Nr 306. Główne kierunki i podstawy prawne ochrony roślin uprawnych
advertisement
KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Główne kierunki i podstawy prawne ochrony roślin uprawnych Kwiecień 1995 Dorota Stankiewicz opracowaniu zamieszczono główne założenia ochrony roślin uprawInformacja nychWoraz stan ustawodawstwa polskiego dotyczący tej kwestii a także mię- Nr 306 dzynarodowe wymogi dotyczące dystrybucji i stosowania środków ochrony roślin. Omówiono również rodzaje i działanie pestycydów oraz przedstawiono możliwości zagrożeń stwarzanych przez intensywną chemiczną ochronę roślin. Zaprezentowano założenia ochrony roślin w projekcie nowej ustawy i wskazano na główne problemy związane z ochroną środowiska przed skażeniem pestycydami. Opracowanie zawiera również informację o nowych trendach w ochronie roślin uprawnych w państwach wysoko rozwiniętych. BSE 1 Ochrona roślin uprawnych przed organizmami szkodliwymi i chwastami jest istotnym ogniwem agrotechniki. Intensywna ochrona roślin polega przede wszystkim na stosowaniu preparatów chemicznych. Należy jednak zdawać sobie sprawę z wad tej metody i niebezpieczeństw, jakie się z nią wiążą. Otóż chemiczne środki ochrony roślin są truciznami lub co najmniej substancjami szkodliwymi dla ludzi i większości zwierząt, w tym owadów drapieżnych i pożytecznej mikrofauny glebowej. Poziom zużycia pestycydów w Polsce jest stosunkowo niski i wynosi około 0,5 kg substancji aktywnej na hektar gruntów ornych i sadów [9]. Nie oznacza to jednak braku zagrożenia środowiska naturalnego. Ochrona roślin uwzględniająca zasady ekorozwoju winna opierać się nie tylko na chemii. Są też inne metody agrotechniczne, fizyczne czy biologiczne.. Tak rozumiana ochrona roślin winna sięgać po środki chemiczne jako ostateczność, w sytuacji, gdy zagrożenie upraw przez organizmy szkodliwe może powodować znaczne straty w plonach [3]. Rodzaje i działanie pestycydów Chemiczna ochrona roślin uprawnych opiera się na stosowaniu pestycydów na plantacjach. Pestycydy można aplikować doglebowo lub na rośliny (dolistnie). Formy użytkowe pestycydów zawierają substancję czynną (czyli związek działający toksycznie) oraz substancje pomocnicze decydujące o sposobie stosowania preparatu. Rozróżnia się, między innymi, następujące formy użytkowe pestycydów: proszki do opylania, proszki do zaprawiania, proszki do sporządzania zawiesin, roztwory do emulgowania (koncentraty), roztwory do aerozolowania i granulaty. Wśród pestycydów wyróżnić można następujące grupy: - środki niszczące chwasty lub hamujące ich rozwój - herbicydy, - środki grzybobójcze lub grzybostatyczne -fungicydy, - środki działające toksycznie na zwierzęta - zoocydy, które dzieli się na: insektycydy - środki owadobójcze, akarycydy - środki zwalczające roztocza, nematocydy zwalczające nicienie, rodentycydy zwalczające gryzonie i moluskocydy zwalczające ślimaki. Zoocydy w zależności od sposobu wnikania do ciała organizmu zwierzęcego dzieli się na: zoocydy żołądkowe, wnikające przez przewód pokarmowy i zalecane do zwalczania gatunków o aparacie gębowym gryzącym oraz na zoocydy kontaktowe, które przy bezpośrednim zetknięciu się z ciałem szkodnika dostają się przez oskórek lub przetchlinki i tchawki do zakończeń nerwów i powodują paraliż i śmierć zwierząt (zoocydy te stosowane są do zwalczania wielu gatunków). - regulatory wzrostu roślin, mogące przyspieszać lub hamować wzrost; należą tu np. substancje zapobiegające wylęganiu zbóż, - substancje wabiące (atraktanty), które nie zabijają, ale ułatwiają wyłapywanie organizmów szkodliwych, 2 BSE - substancje odstraszające (repelenty), stosowane dla ochrony wysianych nasion przed ptakami lub zasiewów przed zwierzyną łowną. Wśród pestycydów rozróżnia się ponadto pestycydy zewnętrzne, które po naniesieniu na roślinę pozostają na jej powierzchni i wewnętrzne, które wkrótce po zabiegu wnikają do tkanek rośliny. Pestycydy wewnętrzne dzieli się z kolei na: układowe, czyli systemiczne i wgłębne. Środki układowe przenikają do wiązek naczyniowych rośliny i wraz z jej sokami dostają się do wszystkich, a więc i nie opryskanych części. W grupie tej znajdują się niektóre insektycydy, akarycydy oraz fungicydy. Insektycydy układowe są używane do zwalczania owadów o aparacie gębowym kłująco-ssącym. Środki wgłębne wnikając do tkanki roślinnej tylko lokalnie, a więc chronią ją tylko w okolicy powierzchni, na którą zostały naniesione. W odróżnieniu od środków układowych nie przemieszczają się w wiązkach naczyniowych. Należą tu niektóre insektycydy, akarycydy i fungicydy [12]. Wpływ pestycydów na florę i faunę Lawinowy wzrost dość bezkrytycznego stosowania środków ochrony roślin po drugiej wojnie światowej pociągnął za sobą wiele niekorzystnych następstw. Najbardziej spektakularnym przykładem jest problem kumulacji w środowisku i destrukcyjnego działania DDT (działania mutagennego i rakotwórczego). Intensyfikacja stosowania środków ochrony roślin wywarła presję selekcyjną na organizmy szkodliwe (nastąpiła niezamierzona selekcja ras szkodników, chorób i chwastów w kierunku form odpornych lub mało wrażliwych na stosowane środki). Obecnie ocenia się, że w środowisku upraw roślin na świecie bytuje już około 500 różnych gatunków stawonogów, około 130 różnych patogenów (czynników chorobotwórczych) i około 60 różnych gatunków chwastów odpornych na niektóre środki ochrony roślin. Niekorzystną stroną wielu środków ochrony roślin jest również to, że zwalczając jeden gatunek lub grupę organizmów zagrażających uprawom, mogą równocześnie stymulować wzrost liczebności innych. Na wykresie nr 1 przedstawiono zależność między pojawianiem się odpornych gatunków organizmów szkodliwych, a intensyfikacją stosowania środków ochrony roślin [10]. BSE 3 Do niekorzystnych zjawisk związanych ze stosowaniem pestycydów należy również fakt, że np. niektóre zoocydy lub ich produkty pochodne mogą hamować lub stymulować podział komórek roślinnych i ich wydłużanie się. Prowadzić to może do zaburzeń w procesie wzrostu rośliny. W niektórych gatunkach roślin uprawnych pod wpływem zoocydów obserwuje się cieńsze ściany komórkowe i w związku z tym - wyższą podatność na uszkodzenia przez szkodniki. Zoocydy mogą też opóźniać wchodzenie roślin uprawnych w fazę kwitnienia. [2] Należy podkreślić, że w warunkach intensywnej ochrony chemicznej następuje również wyniszczenie naturalnych wrogów organizmów szkodliwych. Prowadzić to może do naruszenia równowagi biologicznej i tzw. masowych pojawów szkodników. Zoocyd nigdy nie likwiduje bowiem 100% populacji szkodnika, a osobniki pozostałe przy życiu mogą być stymulowane do intensywnego żerowania. Składają wówczas więcej jaj, a ich populacja szybko osiąga poziom sprzed zabiegu. Stwierdzono także, że liczebność szkodników żerujących na plantacjach roślin chronionych herbicydami była wyższa, niż na plantacjach nie traktowanych w taki sposób. Dzieje się tak dlatego, ponieważ rośliny uprawne pochodzące z plantacji, na których stosowano herbicydy wykazują pewne zaburzenia fizjologiczne, co może prowadzić np. do podwyższenia poziomu białka (np. kukurydza z plantacji, na których stosowano herbicyd 2,4 -D). Zmiana składu chemicznego roślin powoduje, że są one atrakcyjne jako źródło pokarmu dla określonych gatunków zwierząt (kukurydza - dla omacnicy prosowianki). Podobną zależność obserwowano u jęczmienia z plantacji chronionych niektórymi herbicydami karbaminowymi. Jęczmień taki zawierał więcej cukrów, czym stymulował rozwój populacji mszyc. Na tym tle korzystniej wypadają substancje z grupy regulatorów wzrostu roślin, które hamują procesy wzrostowe organizmów roślinnych, zmniejszają także liczeb- 4 BSE ność owadów żerujących na roślinach uprawnych, zwłaszcza mszyc [2]. Nowe trendy w ochronie roślin uprawnych Obecnie coraz większego znaczenia nabierają w ochronie roślin uprawnych metody integrowane. Ich celem jest wykorzystanie wszelkich dostępnych sposobów zwalczania i ograniczania do minimum niekorzystnych następstw stosowania pestycydów, z uwzględnieniem naturalnych mechanizmów samoregulujących środowiska przyrodniczego [2]. W myśl definicji programu integrowanej ochrony opracowanej przez FAO program taki polega na stosowaniu zestawu metod agrotechnicznych, hodowlanych oraz chemicznych w walce z organizmami szkodliwymi [10]. Teorię metod integrowania sformułowano na XV Międzynarodowym Kongresie w Tokio w 1976 roku. Obecnie trwają prace nad teorię integrowanego sterowania organizmami powodującymi istotne pogorszenie jakości lub spadek plonu roślin uprawnych. Bezpośrednie zwalczanie, przede wszystkim szkodników, a także patogenów i chwastów podejmować należy tylko w przypadku wystąpienia powyższych organizmów w ilości przekraczającej "próg szkodliwości". Próg szkodliwości oznacza takie nasilenie występowania, które prowadzi do obniżki plonów, przy czym zastosowanie pestycydów uzasadnione jest dopiero wtedy, gdy przewidywana wartość zwyżki plonu lub podniesienia jego jakości będzie wyższa od kosztów wykonania zabiegu. Próg szkodliwości jest wielkością zmienną i zależy od: - gatunku i odmiany rośliny uprawnej, - stadium rozwojowego rośliny, - miejsca uszkodzenia, - poziomu agrotechniki i warunków meteorologicznych. Problem określenia progu szkodliwości jest więc sprawą niezwykle złożoną, a jego kontynuacja wymaga ogromnego nakładu kompleksowej pracy badawczej. W opracowywaniu programów integrowanych należy uwzględniać następujące ekologiczne podstawy produkcji rolniczej: - prawidłowość przebiegu procesu agrotechnicznego (np. zbyt wysoki poziom nawożenia azotowego powoduje, że rośliny mają cieńszą skórkę, podatną na uszkodzenia i stanowiącą wrota zakażeń, błędnie wykonane uprawki pielęgnacyjne nie niszczą chwastów i pociągają za sobą konieczność stosowania herbicydów itp), - genetyczną odporność uprawianych odmian roślin (nowoczesne biotechnologie pozwalają na wyhodowanie odmiany odpornej na choroby i szkodniki już w okresie 2-3 lat, natomiast przy tradycyjnych metodach hodowlanych wymaga to 8-10 lat; ma to istotne znaczenie w "wyścigu" między dostosowującymi się do zmiennych warunków środowiska rasami organizmów szkodliwych, a nowymi, odpornymi na te rasy odmianami roślin uprawnych) [1], - aktywność naturalnych wrogów organizmów szkodliwych, - stosowanie środków biologicznej walki z organizmami szkodliwymi (np. introdukcja do agroekosystemu owadów drapieżnych zwalczających mszyce), BSE 5 - eliminacja z programów ochrony pestycydów stwarzających największe zagrożenie dla środowiska i wprowadzanie na ich miejsce preparatów znacznie bezpieczniejszych w działaniu i o ograniczonym ubocznym oddziaływaniu [2]. Kraje Europy Zachodniej takie, jak Holandia, Niemcy oraz Szwajcaria, które najszybciej osiągnęły wysoki poziom intensyfikacji rolnictwa jako pierwsze zetknęły się też z ubocznym wpływem pestycydów na środowisko. W związku z tym w tych krajach w latach siedemdziesiątych rozpoczęto badania nad opracowywaniem alternatywnych w stosunku do konwencjonalnego (intensywnego) systemu rolnictwa. Wyniki wieloletnich badań wprowadza się obecnie do szerokiej praktyki rolniczej. Daje się zauważyć nawrót do agrotechnicznych metod zwalczania chorób i szkodników. Szczególna uwagę przywiązuje się do właściwego, urozmaiconego płodozmianu, który nie sprzyja nadmiernemu rozwojowi organizmów szkodliwych. Stosuje się zadrzewienia śródpolne, sprzyjające rozwojowi dużej liczby pożytecznych ptaków i owadów oraz uprawę dodatkowej rośliny w łanie rośliny uprawnej. Obecność dodatkowej rośliny wpływać może hamująco na rozwój szkodników (np współrzędna uprawa kapusty i koniczyny czerwonej obniża porażenie kapusty przez bielinka kapustnika, mszycę kapuścianą i śmietkę kapuścianą). Na polach umieszcza się tyczki zakończone poprzeczkami, umożliwiające ptakom drapieżnym siadanie i wypatrywanie ofiar (gryzoni). Powyższe zabiegi podejmuje się w celu zwiększenia różnorodności ekosystemu rolniczego. Większa różnorodność agroekosystemu oznacza bowiem jego większą stabilność. Oprócz tego w rolnictwie państw wysoko rozwiniętych możliwości zmniejszenia zużycia pestycydów wiążą się również z: - uprawą roślin odpornych na szkodniki, - pasowym opryskiwaniem roślin uprawnych herbicydami (herbicyd stosuje się tylko na rzędy, w których rosną rośliny uprawne, a w międzyrzędziach dokonuje się niszczenia chwastów metodami mechanicznymi) lub tzw. metodą splitting (polegającą na stosowaniu dzielonych dawek herbicydów i aplikowaniu herbicydów w dwóch terminach w mniejszych dawkach. I zabieg niszczy chwasty konkurujące z rośliną uprawną, a II - niszczą te chwasty, które zostały osłabione w wyniku I zabiegu lub wschodzące później: okres między dwoma zabiegami pozwala na ocenę skuteczności zabiegu I co muzę prowadzić do rezygnacji z przeprowadzenia II oprysku), -wykonywanie zabiegu po znacznym przekroczeniu progu zagrożenia i korzystanie z komputerowych systemów doradztwa, - uprawa mieszanin odmian roślin uprawnych różniących się odpornością na choroby, ale o jednakowym typie użytkowym i zbliżonym terminie dojrzewania, - stosowanie roślin pułapkowych, na których koncentruje swoje żerowanie populacja szkodnika, - wprowadzanie do środowiska owadów drapieżnych zwalczających organizmy szkodliwe (np. wg danych holenderskich skuteczność drapieżnej błonkówki (kruszynka), pasożyta jaj omacnicy prosowianki na chronionych polach wynosi 80-90% 6 BSE śmiertelności jaj omacnicy) [6]. Międzynarodowe wymagania dotyczące dystrybucji i stosowania środków ochrony roślin Międzynarodowy Kodeks Postępowania Podczas Dystrybucji i Stosowania Pestycydów, opracowany przez Organizację Wyżywienia i Rolnictwa Narodów Zjednoczonych (FAO) określa najważniejsze zasady, jakich należy przestrzegać w celu uniknięcia ujemnego wpływu pestycydów na zdrowie człowieka i środowisko przyrodnicze. Kodeks jest adresowany do krajów, które nie posiadają stosownych regulacji prawnych w tej kwestii, niemniej jednak może posłużyć, jako uzupełnienie dla prawodawców tam, gdzie obowiązujący system prawny wymaga udoskonalenia. W myśl Kodeksu "pestycyd" oznacza "każdą substancję lub mieszaninę substancji przeznaczoną do zapobiegania, niszczenia lub zwalczania organizmów szkodliwych, w tym również organizmów przenoszących choroby ludzi i zwierząt, niepożądanych gatunków roślin lub zwierząt, powodujących szkody lub utrudnienia w procesie produkcji, przerobu, przechowywania, transportu lub sprzedaży żywności, płodów rolnych, drewna i produktów drzewnych lub pasz, przeznaczoną do stosowania na zwierzęta w celu zwalczania owadów, pajęczaków lub innych szkodników zewnętrznych lub wewnętrznych. Nazwa ta obejmuje regulatory wzrostu, defolianty (środki powodujące opadanie liści), desykanty (środki powodujące usychanie roślin), substancje przerzedzające zawiązki drzew owocowych, substancje zapobiegające przedwczesnemu opadaniu owoców oraz substancje stosowane przed lub po zbiorach roślin w celu ochrony płodów rolnych przed zepsuciem w czasie przechowywania i transportu". W artykule 3 cytowanego Kodeksu podkreślono odpowiedzialność rządów za stworzenie regulacji prawnych dystrybucji i stosowania pestycydów na terenie swoich krajów. Wskazano również obowiązki, jakie musi spełnić eksporter pestycydów do krajów, które nie mają regulacji prawnych, (dostarczanie preparatów z odpowiednio czytelnymi etykietami, gwarancja odpowiedniej jakości, dostarczanie materiałów szkoleniowych, itp.). Odnośnie badań pestycydów Kodeks FAO zaleca zobowiązanie producenta do przebadania preparatu w celu uzyskania pełnej oceny skuteczności jego działania i dalszych przemian w środowisku z uwzględnieniem zróżnicowanych warunków w kraju stosowania. Niezależnie od badań wykonanych przez producenta, każdy kraj powinien potwierdzić skuteczność działania pestycydu przed jego zarejestrowaniem. Zaleca się również, aby po zarejestrowaniu pestycydu przemysł i czynniki rządowe prowadziły monitoring pestycydu, zwracając uwagę na jego przemiany w środowisku i wpływu na ekosystemy. Kodeks (w art. 5) zaleca również podejmowanie działań mających na celu minimalizację zagrożenia zdrowia przez pestycydy. Cel ten można osiągnąć poprzez odpowiednie przygotowanie służby zdrowia, zorganizowanie krajowej informacji BSE 7 toksykologicznej oraz właściwe rozmieszczenie poradni mogących udzielić pierwszej pomocy w przypadku zatrucia. W Kodeksie podkreśla się także konieczność wyraźnego oddzielenia pestycydów od innych towarów, zwłaszcza od żywności, leków i odzieży w obrocie handlowym. Jakość pestycydu winna być dokładnie określona przed wprowadzeniem go na rynek. Konieczne jest również przeszkolenie personelu zajmującego się sprzedażą pestycydów oraz sprawne wycofywanie pestycydów z obrotu, jeśli okaże się, że ich stosowanie pociąga za sobą zagrożenia dla zdrowia i środowiska. Kodeks zaleca także stosowanie klasyfikacji pestycydów wg WHO oraz powiązania klas toksyczności z oznakowaniem opakowań. Niedopuszczalne jest przepakowywanie preparatów do opakowań używanych do żywności i napojów. Rządy i przemysł powinny stale zmniejszać zagrożenie poprzez zapewnienie warunków bezpiecznego przechowywania i niszczenia pestycydów oraz ich opakowań jak również poprzez właściwe niszczenie odpadów z zakładów wytwarzających formy użytkowe. Niezmiernie istotną sprawą jest kwestia międzynarodowego przepływu informacji o preparatach. Kodeks stanowi, że jeśli rząd jakiegoś kraju podejmuje decyzję o zakazie lub ograniczeniu zakresu stosowania danego pestycydu ze względu na ochronę zdrowia i środowiska, to powinien powiadomić o podjętej decyzji odpowiednie czynniki innych krajów. Kodeks zaleca również sporządzenie wykazu podjętych w każdym kraju ograniczeń stosowania pestycydów i dostarczenie ich do Międzynarodowego Rejestru Substancji Potencjalnie Toksycznych. W Kodeksie podkreślono również, że zalecenia zawarte w etykiecie muszą opierać się na badaniach przeprowadzanych przez autorytatywne instytucje w kraju sprzedaży. Etykieta musi wywierać także oznaczenia pozwalające na zidentyfikowanie każdej partii preparatu oraz określenie okresu ważności podczas przechowywania. W akcjach reklamowych nie wolno używać określeń typu "środek bezpieczny", "nieszkodliwy", "nie toksyczny". Nie wolno też dokonywać porównań różnych preparatów pod względem ich bezpieczeństwa. Reklama nie może wprowadzać nabywcy w błąd, powinna natomiast zachęcać nabywcę do dokładnego zapoznania się z treścią etykiety [7]. Ochrona roślin uprawnych w polskim prawodawstwie Obecnie w Polsce podstawowym aktem prawnym dotyczącym kwestii ochrony roślin uprawnych jest ustawa O ochronie roślin uprawnych z dnia 16 lutego 1961 roku. Zarządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 22 kwietnia 1965 roku określiło warunki i tryb udzielania zezwoleń na dopuszczenie do obrotu handlowego chemicznych środków ochrony roślin. W rozumieniu powyższej ustawy chemicznymi środkami ochrony roślin są wszelkie artykuły syntetyczne i naturalne służące do zwalczania chorób, szkodników i 8 BSE chwastów lub do zapobiegania ich pojawianiu się, a także artykuły i preparaty służące równocześnie do tych celów i do celów sanitarnych. W myśl ustawy wszelkie chemiczne i biologiczne substancje przewidziane do stosowania w ochronie roślin muszą zostać zarejestrowane. Podstawowym warunkiem rejestracji jest potwierdzenie skuteczności biologicznej środka w warunkach rolniczych i klimatycznych Polski. Oceny przydatności środków dokonują: - Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu (w zakresie środków do ochrony zbóż, rzepaku, roślin motylkowatych, maku i ogólnie - upraw rolniczych), - Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - Oddział we Wrocławiu (ocena herbicydów i regulatorów wzrostu roślin uprawianych na dużych powierzchniach) i Oddział w Jastkowie (środki ochrony chmielu), - Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin - Oddział w Bydgoszczy (insektycydy i fungicydy w ochronie buraka cukrowego), - Instytut Ziemniaka w Boninie (środki ochrony ziemniaka), - Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach (środki ochrony roślin warzywniczych), - Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach (środki ochrony drzew i krzewów owocowych oraz roślin ozdobnych), - Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich (środki ochrony roślin zielarskich), - Instytut Przemysłu Cukrowniczego (środki stosowane w przechowalnictwie buraka cukrowego), - Centralne Laboratorium Przemysłu Tytoniowego (środki ochrony tytoniu). - Instytut Badawczy Leśnictwa (środki ochrony lasów, surowca drzewnego oraz szkółek leśnych), - Centrum Naukowo-Techniczne Kolejnictwa (ocena herbicydów stosowanych na torach kolejowych). W Polsce nie istnieje dokładny wykaz niezbędnych dokumentów warunkujących rejestrację środka. Producenci zagraniczni składają dokumentację według wymogów w krajach zachodnioeuropejskich, jednakże strona polska wymaga następujących specyficznych dokumentów: - świadectwa rejestracji z kraju producenta środka lub 2-3 rejestracji z krajów europejskich charakteryzujących się zbliżonymi warunkami klimatycznymi (np. Niemcy, Austria, Francja, kraje Beneluksu), - szczegółowe dane dotyczące toksyczności środka dla pszczół, - pozostałości substancji biologicznie czynnej po zastosowaniu środka do ochrony ziemniaka, jabłoni i truskawki (analiza wykonana w warunkach polskich). Na podstawie dokumentacji przedłożonej Instytutowi Ochrony Roślin przygotowywany jest projekt polskiej instrukcji stosowania środka. Następnie projekt ten jest przekazywany Państwowemu Zakładowi Higieny (PZH). PZH dokonuje oceny toksykologicznej, higienicznej i środowiskowej środka. Po uzyskaniu akceptacji PZH Instytut Ochrony Roślin składa wniosek do Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej o zarejestrowanie środka w Polsce. Każdy nowy środek otrzymuje rejestrację BSE 9 tymczasową ważną 3 lata. Po tym okresie producent może wnioskować o uzyskanie rejestracji stałej. Co roku Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej ogłasza wykaz preparatów dopuszczonych do obrotu i stosowania w ochronie roślin w Polsce. Np. wykaz z 1994 roku obejmował 523 preparaty i 250 substancji czynnych podzielonych na 5 klas w zależności od ostrej toksyczności doustnej LD50, substancji biologicznie czynnej w mg/kg masy ciała zwierzęcia doświadczalnego (LD50 - dawka powodująca śmierć 50% badanej populacji zwierząt doświadczalnych). Wg wykazu z dn. 8.02.1995 r. liczba preparatów dopuszczonych do obrotu i stosowania wynosi 564. W tabeli nr 1 zamieszczono zasady klasyfikacji środków ochrony roślin. Tabela nr 1 Aktualnie obowiązująca w Polsce klasyfikacja środków ochrony roślin według klas toksyczności Klasa I Trucizny II Trucizny III Środki szkodliwe IV Środki szkodliwe V Środki praktycznie nieszkodliwe toksyczność doustna (LD50) w mg/kg wagi ciała zwierzęcia doświadczalnego <50 51-150 151-500 501-5000 >5000 Obecnie trwają w Sejmie prace nad nową ustawą o ochronie roślin uprawnych (obowiązująca ustawa z 1961 roku nie była dotychczas modyfikowana). W projekcie nowej ustawy o ochronie roślin uprawnych wprowadzono nową klasyfikację środków ochrony roślin według klas toksyczności zgodnie z zaleceniami FAO/WHO. Dane dotyczące tej klasyfikacji zamieszczono w załączniku nr 1 do niniejszego opracowania. Projekt nowej ustawy przewiduje również: - zaostrzenie wymagań co do dokumentacji rejestracyjnej przedkładanej przez producenta środka ochrony roślin, - włączenie w ocenę dokumentacji rejestracyjnej resortu ochrony środowiska, zasobów naturalnych i leśnictwa, - wydawanie zezwoleń na dopuszczenie środka ochrony roślin do obrotu na okres 10 lat, a w uzasadnionych przypadkach - na 3 lata (rezygnacja z rejestracji stałej), - publikowanie wykazu preparatów dopuszczonych do stosowania w strefach ujęć wodnych, - uściślenie wymogów dotyczących postępowania ze środkami ochrony roślin (np. konfekcjonowanie, obrót, stosowanie środków). W sferze rejestracji środków ochrony roślin poczyniono już pewne kroki, a mianowicie kilka lat temu wprowadzono procedurę ponownej oceny tych środków, które zarejestrowano na okres stały dawniej niż 10 lat temu. Przygotowano także wykaz 10 BSE substancji biologicznie czynnych, których stosowanie jest zabronione. Zalecenia Unii Europejskiej podkreślają ochronę środowiska oraz ochronę zdrowia zwierząt i ludzi. Aby zapobiegać skuteczniej skażeniu środowiska wynikającemu ze stosowania środków ochrony roślin podjęto w Polsce szereg następujących kroków: - wycofano się ze stosowania substancji trwale zalegających w środowisku (np. DDT, lindan, zaprawy rtęciowe), - wycofano się ze stosowania preparatów niebezpiecznych z toksykologicznego punktu widzenia (np. chlorowane kamfeny, nitrofen, kaptafol, zineb, tlenek etylenu), - zaprzestano ze stosowania w rolnictwie form użytkowych pylistych jako najbardziej niebezpiecznych dla środowiska, - wprowadzono (przy dużym zaangażowaniu UNDP/FAO) monitoring pozostałości środków ochrony roślin w płodach rolnych obejmujący teren całego kraju (prowadzony przez laboratoria Instytutu Ochrony Roślin), - opracowano naukowe podstawy hodowli drapieżców i pasożytów, jako form walki biologicznej z organizmami szkodliwymi, - propagowano integrowane programy ochrony i produkcji owoców w sadach. [11], [5]. Istotnym problemem jest także prawidłowa gospodarka odpadami pestycydowymi. W okresie kilkudziesięciu lat w Polsce nagromadzono olbrzymie ilości bezwartościowych środków ochrony roślin (liczba "mogilników" wynosi około 1000, a ich pojemność szacowana jest na 12 tys. ton). Problem mogilników jest na tyle niebezpieczny z ekologicznego punktu widzenia, że wymaga szybkiego rozwiązania. Ze względu na skalę zagrożenia niezbędna wydaje się tu pomoc organizacji międzynarodowych (np. funduszu PHARE). Nierozwiązaną sprawą pozostaje także kwestia postępowania z opakowaniami po zużytych środkach ochrony roślin [11]. Docelowe rozwiązania w kwestii odpadowych pestycydów, opakowań po pestycydach, przedmiotów trwale skażonych pestycydami (np. odzieży ochronnej) przewidują spalanie tych odpadów w warunkach bezpiecznych dla środowiska. W żadnym wypadku nie można zagospodarowywać opakowań po pestycydach jako surowców wtórnych. W trakcie stosowania chemicznych środków ochrony roślin powstają także ścieki pestycydowe (podczas prania odzieży roboczej, mycia aparatury do opryskiwania itp.). Docelowy model neutralizacji tych ścieków przewiduje, że mycie aparatury powinno odbywać się w wytypowanych punktach wyposażonych w wysokoefektywne układy oczyszczania ścieków (np. złoża biologicznie czynne z odpowiednimi szczepami mikroorganizmów). Glebę, na którą rozlały się lub rozsypały skoncentrowane formy użytkowe pestycydów uważa się za skażoną. Glebę taką należy zebrać do chemoodpornego pojemnika, wybierając całą jej warstwę do głębokości 15 cm poniżej dolnego zasięgu plamy. Docelowo należałoby zorganizować składowisko gleby, podłączone do basenu oczyszczającego ścieki i przyjmującego także odcieki z gleby. W przypadku ponad- BSE 11 normatywnego skażenia roślin pestycydami rośliny takie należy poddać przekompostowaniu w punktach zorganizowanych łącznie z punktami np. detoksykacji gleby. Decyzja o użyciu takiego kompostu jako nawozu organicznego będzie uzależniona od wyników analizy koncentracji pozostałości pestycydów [8]. W nowej ustawie o ochronie roślin uprawnych oraz w ustawie o odpadach winny więc znaleźć się odpowiednie zapisy pozwalające na stworzenie systemu bezpiecznej dla środowiska likwidacji odpadów pestycydowych (obecnie, w myśl rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 30 września 1980 r. w sprawie ochrony środowiska przed odpadami i innymi zanieczyszczeniami oraz utrzymania czystości i porządku w miastach i wsiach, terenowy organ administracji państwowej zapewnia tę ochronę na swoim terenie). Czynnikiem mogący ograniczyć narażenie upraw na szkodniki, choroby i chwasty jest również prawidłowo zorganizowana kwarantanna roślin. Kwarantanna roślin jest jedną z form profilaktyki, której celem jest niedopuszczenie do wprowadzenia i rozwleczenia groźnych chorób i szkodników roślin z kraju do kraju (kwarantanna zewnętrzna) lub też ograniczenie rozprzestrzeniania się chorób i szkodników roślin wewnątrz danego kraju (kwarantanna wewnętrzna). Kwarantanna zewnętrzna polega głównie na kontroli roślin importowanych i udzielaniu gwarancji dotyczących zdrowotności roślin wywożonych. Wwożenie roślin do kraju może odbywać się tylko przez określone punkty celne. W punktach tych rośliny są zatrzymywane na okres pozwalający na zbadanie ich stanu zdrowotnego. Kwarantanna wewnętrzna kontroluje natomiast wewnętrzny obrót roślin, co przyczynia się do ograniczenia rozprzestrzeniania się chorób i szkodników roślin [15]. Wykaz chorób, szkodników i chwastów, przeciw którym stosuje się kwarantannę roślin zamieszczono w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 maja 1990 r. [16]. Wykaz ten obejmuje: - wśród chorób, szkodników i chwastów nie występujących w krajach europejskich (lista A1): 1. 8 gatunków grzybów, 2. 3 gatunki wirusów, 3. 9 gatunków owadów, 4. 1 gatunek nicienia, 5. 1 gatunek chwastu. - wśród chorób, szkodników i chwastów występujących w krajach europejskich (lista A2): 1. 15 gatunków grzybów, 2. 13 gatunków bakterii, 3. 10 gatunków wirusów, wiroidów i mykoplazm, 4. 26 gatunków owadów, 5. 6 gatunków nicieni, 6. 8 gatunków chwastów. Wykaz miejsc odprawy celnej, przez które dozwolony jest przywóz i przewóz 12 BSE przedmiotów podlegających kontroli fitosanitarnej obejmuje 35 punktów odprawy celnej. Również w projekcie nowej ustawy o ochronie roślin uprawnych znalazł się rozdział poświęcony problematyce przywozu roślin i produktów roślinnych. Projekt zawiera także (jako załącznik do projektu rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w sprawie ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi oraz przywozu, wywozu i przewozu roślin, produktów roślinnych i przedmiotów) wykaz organizmów szkodliwych podległych obowiązkowi zwalczania, poszerzony w stosunku do analogicznego wykazu z 1990 r. Reasumując należy stwierdzić, że ochrona roślin uprawnych przed organizmami szkodliwymi jest problemem złożonym, a niewłaściwie prowadzona może spowodować znaczne straty w środowisku naturalnym. Godne uwagi są więc propozycje nowych metod w ochronie roślin, bazujących na zmniejszonych dawkach pestycydów, lub też całkowicie rezygnujących z ochrony chemicznej na rzecz ochrony biologicznej lub mechanicznej. Właściwie zorganizowana kwarantanna roślin może również przyczynić się do poprawy zdrowotności plantacji roślin uprawnych i zmniejszenia zagrożenia przez szkodniki i czynniki chorobotwórcze. W celu pełnej realizacji zasad ekorozwoju w odniesieniu do ochrony roślin uprawnych konieczne jest również podniesienie poziomu świadomości ekologicznej osób zawodowo stykających się ze środkami ochrony roślin. Niezbędne wydaje się tu więc opracowanie kompleksowego programu szkolenia tych osób jak również nauczycieli zawodu w szkolnictwie rolniczym. Literatura: 1. L. Rogalski: Studium integrowania zabiegów ochrony z dolistnym dokarmianiem roślin w aspekcie ekologicznym, "Postępy Nauk Rolniczych" nr 1/1992. 2. J. Boczek, E. Szlendak: Wpływ stresów roślinnych na porażenie roślin przez szkodniki, "Postępy Nauk Rolniczych" nr 2/1992. 3. Wł. Węgorek, H. Trojanowski: Ochrona roślin a ochrona zwierząt bezkręgowych i kręgowców, "Postępy Nauk Rolniczych" nr 3/1991. 4. Wł. Węgorek, H. Trojanowski, J. Dąbrowski: Kompleksowe badanie wpływu pestycydów na środowisko rolnicze, materiały XXX Sesji Naukowej Instytutu Ochrony Roślin, Cz. I referaty, Poznań 1990 r. 5. J. Dąbrowski: Skażenia pozostałościami pestycydów roślin, gleb i wód, "Ekologia Wsi", zeszyt 13, ODR Przysiek, 1994 r. 6. M, Hurej: Ograniczenie zużycia pestycydów w gospodarstwach ekologicznych w krajach Europy Zachodniej, "Ochrona Roślin", nr 2-3/1992 r. 7. E. Czaplicki, B. Podgórska: Międzynarodowe wymagania dotyczące dystrybucji i stosowania środków ochrony roślin, "Ochrona Roślin" nr 2-3/1992 r. 8. A. Siłowiecki: Gospodarka odpadami pestycydowymi, "Ochrona Roślin" nr 12/1994 r. 9. A. Zalewski, J. Mieczkowski: Ocena obecnego zużycia środków ochrony roślin w Polsce, "Ochrona Roślin" nr 11/1994 r. 10. R. W. Olszak: Koncepcja integracji metod ochrony roślin - twórcza idea czy racjonalna BSE 13 konieczność ? "Ochrona Roślin" nr 11/1994 r. 11. E. Czaplicki: Rejestracja środków ochrony roślin w Polsce, "Ochrona Roślin" nr 8/1994 r. 12. A. Nespiak, J. Opyrchałowa: Choroby i szkodniki roślin rolniczych, PWRiL, Warszawa, 1979 r. 13. Ustawa z dnia 16 lutego 1961 roku O ochronie roślin uprawnych przed chorobami, szkodnikami i chwastami, Dz. U. nr 10, poz. 55, 1961 r. 14. Projekt ustawy O ochronie roślin uprawnych wraz z projektami podstawowych aktów wykonawczych, druk sejmowy nr 552. 15. J. Kochman. Fitopatologia, PWRiL, Warszawa, 1973 r. 16. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 31 maja 1990 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kwarantanny roślin, Dz.U nr 40, poz. 235, 1990 r. 14 BSE Załącznik nr 1 Z a s a d y zaliczania środków ochrony roślin do klas toksyczności dla ludzi, ryb i pszczół 1/ dla ludzi: Klasa toksyczności i jej określenie Toksyczność ostra środka ochrony roślin dla szczura /LD50 – w mg/kg masy ciała/ Doustna skórna Stała ciekła Stała ciekła ostre Do 5 Do 20 Do 10 Do 40 Ib – trucizny 5-50 20-200 10-100 40-400 50-500 200-2000 100-1000 400-4000 Ia – trucizny II – środki szkodliwe dla zdrowia III – środki mało szkodliwe dla zdrowia Ponad 500 Ponad 2000 Ponad 1000 Ponad 4000 określenie "stała" i "ciekła" dotyczy, stanu skupienia środka ochrony roślin Uwaga: 1/ o kwalifikacji do klasy toksyczności decyduje niższa wartość LD50 środka ochrony roślin, doustna lub skórna, 2/ w uzasadnionych przypadkach uwzględnia się dodatkowe właściwości środka ochrony roślin, które mają wpływ na jego toksyczność. BSE 15 2/dla ryb Klasa toksyczności i jej określenie Toksyczność środka ochrony roślin dla środowiska wodnego /LC90 po 96 godzinach dla karpia,pstrąga tęczowego i dafni w mg/l l wody/ I - środki trujące poniżej 1 II - środki szkodliwe 1-10 III - środki mało szkodliwe 10 - 100 IV powyżej 100 3/ - środki praktycznie nieszkodliwe dla pszczół Klasa toksyczności i jej określenie I - środki trujące II - środki szkodliwe III - środki mało szkodliwe IV - środki praktycznie nieszkodliwe Toksyczność środka ochrony roślin dla pszczół LD50 – w mg na pszczołę kontaktowa doustna gazowa dorsalna do 0, 6 do 1,5 możliwa 0,6-3 1,5-6 możliwa 3-15 poniżej 15 6 - 100 brak poniżej 100 j brak
