona, oraz procentu
jej zniszczenia, a następnie pomnożenie tak uzyskanej powierzchni
zredukowanej oraz plonu z 1 ha – w przypadku szkód w uprawach;
2. ustalenie szacunkowej masy uszkodzonego płodu rolnego – w przypadku
szkód w płodach rolnych.
Przy ostatecznym szacowaniu szkód wyrządzonych w uprawach wymagających zaorania odszkodowanie ustala się, jeżeli szkoda powstała:
1. w okresie do dnia 15 kwietnia – w wysokości 25%,
2. w okresie od dnia 16 kwietnia do dnia 20 maja – w wysokości 40%,
3. w okresie od dnia 21 maja do dnia 10 czerwca – w wysokości 60%,
4. w okresie od dnia 11 czerwca – w wysokości 85%.
Odszkodowanie nie przysługuje
1. Posiadaczom uszkodzonych upraw lub płodów rolnych którzy nie
dokonali ich sprzętu w terminie odbiegającym więcej niż 14 dni od
zakończenia okresu zbioru tego gatunku roślin w danym rejonie,
określanego przez wojewodę.
2. Za szkody w uprawach rolnych założonych z rażącym naruszeniem
zasad agrotechnicznych.
3. W przypadku, kiedy na działkach leżących w obszarze Natura 2000,
wpisano zadania utrzymania łąk i pastwisk, a rolnik zmienił sposób
użytkowania na grunty orne.
4. Za szkody powstałe w mieniu skarbu państwa z wyłączeniem mienia
oddanego do gospodarczego korzystania na podstawie kodeksu cywilnego. Odszkodowanie obejmuje łączną kwotę, tzn. wartość szkód
wyrządzonych we wszystkich uprawach i plonach należących do danego
gospodarstwa. Odszkodowanie nie obejmuje utraconych korzyści.
7.
Ostoje kluczowe dla gatunku
Atlas Lęgowych Ptaków Polski wskazuje ze względu na liczbę par lęgowych
14 obszarów ważnych dla populacji żurawia. Do tej listy proponuje się
włączyć ze względu liczebność populacji lęgowej jak i przelotnej ostoję
Dolina Omulwi i Płodownicy, Dolinę Pasłęki oraz Dolinę Małej Wełny. Ze
względu na wielkość populacji w okresie wędrówki listę 27 kluczowych
obszarów należałoby poszerzyć o kolejne dwie ostoje Beskid Niski i Góry
Słone ze względu na liczbę żurawi oraz położenie na skraju wędrówki przez
Polskę.
Tabela 5. Ostoje kluczowe dla gatunku (źródło Wilk i in. 2010)
Nazwa ostoi
Dolina Dolnej Odry
Ostoja Miedwie
Liczba ptaków
na przelotach
Liczba
par lęgowych
16000
110–120
5000
20–20
Ostoja Witnicko-Dębiańska
110–125
Puszcza Barlinecka
2500
52–75
Ostoja Ińska
2000
300–300
Ostoja Drawska
3500
215–240
Lasy Puszczy nad Drawą
3000
140–190
Ostoja Słowińska
7000
24–30
Dolina Słupi
1300
45–60
Bory Tucholskie
2300
613–820
Ostoja Warmińska
Jezioro Dobskie
300–400
2000
Dolina Pasłęki
40–50
300-400
Lasy Skaliskie
3000
31–36
Puszcza Napiwodzko-Ramucka
2500
120–140
Polder Sątopy-Samulewo
3000
54
7. Ostoje kluczowe dla gatunku
Tabela 5. Ostoje kluczowe dla gatunku (cd.)
Nazwa ostoi
Liczba ptaków
na przelotach
Puszcza Piska
Ostoja Poligon Orzysz
Bagna Nietlickie
Liczba
par lęgowych
450–550
3000
35–40
10000
37
Puszcza Augustowska
120–160
Dolina Biebrzy
1900
600
Dolina Omulwi i Płodownicy
1000
71–90
Ujście Warty
5200
5–20
Dolina Środkowej Noteci
6650
65–65
Puszcza Notecka
120–150
Dolina Małej Wełny
1380
7–8
Jezioro Zgierzynieckie
1000
3–4
Ostoja Nadgoplanska
3000
6–11
Błota Rakutkowskie
3000
12–18
Bory Dolnośląskie
100–120
Dolina Baryczy
8000
64–79
Polesie
2000
19–20
Ostoja Świdwie
1500
15–50
Ostoja Cedyńska
1800
18–30
Bagno Bubnów
3500
10–12
Dolina Biebrzy
1900
600
Ostoja Nieliska
3000
Pogórze Przemyskie
2000
Beskid Niski
3000
Góry Słone
3000
Zbiornik Siemianówka
1500
10–20
Ostoja Kurpiowska
1200
25–30
Wysoczyzna Elbląska
110–150
7. Ostoje kluczowe dla gatunku
55
Niektóre z tych obszarów leżące w Polsce północno-zachodniej i zachodniej są dobrze zbadane nie tylko pod kątem populacji żurawia, ale
rozmieszczenia żerowisk i strat powodowanych przez żurawie. Są to między
innymi obszary położone w Wielkopolsce oraz Ostoja Bory Tucholskie,
Ostoja Ińska. Ze względu na wielkość strat i skalę konfliktów z rolnikami
w pierwszym rzędzie plany gospodarowania populacją obejmujące tereny
sąsiednie w postaci stref buforowych powinny być przygotowane i wdrożone
dla obszarów Dolina Baryczy, Dolina Środkowej Noteci, Bagna Nietlickie,
Lasy Skaliskie, Bory Tucholskie, Ostoja Słowińska, Ostoja Drawska.
8.
Zakres i metodyka monitoringu
gatunku i potrzebnych badań
naukowych
Żuraw jest objęty monitoringiem w ramach Monitoringu Flagowych
Gatunków Ptaków prowadzonym od 2001 roku na 27–31 kwadratach,
został również włączony do monitoringu na lata 2010–2012. Prace zakładają
liczenia par lęgowych na około 40 losowo wybranych powierzchniach
próbnych o wymiarach 10x10 km w okresie wiosennym na podstawie
głosów par. Program koordynowany jest przez Zakład Ornitologii Polskiej
Akademii Nauk w Gdańsku. Wskazane byłoby uzupełnienie tych badań
o monitoring wszystkich kluczowych ostoi tego gatunku wraz z prowadzeniem badań dotyczących sukcesu lęgowego. Badania to dopełniły by wiedzę
na temat stanu populacji oraz pozwoliły na określenie jej trendów. Obecnie
brak jest danych dotyczących wielkości średniej wielkości zniesienia oraz
sukcesu lęgowego i innych. Zasady prowadzenia liczenia par lęgowych
żurawi opracowane są w poradniku metodycznym (Chylarecki i in. 2009),
dlatego też w opracowaniu nie ujęto szczegółowych zapisów.
Monitoring w okresie wędrówek powinien obejmować noclegowiska,
gdzie nocuje powyżej 100 ptaków. Nawet te niewielkie zgrupowania
są ważne dla określenia wielkości populacji migrującej w poszczególnych
regionach. Taki monitoring należy prowadzić w cyklu dwuletnim w okresach:
– wiosennym (minimum 2 razy) zaraz po przylocie, w terminach uzależnionych od terminu zejścia pokrywy śniegowej.
– jesiennym (minimum 4 razy) w okresie od 15 sierpnia do końca
października.
W celu określenia populacji nielęgowej, co cztery lata należałoby
prowadzić przez cały sezon monitoring znanych noclegowisk uzupełniony
o zbieranie danych o innych miejscach koncentracji skupiających powyżej
100 osobników. Takie obserwacje umożliwią uchwycenie zmian w przebiegu
wędrówek (terminy i miejsca) oraz miejsc żerowiskowych. Ponieważ nie są
znane w większości przypadków odległości z których przylatują ptaki na
noclegowiska oraz rozmieszczenie głównych żerowisk pomocne by było
prowadzenie badań telemetrycznych szczególnie na noclegowiskach o koncentracji powyżej 3000 żurawi.
8. Zakres i metodyka monitoringu gatunku i potrzebnych badań naukowych
57
Liczenia na noclegowiskach powinno się prowadzić:
w tych samych terminach w całym kraju,
obserwacje należy prowadzić w bezpiecznej odległości tak, żeby nie
płoszyć ptaków (dystans jest zależny od ukształtowania terenu i wielkości
noclegowiska),
– miejsce i liczba obserwatorów powinna gwarantować przeliczenie
wszystkich ptaków z uchwyceniem kierunków ich przylotu.
– obserwacje należy prowadzić rano przed odlotem na żerowiska do
zakończenia odlotu, a po południu na kilka godzin przed zachodem
słońca do zmroku.
Podczas prac nad strategią stwierdzono, że brak jest informacji na temat
szkód powodowanych przez żurawie. Dlatego też niezbędne jest utworzenie
jednolitego systemu zbierania danych. Założenia do bazy danych stanowią
załącznik do strategii. Dane te powinny być gromadzone przez Regionalne
Dyrekcje Ochrony Środowiska oraz w przypadku powołania funduszu
celowego przez ten fundusz.
–
–
9.
Działania informacyjne /
edukacyjne / komunikacyjne
Ze względu na wzrastające negatywne nastawienie rolników do gatunku
należy przeprowadzić w mediach, szkołach oraz w ośrodkach doradztwa
rolniczego, wśród administracji samorządowej niższego szczebla na szeroką
skalę zakrojoną kampanię informacyjną dotyczącą biologii żurawia, jego
statusu ochronnego. W wielu krajach okres przelotów żurawi jest atrakcją
turystyczną. Należy pamiętać, że żurawiom w zależności od miejsc zamieszkania przypisywało się różne symboliczne i magiczne znaczenie. W Japonii
i Chinach długiego życia i nieśmiertelności, u kilku afrykańskich ludów
mowy i myślenia, w starożytnej Grecji i u Rzymian był symbolem życia
i miłości, a w chrześcijańskim kręgu kulturowym czujności. Symboliczne
znaczenie można wykorzystać w kampanii informacyjnej. medialnej i przy
ewentualnym wprowadzeniu ogólnopolskiego dnia żurawia. Działania te
powinny być poprzedzone wydaniem przewodnika o miejscach noclegowiskowych i sposobie bezpiecznego obserwowania ptaków. W tym celu również
konieczne jest opracowane zasad udostępniania turystycznego z całą
infrastrukturą (wieże widokowe, punkty informacyjne) na obszarach gdzie
występują większe zlotowiska.
Wynikiem przeprowadzonych w ramach projektu warsztatów była
konkluzja, że nie ma zainteresowania władz lokalnych (i nie tylko)
problemem szkód i strat finansowych rolników. Sprawa ta wydaje się być
bagatelizowana. Dlatego niezwykle istotne jest podniesienie świadomości
urzędników o skali problemu, która jest na tyle duża, że może eskalować
nielegalne działania mające negatywny wpływ na populację żurawia.
Ze względu na niedostatek danych i wiedzy należałoby przeprowadzić
badania sukcesu lęgowego, preferencji pokarmowych w poszczególnych
regionach, kierunków zmian w rolnictwie potraktowanych jako całościowe
dla danego obszaru i Polski.
10. Literatura
Aasa, A., Jaagus, J., Ahas, R. & Sepp, M. 2004. The influence of atmospheric circulation on
plant phenological phases in Central and Eastern Europe. Int. J. Clim.
Bauer H.G., Bezzel E., Fiedler W. 2005. Das Kompendium der Vogel Mitteleuropas.
Nonpasseriformes. AULA – Verlag Wiebelsheim.
BirdLife International (2011) Species factsheet: Grus grus. Downloaded from
http://www.birdlife.org on 06/09/2011.
Bobrowicz G., Konieczny K., Sikora A. 2007 Żuraw Grus grus. W: Sikora A., Rhode Z.,
Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych
Polski 1985–2004. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań.
Cramp S., Simmons K.E.L. (red.). 1980. The Birds of the Western Palearctic. Vol. 2. Oxford
University Press. Oxford.
Chylarecki P. 2010. Wiatraki. Za dużo tego dobrego? Dzikie Życie. 6.
Drever, M. C. & Clark, R. G. 2007. Spring temperature, clutch initiation date and duck nest
success: a test of the mismatch hypothesis. J. Anim. Ecol.,
Drobelis E. 2007. Pilkoi gerve Grus grus. In: Rasomavicius V.(ed.) Lietuvos raudonoji Knyga.
Leidykla LUTUTE.
GIOŚ/OTOP, Państwowy Monitoring Środowiska, ww.monitoringptaków.gios.gov.pl.
Gromadzki M. Red. 2004. Ptaki. Poradnik Ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000.
Podręcznik Metodyczny.
Glutz v Blotzheim U.N., K. M. Bauer & E. Bezzel (Hrsg.). 1973. Handbuch der Voegel
Mitteleuropas. Bd. 5 Akad. Verlag Frankfurt am Main.
Gromadzki M., Szostakowska A., Szymkiewicz M.1995. The status of the Common crane in
niorthern Poland. In: Prange H.(ed.) Crane Research and Protection in Europe. Halle
– Wittenberg.
Gromadzki M., Błaszkowska B., Chylarecki P., Gromadzka J., Sikora A., Wieloch M., Wójcik
B.2002. Sieć ostoi ptaków w Polsce. Wdrażanie Dyrektywy Unii Europejskiej o ochronie
dzikich ptaków. Ogólnopolskie Towarzystwo ochrony ptaków. Gdańsk.
Huntley, B. 1991. How plants respond to climate change: migration rates, individualism and
the consequences for plant communities. Ann. Bot.,
Karczewski M., 2001. Wielkie jeziora mazurskie w pierwszych wiekach naszej ery. Przyczynek
do badań paleoekologicznych i archeologiczno-osadniczych. Stowarzyszenie „Wspólnota
Mazurska” Archiwum Mazurskie Tom 4 Giżycko.
Kaliński J. 1956. Dokumentacja geologiczna złoża torfu „Bagno Nietlickie”. c2/b/3: 25.
Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Konieczny K. 2004. Ekologia rozrodu żurawia Grus grus na Ziemi Wołowskiej. W: Wolfram
K.(red.) Żuraw. Materiały z sesji popularnonaukowej poświęconej żurawiowi jako zjawisku
przyrodniczemu i kulturowemu. IX Spotkania z Natura i Sztuką Uroczysko: Supraśl.
Kościelny H., Belik K. 2006. Ptaki Lasów Lublinieckich I. Przegląd gatunków – rozmieszczenie
i liczebność. Chrońmy Przyrodę Ojczystą.62 (3).
60
10. Literatura
Leito A., J. Truu, A. Leivits & I. Ojaste 2003. Changes in distribution and numbers of the
breeding population of the Common Crane Grus grus in Estonia. Ornis Fennica 80.
Lundin G. i in. 2005. Cranes –where, when, why? Suplement 2005 no.43of Fagelvarld,
Swedish Ornitological Society.
Maller, A. P., Fiedler, W. & Berthold, P. (eds) 2010. Effects of Climate Change on Birds.
Oxford Univ. Press, Oxford and New York.
Meine CD, Archibald GW. 1996. The cranes: status survey and conservation action plan.
Gland, Switzerland: IUCN. www.savingcranes.org/maps-on-eurasian-crane.html.
Mewes W. 1996. Bruthabitatnutzung des Kranichs in Deutschland. Vogelwelt. 117.(3). AULA
– Verlag. Wiesbaden.
Mewes W., Nowald G., Prange H. 2003. Kraniche. Mythen, Forschen, Fakten. G. Braun.
Buchverlag. Karlsruhe.
Newton, I. 2004. Population limitation in migrants. Ibis.
Newton, I. 2010. Bird Migration. HarperCollins Publishers, London.
Nowald G. 1999. Reviergrosse und Raumnutzung jungerfuerhender Kraniche Grus grus in
Meklemburg – Vorpommern. Erste Ergebnise einer Telemetriestudie. Vogelwelt.
Nowald G., E. Drobelis, A. Leito & G. Vaverins. 1999. Brutbestand des Kranichs Grus grus in
Estland, Lettland und Litauen: Siedlungsdichte, Verbreitung und Brutplatztypen. Vogelwelt.
Nowald, G., Donner N., (red). Proceedings of VIIth European Crane Conference, 14–17
October 2010, Stralsund (w druku).
Orłowicz M., (reprint) Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii. Ag. Wyd.
Remix Olsztyn.
Plan ochrony obszaru Natura 2000 PLB 280001 Nietlickie Bagno Polskie Towarzystwo
Ochrony Ptaków 2009.
Prange H. 1989. Der Graue Kranich. Neue Brehm Bucherei. Bd. 229. Ziemsen – Verlag.
Wittenberg.
Prange H. 2003. Kranichzug, –rast und –schutz 2002. Martin Luther – Universitaet Halle
– Wittenberg. AG Kranichschutz Deutschland, European Crane Working Group.
Prange H., Percciding 1999 of the 3rd Eouropean Crane Workshop .Red.: Martun-Luthe-Univ
Halle-Wittenberg, 1999.
Prange H. 2006. Kranichbrut, Zug und Rast 2005/06. Martin Luther Universitaet Halle
– Wittenberg. AG Kranichschutz Deutschland. European Crane Working Group. Halle
Program ochrony środowiska Gmina Dubeninki Powiat gołdapski załącznik nr 1 Do uchwały
nr xii/89/04 Rady Gminy Dubeninki Z dnia 26 października 2004 r.
Pugacewicz E. 1999. Stan populacji żurawia Grus grus na Nizinie Północnopodlaskiej w latach
1976–1996. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 55 (4).
Root, T. L., Price, J. T., Hall, K. R., Schneider, S. H., Rosenzweig, C. & Pounds, A. J. 2003.
Fingerprints of global warming on wild animals and plants. Nature.
Schmidt K.Ed., 1924. Geschichte der masurischen Wasserstraße. Mitteilungen der Literarischen
Gesellschaft Masovia.
Sikora A.2006. Gniazdowanie żurawia Grus grus na Wysoczyźnie Elbląskiej w latach
2004–2005. Chrońmy Przyrodę Ojczystą. 62 (1).
Sikora A., Konieczny K. 2009. Żuraw Grus grus. W: Chylarecki, Sikora A., Cenian Z. (red.).
Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych
Dyrektywą Ptasią. GIOŚ. Warszawa.
Sikora A., Chylarecki P., Meissner W., Neubauer G. (red) 2011. Monitoring ptaków
wodno-błotnych w okresie wędrówek. Poradnik Metodyczny.GDOŚ, Warszawa.
10. Literatura
61
Sokołowski J. 1972. Ptaki Ziem Polskich. T. 2.Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa.
Szymkiewicz M., Łachacz A., 1995. Nietlickie Bagna – ostoja ginącej przyrody. Znad Pisy.
Wydawnictwo poświęcone Ziemi Piskiej nr 2, Muzeum Ziemi Piskiej.
Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Miłki.
Szymkiewicz M., Piłat G., Mellin M., 1998. Powierzchnia Nietlickie Bagno. Krogulec J. red.).
Ptaki łąk i mokradeł Polski (Stan populacji, zagrożenia i perspektywy ochrony). Fundacja
IUCN Poland Warszawa.
Tomiałojć L. 1990. Ptaki polski. Liczebność i rozmieszczenie. PWN. Warszawa.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany.
PTPP „pro Natura”. Wrocław.
Treuenfels C.A. 1998. Kraniche Voegel des Gluecks. Rasch und Roehring Verlag. Hamburg.
Tucker G.M, Heath M.F. (Eds.). 1994. Birds in Europe – their conservation status. BirdLife
International. Cambridge.
Wilk T., Jujka M., Krogulec J.; Chylarecki P.Red2010. Ostoje Ptaków o znaczeniu
międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki.
Zweck A., 2004 (reprint z roku 1990). Niemiecki kraj i życie w szczegółowych opisach. Opis
krajobrazu i historie miast. Mazury. Krajowe i narodowe wiadomości. Łomża (Stuttgart-Hobby-Książki).