Etyczne aspekty kontaktu poradniczego

1
Alicja Czerkawska
Studia Doktoranckie
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Pedagogiki
Etyczne aspekty kontaktu poradniczego w perspektywie poradnictwa zawodowego.
Dokonujące się w świecie zmiany: społeczne, polityczne i gospodarcze stawiają przed
współczesnym człowiekiem nowe problemy. W wyniku przeobrażeń pojawia się u niego
poczucie niepewności i zagubienia. To z kolei inspiruje człowieka do szukania różnych form
pomocy. Można więc powiedzieć, że zasięg i tempo następujących przemian oraz rodząca się
większa potrzeba korzystania z pomocy stanowią wyzwanie dla poradnictwa. Jawi się
konieczność oferowania i udostępniania takich form pomocy, dla osób poszukujących
nowych dróg rozwoju osobistego, przeżywających niespełnienie i mających ogólne poczucie
dezorientacji, które spełnią oczekiwania klientów i pomogą odnaleźć się człowiekowi w
nowej rzeczywistości.
Poradnictwo zawodowe, którego jednym z celów jest pomaganie ludziom w
rozwiązywaniu problemów związanych z ich karierą zawodową, może zrobić w tym kierunku
wiele dobrego. Zmiany dotyczące rynku pracy i wyłaniające się na tej płaszczyźnie liczne
problemy związane z wyborem zawodu, możliwościami zatrudnienia, przekwalifikowania i
bezrobociem - wymagają od człowieka dużej zaradności, przedsiębiorczości, aktywności i
elastyczności. Wyrazistość tych problemów kryje w sobie również obszar ludzkich
niepokojów. Bowiem gdy postawimy sobie pytania o karierę, zawód, pracę - odkryjemy
stojące za nimi pytania egzystencjalne o to: Jak żyć?, Co w życiu wybrać?, Ku czemu
zmierzać?, Jakim być człowiekiem?, Jak być szczęśliwym?, etc. Zarówno wyżej wymienione
pytania, jak również sam kontakt poradniczy odsłania przed nami perspektywę etyczną.
Perspektywę szczególnej relacji, w trakcie której spotykają się dwa indywidua - radzący się i
doradca.
W
literaturze
pedagogicznych
z
przedmiotu
refleksjami
coraz
częściej
filozoficznymi.
Ten
spotykamy
łączenie
zagadnień
związek
niezwykle
wzbogaca
przemyślenia na temat relacji międzyludzkich. W szczególności takie kierunki filozoficzne,
jak: dialogika, egzystencjalizm, fenomenologia; pozwalają nam spojrzeć na poradnictwo z
2
nieco innej strony. Zjawisko spotkania i obcowania relacyjnego podmiotów w poradnictwie
ma przede wszystkim na celu poznanie i rozumienie drugiego człowieka oraz oferowanie mu
pomocy. Dlatego bez uwzględnienia hermeneutycznej i etycznej perspektywy kontaktu
poradniczego trudno byłoby prowadzić związane z tematem referatu refleksje. Przystępując
zatem do prezentowania zapowiedzianych zagadnień przedstawię pokrótce plan swojego
wystąpienia.
W pierwszym punkcie proponuję przyjęcie dwóch wybranych przeze mnie definicji,
które stanowią podstawę tego referatu. Chodzi mianowicie o pojęcia - etyki i kontaktu
poradniczego.
W drugim z kolei omówię hermeneutyczne rozważania na temat relacji dwóch
podmiotów u ujęciu wybitnych filozofów XX wieku - Hansa-Georga Gadamera i Martina
Bubera. Ponadto będę zastanawiać się nad konsekwencjami tych rozważań dla poradnictwa
zawodowego.
W ostatnim punkcie zwrócę uwagę na perspektywę etyczną poradnictwa zawodowego
przyjmując za punkt wyjścia wyróżnione przez B. Wojtasik modele działalności doradcy
zawodu. Rozważę etyczne aspekty kontaktu poradniczego w pracy: eksperta, informatora,
konsultanta, spolegliwego opiekuna i leseferysty.1 Spróbuję również określić, który model
działalności mieści się w granicach hermeneutycznego spotkania.
1. Określenie dwóch terminów: etyki i kontaktu poradniczego.
Jak twierdzi Z. Kalita etyka w życiu ludzkim pełni ogromną rolę, bowiem stanowi
wymiar wyjątkowego istnienia człowieka, “towarzyszy człowiekowi w dążeniu do
zrozumienia siebie, w świadomym określaniu sensu swego życia i systemu powinności - w
stosunku do siebie, innych ludzi i świata”.2 Już po tych kilku uwagach na plan pierwszy
wysuwają się ludzkie rozważania nad tym - jak należy żyć i jakim być człowiekiem. Te
zagadnienia nabierają wielkiego znaczenia we wszystkich działaniach człowieka, szczególnie
jednak tam, gdzie mamy do czynienia ze spotkaniem się dwóch podmiotów. We wszystkich
rodzajach poradnictwa; rodzinnym, wychowawczym, czy też zawodowym; następuje
spotkanie dwóch światów wartości w sytuacji pomocy. Tak, więc można powiedzieć, że
poradnictwo jest głęboko zanurzone w sferze etyki. Jego podstawowym doświadczeniem jest
relacja interpersonalna, w trakcie której dochodzą do głosu normy i zasady etyczne.
1
2
B. Wojtasik, Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli., Wrocławska Oficyna Nauczycielska, Wrocław 1993.
Z. Kalita, Etyka. Antologia tekstów, Wyd. UW, Wrocław 1995, s. 11.
3
Potwierdzając tę tezę posłużę się myślą E. Levinasa, który stwierdził, że “relacja, w której Ja
spotyka Ty jest źródłowym miejscem i źródłowym warunkiem pojawienia się etyki”. 3 To
znaczy, że wszystko, co dobre pojawia się w człowieku i dzięki niemu wydobywa się na
zewnątrz, ale warunkiem uzewnętrznienia się tego dobra jest sytuacja, w której dochodzi do
prawdziwej rozmowy - dialogu.4 Zaistnienie wartości etycznych w życiu człowieka jest
możliwe, dzięki obcowaniu z innymi ludźmi, a to daje nam możliwość realizowania się naszej
istoty w świecie, wymagającym od nas ciągłej interpretacji zdarzeń, stałego dokonywania
wyborów w sferze etycznej i dawania temu świadectwa.
Kontakt poradniczy również w perspektywie poradnictwa zawodowego tworzy
przestrzeń etyczną, w której zasady i wartości moralne wydobywają się spod warstwy
wypowiadanych pytań i odpowiedzi. Daje to możliwość zderzenia się różnych światów
wartości, przenikania się ich oraz uświadamiania sobie dylematów etycznych tkwiących we
wnętrzu doradcy i radzącego się. Trafnie określiła definicję kontaktu poradniczego A.
Gawłowska uznając, że jest to “taki kontakt, w którym obie strony mają wzrastać, rozwijać
się, dojrzewać, ulepszać się oraz doskonalić swoje stosunki z innymi ludźmi”.5 Ta definicja
przedstawia obraz prawdziwej relacji interpersonalnej, podkreśla jej dwukierunkowość,
zrozumienie, nastawienie na obopólne dobro, poszanowanie, autentyczność, otwartość i
bezpośredniość. Spotkanie dwóch podmiotów, w których respektowane będą wymienione
cechy, będzie wtedy bliskie relacji hermeneutycznej, o których pisali filozofowie: H. G.
Gadamer i M. Buber.
2. Etyczne i hermeneutyczne przesłanki dla poradnictwa w ujęciu H.-G. Gadamera i M.
Bubera.
W filozofii gadamerowskiej jedną z najważniejszych tez jest to, że język jest medium
porozumiewania się. To właśnie dzięki językowi możemy odnosić się do otaczającej
rzeczywistości na różne sposoby. Ma on charakter społeczny i normatywny. To znaczy, że za
jego pomocą przekazujemy sobie, że coś jest wartościowe lub nie, że coś jest słuszne lub
niesłuszne, dobre lub złe, ważne lub nieważne. W języku wyrażamy wartości, normy i zasady
ludzkiej rzeczywistości. Ponadto możemy powiedzieć, że język ma charakter kreatywny i
sprawczy, wychodzi w przyszłość - kształtuje to, co do tej pory jeszcze nie istnieje. Język
E. Levinas, Ślad innego, [w:] Red. B. Baran, Filozofia dialogu, Wyd. Znak, Kraków 1991, s. 222.
Z. Kalita, Etyka. Antologia tekstów, Wyd. UW, Wrocław 1995, s. 12.
5
A. Gawłowska, Niektóre zagadnienia kontaktu doradcy z osobą radzącą się, [w:] A. Kargulowa, M. Jędrzejczak, Perspektywy rozwoju
teorii i praktyki poradnictwa, AUW No 1001, vol. III, Wrocław 1988, s. 50.
3
4
4
pozwala obcować z samym sobą, z innymi ludźmi, kreować rzeczywistość własną i innych
ludzi. Za sprawą słów jesteśmy w stanie nadać znaczenie własnym przeżyciom, pragnieniom,
stanom. Dzięki językowi możemy poznawać i być poznawani, możemy dzielić się sobą.6
Jak pisze autor “Prawdy i metody” - “doświadczanie ty musi być szczególne, skoro ty
nie jest przedmiotem”.7 Człowiek jest bytem wyjątkowym, a w relacjach interpersonalnych
staje się naprawdę człowiekiem. W spotkaniu podmiotów stykają się ze sobą różne poglądy,
wartości i normy etyczno-społeczne. Z kolei najistotniejszymi elementami każdej relacji
interpersonalnej, którą H. G. Gadamer nazywa swoistym “fenomenem moralnym”, jest
gotowość wysłuchania i chęć zrozumienia drugiej osoby. Efektem tego procesu jest
porozumienie i akceptacja. Rozmawiając z człowiekiem uczestniczymy w jego tekście,
odnosimy się do tego, co zostało nam “odczytane”, interpretujemy usłyszane treści. Każdy z
nas niesie w sobie swoją prawdę, a wzajemna otwartość pozwala na jej wyjawienie.8 Każdy
człowiek jest dziełem, które “przez swoją indywidualność jest zaproszeniem w inną grę
świata doświadczeń, a ich rozmaitość jest niezliczona”.9
Prawdziwa rozmowa zawsze może mieć ciąg dalszy, ponieważ człowiek jest
niemożliwym do zgłębienia tekstem dla innego ty, a sam dla siebie jest ciągle nie dopisanym
tekstem. Ale taka rozmowa musi spełniać kilka najważniejszych warunków. Po pierwsze
partnerzy rozmowy w niewielkim stopniu kierują rozmową, to raczej rozmowa kieruje nimi.
Po drugie nie powinno się zakładać konkretnego celu, a to oznacza, że nie można wcześniej
zaplanować przebiegu rozmowy i oczekiwać danego efektu finałowego. Po trzecie
rozmawiając nie powinniśmy bardziej od samej treści doświadczeń i poglądów drugiego
człowieka interesować się innym jako indywiduum.10 Już przedstawione pokrótce rozważania
Gadamera pozwalają nam wywnioskować, że w kontakcie poradniczym, którego celem jest
pomoc, a wartość jednostki jest nieoceniona - prawdziwa rozmowa nie może zaistnieć.
Jednakże doniosłość tych filozoficznych refleksji dla poradnictwa może być niezmiernie
ważna, bowiem założenia dotyczące akceptacji, otwartości, “zaznajamiania się z tekstem”
radzącego się, zrozumienie i porozumienie warto czynić przedmiotem tej szczególnej relacji
interpersonalnej.
Natomiast według dialogiki M. Bubera wzorem obcowania z rzeczywistością jest
relacja spotkaniowa Ja-Ty.
Świat ukazuje się nam w swej najprawdziwszej formie w
bezpośrednim spotkaniu z drugim człowiekiem. A zatem świat to przede wszystkim ludzie i
B. Sierocka, Wykłady z filozofii języka, Instytut Pedagogiki, Wrocław 1998.
H.-G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Przekł. B. Baran, Wyd. Inter Esse, Kraków 1993, s. 334.
Tamże, s. 336.
9
I. Michno, Pytania przy lekturze “Prawdy i metody”, Odra 1996, Nr 1, s. 50.
10
H. G. Gadamer, op. cit., s. 353-356.
6
7
8
5
ich wzajemne relacje. W rozumieniu M. Bubera - “relacja to wybór, a jednocześnie bycie
wybranym, jest bierna i aktywna zarazem”.
11
Każde spotkanie z drugim człowiekiem jest
najwyższą wartością, jest doznaniem i działaniem. Najważniejszymi cechami prawdziwego
spotkania są: bezpośredniość, bezprzedmiotowość, partnerstwo oraz ulotny charakter
spotkania.
Cała struktura człowieka jest oparta na relacji Ja-Ty. Zdaniem M. Bubera spotkanie z
Ty powoduje odkrywanie siebie samego, czyli jest powrotem do “kolebki Prawdziwego
Życia”.12 Zasadniczym punktem egzystencji jest sfera międzyludzka, która tworzy się przez
związek Ja i Ty. Jego istotą jest dialog, który polega na “wyjściu indywiduum poza granice
samego siebie, wyjście ku innemu”. W relacji spotkaniowej Ja-Ty każdy rozmówca ma na
uwadze swojego partnera, pojętego jako niepowtarzalną osobę. W prawdziwej rozmowie
każdy musi objawić się w całej prawdzie swojego bytu. Nie jest ważne przyznanie drugiemu
racji, ale zaaprobowanie jego inności. Człowiek odkrywa świat przez słowo. Świat dla
człowieka jest dwoisty, dwoistość ta jest prezentowana przez mówione dwa słowa
podstawowe Ja-Ty oraz podwójność ról: mówienie i słuchanie, przekazywanie i odbieranie,
dawanie i branie.13
Przedstawiając w zarysie najważniejsze, moim zdaniem, myśli M. Bubera możemy
stwierdzić, że prawdziwa relacja, w której człowiek spotyka drugiego człowieka, ma prawo
zaistnieć tylko wtedy, gdy partnerzy rozmowy stojący naprzeciw siebie będą zdolni do tego
by ich Ja stało się Ty i zrodziło nową jakość My. Stworzenie takich warunków spotkania, w
których możliwe będzie: prawdziwe partnerstwo, bezpośredniość i pełna akceptacja - pozwoli
zrodzić się takiej relacji interpersonalnej, która da możliwość “działania, pomagania,
uzdrawiania, wychowywania, wspierania, wyzwalania.”14
Wyżej wymienione koncepcje filozoficzne mogą być dla poradnictwa zawodowego
dużym wyzwaniem. Podstawowe założenia dotyczące: relacyjności, podmiotowości,
dialogiczności, rozumienia, poznawania i pełnej akceptacji; powinny zawsze mieć miejsce w
kontakcie poradniczym. Pomiędzy radzącym się i doradcą powstaje specyficzna więź
uczestnictwa, w której każde spotkanie daje osobie zwracającej się o pomoc możliwość
owocnego rozwiązania swojego problemu. Doradca nie jest tym, który: wie “lepiej”, ma
prawo do ingerowania w system przekonań i wartości osoby radzącej się, rozwiązuje
problemy za Ty stojącym naprzeciw. Jest osobą, która posiada swój świat wartości, przeżyć,
M. Buber, O Ja i Ty, Przekł. J. Doktór, [w:] Red. B. Baran, Filozofia dialogu, Wyd. Znak, Kraków 1991, s. 42.
Tamże, s. 41.
13
Tamże, s. 37-41.
14
Tamże, s. 41.
11
12
6
doświadczeń - tak samo jak osoba radząca się. Dwa podmioty są sobie równe, jednakowo
ważne, odpowiedzialne za własne życie. Spotkanie poradnicze szczególnie ze strony doradcy
wymaga: otwartości, szacunku, akceptacji i zrozumienia. Doradca zawodu będzie wtedy
towarzyszył człowiekowi w sytuacjach trudnych, nowych i pełnych niepokoju. To znaczy, że
jest z osobą radzącą się w sytuacji problemowej, towarzyszy mu w oświetlaniu “pola
problemowego” oraz wspiera go w procesie rozwiązywania nurtujących dylematów.
3. Etyczne aspekty w poszczególnych modelach działalności doradcy zawodu.
W odniesieniu do zaprezentowanej wyżej hermeneutycznej wizji obcowania
relacyjnego jednostek spróbujmy przyjrzeć się teraz temu, jak możliwe jest realizowanie
prawdziwego spotkania w kontakcie poradniczym w poszczególnych modelach działalności
doradcy zawodu.
3.1. EKSPERT i INFORMATOR
Ekspert i informator mieszczą się w dyrektywnym rodzaju poradnictwa. W związku z
tym działalność doradców zawodu opiera się na podstawowych założeniach psychologicznej
koncepcji behawioryzmu. Jednakże w porównaniu do eksperta, informator jest mniej skrajny.
Doradca zawodu - ekspert jest tą osobą, która “wie”, co będzie najlepsze dla radzącego
się, zna sytuację problemową, wie jak radzący się powinien ją rozwiązać, jest bardziej
doświadczony, posiada dużą wiedzę, potrafi świetnie diagnozować przypadki. Doradca jest
świetnie przygotowany pod względem merytorycznej wiedzy o zawodach, drogach
kształcenia i możliwościach przekwalifikowania się, jednakże nie bierze pod uwagę procesów
psychicznych, które mają miejsce u klientów. Operuje systemem kar i nagród, który służy mu
do modelowania zachowań klienta. Te założenia pozwalają doradcy uzurpować sobie prawo
do sterowanie osobą szukającą pomocy, dawania jej konkretnych wskazówek, instrukcji oraz
rozliczania jej za wykonanie lub niewykonywanie poleconych zadań.15. Doradca może
narzucać porady zawodowe mając na względzie jedynie swój własny systemem wartości
moralnych, norm etycznych i kulturowych.16 Traktując człowieka instrumentalnie, doradca
zawodu - ekspert ma przewagę nad osobą zwracającą się o pomoc. Radzący się może popaść
w pułapki manipulacyjne doradcy, gdyż odpowiedzialność za dokonanie wyboru zawodu,
drogi kształcenia i przekwalifikowania się leży po stronie osoby udzielającej pomoc. Trzeba
więc zdawać sobie sprawę z tego, iż w tym modelu działalności istnieje większe
15
16
B. Wojtasik, Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocławska Oficyna Nauczycielska, Wrocław 1993, s. 10.
B. Wojtasik, Pułapki manipulacji w poradnictwie zawodowym, s. 5.
7
niebezpieczeństwo dotyczące realizowania ukrytych programów doradcy zawodu, mających
na celu osiąganie własnych korzyści, czy też ideologicznych założeń.17
Działalność doradcy informatora, jak sama nazwa wskazuje, polega głównie na
udzielaniu informacji na temat specyfiki zawodów, dróg kształcenia, potrzeb rynku pracy oraz
możliwości późniejszego zatrudnienia. W kontakcie poradniczym doradca zawodu jest
nadawcą informacji, z kolei radzący się jest jej odbiorcą. Innymi słowy możemy powiedzieć,
że radzący się jest układem sterowanym przez wiadomości płynące od doradcy.
Oddziaływanie informatora na osobę zwracającą się o pomoc przybiera postać bardziej
subtelną w porównaniu z ekspertem. Informator orzeka o tym, co jest lepsze dla klienta,
nakłania do podjęcia konkretnych decyzji, wysuwając jedynie propozycje zawodów.
Informator, sugeruje radzącemu się najlepsze rozwiązanie jego problemu. Ten model
działalności doradcy niesie ze sobą również niebezpieczeństwo manipulowania - w tym
przypadku
narzędziem
manipulacyjnym
staje
się
informacja.
Wybór
informacji
komunikowanych w kontakcie poradniczym może służyć realizowaniu ukrytego programu
doradcy. Główny akcent położony jest nie na osobę jako indywiduum, lecz na osobę
przetwarzającą informację.
Czy w poradnictwie dyrektywnym możliwe jest zaistnienie prawdziwego spotkania?
W przypadku działalności eksperta i informatora sama wiedza i dobre przygotowanie z
zakresu poradnictwa zawodowego i orientacji zawodowej uniemożliwia nawiązanie
prawdziwego kontaktu opisanego w koncepcjach H.-G. Gadamera i M. Bubera. W obcowaniu
z drugim człowiekiem potrzebne są cechy osobowościowe wyrażające się w postawie:
otwartości, akceptacji, szacunku i poszanowaniu czyjejś odrębności. W tych modelach
działalności doradców zawodu istnieje większa niż w pozostałych modelach pokusa
posługiwania się człowiekiem, jako środkiem do osiągania własnego “dobra”, to z kolei
niweluje zaistnienie takiego spotkania. Również założenia z góry mówiące: “ja wiem lepiej”,
“jestem bardziej doświadczony”, “mój świat wartości jest lepszy”, “ja to znam, już się z tym
wielokrotnie spotkałem” - niweczy możliwość prawdziwej rozmowy, prawdziwej relacji.
Dlatego w tych modelach działalności doradców, a tym samym w poradnictwie
dyrektywnym; już ze względu na brak relacji partnerskich i podmiotowego traktowania
radzącego się oraz ze względu na uzurpowanie sobie prawa do pierwszeństwa swoich racji;
stwierdzam, że istnienie kontaktu poradniczego w myśl refleksji hermeneutycznych - nie jest
możliwe. W tych modelach brakuje przestrzeni na rozwijanie się bezpośredniości,
podmiotowości, akceptacji i wolności osobistej. To z kolei prowadzi do niemożności “bycia
17
Tamże, s. 7-8.
8
Ja” i “bycia Ty”, do zaistnienia dwóch odrębnych światów stapiających się w jeden byt
podczas spotkania. W poradnictwie dyrektywnym - wydaje się być ważniejsze od samego
człowieka i kontaktu z nim, realizowanie celu, stawianego sobie przez doradcę zawodu.18
3.2. KONSULTANT
Większą szansę zaistnienia prawdziwego spotkanie pozostawia nam typ poradnictwa
dialogowego. Pojawienie się już w nazwie dialogu zakłada podmiotowość relacji i większą
otwartość na drugiego człowieka. Stosunek pomiędzy doradcą zawodu - konsultantem a
osobą szukającą pomocy jest taki, “jak między bardziej i mniej doświadczonym badaczem”. 19
Osoba radząca się jest pojmowana jako jednostka kreatywna i zdolna do samodzielnego
kierowania swoim losem. W kontakcie poradniczym konsultant wspólnie z radzącym się
analizują sytuację problemową związaną z wyborem drogi zawodowej i możliwościami
kształcenia. W tym modelu działalności poradniczej widoczne jest dążenie do pewnej
równowagi, która wyraża się między innymi w równym rozłożeniu odpowiedzialności po obu
stronach. Innymi słowy można powiedzieć, że za poszukiwanie rozwiązań dylematów
nurtujących radzącego się oraz wprowadzenie ich w życie, odpowiadają w takiej samej części
doradca konsultant, co osoba korzystająca z jego pomocy.20 Metody pracy doradcy zawodu w
poradnictwie dialogowym nie opierają się na z góry ustalonych kryteriach. Celem kontaktu
jest poznanie, zrozumienie i szukanie wspólnych rozwiązań. Kontakt poradniczy stanowi dla
jednostki potrzebującej porady okazję do wglądu we własny świat wewnętrznych i
zewnętrznych przeżyć. A zatem może motywować do rozwoju, pogłębiać wiedzę o sobie i
świecie, zderzać różne światy wartości moralnych i norm etycznych.
Podsumowując powyższe rozważania możemy wywnioskować, że ten rodzaj
poradnictwa również na polu porady zawodowej dopuszcza do głosu perspektywę etyczną
kontaktu poradniczego, gdyż jedną z wartości jest tu człowiek. Relacja interpersonalna jest w
tym przypadku zjawiskiem bardzo znaczący, bowiem ma na względzie dobro obu
uczestników interakcji. Zderzenie się dwóch ludzkich światów daje możliwości zaistnienia
obrazu prawdziwego spotkania (podmiotowości, bezpośredniości, akceptacji i zrozumienia),
które stwarza możliwość dalszego rozwoju obu stron kontaktu poradniczego.
3.3. SPOLEGLIWY OPIEKUN i LESEFERYSTA
Spolegliwy opiekun i leseferysta należą do liberalnego rodzaju poradnictwa.
18
19
B. Wojtasik, Wybór doradcy zawodu ..., s. 10-12.
Tamże, s. 16.
9
Pierwszym i najważniejszym założeniem jest twierdzenie, że uczestnicy kontaktu
poradniczego są równoprawnymi podmiotami. Naprzeciw doradcy zawodu stoi nie pacjent, a
pełen podziwu człowiek. Człowiek z natury dobry, w którym tkwi ogromny potencjał
możliwości. Ze względu na wiarę w jego wrodzoną dobroć i mądrość, doradca zawodu nie
podejmuje się “działań naprawczych”.21 W modelu liberalnym doradca zapewnia radzącemu
się bezwarunkową akceptację, szacunek, zrozumienie, tolerancję i empatię. Pozostawia wolną
przestrzeń dla rozwoju jednostki, nie przejmuje odpowiedzialność za rozwiązywanie
problemu osoby radzącej się, nie wymaga od niej stosowania się do podjętych przez siebie
decyzji. Nie rości sobie prawa do bycia wzorcem moralnym dla osób szukających u niego
porady, towarzyszy w rozwiązywaniu ludzkich dylematów i podejmowaniu decyzji
zawodowych. Niezmiernie ważna jest tu “dobrowolność przyjmowania pomocy”. Człowiek
dysponując wolnością wyboru sam potrafi kierować swoim losem. Doradca służy mu jedynie
wsparciem psychicznym.22
Kontakt poradniczy jest sposobem wspomagania rozwoju drugiego człowieka, nie jest
narzędziem służącym do realizacji ideologicznych celów. Pomaga radzącemu się tworzyć
swój świat, kształtować własną osobowość, inspiruje go do działania, nabywania umiejętności
samostanowienia o sobie, do kształtowania siebie poprzez refleksje związane z pytaniami o
cel i sens zjawisk, z jakimi człowiek się styka nie tylko na polu zawodowych dylematów i
doświadczeń. W spotkaniu z doradcą liberalnym - leseferystą lub spolegliwym opiekunem młody człowiek określa swoją świadomość, sposób przeżywania, doznawania, poznawania
świata i świadomego przeżywania problemów egzystencjalnych, uczy się aktywności i
odpowiedzialności za własne życie. Rozmowy prowadzone w modelu działalności doradczej
zachęcają jednostkę do komunikowania się w sprawach życiowych problemów i prowadzą do
samodzielnego rozwiązywania problemów zawodowych.
W tym modelu poradnictwa doradca zawodu ma za zadanie nieść pomoc osobom
zwracającym się o pomoc “niezależnie od wartości, które można przypisać zachowaniom
radzącego się”.23 Prawdziwy kontakt poradniczy ma na celu: poznawanie własnych zdolności
i umiejętności, uświadamianie sobie
wątpliwości, pobudzanie do refleksji nad własnym
życiem, pragnieniami, celami, decyzjami i działaniami we wszystkich sferach istnienia.
Przybliża poznanie siebie, uczy analizowania i wyrażania siebie, poszukiwania prawdy i
dobra.
Uczy
przewidywania
skutków
podejmowanych
decyzji
zawodowych
Tamże, s. 17.
Tamże, s. 13.
B. Wojtasik, Pułapki manipulacji ..., s. 9.
23
K. Węgłowska-Rzepa, Kilka uwag na temat otwartości w kontakcie doradca - radzący się, [w:] A. Kargulowa, M. Jędrzejczak,
Perspektywy teorii i praktyki poradnictwa, AUW, vol. II, No 1001, Wrocław 1988, s. 59.
20
21
22
oraz
10
samodzielnego dokonywania wyboru zawodu. Ponadto poprzez obcowanie w prawdziwej
relacji pełnej serdeczności, ciepła, życzliwości i
porozumienia przygotowuje do
prawdziwego dialogu - dzielenia się własnymi doświadczeniami, przeżyciami, pragnieniami,
obawami i uczuciami. Ta prawdziwa relacja charakteryzuje się autentycznością, pozytywnym
nastawieniem, zaufaniem, poszanowaniem prawa dla odmiennych od własnych poglądów. A
zatem posługując się powyższymi rozważeniami możemy podsumować, że w poradnictwie
liberalnym jak najbardziej możliwa jest przestrzeń prawdziwego hermeneutycznego
spotkania.
4. Zakończenie.
W swojej pracy pragnęłam podzielić się rozważaniami etycznymi nad aspektami
relacji interpersonalnej zachodzącej w poradnictwie zawodowym. Nastawienie do osoby
radzącej się mówi nam już wiele o sposobie prowadzenia rozmowy, przebiegu kontaktu
poradniczego i jego efektach. Według mnie zasadniczym kryterium pojawienia się przestrzeni
etycznej w kontakcie poradniczym jest ukierunkowanie doradcy zawodu na drugiego
człowieka i jego dobro. To znaczy, że najważniejszą wartością pojawienia się etyki w
postępowaniu doradcy zawodu jest uznanie wartości drugiego człowieka.
Etyka najpełniej przejawia się w podmiotowości, dlatego cechami, które mają ważny
wpływ na zaistnienie hermeneutycznego spotkania są: partnerstwo, akceptacja, poszanowanie,
bezpośredniość i zrozumienie. W trakcie kontaktu poradniczego następuje przeżywanie
emocji, uświadamianie i interpretowanie problemów oraz szukanie najlepszych rozwiązań
związanych z podejmowaniem decyzji zawodowych. Pojawiają się zatem podstawowe dla
refleksji etycznej kategorie dobra i zła. Ten obszar wartościowania jest niezmiernie istotny w
wyłanianiu się dylematów, podejmowaniu decyzji i działania obu stron. To właśnie wartości i
normy etyczne pozwalają nam poznać sens i znaczenie zdarzeń oraz dokonać odpowiedniego
wyboru.
W swoim referacie starałam się zwrócić uwagę na to, jak relacja spotkaniowa
radzącego się i doradcy zawodu może być treściowo i znaczeniowo różna w poszczególnych
modelach działalności poradniczej. Sytuacja kontaktu zależy nie tylko od tego, jakim
człowiekiem jest doradca i jak przygotowany jest do pełnienia swojej funkcji zawodowej, ale
również zależy od tego jakim człowiekiem jest osoba radząca się, a zatem od tego jaką
atmosferę uda im się stworzyć we wspólnej relacji. Spotkanie z drugim człowiekiem daje
11
szansę budowania, odzwierciedlania, przenikania i urzeczywistniania się dwóch światów
wartości moralnych: radzącego się i doradcy.
Jednakże ani prawdziwa gadamerowska rozmowa, ani spotkanie w myśl buberowskiej
koncepcji nie zdarza się często, o ile w ogóle może zdarzyć się, w instytucjonalnych formach
pomocy. Być może są to tylko przykłady pewnych idealnych sytuacji komunikacyjnych, do
których warto dążyć. Jak już pisałam wcześniej możliwość zaistnienia takiej właśnie relacji w
sytuacji pomagania stwarza jedynie działalność doradców zawodu: leseferysty i spolegliwego
opiekuna. W tym modelu kontakt poradniczy traktowany jest w sposób wielowymiarowy,
jako proces, w którym następuje akceptacja, porozumienie, wyjaśnienie i wsparcie. Doradca
jako rozumiejący to, co wydarza się w swoim własnym i radzącego się świecie wewnętrznym
i zewnętrznym, uczestniczy w odkrywaniu uczuć i wielu rodzących się dylematów. Wspiera
w autentycznej komunikacji, przywołując do głosu perspektywę etyczną, a wraz z nią takie
wartości moralne, jak: szacunek, wolność, odpowiedzialność, podmiotowość, etc. Mój głos w
dyskusji jest jedynie zachętą do analizowania i sięgania w głąb relacji spotkaniowodialogowej w kontakcie poradniczym.
BIBLIOGRAFIA:
Buber M., O Ja i Ty, Przekł. J. Doktór, [w:] Filozofia dialogu, pod red. B. Baran. Wyd. Znak,
Kraków 1991.
Didier J., Słownik filozofii, Przekł. K. Jarosz, Wyd. “Książnica”, Katowice 1992.
Gadamer H.-G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, Przekł. B. Baran. Wyd.
Inter Esse, Kraków 1993.
Gawłowska A., Charakterystyka kontaktu doradcy z osobą radzącego się. [w:] Pod red. A.
Kargulowej, Poradnictwo wobec złożoności problemów człowieka i świata, Vol. 1, Wyd.
UW, 1990,
Gawłowska A., Niektóre zagadnienia kontaktu doradcy z osobą radzącą się, [w:] Pod red. A.
Kargulowej, Perspektywy rozwoju teorii i praktyki poradnictwa, AUW, Vol. III, Wrocław
1988.
Kalita Z., Etyka. Antologia tekstów, Wyd. UW, Wrocław 1995.
Kargulowa A., Poradnictwo jako wiedza i system działań. Wstęp do poradoznawstwa, AUW
No 816, Prace Pedagogiczne LIII, Wyd. UWr., Wrocław 1996.
12
Kargulowa A., Przeciw bezradności. Nurty - opcje - kontrowersje w poradnictwie i
poradoznawstwie, Wyd. UW, Wrocław 1996.
Levinas E.: Ślad innego, [w:] Pod red. B. Baran, Filozofia dialogu, Wyd. Znak, Kraków 1991.
Michno I., Pytania przy lekturze “Prawdy i metody”, Odra Nr 1, Wrocław 1996.
Węgłowska-Rzepa K., Kilka uwag na temat otwartości w kontakcie doradca - radzący się,
[w:] Pod red. A. Kargulowej, Perspektywy rozwoju teorii i praktyki poradnictwa, AUW, Vol.
III, Wrocław 1988.
Wojtasik B., Pułapki manipulacji w poradnictwie zawodowym
Wojtasik B., Warsztat doradcy zawodu. Aspekty pedagogiczno-psychologiczne, Wyd. Szkolne
PWN, Warszawa 1997.
Wojtasik B., Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocławska
Oficyna Nauczycielska, Wrocław 1993.
Artykuł zamieszczony w „Podejmowanie decyzji zawodowych przez młodzież i osoby
dorosłe w nowej rzeczywistości społeczno-politycznej”, (red.) B. Wojtasik, Wrocław 2001, s.
133-144.