Agresja – przyczyny i objawy.

Agresja – przyczyny i objawy.
Sposoby wyciszania agresji
Agresja jest zachowaniem coraz częściej występującym u dzieci, nawet tych najmłodszych. Stanowi ona
istotny problem dla nauczyciela, który nie zawsze wie jak pomóc dziecku, a tym samym ułatwić i usprawnić
sobie pracę.
Zainteresowanie problemem agresji wzrasta, szczególnie media ten problem traktują często jako
sensację. Dlatego też nauczyciele powinni reagować z większą wrażliwością na agresywne zachowania u
dzieci. Często my nauczyciele jesteśmy jednak bezradni, brak nam pomysłu, sposobu, w jaki sposób reagować i
jak pomóc dziecku agresywnie reagującemu. Chcielibyśmy reagować profesjonalnie, sprawiedliwie traktować
„sprawców” i „ofiary”. Niestety, czasu mamy zbyt mało, sytuacji nie oczekujemy, jesteśmy zaskoczeni i
czujemy, że nie potrafimy sprostać tej sytuacji.
Dziecko agresywne jest niewątpliwie kłopotem dla rodziców, nauczycieli. Często też i jemu z tą
postawą nie jest najlepiej. Co więc można zrobić, aby wszystkim zainteresowanym pomoc w tej sytuacji?
Są różne teorie agresji. Wyjaśniają one mechanizmy powstawania agresji u człowieka. W jednych koncepcjach
jest mowa o wrodzonych popędach, w innych o istotnym znaczeniu frustracji, a w najnowszej chyba, akcentuje
się czynniki środowiskowe.
Agresja jest problemem wielopłaszczyznowym. Dlatego też bywają akcje i reakcje agresywne. Trzeba
poznać wczesne ich oznaki i przyczyny, poznać „głośne” i „ciche” formy agresji.
Co oznacza pojęcie „agresja w przedszkolu”? To nic innego jak kłótnie, sprzeczki, przezwiska, obraźliwe
słowa, ciągnięcie za włosy, prowokacja, popychanie, bicie, szczypanie, gryzienie, kopanie, zabieranie i
niszczenie zabawek, wyśmiewanie, drwienie, dokuczanie. Agresja to również brak pozwolenia na przyłączenie
się do zabawy, wykluczenie kogoś z rozmowy, zabawy, zemsta, groźba, dręczenie, onieśmielanie. Agresja
może mieć formę werbalną i niewerbalną. Najczęściej występującymi formami agresji werbalnej są:
przezwiska, skarżenie, aroganckie odzywanie się do dorosłych lub rówieśników, wyśmiewanie, czynienie
złośliwych uwag mających na celu zrobienie koledze przykrości.
Agresja niewerbalna występuje pod dwoma postaciami:
— agresji fizycznej
— agresji niefizycznej
Agresja fizyczna to bezpośrednie zadawanie bólu innym osobom. Atak nie zawsze jest skierowany na tę osobę,
która wywołała zachowanie agresywne. Może być tak, że atak złości wyrażony w zachowaniu agresywnym
wywołała jakaś osoba dorosła, a dziecko uderzy kolegę, kopnie psa lub podrze rysunek. Ta forma agresji
nazywa się agresją z przeniesieniem, jest bowiem ona przeniesiona z osoby, która ją wywołała, na inną osobę,
zwykle mniej zagrażającą.
Agresja niefizyczna to bardzo częsta forma agresji, występująca szczególnie u dzieci w wieku przedszkolnym.
Jest to np. przedrzeźnianie, robienie min, pokazywanie języka innemu dziecku z zamiarem zrobienia mu
przykrości, różnego Typu gesty mające zranić inną osobę. Co ciekawe dorośli są raczej skłonni do
lekceważenia tej formy agresji i dziecko, które tłumaczy się, że dlatego uderzyło kolegę, bo ten się do niego
wstrętnie wykrzywił, nie jest zrozumiałe przez dorosłego. Słyszy ono często: no to co, że się wykrzywił
(pokazał język, zrobił minę) to nie jest powód… . Inaczej oceniają to dzieci.
Musimy się dokładnie przyjrzeć, aby stwierdzić, że nie istnieje agresja bez przyczyny, z czystej złośliwości czy
też w obronie siebie i innych lub w celu przeforsowania swojej racji. Dziecko broni się, aby było jak najmniej
ograniczone w swoim działaniu, broni się przed atakami, broni przedmiotów i terytorium, broni pomysłów na
zabawy i swoich planów, chce doświadczać i być samodzielne. Jest to naturalna potrzeba badania świata,
potrzeba ruchu, ciekawości. W przypadku agresywnego zachowania mamy do czynienia ze zwróceniem na
siebie uwagi, osiągnięcia wpływów i uznania oraz zmiany istniejących okoliczności. Agresja to podniesiony
głos, krzyk, wybuch złości, potok wyzwisk, rękoczyny.
Rzadko kiedy można zignorować takie zachowania. Nie pomoże tu strategia „Jutro o tym porozmawiamy,
przypomnijcie mi o tym”. Konieczne w przypadku agresji jest działanie natychmiastowe. I właśnie ta presja
błyskawicznego działania skłania nas do nieprzemyślanych wypowiedzi. W sytuacji bójki i szału wściekłości
może pomóc następujące zachowanie:
1. Przerwać walkę, stanąć pomiędzy dziećmi, stanowczo spowolnić akcję.
2. Rozdzielić dzieci, zwrócić się do nich po imieniu, panować nad sytuacją.
3. Zwrócić się najpierw do dzieci, wspomnieć o ich złości, strachu, rozczarowaniu
Następujące działania są tylko indywidualne:
1. Niektórym dzieciom potrzebne jest wsparcie, fizyczna bliskość.
2. Innym bliskość słowa, spojrzenia – nigdy dotyk.
3. Inne dziecko samo złości się i odreagowuje
Pytanie, które pewnie często się nasuwa, to czy karać zachowania agresywne dzieci? Jeśli jest to tzw.
agresja instrumentalna, czyli skierowana na jakiś cel (może nim być jakaś korzyść, np. zdobycie piórnika kolegi
i / lub dominacja), poziom emocji jest niski (tzw. zimny drań, pełne wyrachowanie) a działania agresywne są
zaplanowane właściwa interwencja to rzeczywiście:
 konsekwentne karanie zachowania agresywnego
 konsekwentne nagradzanie zachowań prospołecznych i trening tychże umiejętności
Przy czym karanie zachowań agresywnych to nie odpowiedź agresją na agresję. Chodzi tu o to, że zawsze
musimy reagować na agresję. Agresor musi dostawać za każdym razem od nas informację, że jego zachowanie
jest naganne i musi odczuć konsekwencje swoich działań.
Jeśli agresja ma charakter reaktywny czyli skierowana jest przeciw osobie, celem jest wyrządzenie tej osobie
krzywdy, szkody, a złość jest przemijająca właściwą interwencją będzie trening kontroli złości i trening
empatii.
Oto kilka akceptowanych społecznie form pozbywania się, odreagowywania złości znanych dzieciom,
zanim złość je ogarnie:
- skrzynia złości (pudełko z gazetami, które można gnieść do woli)
- malowanie jaskrawymi farbami na dużych arkuszach papieru
- „ludzik złości” – skarpeta z namalowaną twarzą, do której można włożyć rękę i powiedzieć jej o swoim
zdenerwowaniu
- przebiegnięcie się wzdłuż ogrodzenia
- uderzenie we wszystkie garnki i patelnie w kąciku złości
- spłukanie złości wraz z wodą w toalecie
- wczołganie się do namiotu złości i leżenie na poduszkach
- ustawienie obok siebie tabliczki nastroju „złość” (np. rysunek błyskawicy)
- woreczek złości, w którym zamykamy złość
Bardzo ważne jest, by wszyscy z góry wiedzieli, jakie działania uważane są za niewłaściwe oraz co się stanie,
gdy postąpimy wbrew ustalonym regułom. Jeśli jest to jasne, często wystarczy groźne spojrzenie albo
jednoznaczny sygnał ostrzegawczy. Kiedy reguły są raz ustalone, wtedy ważne jest, aby w przypadku
niewłaściwego zachowania reagować bez żadnej dyskusji.
„Sankcje” można przygotować w spokoju razem z dziećmi. Te grupowe ustalenia zdejmują ciężar trudnej
decyzji z wychowawcy, np. dziecko wykluczone z gry na kilka minut, może się tylko przyglądać, ponieważ
mimo upomnień przeszkadzało w zabawie.
W przedszkolu muszą funkcjonować jasne zasady regulujące prawa dziecka, nauczycieli. Dzieci muszą
wiedzieć, czego się od nich oczekuje i na co mogą liczyć. Zawarte umowy z dziećmi powinny być
dotrzymywane. Brak wyczucia przez osobę dorosłą istoty konfliktu między dziećmi prowadzi do
niesprawiedliwego traktowania dziecka jawnie odpowiadającego na niewerbalne i niefizyczne formy agresji.
Niesprawiedliwie osądzony konflikt uczy dziecko, które w niewerbalny sposób obraziło kolegę, że można
manipulować dorosłymi i spowodować, że ukarzą tego, kto przecież jedynie odpowiedział na niewerbalną
agresję.
Zachowania agresywne mogą być wynikiem dostrzegania takich zachowań u innych osób, również
wtedy gdy dziecko występuje jedynie w roli obserwatora, a nie uczestnika. Jeśli rodzice w domu, nauczyciele w
przedszkolu zachowują się agresywnie, a pamiętamy, że krzyk, uderzenie, wyzwanie jest zachowaniem
agresywnym, dzieci mogą takie zachowania przejmować i prezentować w stosunku do dorosłych i do
rówieśników.
Wzrastająca liczba agresywnych zachowań wśród dzieci powinna być dla nas dorosłych, przestrogą i powodem
do opanowania nieprzemyślanych, gwałtownych, krzykliwych zachowań wobec dziecka.
Należy również wspomnieć, że najczęstszym źródłem zachowań agresywnych jest lęk. Lęk jest to uczucie
napięcia emocjonalnego, poczucie bezradności i niepokoju związane z utratą bezpieczeństwa w kontakcie z
najbliższymi osobami.
Z powyższych rozważań wypływa wniosek: przede wszystkim należy usunąć przyczyny zachowań
agresywnych. W każdym prawie przypadku zachowanie agresywne jest właściwie wołaniem dziecka o pomoc
w sytuacji, w której samo nie może sobie poradzić.
Warto także pamiętać, że:
 Każde zachowanie dorosłych wobec dziecka jest wzorem, jaki ono naśladuje. Rodzice i wychowawcy
muszą mieć tego świadomość, a w związku z tym kontrolować bardziej własne reakcje.
 Jeśli chcemy wzmocnić określone zachowanie, powinniśmy je zauważać i mówić o nim; jeśli pragniemy
określone zachowanie wykluczyć, nie należy koncentrować się na nim.
 Lepiej udawać, że nie słyszymy niegrzecznego odzywania się do dorosłych, odwrócić się, gdy dziecko robi
coś, co nam się nie podoba. Oczywiście nie zawsze jest to możliwe, ale wówczas lepiej jest powiedzieć
po prostu: nie podoba mi się twoje zachowanie i odebrać dziecku uwagę, niż własnym zachowaniem
agresywnym wzmocnić reakcje dziecka.
Prawidłowość ta jednak tylko wtedy funkcjonuje, gdy dziecko częściej słyszy od nas pochwały niż nagany.
Trzeba więc bardzo uważnie przyglądać się dziecku i wychwytywać sytuacje, w których jest grzeczne i od
razu głośno wyrazić pochwałę, aprobatę i zadowolenie.
Każde dziecko chce być pozytywnie oceniane i jeśli zobaczy, że jego próby dobrego zachowania są
dostrzeżone i znajdują uznanie, będzie je powtarzać po to, aby zasłużyć na pozytywną ocenę dorosłych.
Bardzo polecam do wykorzystania w codziennej pracy z dziećmi gry i zabawy zamieszczone w
pozycjach: Rosemarie Portmann – „Gry i zabawy przeciw agresji” i Brigit Fuchs – „Gry i zabawy na dobry
klimat w grupie”
Bibliografia:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Fuchs Brigit – „Gry i zabawy na dobry klimat w grupie”
Kołodziej Anna – „Źródła agresji i sposoby redukowania u dzieci w wieku przedszkolnym”
Kozłowska Anna – „Dziecko agresywne” Edukacja w przedszkolu Marzec 1998
Nowakowska Olga – „Agresywne zachowania dzieci” – Bliżej przedszkola Wrzesień 2005
Portmann Rosemarie – „Gry i zabawy przeciw agresji”
Skwark Dorota – „Dorośli i dzieci” – Bliżej przedszkola Wrzesień 2005
Skwark Dorota – „Agresik – pierwsza pomoc przy napadzie złości” – Bliżej przedszkola Wrzesień 2005
Źródła: Strony WWW
Opracowały:
mgr Małgorzata Dymus
mgr Iwona Płyk