Schumpeterowska teoria wzrostu gospodarczego a koncepcja
advertisement
Michał Brzeziński Wydział Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Warszawski [email protected] Jaki kapitalizm? Jakie państwo? Schumpeterowska teoria wzrostu gospodarczego a koncepcja inteligentnego państwa (smart state) Abstrakt Jednym z najważniejszych problemów badawczych ekonomii jest wybór spośród wielu alternatywnych modeli kapitalizmu, określenie właściwej roli państwa w gospodarce oraz sformułowanie zasad dobrego rządzenia (Wilkin 1995; 2013). Niniejszy artykuł przedstawia odpowiedzi na te pytania, których dostarcza współczesny paradygmat schumpeterowski obejmujący schumpeterowską teorię endogenicznego wzrostu gospodarczego i jej implikacje w polityce gospodarczej (Aghion, Howitt 1992; 1998; 2009; Aghion, Akcigit, Howitt 2014; 2015). Teoria ta wydaje się być lepiej potwierdzona empirycznie, niż konkurencyjne teorie wzrostu gospodarczego. Implikuje ona również określoną rolę państwa w gospodarce dając zarówno szczegółowe zalecenia w wielu dziedzinach polityki gospodarczej, jak i argumenty na rzecz określonego sposobu rządzenia przez państwo. Poza prezentacją paradygmatu schumpeterowskiego, artykuł przedstawia również zarys analizy prowzrostowych implikacji teorii schumpeterowskiej dla polskiej polityki gospodarczej. 1. Wstęp Zagadnienie wyboru najlepszego porządku ekonomicznego, który określa optymalne granice dla funkcjonowania wolnego rynku oraz właściwą rolę państwa w gospodarce, należy do najstarszych, najważniejszych, ale i najtrudniejszych zadań ekonomii. Jedną z przyczyn, dla których zagadnienie to rodzi niezmiennie duże trudności jest jego złożoność. W kwestię wyboru porządku ekonomicznego albo wyboru pomiędzy wieloma istniejącymi teoretycznymi lub praktykowanymi rodzajami kapitalizmu uwikłany jest problem wyboru pomiędzy różnymi wartościami społecznymi (m.in. wolność, równość, efektywność), na których wybrany system ma być ufundowany. Poza decyzjami normatywnymi, niezbędne jest również odwołanie się do teorii ekonomicznych, które pozwalają zrozumieć w jaki sposób funkcjonują gospodarki, zweryfikować czy ustalone wybory normatywne są ekonomicznie wykonalne i jakie są najlepsze praktyczne sposoby ich realizacji. Wreszcie należałoby również zbadać czy proponowany porządek ekonomiczny implikowany przez przyjęte wartości i ustalenia teoretyczne jest wykonalny politycznie i stabilny w warunkach demokratycznych. Każdy z wyżej wymienionych aspektów wyboru optymalnego porządku ekonomicznego był w kontekście Polski badany w pracach profesora Jerzego Wilkina. W książce Efektywność a sprawiedliwość (Wilkin 1997) podjęty został kluczowy problem konfliktu między dwiema wartościami społeczno-ekonomicznymi. W pracy Jaki kapitalizm, jaka Polska? (Wilkin 1995) profesor badał metodologiczne i teoretyczne uwarunkowania wyboru systemu ekonomicznego i zakresu uzasadnionej roli państwa w transformującej się gospodarce. Znaczenie uwarunkowań politycznych przy podejmowaniu wyborów ekonomicznych podjęte zostało w opublikowanym pod jego redakcją pierwszym polskim podręczniku do teorii wyboru publicznego (Wilkin 2005), a jakość rządzenia w Polsce w pierwszej monografii na ten temat (Wilkin 2013). Pytania, które profesor Wilkin sformułował tak lapidarnie i trafnie dwadzieścia lat temu – „jaki kapitalizm, jaka Polska?” – pozostają wciąż ważne i aktualne. Nabierają dodatkowo nowego znaczenia w kontekście wielkich wyzwań, które pojawiły się na świecie w międzyczasie – rosnących nierówności ekonomicznych, postępującej automatyzacji produkcji, długotrwałej recesji w wielu krajach europejskich czy zagrożenia sekularną stagnacją. W niniejszym artykule twierdzę, że obiecujących odpowiedzi na te pytania dostarcza współczesna schumpeterowska teoria endogenicznego wzrostu gospodarczego, której twórcami są Philippe Aghion i Peter Howitt (Aghion, Howitt 1992; Aghion, Howitt 1998). W porównaniu z konkurentkami schumpeterowska teoria wzrostu generuje 1 znaczną liczbę predykcji w różnych szczegółowych działach ekonomii, z których wiele zostało potwierdzonych empirycznie. Ponadto teoria schumpeterowska, albo schumpeterowski paradygmat (Aghion, Akcigit, Howitt 2014; Aghion, Roulet 2015), implikuje kompleksową wizję dynamicznie rozwijającego się kapitalizmu z precyzyjnie określoną rolą państwa w takich dziedzinach jak organizacja rynku i warunki konkurencji rynkowej, polityka makroekonomiczna, sektorowa, edukacyjna, klimatyczna, opodatkowanie i polityka redystrybucji i inne (Aghion, Howitt 2006; Aghion, Roulet 2014; Aghion, Akcigit, Howitt 2014; Aghion, Akcigit, Howitt 2015). Paradygmat ten aspiruje zatem do sformułowania całościowej wizji porządku ekonomicznego opartej następujących elementach: 1) przekonanie, że wzrost gospodarczy jest fundamentalną wartością ekonomiczną, którą jednak można pogodzić z innymi wartościami takimi jak stabilność makroekonomiczna, zrównoważony rozwój, troska o ograniczenie nierówności i pobudzanie mobilności społecznej; 2) założenie, że natura długookresowego wzrostu w kapitalizmie opiera się na innowacjach i schumpeterowskim procesie twórczej destrukcji; 3) twierdzenie, że schumpeterowska teoria wzrostu implikuje, iż określona polityka państwa może podnieść stopę długookresowego wzrostu gospodarczego. Optymalna polityka pro-wzrostowa zależy jednak od poziomu rozwoju technologicznego i będzie w szczególności różniła się w zależności od tego czy kraj rozwija się poprzez kopiowanie technologii zagranicznych, czy też jest w stanie generować innowacje podnoszącą światowy poziom rozwoju technologicznego. W niniejszym artykule zajmuję się głównie drugim i trzecim z wyżej wskazanych składników paradygmatu schumpeterowskiego1. W części 2 artykułu przedstawiam nieformalny zarys schumpeterowskiej teorii endogenicznego wzrostu gospodarczego a w części następnej omawiam krótko najważniejsze unikalne predykcje, które generuje ta teoria (w szczególności te, które związane są z pro-wzrostową polityką gospodarczą). W części 4 prezentuję ogólną wizję roli państwa w gospodarce implikowaną przez paradygmat schumpeterowski. Zarys analizy sytuacji gospodarczej i polityki gospodarczej w Polsce z perspektywy teorii schumpeterowskiej jest przedmiotem części 5 artykułu. Ostatnia część zawiera podsumowanie i zastrzeżenia. 2. Zarys podstaw schumpeterowskiej teorii wzrostu gospodarczego Współczesna schumpeterowska teoria endogenicznego wzrostu gospodarczego powstała w wyniku współpracy Philippe’a Aghiona i Petera Howitta (1992, 1998). Teoria ta zoperacjonalizowała klasyczne idee Josepha Schumpetera dotyczące kluczowej roli innowacji we wzroście gospodarczym oraz procesu twórczej destrukcji jako mechanizmu w ramach którego nowe technologie zastępują stare. Jak podkreślają często twórcy teorii (Aghion, Akcigit, Howitt 2014; 2015), operacjonalizacja idei Schumpetera polegała zarówno na stworzeniu matematycznych modeli w których twórcza destrukcja jest powiązana z procesem konkurencji, rozwoju firm oraz zastępowania „starych” firm przez „nowe”, jak również na nieustannym nacisku na generowanie testowalnych predykcji, które odróżniałyby teorię schumpeterowską od innych teorii wzrostu. Teoria schumpeterowska należy do grupy teorii wzrostu endogenicznego, które pojawiły się w ekonomii na początku lat 90. ubiegłego stulecia w reakcji na teoretyczne i empiryczne problemy związane z neoklasycznym modelem wzrostu Solowa. W tym ostatnim jedynym źródłem długookresowego wzrostu gospodarczego jest postęp technologiczny, który jednak jest egzogeniczny (pozostaje niewyjaśniony w modelu przez czynniki ekonomiczne). Główną innowacją wprowadzoną w teoriach wzrostu endogenicznego było założenie wprost, iż postęp technologiczny jest rezultatem innowacyjnej działalności firm albo przedsiębiorców motywowanych osiągnięciem zysku2. Schumpeterowska odmiana teorii wzrostu endogenicznego opiera się na trzech podstawowych ideach 1 Konieczność przypisania wysokiej wagi wzrostowi gospodarczemu w zestawie wartości, które są realizowane w ramach polityki społeczno-gospodarczej wydaje się mało kontrowersyjna, zwłaszcza z perspektywy kraju doganiającego kraje wysoko rozwinięte. W częściach 4 i 6 artykułu zasygnalizowane są niektóre możliwości i ograniczenia związane z pogodzeniem wzrostu gospodarczego z innymi wartościami społeczno-ekonomicznymi. 2 Przegląd wielu odmian teorii wzrostu endogenicznego można znaleźć m.in. w książkach Acemoglu (2009), Aghiona i Howitta (1998, 2009) oraz Jonesa i Vollratha (2013). 2 (Aghion, Akcigit, Howitt 2014; 2015). Po pierwsze, źródłem długookresowego wzrostu są innowacje, które mogą polegać na wzroście produktywności używanego czynnika produkcji, wprowadzaniu nowych produktów albo na wprowadzaniu nowych sposobów organizacji produkcji, które powodują, że stosowane kombinacje czynników produkcji stają się bardziej produktywne. Po drugie, innowacje są rezultatem działania przedsiębiorców lub firm, które to podmioty motywowane perspektywą osiągnięcia nadzwyczajnych zysków z udanych innowacji inwestują w badania i rozwój (B&R), podnoszenie kwalifikacji i poszukiwanie nowych rynków. Po trzecie, proces twórczej destrukcji polega na zastępowaniu starych technologii (lub produktów czy umiejętności) nowymi technologiami (względnie produktami, umiejętnościami). W efekcie szybszy wzrost gospodarczy jest związany z wysoką rotacją firm na rynku i wysoką rotacją pracowników pomiędzy firmami i sektorami zasiedziałymi a nowymi konkurentami. Schumpeterowska teoria wzrostu endogenicznego wykorzystuje również rozróżnienie pomiędzy innowacjami (innowacje fundamentalne), które tworzą lub rozszerzają światową granicę technologiczną (frontier innovation) w danym sektorze gospodarki, a imitacjami albo naśladownictwem, które polega na wykorzystywaniu przez firmy lub sektory istniejących technologii pochodzących z bardziej rozwiniętych sektorów lub krajów3. Oznacza to, że kraje słabiej rozwinięte, gdzie większość sektorów gospodarczych znajduje się daleko od światowej granicy technologicznej, mogą rosnąć szybciej wykorzystując głównie innowacje imitacyjne. Kraje bardziej zaawansowane technologicznie muszą zaś opierać swój wzrost gospodarczy na innowacjach rozszerzających światową granicę technologiczną. Tym samym właściwa polityka pro-wzrostowa zależy od poziomu rozwoju gospodarczego i technologicznego danego kraju. Ponadto, zespół polityk i instytucji ułatwiających imitację istniejących technologii jest generalnie inny od polityk i instytucji wzmagających wzrost krajów, które muszą polegać na innowacjach rozszerzających światową granicę technologiczną (Acemoglu, Aghion, Zilibotti 2006; Aghion, Howitt 2006)4. 3. Predykcje wynikające z schumpeterowskiej teorii wzrostu Schumpeterowska teoria endogenicznego wzrostu gospodarczego generuje dużą liczbę predykcji z których większość jest unikalna dla tej teorii i pozwala odróżnić ją od pozostałych teorii wzrostu gospodarczego (Aghion, Howitt 2006; Aghion, Akcigit, Howitt 2014; 2015; Brzeziński i Dzieliński 2009). Podstawowa predykcja związana z ideą twórczego niszczenia mówi, iż tempo rotacji przedsiębiorstw (oraz tempo rotacji pracy) związane z powstawaniem nowych przedsiębiorstw i wychodzeniem z rynku firm, które poniosły porażkę jest skorelowane dodatnio z długookresową stopą wzrostu gospodarczego5. Z teorii schumpeterowskiej wynika również, iż tempo wzrostu gospodarczego w systemie leseferystycznym (przy braku interwencjonizmu państwowego) może być zbyt wysokie z punktu widzenia dobrobytu społecznego, jeżeli pozytywne korzyści zewnętrzne płynące z innowacji są mniejsze, niż efekt podkradania biznesu (business-stealing effect) związany z wychodzeniem z ryku firm, które odniosły porażkę w procesie twórczej destrukcji. Zweryfikowanie czy taki efekt występuje wymaga jednak empirycznego oszacowania strukturalnego modelu wzrostu dla danego kraju. Inna predykcja generowana przez teorię schumpeterowską dotyczy wpływu zasobu wiedzy naukowej i technicznej na innowacje a przez to na długookresowe tempo wzrostu gospodarczego. 3 W praktyce światowa granica technologiczna jest najczęściej przybliżana za pomocą technologii dostępnych w Stanach Zjednoczonych. 4 Omawiane rozróżnienie nawiązuje to znanej hipotezy Alexandra Gerschenkrona z lat 60. XX w., mówiącej o korzyściach płynących z zacofania, które kraj zacofany mógł przejściowo realizować kopiując wysoko zaawansowane technologie pochodzące z krajów wysoko rozwiniętych. Aghion, Akcigit i Howitt (2014) wskazują także, że ich koncepcja odpowiednich instytucji pro-wzrostowych jest zbliżona do idei Acemoglu i Robinsona (2014), zgodnie z którą trwały wzrost nie jest możliwy, jeżeli instytucje ekonomiczne i polityczne w danym kraju są ekstraktywne (władza polityczna jest zmonopolizowana przez wąską grupę, która uzyskuje rentę ekonomiczną kosztem reszty społeczeństwa). 5 Stopę rotacji przedsiębiorstw zwykle mierzy się jako sumę proporcji nowopowstałych firm i proporcji firm opuszczających rynek. Podobnie stopa rotacji pracy jest mierzona jako suma stopy tworzonych miejsc pracy i stopy likwidowanych miejsc pracy. 3 Zgodnie z tą teorią, długookresowa stopa wzrostu gospodarczego może być zwiększona poprzez zwiększenie intensywności B&R czyli udziału wydatków na B&R w dochodzie narodowym 6. W związku z tym rozmaite rodzaje polityki gospodarczej, które podnoszą udział B&R w dochodzie narodowym (ulgi podatkowe czy subsydia dla przedsiębiorstw inwestujących w B&R) mogą teoretycznie podnieść długookresową stopę wzrostu gospodarczego. Podobnie wszelkiego rodzaju posunięcia w polityce gospodarczej, które wpływają na koszty i korzyści podejmowania działań związanych z B&R będą miały wpływ na długookresowy wzrost gospodarczy. Wśród tych rodzajów polityki gospodarczej znajdują się następujące: lepsza ochrona praw własności intelektualnej, wspomaganie rozwoju sektora finansowego, makroekonomiczna stabilność (niska inflacja, niskie stopy procentowe), podnoszenie poziomu i jakości wykształcenia (Aghion, Harmgart, Weisshaar 2011). Poza tego typu ogólnymi pro-wzrostowymi rodzajami polityki społeczno-gospodarczej, które są implikowane również przez niektóre inne programy badawcze, teoria schumpeterowska generuje dużą liczbę predykcji mających konsekwencje dla polityki gospodarczej, które jednak są uzależnione od poziomu rozwoju danego kraju lub regionu. Predykcje te dotyczą w szczególności następujących działów ekonomii: 1) organizacja rynku; 2) dynamika rozwoju firm; 3) teoria rozwoju gospodarczego. Poniżej przedstawiam opisowo najważniejsze z tych predykcji – ich formalne uzasadnienie teoretyczne oraz odniesienia do literatury testującej je empirycznie można znaleźć w pracach Aghiona i Howitta (1998; 2006) oraz Aghiona, Akcigita i Howitta (2014; 2015). W zakresie organizacji rynku teoria schumpeterowska implikuje następujące testowalne empirycznie predykcje: 1) związek między stopniem konkurencji rynkowej (mierzonym np. indeksem Lernera) a innowacjami jest pozytywny dla niskich poziomów konkurencji, ale negatywny, dla wysokich poziomów konkurencji; 2) bardziej intensywna konkurencja pobudza innowacje w firmach znajdujących się blisko granicy technologicznej, ale zniechęca do innowacji w firmach znajdujących się daleko od tej granicy; 3) istnieje komplementarność pomiędzy ochroną patentową a konkurencją produktową w pobudzaniu innowacji. W dziedzinie dynamiki rozwoju firm teoria schumpeterowska wygenerowała następujące predykcje: 1) rozkład wielkości firm w danej gospodarce jest silnie asymetryczny prawostronnie – występują nieliczne firmy o wielkiej skali produkcji; 2) rozmiar firm i ich wiek jest dodatnio skorelowany; 3) małe firmy opuszczają rynek częściej, a te, które pozostają na rynku rosną szybciej, niż przeciętne firmy; 4) duża część wydatków na B&R jest dokonywana przez firmy zasiedziałe na rynku, ale zarówno firmy zasiedziałe, jak i firmy wchodzące na rynek dokonują innowacji. Wreszcie w zakresie rozwoju gospodarczego teoria schumpeterowska implikuje jak wspomniano wcześniej, że im bliżej dany kraj znajduje się światowej granicy technologicznej, tym większe znaczenie dla wzrostu gospodarczego będą miały te rodzaje polityki gospodarczej i instytucje, które wpływają na pobudzenie innowacji fundamentalnych (nieimitacyjnych). W przypadku kraju zacofanego technologicznie szybszy wzrost będzie można uzyskać dzięki polityce i instytucjom sprzyjającym transferowi technologii i naśladownictwu. Poza tym, teoria schumpeterowska daje w dziedzinie ekonomii rozwoju, między innymi, następujące predykcje: 1) na drodze do granicy technologicznej przeciętny wzrost gospodarczy będzie obniżał się tym szybciej, im mniejsza jest otwartość gospodarki; 6 Predykcja ta odróżnia teorię schumpeterowską zarówno od teorii neoklasycznej (dla której polityka gospodarcza nie ma wpływu na długookresową stopę wzrostu gospodarczego), jak od innych teorii wzrostu endogenicznego. Spośród tych ostatnich niektóre sugerowały, iż to wzrost stopy oszczędności podnosi wzrost gospodarczy w długim okresie, zaś inne, iż podniesienie długookresowej stopy wzrostu nie jest związane z pobudzeniem wydatków na B&R i wymaga wzrostu tempa przyrostu populacji. Ha i Howitt (2007) używając danych dla Stanów Zjednoczonych pokazali, że omawiana predykcja teorii schumpeterowskiej jest zgodna z danymi, zaś wspomniane wyżej predykcje innych teorii wzrostu endogenicznego nie znajdują potwierdzenia. Wiele innych badań empirycznych również wskazuje, iż teoria schumpeterowska jest lepiej potwierdzona przez dane, niż teorie konkurencyjne (zob. literaturę cytowaną w Minniti i Venturini 2014). 4 2) wysokie koszty wejścia firmy na rynek (mierzone np. ilością dni niezbędnych do założenia firmy) stają się coraz poważniejszą przeszkodą dla wzrostu gospodarczego kraju, który zbliża się do światowej granicy technologicznej; 3) im bliżej granicy technologicznej dany kraj się znajduje, tym bardziej jego wzrost gospodarczy zależy od edukacji związanej z badaniami naukowymi (research education) (studia magisterskie i doktorskie); 4) korelacja pomiędzy demokracją a innowacjami i wzrostem gospodarczym jest większa w krajach bardziej zbliżonych do granicy technologicznej. Teoria schumpeterowska jest również rozwijana w innych kierunkach oferując testowalne predykcje w zakresie polityki gospodarczej w krajach nisko rozwiniętych, jak również dotyczące ekonomii technologii ogólnego przeznaczenia czy związku pomiędzy innowacjami, nierównością a mobilnością społeczną (Aghion, Akcigit, Howitt 2014; 2015, Aghion, Akcigit, Bergeaud i in. 2015). 4. W stronę inteligentnego państwa (smart state)7 Jak wynika z powyższej prezentacji, paradygmat schumpeterowski implikuje, że właściwa rola państwa w gospodarce (w zakresie realizowanej polityki gospodarczej, reformowania instytucji, jakości rządzenia) zależy od poziomu rozwoju kraju, a w szczególności od odległości od światowej granicy technologicznej. W przypadku krajów rozwiniętych, znajdujących się blisko tejże granicy, optymalna polityka pro-wzrostowa powinna pobudzać innowacje fundamentalne. W przypadku krajów mniej rozwiniętych, polityka pro-wzrostowa w okresie doganiania krajów wysoko rozwiniętych powinna skupiać się raczej na transferze technologii, absorbcji i naśladownictwie. W odniesieniu do krajów wysoko rozwiniętych, które dla pobudzenia wzrostu gospodarczego muszą polegać na innowacjach fundamentalnych, pytanie o rolę państwa w gospodarce sprowadza się współcześnie nie tyle do tradycyjnego pytania o rozmiar państwa, co raczej do pytania o sposób zarządzania państwem (governance) (Aghion, Roulet, 2011; 2014). Przedstawiając koncepcję państwa, którą paradygman schumpeterowski implikuje dla krajów wysoko rozwiniętych Aghion i Roulet piszą o państwie inteligentnym (smart state), które działa strategicznie jako katalizator procesów innowacyjnych przy użyciu wybranych i dobrze zarządzanych narzędzi inwestowania swoich środków w warunkach twardego ograniczenia budżetowego (Aghion, Roulet 2014, s. 914-915)8. Koncepcję inteligentnego państwa przeciwstawiają twórcy paradygmatu schumpeterowskiego zarówno koncepcji państwa dobrobytu, jak i koncepcji państwa minimalnego. W odniesieniu do pierwszej z tych idei, zauważają, że szybki wzrost gospodarczy w europejskich państwach dobrobytu w okresie po II Wojnie Światowej wynikał głównie z przyspieszonej akumulacji kapitału po zniszczeniach wojennych oraz z naśladownictwa technologii zaczerpniętych ze Stanów Zjednoczonych. Nasilenie procesów globalizacyjnych począwszy od późnych lat 70. ubiegłego wieku spowodowało, że wiele krajów rozwijających również zaangażowało się w innowacje imitacyjne dysponując dodatkowo niższymi kosztami pracy. W tej sytuacji głównym źródłem wzrostu gospodarczego w krajach wysoko rozwiniętych stały się innowacje fundamentalne, których tradycyjne państwo dobrobytu nie jest w stanie pobudzać efektywnie9. Koncepcja inteligentnego państwa jest z drugiej strony odmienna również od koncepcji państwa minimalnego, proponowanej przez różne kierunki ekonomiczne i ugrupowania polityczne. Wynika to z faktu, że teoria schumpeterowska wskazuje cały szereg uzasadnionych funkcji państwa w gospodarce daleko wykraczających poza utrzymywa7 Nazwa smart state jest z pewnością dość niefortunna i może sugerować deprecjonujące konotacje wobec innych koncepcji roli państwa. Trudność terminologiczna wynikać tutaj może z faktu, iż konkretne instytucje i polityki składające się na koncepcję państwa implikowaną przez teorię schumpeterowską zależą od poziomu rozwoju technologicznego danego kraju. Wydaje się również, że koncepcja inteligentnego państwa może być realizowana w społeczeństwach opartych na dość zróżnicowanych systemach wartości społeczno-ekonomicznych. W kontekście implikacji teorii schumpeterowskiej dla polityki gospodarczej we Francji Aghion i Roulet piszą o innowacyjnej socjaldemokracji (Aghion, Roulet 2014). 8 Konieczność respektowania twardego ograniczenia budżetowego wynika między innymi z trudności fiskalnych i kryzysu zadłużeniowego, które są związane z ostatnim światowym kryzysem finansowym i gospodarczym., 9 Podobnie tradycyjne instytucje państwa dobrobytu związane z zabezpieczeniem stabilności zatrudnienia są nie do pogodzenia z procesem twórczej destrukcji. 5 nie porządku publicznego, egzekwowanie praw własności oraz ewentualne dostarczanie pewnych dóbr publicznych w warunkach niskiego opodatkowania podmiotów gospodarczych. Jaki powinien być zakres działania inteligentnego państwa w ujęciu twórców paradygmatu schumpeterowskiego? Poniżej przedstawię rekonstrukcję koncepcji inteligentnego państwa opierając się na pracach Aghiona i Roulet (2011; 2014) oraz Aghiona, Cette i Cohena (2014). Po pierwsze, ponieważ innowacje generują pozytywne efekty zewnętrzne (dla badań naukowych i przyszłych innowacji), które nie są w pełni internalizowane przez podmioty prywatne, w warunkach leseferystycznych (państwo minimalne) inwestycje w rozwój wiedzy będą mniejsze, niż optymalne. W związku z tym państwo powinno również uczestniczyć w inwestowaniu w B&R oraz w innych działaniach podnoszących poziom wiedzy w społeczeństwie (edukacja, szkolenia), zwłaszcza w warunkach niedoskonałości rynków kapitałowych, które ograniczają możliwości finansowania ryzykownych prywatnych projektów innowacyjnych oraz edukacji i szkoleń10. Wymaga to systemu subsydiów bądź ulg podatkowych dla innowacyjnych przedsiębiorstw oraz inwestowania w ilość i jakość edukacji zwłaszcza na poziomie magisterskim i wyższym. Z drugiej strony, skoro proces twórczego niszczenia wymaga wysokiego poziomu konkurencji rynkowej oraz dużej rotacji firm i pracowników na rynku, państwo powinno liberalizować rynki produktów, radykalnie upraszczać proces powstawania nowych firm i wychodzenia z rynku „starych” firm oraz zapewniać giętkość rynku pracy. To ostatnie można osiągnąć poprzez wprowadzenie odpowiedniego systemu instytucji rynku pracy (na kształt modelu flexicurity z wysokimi świadczeniami dla bezrobotnych i efektywnym systemem przeszkoleń), który zabezpiecza pracowników przed ryzykiem związanym z koniecznością częstszej zmiany pracy i przekwalifikowywania się. Po drugie, paradygmat schumpeterowski implikuje, że w napiętej sytuacji fiskalnej wywołanej ostatnim kryzysem finansowym i gospodarczym (wysoki dług publiczny i deficyt budżetu państwa), inwestycje państwa w długookresowy wzrost powinny być selektywne. Poza programami, które podnoszą innowacyjność w skali całej gospodarki (inwestycje w edukację, stworzenie odpowiednich instytucji rynku pracy, wsparcie dla innowacyjnych firm z sektora MŚP), państwo może interweniować dodatkowo w wybrane sektory, które mają duży potencjał innowacyjny bądź w których innowacyjność jest pożądana (np. zielone technologie przyjazne środowisku). Ponadto, w celu zapewnienia efektywnego wydatkowania środków publicznych powinno zapewnić się odpowiednie zarządzanie sferą publiczną. W praktyce twórcy paradygmatu schumpeterowskiego wspominają w tym kontekście m.in. o redukcji kosztów administracyjnych w służbie zdrowia poprzez decentralizację, zwiększeniu wydatków podnoszących raczej „jakość”, niż ilość nauczycieli w szkołach i przedszkolach oraz zwiększeniu autonomii i konkurencyjności (zwiększenie roli finansowania poprzez konkurencyjny system grantów) uniwersytetów11. W omawianej koncepcji jest również miejsce dla sektorowej polityki przemysłowej. Twórcy koncepcji odżegnują się jednak od tradycyjnej polityki przemysłowej polegającej na dyskrecjonalnym wyborze narodowych czempionów, która ograniczała konkurencję i skłaniała do pogoni za rentą. W mocy pozostaje jednak argument na rzecz sektorowej polityki przemysłowej, związanej zwłaszcza z sektorami zaawansowanych technologii, zgodnie z którym firmy podejmując decyzje o wyborze sektora produkcyjnego lub też o wprowadzaniu nowych produktów na rynek nie internalizują pozytywnych lub negatywnych efektów zewnętrznych swoich decyzji dla innych firm i sektorów. Stanowi to uzasadnienie dla polityki sektorowej, zwłaszcza w sytuacji trudności dostępu firm do finansowania kredytowego. Aghion, Cai i in. (2014) pokazują również, że polityka sektorowa 10 W niedawnej głośnej pracy Mazzucato (2013) pokazuje, że w Stanach Zjednoczonych państwo jako podmiot skłonny do finansowania najbardziej ryzykownych badań, których rzadziej podejmuje się sektor prywatny, brało aktywny udział w finansowaniu i komercjalizacji wielu istotnych technologii. Z drugiej strony badania empiryczne dotyczące wpływu polityk publicznych na pobudzanie prywatnych wydatków na B&R dają niejednoznaczne rezultaty. Becker (2014) twierdzi, że w przeciwieństwie do wcześniej osiąganych rezultatów ostatnie badania coraz częściej sugerują, iż publiczne subsydiowanie B&R, ulgi podatkowe związane z wydatkami na B&R oraz badania uniwersyteckie stymulują prywatne wydatki na B&R. Z kolei Zúñiga-Vicente i in. (2014) twierdzą, że literatura na temat efektywności publicznego subsydiowania B&R przynosi wyniki, których nie można jednoznacznie zinterpretować. 11 Wspomnieć tutaj można o inicjatywie administracji prezydenta Obamy, polegającej na wdrożeniu sześciu programów polityki społecznej opartych na rygorystycznym badaniu dowodów naukowych ich skuteczności (Haskins i Margolis 2014). 6 powinna być właściwie zarządzana. W szczególności subsydia sektorowe zwiększają innowacyjność jeżeli są stosowane w sektorach, które są konkurencyjne i jeżeli są dzielone pomiędzy większą liczbę firm w sektorze. Ponadto, interwencje sektorowe powinny być sprawnie oceniane i monitorowane, a system zarządzania nimi powinien uwzględniać możliwość zakończenia publicznego inwestowania w projekt, który okazał się nieefektywny. Po trzecie, paradygmat schumpeterowski daje pewne implikacje w odniesieniu do problemu optymalnego opodatkowania i rozkładu dochodów. Według twórców omawianej koncepcji w wypadku występowania deficytów budżetowych konieczne funkcje państwa powinny być finansowane poprzez podniesienie podatków lub zwiększenie możliwości fiskalnych (fiscal capacity) państwa. W modelu optymalnego opodatkowania, który uwzględnia wzrost gospodarczy generowany przez innowacje, Aghion, Akcigit i in. (2013) pokazali, że standardowy rezultat teorii optymalnego opodatkowania mówiący, iż kapitał nie powinien być opodatkowany, generalnie nie obowiązuje. W szczególności, im wyższy pożądany poziom wydatków publicznych i wyższa elastyczność podaży pracy, tym wyższe powinno być opodatkowanie kapitału. W przeciwnym wypadku wyższe będzie musiało być opodatkowanie pracy, co obniży podaż pracy i zmniejszy rozmiar rynku (popyt na wyprodukowane towary). Z drugiej strony, zbyt wysokie opodatkowanie kapitału może zmniejszać bodźce do innowacji. Wreszcie, pewien zakres redystrybucji, oparty na opodatkowaniu zarówno pracy, jak i kapitału, sprzyja wzrostowi niewykluczającemu (inclusive growth), który związany jest z nierosnącym poziomem nierówności lub polaryzacji dochodowej i podnosi dochody osób biednych oraz klasy średniej w takim stopniu, że wielkość zagregowanego popytu zachęca firmy do innowacji12. Aghion i Roulet (2011, 2014) wielokrotnie podkreślają także, iż systemy podatkowe krajów skandynawskich oparte są na wysokim stopniu redystrybucji i progresywnym opodatkowaniu dochodów, a mimo to nie ograniczają bodźców do innowacyjności i inwestycji w kapitał ludzki. Teoria schumpeterowska przewiduje także, iż wzrost gospodarczy blisko światowej granicy technologicznej powoduje wzrost nierówności dochodowej (powodowany wzrostem wysokich dochodów innowatorów, którzy odnieśli sukces), ale także wzrost międzypokoleniowej mobilności społecznej. To ostatnie dzieje się w wyniku procesu twórczej destrukcji, który m.in. zwiększa prawdopodobieństwo uzyskiwania dochodów z prowadzenia działalności gospodarczej przez dzieci osób, które nie prowadziły działalności gospodarczej. Powyższe predykcje teorii schumpeterowskiej dotyczące relacji między innowacjami, wzrostem a nierównością i mobilnością zostały potwierdzone dla Stanów Zjednoczonych w pracy Aghiona, Akcigita, Deatona i in. (2015). Rezultaty te sugerują, że opodatkowanie dochodów z kapitału powinno być umiarkowane, gdyż zbyt wysokie ogranicza nie tylko innowacyjność i wzrost, ale również mobilność społeczną. Z drugiej strony polityka ułatwiająca wchodzenie nowych firm na rynek również sprzyja mobilności społecznej. W innej pracy Aghion, Akcigit, Bergeaud i in. (2014) pokazali, że mobilność społeczna wywołana procesem twórczej destrukcji jest w Stanach Zjednoczonych dodatnio skorelowana z zadowoleniem z życia. Efekt ten jest silniejszy w stanach oferujących bardziej hojne zasiłki dla bezrobotnych. Po czwarte, w zakresie polityki stabilizacji koniunktury paradygmat schumpeterowski formułuje predykcję, iż wysoka zmienność sytuacji makroekonomicznej (częstsze i głębsze fazy recesji w cyklu koniunktury) jest szkodliwa dla inwestycji firm w B&R w warunkach niedoskonałości rynków kapitałowych. Zgodnie z teorią schumpeterowską ma to negatywny wpływ na długookresową stopę wzrostu gospodarczego i daje podstawy do uzasadnienia antycyklicznej polityki fiskalnej (rosnące deficyty budżetowe w okresach recesji i rosnące nadwyżki budżetowe w okresach boomu) lub monetarnej (niższe stopy procentowe w okresach recesji i wyższe w okresach boomów). Podejście to według Aghiona i Roulet sytuuje się raczej po stronie polityki podażowej, chociaż przewiduje również istotną rolę dla zagregowanego popytu jako wyznaczającego wielkość rynku dla innowacyjnych produktów (Aghion, Roulet 2014, s. 920). Z tej perspektywy podkreślana jest rola niższych poziomów deficytu budżetowego i długu publicznego jako czynników ułatwiających prowadzenie antycyklicznej polityki gospodarczej. Wymaga to z kolei, by państwo podejmowało inwestycje publiczne relatywnie selektywnie i dobrze nimi zarządzało. 12 Problem wzrostu niewykluczającego i polityki sprzyjającej wzrostowi dochodów osób biednych i klasy średniej w krajach wysoko rozwiniętych został ostatnio podniesiony w raporcie, którego powstaniem kierował m.in. wybitny ekonomista i polityk gospodarczy Lawrence Summers (Summers, Balls 2015). 7 Koncepcja inteligentnego państwa implikowana przez teorię schumpeterowską wyraźnie odróżnia się od innych znanych poglądów na temat właściwej roli ekonomicznej państwa. Wyżej zaakcentowane zostały już różnice pomiędzy tą koncepcją a ideami państwa minimalnego i państwa dobrobytu. Omawiana koncepcja jest również wyraźnie odmienna od koncepcji konsensu waszyngtońskiego, który był zestawem polityk rekomendowanych niezależnie od poziomu rozwoju technologicznego kraju. Jak wskazano wyżej, ma ona również inne implikacje w zakresie polityki stabilizacji koniunktury, niż tradycyjne nurty makroekonomiczne takie choćby jak keynesizm czy nowa makroekonomia klasyczna. Aghion i Roulet (2014) wskazują także na różnice pomiędzy koncepcją schumpeterowską, przynajmniej w jej zastosowaniu do francuskiej polityki gospodarczej, a tzw. „nową trzecią drogą”, którą pod koniec lat 90. XX wieku propagowali Tony Blair, Anthony Giddens i inni (zob. Kowalik 2001). Różnice te polegają m.in. na tym, że idea państwa inteligentnego popiera selektywne dobrze zarządzane inwestycje państwa, podczas gdy „nowa trzecia droga” zalecała raczej wycofywanie się państwa z inwestycji publicznych. Co więcej, w odniesieniu do Francji Aghion i współautorzy podkreślają konieczność zwrócenia większej uwagi na socjaldemokratyczny wymiar państwa – dialog między pracodawcami a pracownikami, proinnowacyjną reformę systemu opodatkowania, która jednocześnie spełnia wymogi sprawiedliwości społecznej oraz dobre zarządzanie zarówno inwestycjami publicznymi, jaki i samymi instytucjami państwa, które uniezależnia państwo od grup interesów. Wszystko to ma prowadzić do wzmocnienia roli państwa, ale raczej poprzez przedefiniowanie jego roli, niż poprzez zwiększenie udziału budżetu państwa w dochodzie narodowym. Koncepcja inteligentnego państwa różni się wreszcie również od niemieckiego ordoliberalizmu i społecznej gospodarki rynkowej, które to koncepcje są tak popularne wśród niektórych polskich ekonomistów (por. np. Mączyńska i Pysz 2013). Główne różnice wydają się polegać na tym, iż podejście Aghiona i współautorów przykłada dużo większą wagę do wspierania innowacji i rozwoju kapitału ludzkiego, jak również popiera określoną politykę antycykliczną i przydaje pewną rolę popytowi jako czynnikowi pobudzającemu bodźce do innowacji. W każdym z tych elementów niemiecki model gospodarczy ostatnich lat, inspirowany między innymi ideami ordoliberalizmu, oferuje odmienne rozwiązania (Dullien 2013). 5. Jaka Polska? Przedstawiona w poprzedniej części artykułu koncepcja inteligentnego państwa dotyczy głównie krajów rozwiniętych, gdzie wzrost gospodarczy polega w większym stopniu na wprowadzaniu innowacji nieimitujących. W niniejszej części artykułu zajmę się implikacjami pro-wzrostowymi teorii schumpeterowskiej dla Polski, czyli kraju, który znajduje się na średnio-wysokim poziomie rozwoju, ale wciąż daleko od światowej granicy technologicznej13. Ze zrozumiałych względów przedstawiony zostanie tylko bardzo ogólny zarys takiej analizy – pełne badania wymaga wielowątkowych i szczegółowych rozważań, które uwzględniają konkretne problemy społeczno-gospodarcze i polityczne specyficzne dla Polski (m.in. czynniki demograficzne). W przypadku Polski i innych krajów, których wzrost wciąż polega na doganianiu krajów wysoko rozwiniętych poprzez kopiowanie i absorpcję technologii zagranicznych (Kubielas 2009, Radosevic 2011, Kapil i in. 2013), kluczowy problem polega na określeniu okresu, w którym kraj powinien „przestawić się” z polityki wspierającej imitację na politykę wspierającą innowacje fundamentalne. Jest to o tyle ważne, że jak wskazano wyżej, teoria schumpeterowska implikuje, iż te dwa typy polityki pro-wzrostowej są od siebie odmienne. Jak się wydaje, teoria schumpeterowska nie daje precyzyjnych wskazówek co do określenia momentu w którym dany kraj powinien dokonać wspomnianego przeorientowania polityki gospodarczej. Problem ten jest analizowany w pracy Acemoglu, Aghiona i Zilibottiego (2006) (zob. również Acemoglu 2009, rozdz. 21). Autorzy ci pokazują, że przejście od wzrostu gospodarczego opartego na inwestycjach i imitacjach do wzrostu generowanego przez innowacje fundamentalne może nastąpić zarówno za wcześnie (kontynuowanie wzrostu opartego na imitacjach przyniosłoby wyższą stopę wzrostu), jak i za późno, co będzie skutkować 13 Według danych OECD produktywność pracy w Polsce mierzona stosunkiem PKB do przepracowanych godzin wynosiła w roku 2013 43,9% produktywności w USA i była jedną z najniższych wśród krajów OECD. Z drugiej strony produktywność pracy w Polsce rosła w okresie 1995-2012 w tempie 4,1% rocznie (w USA w tempie 2% rocznie). 8 opóźnieniem procesu konwergencji do światowej granicy technologicznej. Odpowiednia polityka państwa może pomóc uniknąć każdego z tych zaułków rozwoju. Rozważania te są jednak na tyle abstrakcyjne, że trudno je zastosować do analizy bieżącej sytuacji Polski. Niewątpliwie przejście do strategii wzrostu opartego na innowacjach fundamentalnych powinno być priorytetem Polski w długim okresie. Jednak jak się wydaje w krótkim i w średnim okresie, w przeciwieństwie do krajów wysoko rozwiniętych, wciąż mamy do zebrania wiele nisko wiszących owoców związanych z doganianiem poprzez imitację zagranicznych technologii. Wydaje się zatem, że w przypadku Polski polityka innowacyjna polegająca na zwiększeniu intensywności B&R, która jest właściwa raczej dla krajów znajdujących się blisko światowej granicy technologicznej, powinna być wprowadzana raczej stopniowo. Według danych OECD, intensywność B&R mierzona jako udział wydatków brutto na B&R w PKB fluktuowała w Polsce od poziomu 0,88% w roku 1990 przez 0,54% w roku 2003 do 0,9% w roku 201214. Strategia Unii Europejskiej Europe 2020 wyznacza osiągnięcie 3% intensywności B&R w roku 2020 – w przypadku Polski cel został ustalony na poziomie 1,7%. Wydaje się, że cel ten jest niezwykle ambitny w tak krótkim okresie. Polska gospodarka, rozwijająca się wciąż głównie dzięki absorpcji technologii zagranicznych i oparta wciąż na tradycyjnych sektorach niewymagających wysoko zaawansowanych technologii (Komisja Europejska 2014), może mieć trudności z efektywnym wykorzystaniem zwiększonych środków na B&R15. Z punktu widzenia pobudzania wzrostu opartego na innowacyjności niekorzystnie przedstawia się również w Polsce udział sektora prywatnego w intensywności B&R16. Wydatki polskich przedsiębiorstw na B&R w roku 2012 stanowiły 0,33% PKB, zaś wydatki publiczne 0,56%. Średnio dla UE wskaźniki te wynoszą odpowiednio 1,31% i 0,74%. Dodatkowo, relatywnie szybki ruch w stronę strategii wzrostu opartej na innowacjach fundamentalnych może być kosztowny w sensie utraconych korzyści związanych z osłabieniem transferu i implementacji technologii zagranicznych. Problem właściwej polityki pobudzającej wzrost gospodarczy w krajach Europy ŚrodkowoWschodniej był z perspektywy teorii schumpeterowskiej rozważany m.in. w pracach Radosevica (2011) oraz Aghiona, Harmgart i Weisshaar (2011). Wydaje się, że w kontekście pro-wzrostowej polityki gospodarczej w Polsce najważniejsze ogólne rekomendacje wskazane w tych pracach są następujące17. Po pierwsze, skoro Polska wciąż znajduje się raczej w fazie kopiowania technologii zagranicznych, polityka innowacyjna powinna być raczej skupiona na ułatwianiu transferu i efektywnej absorpcji istniejących technologii (swoboda handlu zagranicznego, odpowiednia infrastruktura, kapitał ludzki, regulacje sprzyjające transferowi technologii itp.), niż na kreowaniu warunków do powstawania innowacji fundamentalnych. Po drugie, niezbędne jest wprowadzenie elementów polityki popytowej stymulującej popyt na innowacje wytworzone w kraju (por. Kubielas 2009). Instrumentami tej polityki mogą być zamówienia publiczne, subsydia lub ulgi podatkowe dla konsumentów, polityka rozwijania kompetencji popytowych i kształtowania preferencji (Edler 2011). Czynnikami ograniczającymi popyt na innowacje w Polsce są m.in. relatywnie niski stopień wyrafinowania konsumentów, który jest mierzony jako skłonność do brania pod uwagę przy decyzjach zakupowych również pozacenowych atrybutów towaru, oraz postrzeganie procesu zamówień publicznych jako opartego na niejawnych powiązaniach (Edler 2011). Po trzecie, pożądane jest zwiększenie stopnia konkurencji rynkowej, zmniejszenie zakresu regulacji produktowych i dalsze ułatwianie procesu wchodzenia firm na rynek. Stopień konkurencji rynkowej w Polsce rośnie w czasie, ale wciąż jest relatywnie niski, na co wskazują względne marże 14 W tym okresie średnia wartość tego wskaźnika dla krajów OECD zmieniała się następująco: 2,2% (1990), 2,19% (2003), 2,4% (2012). W roku 2012 intensywność B&R wynosiła 2,79% w USA, średnio 2,05% w krajach Unii Europejskiej, 1,98% w Chinach, 1,88% w Czechach i 1,3% na Węgrzech. Podobnie polskie wskaźniki często cytowanych publikacji naukowych oraz liczby aplikacji patentowych są bardzo niskie (Komisja Europejska 2014). 15 W ostatnim czasie polski rząd przyjął szereg strategii i polityk gospodarczych, które mają na celu poprawę pozycji innowacyjności polskiej gospodarki (Komisja Europejska 2014). Efekty tych działań będzie można jednak ocenić dopiero za kilka lat. 16 W okresie do 2004 Polska znajdowała się w grupie krajów, których publiczne wydatki na B&R były nieefektywne w sensie pobudzania prywatnych wydatków na B&R (Cincera i in. 2009). 17 Rekomendacje te są zgodne z predykcjami teorii schumpeterowskiej wskazanymi w części 3 artykułu. 9 (mierzone indeksem Lernera) przedsiębiorstw, które w roku 2011 wynosiły średnio 23% i były od 5 do 7 punktów procentowych wyższe niż w innych krajach naszego regionu (OECD 2014). Jakkolwiek wzrost konkurencji rynkowej wywoła spadek zysków innowatorów, którzy odnieśli sukces, to efekt ten powinien być zrekompensowany z naddatkiem przez wzrost bodźców do nowych innowacji w celu „ucieczki do przodu” przez konkurentami. W praktyce politykę pobudzania konkurencji można zrealizować poprzez dalszą deregulację rynku produktów i wzmacnianie instytucji służących ochronie konkurencji i konsumentów. Po czwarte, skoro wzrost gospodarczy w ujęciu schumpeterowskim jest pobudzany przez edukację, wskazany jest odpowiedni poziom inwestycji w ilość i jakość edukacji. W przypadku Polski jako kraju doganiającego, który wciąż opiera swój wzrost na kopiowaniu zagranicznych technologii, teoria schumpeterowska sugeruje przydanie większej wagi raczej edukacji na poziomie podstawowym, średnim i licencjackim, niż na poziomie magisterskim i wyższym. Nie oznacza to jednak, że finansowanie wyższych szczebli edukacji powinno być zaniedbane. Odpowiednie inwestycje na tym szczeblu zapewniają bowiem właściwą ilość i jakość nauczycieli, jak również ułatwiają w pewnym momencie przejście do modelu rozwoju opartego na innowacjach fundamentalnych. Szereg reform sektora edukacji wprowadzonych w Polsce w przeciągu ostatnich kilkunastu lat znacząco podniósł jakość edukacji w Polsce na poziomie podstawowym i średnim (Jakubowski 2015). Z drugiej strony jak pokazują wyniki międzynarodowego badania kompetencji (rozumienie tekstu, rozumowanie matematyczne, wykorzystywanie nowoczesnych technologii) osób dorosłych, kompetencje te nie poprawiają się w Polsce po ukończeniu szkoły średniej co może sugerować, że szkolnictwo wyższej jest w naszym kraju w tym aspekcie nieefektywne (Jakubowski 2015). W odniesieniu do szkolnictwa wyższego warto również wskazać, że struktura absolwentów według kierunków kształcenia w Polsce nie odpowiada najlepiej zapotrzebowaniu gospodarki kraju doganiającego. Wydaje się w szczególności, iż mamy zbyt wielu absolwentów takich kierunków jak edukacja (16,2% ogólnej liczby absolwentów w Polsce wobec 10,4% w Europie Zachodniej) i nauki społeczne (39,4% wobec 33,5%), a zbyt mało absolwentów, którzy ukończyli nauki ścisłe (6,4% wobec 9,1%) lub inżynierię, produkcję i budownictwo (10,4% wobec 13,5%) (dane UNESCO z roku 2012). 6. Podsumowanie i zastrzeżenia W niniejszym artykule przedstawiona została koncepcja inteligentnego państwa, która wynika z schumpeterowskiej teorii wzrostu gospodarczego. Koncepcja ta jest zakorzeniona w formalnej teorii ekonomicznej, która jest dobrze potwierdzona empirycznie i wydaje się odpowiadać współczesnej naturze wzrostu gospodarczego w krajach rozwiniętych i doganiających. Z tej perspektywy, koncepcja inteligentnego państwa prezentuje się korzystnie w porównaniu z alternatywnymi koncepcjami takimi jak państwo minimalne, państwo dobrobytu, czy też koncepcje państwa implikowane przez takie systemy teoretyczne jak makroekonomia keynesowska, społeczna gospodarka rynkowa (lub ordoliberalizm) czy „nowa trzecia droga”. W odniesieniu do krajów wysoko rozwiniętych koncepcję państwa inteligentnego można zdefiniować jako strategicznego inwestora w projekty innowacyjne, którego inwestycje są dobrze zarządzane. Wiele pojedynczych elementów składowych tej koncepcji może być uzasadnionych również przez inne teorie ekonomiczne, niż schumpeterowska.18 Jednak to paradygmat schumpeterowski przedstawia spójną, całościową i mającą wspólną podstawę teoretyczną, potwierdzoną w wielu testach empirycznych, wizję polityki gospodarczej i zarządzania sektorem publicznym. Jakkolwiek zarysowana koncepcja państwa wydaje się istotnym osiągnięciem współczesnej myśli ekonomicznej, to należy zauważyć, że z wielu powodów powinna być ona traktowana ostrożnie. Po pierwsze, pomimo znacznego postępu w dziedzinie teoretycznych i empirycznych badań nad wzrostem gospodarczym wciąż pozostaje on w dużej mierze zagadką, a długa historia błędnych predykcji (zwłaszcza związanych z pro-wzrostową polityką gospodarczą) implikowanych przez 18 Co więcej, Aghion i Roulet (2014) przyznają, że wiele z polityk i instytucji składających się na koncepcję państwa inteligentnego zostało już wdrożonych w takich krajach jak Kanada, Niemcy, Holandia czy kraje skandynawskie. 10 różne teorie wzrostu gospodarczego skłania do pokory. Po drugie, zagadnienie praktycznej implementacji normatywnej koncepcji państwa przedstawionej w artykule pozostają w dużej mierze niezbadane. Związane z tym problemy takie jak „słabość państwa”, zdobycie politycznej większości dla przegłosowania odpowiednich rozwiązań, instytucjonalne i polityczne czynniki ograniczające możliwości fiskalne państwa, czy efektywne zorganizowanie narzędzi dobrego zarządzania, mogą w rzeczywistości okazać się nie do przezwyciężenia. Po trzecie, w obecnych czasach mamy do czynienia z niepokojącymi zjawiskami społeczno-gospodarczymi i politycznymi, które w niedalekiej przyszłości mogą znacząco osłabić tempo wzrostu gospodarczego zarówno w krajach wysoko rozwiniętych, jak i w Polsce. W takiej sytuacji rekomendacje pro-wzrostowe teorii ekonomicznych mogą stracić obecną, pierwszoplanową pozycję. Spośród zjawisk tego typu należy wymienić sekularną stagnację (Baldwin, Teulings 2014) oraz wyraźny wzrost nierówności dochodowych i majątkowych zaobserwowany w ostatnich trzech dekadach w wielu krajach wysoko rozwiniętych, który może doprowadzić nie tylko do powstania patrymonialnego kapitalizmu, ale również do dalszego osłabienia wzrostu poprzez zintensyfikowanie konfliktów społecznych i wzrost niestabilności politycznej (Piketty 2014). Bibliografia Acemoglu D. (2009). Introduction to Modern Economic Growth. Princeton, NJ: Princeton University Press. Acemoglu D., Aghion P., Zilibotti, F. (2006). Distance to Frontier, Selection, and Economic Growth, Journal of the European Economic Association, 4(1), s. 37-74. Acemoglu D., Robinson J. A. (2014). Dlaczego narody przegrywają. Warszawa, Zysk i S-ka. Aghion P., Akcigit U., Bergeaud A., Blundell R., Hemous D. (2015). Innovation and Top Income Inequality, http://scholar.harvard.edu/aghion/publications/innovation-and-top-income-inequality. Aghion P., Akcigit U., Deaton A. and Roulet A. (2014). Creative Destruction and Subjective Well Being, http://sticerd.lse.ac.uk/seminarpapers/dg28042014.pdf. Aghion P., Akcigit U., Fernandez-Villaverde J. (2013). Optimal capital versus labor taxation with innovation-led growth. NBER Working Paper 19086. Aghion P., Akcigit U., Howitt P. (2014). What Do We Learn from Schumpeterian Growth Theory? W: P. Aghion, S. N. Durlauf (red.). Handbook of Economic Growth. Vol. 2B. New York: North Holland, s. 515-563. Aghion P., Akcigit U., Howitt P. (2015). Lessons from Schumpeterian Growth Theory. American Economic Review, Papers and Proceedings, artykuł przedstawiony na konferencji ASSA 2015, https://www.aeaweb.org/aea/2015conference/ program/retrieve.php?pdfid=1138. Aghion P., Cai J., Dewatripont M., Du L., Harrison A., Legros P. 2014. Industrial Policy and Competition. https://www.aeaweb.org/forthcoming/output/accepted_MAC.php. Aghion P., Cette G., Cohen E. (2014). Changer de modele, Paris: Odile Jacob. Aghion P., Harmgart H., Weisshaar N. (2011). Fostering Growth in CEE Countries: A Countrytailored Approach to Growth Policy. W: S. Radosevic, A. Kaderabkova (red.). Challenges for European Innovation Policy. Cohesion and Excellence from a Schumpeterian Perspective. Cheltenham: Edward Elgar, s. 47-76. Aghion P., Howitt P. (1992). A model of growth through creative destruction. Econometrica, 60, s. 323-51. Aghion P., Howitt P. (1998). Endogenous Growth Theory. Cambridge, MA: MIT Press. Aghion P., Howitt P. (2006). Appropriate Growth Policy: A Unifying Framework. Journal of the European Economic Association, 4, s. 269-314. Aghion P., Howitt P. (2009). The Economics of Growth. Cambridge, MA: MIT Press. Aghion P., Roulet A. (2011). Repenser l’Etat. Paris: Seuil. Aghion P., Roulet A. (2014). Growth and the Smart State. Annual Review of Economics, 6, s. 913926. Baldwin R., Teulings C. (red.) (2014). Secular Stagnation: Facts, Causes and Cures. London: CEPR Press. 11 Becker B. (2014). Public R&D Policies and Private R&D Investment: A Survey of the Empirical Evidence. Journal of Economic Surveys. doi: 10.1111/joes.12074. Brzeziński M., Dzieliński M. (2009). Is endogenous growth theory degenerating? Another look at Lakatosian appraisal of growth theories. Journal of Economic Methodology, 16(3), 243-263. Cincera M., Czarnitzki D., Thorwarth S. (2009). Efficiency of public spending in support of R&D activities. European Economy - Economic Papers 376, Directorate General Economic and Financial Affairs (DG ECFIN), European Commission. Dullien, S. (2013). A German Model for Europe?, European Council on Foreign Relations Policy Brief 83, London. Edler J. (2011). Innovation in EU CEE: The Role of Demand-based Policy, W: S. Radosevic, A. Kaderabkova (red.). Challenges for European Innovation Policy. Cohesion and Excellence from a Schumpeterian Perspective. Cheltenham: Edward Elgar, 177-208. Ha J., Howitt P. (2007). Accounting for Trends in Productivity and R&D: A Schumpeterian Critique of Semi-Endogenous Growth Theory. Journal of Money, Credit and Banking, 39, s. 733774. Haskins R., Margolis, G. (2014). Show Me the Evidence: Obama’s Fight for Rigor and Results in Social Policy. Washington: Brookings Institution Press. Jakubowski M. (2015). Opening up opportunities: education reforms in Poland, No 01/2015, IBS Policy Papers, Instytut Badań Strukturalnych. Jones, C. and D. Vollrath. (2013). Introduction to Economic Growth. New York: W. W. Norton & Company. Kapil N., Piątkowski M., Radwan I., Gutierrez J. J. (2013). Poland - Enterprise innovation support review: From catching up to moving ahead. World Bank Report No. 75325. World Bank, New York. Komisja Europejska (2014). Research and Innovation performance in the EU. Innovation Union progress at country level 2014. Luxembourg: Publications Office of the European Union. Kowalik T. (2001). Spory wokół Nowej Trzeciej Drogi. Warszawa: Wydawnictwo, Scholar. Kubielas S. (2009). Innowacje i luka technologiczna w gospodarce globalnej opartej na wiedzy. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Mazzucato M. (2013). The Entrepreneurial State. Debunking Public vs Private Sector Myths. London: Anthem Press. Mączyńska E., Pysz P. (red.) (2013). Ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa wobec wyzwań współczesności, Warszawa: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Minniti A., Venturini F. (2014). R&D Policy and Schumpeterian Growth: Theory and Evidence. Working Papers wp945, Dipartimento Scienze Economiche, Universita’ di Bologna. OECD (2014), OECD Economic Surveys: Poland 2014, OECD Publishing. Piketty T. (2014). Capital in the Twenty-First Century. Cambridge, MA: Harvard University Press. Radosevic, S. (2011). Challenges of converging innovation policies in a multi-tier Europe: a neoSchumpeterian perspective, W: S. Radosevic, A. Kaderabkova (red.). Challenges for European Innovation Policy. Cohesion and Excellence from a Schumpeterian Perspective. Cheltenham: Edward Elgar, 9-46. Summers L., Balls E. (red.) (2015). Report of the Commission on Inclusive Prosperity. Washington: Center for American Progress. Wilkin J. (1995). Jaki kapitalizm, jaka Polska? Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Wilkin J. (red.) (1997). Efektywność a sprawiedliwość. Warszawa: Wydawnictwo Key Text. Wilkin J. (red.) (2005). Teoria wyboru publicznego. Wstęp do ekonomicznej analizy polityki i funkcjonowania sfery publicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Wilkin J. (red.) (2013). Jakość rządzenia w Polsce. Jak ją badać, monitorować i poprawiać? Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Zúñiga-Vicente, J. Á., Alonso-Borrego, C., Forcadell, F. J. and Galán, J. I. (2014), Assessing the effect of public subsidies on firm R&D investment: A survey. Journal of Economic Surveys, 28, s. 36-67. 12
