Transport materiałów promieniotwórczych
advertisement
TRANSPORT Szanowni Państwo, Wydano na zlecenie Departamentu Nauki, Szkolenia i Informacji Społecznej Państwowej Agencji Atomistyki ul. Krucza 36, 00-522 Warszawa pr om oc hr iow pr ona an zed iem ien 10 TRANSPORT MATERIAŁÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH PROMIENIOWANIE 7 70 3321 Stosowanie materiałów promieniotwórczych w medycynie, przemyśle, rolnictwie i badaniach naukowych jest dziś faktem powszechnym. Dostarczenie ich do miejsca przeznaczenia, a więc laboratorium, szpitala czy zakładu przemysłowego odbywa się w różny sposób: drogą lądową, morską i powietrzną. Sposób transportowania takich materiałów obwarowany jest wieloma rygorystycznymi przepisami. Od przestrzegania tych przepisów zależy bezpieczeństwo ludzi i środowiska. CO SIĘ PRZEWOZI I DOKĄD? W pracującej elektrowni jądrowej trzeba wymieniać paliwo; „świeże” – należy przywieźć z zakładów produkcji paliwa, a zużyte (wysokoaktywne) musi być przetransportowane do miejsca okresowego przechowywania lub zakładów przerobu paliwa. Nisko- i średnioaktywne odpady z elektrowni jądrowej są również przewożone do odpowiednich składowisk odpadów promieniotwórczych. Także ruda uranowa, zanim uzyska się z niej paliwo do reaktorów, poddawana jest kilku złożonym procesom technologicznym. Ponieważ odbywają się one w różnych miejscach, niezbędny jest transport materiału uranowego. Źródła promieniotwórcze transportowane są często jako integralne części urządzeń pomiarowych stosowanych w przemyśle: grubościomierzach, gęstościomierzach czy defektoskopach. Najwięcej źródeł promieniotwórczych wykorzystuje się w medycynie – i to zarówno w diagnostyce, jak i terapii. Radiofarmaceutyki oraz inne preparaty i źródła promieniotwórcze wykorzystywane w urządzeniach do naświetlania pacjentów (np. bomba kobaltowa) są produkowane na ogół w ośrodkach reaktorowych, zaś stosowane w centrach medycznych. Jest więc oczywiste, że muszą być przetransportowane do miejsc docelowych. Po wykorzystaniu również kierowane są do składowisk odpadów promieniotwórczych. H Coraz szersze stosowanie źródeł promieniotwórczych w rolnictwie, hydrologii, geologii i ochronie środowiska wiąże się z koniecznością ich transportowania. Ocenia się, że na świecie co roku transportuje się ponad 10 mln przesyłek zawierających materiały radioaktywne. Ich wartość sięga miliardów dolarów. Aktywności transportowanych materiałów są bardzo różne – od bardzo wysokich do tylko nieznacznie przekraczających poziom promieniowania naturalnego. JAK TRANSPORTUJEMY Materiały promieniotwórcze transportowane są samolotami, koleją, samochodami i statkami. Większość transportowanych przesyłek zawiera bardzo małe ilości substancji promieniotwórczych. Zawsze jednak należy brać pod uwagę możliwość narażenia ludzi na zetknięcie się z nimi. Aby ryzyko tego narażenia maksymalnie zmniejszyć Rada Społeczno-Ekonomiczna ONZ upoważniła Międzynarodową Agencję Energii Atomowej (MAEA) do przygotowania, a także zarekomendowania przepisów i standardów dot. bezpiecznego transportowania materiałów promieniotwórczych. Materiały promieniotwórcze przewożone są w różnych opakowaniach, gwarantujących integralność przesyłki w czasie transportu i określoną w przepisach osłonność przed promieniowaniem. W innym opakowaniu więc przewożone jest „świeże” paliwo do elektrowni, w innym - wypalone paliwo, a jeszcze w innym transportowane są izotopowe czujki dymu, które zawierają źródła o bardzo małej aktywności. Typ opakowania w jakim przewozi się materiał promieniotwórczy zależy więc od rodzaju tego materiału, jego objętości, ilości, postaci fizycznej i aktywności. Dlatego też poszczególne typy opakowań muszą być inaczej skonstruowane i posiadać inne parametry wytrzymałościowe oraz materiałowe. Niektóre z nich, zanim zostaną dopuszczone do stosowania, są poddawane bardzo surowym testom: mechanicznym (ściskanie, upadek z wysokości), termicznym (odporność na podwyższoną temperaturę), zanurzeniowym itp. RODZAJE OPAKOWAŃ Opakowania typu B i typu C charakteryzują się podwyższoną wytrzymałością mechaniczną i termiczną, ponieważ muszą zapewnić szczelność i osłonność ładunku nawet w razie poważnych wypadków transportowych. Używane są do przewozu najbardziej radioaktywnych materiałów (wypalone paliwo jądrowe, źródła promieniotwórcze o bardzo dużej aktywności stosowane np. w urządzeniach do telegammaterapii czy wysokoaktywne odpady promieniotwórcze). Opakowania typu B i C poddawane są szczególnie surowym testom mechanicznym, termicznym i zanurzeniowym. Poza tym muszą być autoryzowane, czyli muszą uzyskać świadectwo wydane przez właściwe władze ds. bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej w kraju producenta opakowania. Opakowania typu A muszą zapewnić szczelność i osłonność ładunku w przypadku mniejszych wypadków transportowych. Poddawane są również testom wytrzymałościowym, ale nie tak surowym jak opakowania typu B; muszą być odporne na deszcz i ew. upadek z pojazdu. Zakłada się jednak, że opakowanie może zostać uszkodzone w czasie transportu, a jego zawartość – wydostać się na zewnątrz. Przepisy określają więc maksymalną ilość substancji promieniotwórczych, które mogą być przewożone w tego typu opakowaniach. Ryzyko napromienienia lub skażenia – nawet w przypadku uwolnienia takiej substancji do środowiska – jest więc bardzo niewielkie. Opakowania przemysłowe (IP) służą do transportu materiałów o niskiej aktywności lub przedmiotów skażonych powierzchniowo. Zawarta w nich mała ilość substancji promieniotwórczych stanowi – w sytuacjach awaryjnych – niewielkie zagrożenie dla ludzi i środowiska. Jednakże i ten typ opakowań poddawany jest niektórym testom wytrzymałościowym. Opakowań tych używa się przede wszystkim do transportu rud radioaktywnych i niskoaktywnych odpadów promieniotwórczych. Opakowania tzw. wyłączone używane są do transportu maleńkich ilości materiałów promieniotwórczych, np. radiofarmaceutyków czy urządzeń zawierających źródła promieniotwórcze o bardzo małej aktywności (izotopowe czujki dymu, przyrządy pomiarowe). Są to m.in.: pudełka kartonowe, pojemniki z tworzyw sztucznych czy metalowe puszki. Przewóz takich przesyłek odbywa się na znacznie złagodzonych warunkach. Na przykład nie muszą mieć nalepek ostrzegawczych, ale wewnątrz powinna się znajdować informacja o przewożonym materiale. Z życia codziennego wiadomo, że środki transportu – choć coraz bardziej bezpieczne – ulegają niekiedy wypadkom: zderzeniom z innymi pojazdami, wykolejeniu, pożarom, zatopieniu, eksplozjom itp. Co się stanie z transportowanym materiałem promieniotwórczym, jeśli wiozący go pojazd (samochód, pociąg, samolot, statek) ulegnie wypadkowi? Wiadomo, że opakowania typu B są odporne na uszkodzenie, natomiast uszkodzenie innych przesyłek zawierających mniej materiału radioaktywnego lub materiał o małej aktywności nie spowoduje szczególnego zagrożenia. Jednakże zawsze trzeba się liczyć z taką możliwością. Scenariusz akcji interwencyjnej (lub ratowniczej) dla zapobieżenia rozprzestrzenianiu się substancji promieniotwórczych powinien być następujący: OZNAKOWANIE ŚRODKÓW TRANSPORTU I PRZESYŁEK Pojazdy przewożące materiały promieniotwórcze powinny być oznakowane nalepką ostrzegawczą z charakterystyczną czarną „koniczynką”. Umieszczona na nalepce cyfra jest międzynarodowym oznaczeniem materiałów promieniotwórczych przyjętym (dla potrzeb transportu) przez ONZ. Na pojeździe powinien znajdować się również znak ostrzegawczy w postaci prostokątnej pomarańczowej tablicy. Podczas transportu niektórych materiałów promieniotwórczych na tablicy tej będą umieszczone liczby określające numer rozpoznawczy materiału i numer rozpoznawczy zagrożenia wg klasyfikacji ONZ. ● Osoba, która zauważyła wypadek (lub brała w nim udział) powinna zawiadomić policję, nadawcę przesyłki, służbę medyczną i Centrum ds. Zdarzeń Radiacyjnych CEZAR ( tel. 22 194 30 lub 22 621 02 56 czynne całą dobę), a w przypadku pożaru także straż pożarną. ● Dalszą akcję powinny poprowadzić wyspecjalizowane służby. One też – na podstawie pomiarów radiometrycznych – wyznaczają granice strefy, w której nie mogą przebywać osoby postronne. PROMIENIOWANIE 7 Przesyłki zawierające materiały promieniotwórcze – w zależności od zagrożenia jakie stwarzają dla ludzi – są oznakowane różnymi nalepkami. Rodzaj nalepki odpowiada jednej z trzech kategorii transportowych do których przesyłkę zakwalifikowano. PROMIENIOWANIE Opakowania coraz bardziej wytrzymałe na uszkodzenie Pamiętajmy, że promieniowanie było, jest i będzie. Im więcej o nim wiemy, tym łatwiej z nim żyć i skuteczniej się przed nim chronić. Więcej informacji o zastosowaniu promieniowania jonizującego w różnych dziedzinach naszego życia, a także o tym jak chronić się przed jego szkodliwym oddziaływaniem można znaleźć na stronie internetowej PAA pod adresem www.paa.qov.pl oraz w wielu naszych publikacjach. WYPADEK MATERIAŁÓW PROMIENIOTWÓRCZYCH Opakowania zawierające materiał promieniotwórczy o coraz mniejszej aktywności Wykorzystanie źródeł promieniotwórczych i materiałów jądrowych (rozszczepialnych) rozszerza się na wszystkie obszary ludzkiej działalności. Nieodzownym elementem tego procesu jest transport materiałów promieniotwórczych. Może się zdarzyć, że zetkniemy się gdzieś z transportowanym źródłem radioaktywnym lub też – choć jest to mało prawdopodobne – z miejscem skażonym w wyniku uszkodzenia transportowanego materiału. W naszej publikacji znajdziecie Państwo informacje, jak zachować się w takiej sytuacji. GDY ZDARZY SIĘ PROMIENIOWANIE ● Kolejne działania tych służb będą zależały od rodzaju i ilości uwolnionego materiału radioaktywnego, rozległości skażonego obszaru i poziomu skażeń, a także warunków pogodowych, które mają wpływ na rozprzestrzenianie się skażeń. Podejmowane przez nie działania będą inne w przypadku pożaru, a jeszcze inne - w przypadku wycieku lub rozsypania się substancji np. w wyniku zderzenia. PROMIENIOWANIE Zawartość _ _ _ _ _ _ _ _ Zawartość _ _ _ _ _ _ _ _ Zawartość _ _ _ _ _ _ _ _ Aktywność _ _ _ _ _ _ _ _ Aktywność _ _ _ _ _ _ _ _ Aktywność _ _ _ _ _ _ _ _ Im więcej pasków na nalepce tym bardziej przesyłka jest niebezpieczna Warto wiedzieć, że poszczególne kraje mają własne uregulowania prawne na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń, obejmujących również wypadki związane z transportem materiałów promieniotwórczych. Wówczas akcja ratownicza prowadzona jest wg przyjętych planów i procedur. Na każdej nalepce umieszczona jest informacja o rodzaju przewożonego materiału, jego aktywności, a na niektórych – cyfrowy wskaźnik stopnia zagrożenia jakie stwarza przesyłka. Znajomość tego wskaźnika jest istotna w momencie podejmowania decyzji o ilości opakowań, które mogą znajdować się w jednym pojeździe i ich ustawieniu w stosunku do innych przewożonych materiałów. W STREFIE ZAGROŻENIA 7 Wskaźnik transp. Wskaźnik transp. 7 7 Jeśli znaleźlibyśmy się w pobliżu miejsca, w którym zdarzył się wypadek i uszkodzeniu uległ pojemnik z materiałami radioaktywnymi, to nie należy się do niego zbliżać, a tym bardziej dotykać. Przepisy § REGULUJĄCE TRANSPORT Przepisy regulujące transport materiałów promieniotwórczych, zalecane przez MAEA, zostały opracowane we współpracy z wieloma organizacjami międzynarodwymi. Są one respektowane przez wszystkie kraje (także Polskę) należące do międzynarodowych organizacji transportowych zajmujących się przewozami: drogowym (ADR), kolejowym (RID), lotniczym (IATA) i morskim (IMO). Dotyczą m.in: typów opakowań, informacji o przewożonych materiałach, dokumentów przewozowych, rodzajów oznakowań. Dokumenty przewozowe, nalepki ostrzegawcze, oznakowania, tablice umieszczone na samochodach lub wagonach zawierają informacje ważne dla przewoźników, odbiorców i innych osób zainteresowanych taką przesyłką. Natomiast szczególnego znaczenia nabierają w przypadku sytuacji awaryjnej, stając się podstawową informacją ułatwiającą przeprowadzenie akcji interwencyjnej lub ratowniczej. ●D okumenty przewozowe zawierają wszystkie podstawowe informacje o transportowanym materiale, a przede wszystkim jego składzie izotopowym, aktywności, fizycznej i chemicznej postaci oraz kategorii przesyłki, a także środkach jakie należy podjąć w razie wypadku. ●P odobną funkcję spełniają nalepki i inne oznakowania znajdujące się na przesyłkach. Zawierają one informację o ich zawartości, ciężarze, a także innych właściwościach przewożonego materiału, np. wybuchowych, łatwopalnych. Wcześniejsze powiadamianie o przywozie/przewozie materiałów promieniotwórczych do lub przez dany kraj wymagane jest tylko w szczególnych przypadkach, np. przewozie materiałów rozszczepialnych (paliwo jądrowe, pluton) i źródeł promieniotwórczych o bardzo dużej aktywności w opakowaniach typu B. Podczas przewozu materiałów jądrowych podejmowane są dodatkowe zabezpieczenia, które mają je chronić przed kradzieżą, sabotażem, dywersją. Wymagania dot. tych zabezpieczeń są przedmiotem regulacji Międzynarodowej Konwencji o Ochronie Fizycznej Materiałów Jądrowych oraz zaleceń MAEA. Dokumenty te mają istotne znaczenie w realizowaniu postanowień Układu o Nierozprzestrzenianiu Broni Jądrowych. IM DALEJ OD ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA TYM BEZPIECZNIEJ A jeżeli już musimy (z jakiegoś powodu) znajdować się w pobliżu pojemnika z materiałami promieniotwórczymi, to starajmy się czas tego przebywania jak najbardziej ograniczyć. IM KRÓTSZY CZAS PRZEBYWANIA W POBLIŻU ŹRÓDŁA PROMIENIOWANIA TYM MNIEJSZA DAWKA W granicach obszaru skażonego nie należy też pić, jeść i palić. Trzeba założyć, że wszystkie materiały, urządzenia oraz ludzie znajdujący się w bezpośrednim sąsiedztwie miejsca wypadku mogli ulec skażeniu. Opuszczając taki obszar należałoby skontrolować czy nie zostaliśmy skażeni. PAMIĘTAJMY ZAWSZE O PODSTAWOWYCH ZASADACH OCHRONY RADIOLOGICZNEJ Dawka jaką otrzymujemy jest tym mniejsza, im: – krócej znajdujemy się w polu promieniowania; – dalej przebywamy od źródła promieniowania; – grubszą osłoną oddzielamy się od źródła promieniowania; – mniej aktywne jest źródło promieniowania.
