ochrony sÓW - promocja najlepszych praktyk

Dariusz Anderwald Podręcznik najlepszych praktyk ochrony SÓW
Egzemplarz bezpłatny
Dariusz Anderwald
Podręcznik najlepszych praktyk
ochrony SÓW
Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych
www.bestpractice-life.pl
www.ckps.lasy.gov.pl
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach instrumentu finansowego LIFE+
oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Dariusz Anderwald
Podręcznik najlepszych praktyk
OCHRONY SÓW
Warszawa 2014
PRZEDMOWA
Człowiek od tysięcy lat korzystając z zasobów przyrodniczych, spowodował przekształcenie i zubożenie środowiska, czego efektem stało się zmniejszenie różnorodności biologicznej. Do siedlisk najmniej zmienionych oraz najbogatszych pod względem
liczby żyjących w nich gatunków roślin i zwierząt, należą lasy. Dlatego troska o ich dobry stan ma decydujące znaczenie dla zachowania bogactwa przyrodniczego.
Wykonywane w przeszłości osuszanie mokradeł, zalesianie każdego „nieużytku” oraz
rygorystyczne usuwanie drzew dziuplastych, zamierających lub o nietypowym pokroju
to przykłady działań, które niekorzystnie wpłynęły na występowanie niektórych typów
siedlisk, a także liczebność gatunków roślin i zwierząt. Prowadzona obecnie w naszym
kraju zrównoważona gospodarka leśna, oparta na przyjaznych przyrodzie zasadach,
stwarza dogodne warunki do ochrony istniejących oraz odtwarzania utraconych walorów przyrodniczych. W działania takie angażują się leśnicy, pracownicy parków narodowych i krajobrazowych, administracji rządowej i samorządowej, organizacje pozarządowe, instytucje naukowe. W trakcie realizacji licznych projektów zgromadzono wiele
doświadczeń i wypracowano skuteczne metody działań czynnej ochrony przyrody.
Właśnie tym metodom, nazwanych najlepszymi praktykami, poświęcona jest seria
jedenastu podręczników, opracowanych i wydanych w ramach projektu pn. „Ochrona
różnorodności biologicznej na obszarach leśnych, w tym w ramach sieci Natura 2000
– promocja najlepszych praktyk”. Podręczniki adresowane są głównie do osób, które
planują realizację zadań z zakresu ochrony przyrody i poszukują sprawdzonych metod,
służących osiągnięciu zamierzonego celu.
Każdy podręcznik składa się z dwóch części. Pierwsza przedstawia ogólną informację o biologii omawianych gatunków lub charakterystykę siedlisk, ich zagrożeniach
oraz możliwych metodach ochrony. Autorzy niejednokrotnie prezentowali tu wyniki
najnowszych badań i propozycje działań, które nie weszły jeszcze do powszechnego
stosowania. Te metody będą zapewne jeszcze weryfikowane i z czasem być może zostaną wdrożone do szerszej praktyki. Druga część podręcznika to opis działań, których
realizacja została sprawdzona w projektach ochronnych. Są to właśnie najlepsze praktyki, które chcemy upowszechnić, aby pokazać dorobek różnych instytucji w ochronie
przyrody, a także rozpropagować skuteczne metody prowadzenia takich działań.
Mam nadzieję, że podręczniki najlepszych praktyk ochrony przyrody spełnią obydwa te cele.
Adam Wasiak
Dyrektor Generalny
Lasów Państwowych
2
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1. Przegląd wybranych krajowych gatunków sów leśnych . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1.1.Puchacz Bubo bubo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
1.2. Uszatka Asio otus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3. Puszczyk Strix aluco. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4. Włochatka Aegolius funereus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
1.5. Sóweczka Glaucidium passerinum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2. Status ochronny sów w Polsce i Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Główne zagrożenia sów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Stosowane i zalecane metody ochrony sów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Podejmowane działania ochronne w Europie i Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
26
32
35
5.1. Tworzenie obszarów ptasich Natura 2000 na terenach leśnych. . . . . . . . . . . . . . . . 36
5.2. Ochrona strefowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
5.3. Certyfikacja lasów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
5.4. Dostosowywanie gospodarki leśnej do wymogów ochrony siedlisk i gatunków. . . . 40
5.5. Budowa gniazd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
5.6. Pozostałe przykłady działań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
6. Opis najlepszych praktyk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
6.1. Monitoring występowania sów na terenie leśnictwa/nadleśnictwa . . . . . . . . . . . 47
6.1.1.  Metody lokalizacji sów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
6.1.2. „Wypluwnik” SGGW LZD w Rogowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
6.1.3. Inwentaryzacje sów z wykorzystaniem technik GIS – interdyscyplinarne
warsztaty na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego. . . . . . . . . . . . . . . 58
6.2. Bubobory – realizacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6.2.1.  Bubobory – metodyka warsztatów nasłuchowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6.2.2.  Bubobory – konteksty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
6.2.3.  Bubobory 2000–2006. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
6.2.4.  BuboPomorze 2007. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
6.2.5.  Bubobory w Lasach Państwowych 2008–2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
7. Ochrona miejsc rozrodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
7.1. Ochrona strefowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73
7.2.Ochrona wiatro- i śniegołomów na terenie Nadleśnictwa Gołdap
w Puszczy Rominckiej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
7.3. Ochrona miejsc rozrodu sów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
7.4. Kartoteka stanowisk rzadkich sów leśnych (Sowoteka) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
7.4.1.  Instrukcja Sowoteki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3
8. Tworzenie nowych miejsc rozrodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
8.1. Czy, gdzie i jak wieszać budki dla sów? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
8.2. Kosze dla uszatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
8.2.1. Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny / Towarzystwo Przyrodnicze
„Bocian”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
8.2.2.  Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (PTOP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
8.2.3. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra”
(PTOP Salamandra). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
8.3. Budki dla włochatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
8.3.1. Zaborski Park Krajobrazowy / Nadleśnictwa: Przymuszewo i Rytel. . . . . . . 93
8.3.2. Stowarzyszenie Proekologiczne „Słupia” / Nadleśnictwo: Bytów
i Leśny Dwór. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
8.3.3. Nadleśnictwo Nowy Targ / Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
w Krakowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
8.3.4. Stowarzyszenie Ochrony Sów (SOS) / Dyrekcja Generalna Dróg
Krajowych i Autostrad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
8.4. Sztuczne gniazda dla puchaczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95
8.4.1.  Czy, gdzie i jak budować sztuczne gniazda dla puchaczy? . . . . . . . . . . . . . . 95
8.4.2.  Gniazda typu „wiklinowe kosze”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
8.4.3.  Gniazda typu „wieniec”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
8.4.4.  Gniazda typu „skrzynki”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
8.4.5.  Platformy ziemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
8.4.6.  Półki ziemno-skalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
8.4.7. Bubobory w LP – bilans sztucznych gniazd 2008–2011. . . . . . . . . . . . . . . . . 103
9. Działania edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
9.1. Bubobory w Lasach Państwowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
9.1.1. Pogadanki i pokazy multimedialne w siedzibach 65 nadleśnictw. . . . . . . 105
9.1.2.  Głosy z komórki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
9.1.3.  Bubobory – public relations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
9.2. I Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach / Leśny Zakład Doświadczalny
SGGW w Rogowie / Wydział Ochrony Przyrody DGLP. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
9.2.1.  Regulamin TLSwL 2011 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
9.3. Kampania „Aktywna ochrona sów w Polsce”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
9.4. Pakiet edukacyjny „Sowy Polski” / Fundacja Wspierania Inicjatyw
Ekologicznych w Krakowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
10.Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
4
WSTĘP
Sowy tworzą rząd Strigiformes, który obejmuje dwie rodziny: płomykówek i puszczykowatych. Według systematyków nie są spokrewnione z ptakami szponiastymi,
lecz z nimi konwergentne, czyli wykazują wiele cech wspólnych ze względu na ewolucyjne przystosowania do podobnego trybu życia. W Polsce występuje 13 gatunków
sów. Siedem to gniazdujące w naszym kraju gatunki leśne: puchacz, puszczyk, puszczyk mszarny, puszczyk uralski, sóweczka, uszatka i włochatka. Puszczyk mszarny stosunkowo niedawno zasiedlił nasze wschodnie rubieże. Wcześniej był obserwowany
sporadycznie jako nielęgowy w Puszczy Białowieskiej.
Wyodrębnienie „gatunków leśnych” jest w dużym stopniu umowne, gdyż sowy są
często dwuśrodowiskowe: gnieżdżą się w lasach, ale użytkują różnego rodzaju tereny
otwarte, gdzie zdobywają pożywienie. Poza tym puszczyk posiada swój ekotyp miejski,
puchacz – górski, uszatka natomiast zasiedla bardzo chętnie śródpolne zadrzewienia.
Większość gatunków leśnych (zwłaszcza włochatka, sóweczka, puszczyk i puchacz) poluje skutecznie we wnętrzu lasu, co zależy od dostępności ofiar, pory roku i struktury
drzewostanów.
Kolejne trzy gatunki lęgowe: uszatka błotna, płomykówka i pójdźka są związane
z terenami otwartymi: wilgotnymi łąkami, bagnami, polami i – w przypadku pójdźki –
również z sadami.
Pozostałe gatunki: sowa jarzębata, sowa śnieżna i syczek nie gniazdują w naszym
kraju, chociaż wyjątkowo w 2013 r. stwierdzono lęg syczka na Mazowszu. Sowa jarzębata zamieszkuje tajgę północnej Eurazji i lasotundrę Ameryki Północnej. Do Polski
zalatuje bardzo rzadko w okresie zimowym. Sowa śnieżna to gatunek tundrowy zasiedlający regiony podbiegunowe naszego globu. U nas bardzo rzadko pojawiają się
młode osobniki, które tylko zimują. Syczek natomiast to ciepłolubna sowa południowej
Europy, gdzie często zasiedla stare gaje i ogrody. W Polsce pojedyncze osobniki spotykane są wyjątkowo na południowym wschodzie kraju.
Zdecydowana większość gniazdujących u nas sów to gatunki o aktywności nocnej.
Jedynie sóweczka i uszatka błotna przejawiają aktywność dzienną. Pozostałe to gatunki zmierzchowo-nocne, które tylko wyjątkowo mogą być aktywne za dnia.
Z punktu widzenia zachowania zdrowotności ekosystemów leśnych i biologicznej
ochrony lasu, wszystkie sowy są niezmiernie pożyteczne. Jeden osobnik zjada rocznie
kilkadziesiąt kg gryzoni, które mogą być zagrożeniem dla upraw leśnych. Badania przeprowadzone w Puszczy Białowieskiej wykazały, że w ciągu roku z przeciętnego km2
lasu na 713 kg całkowitej biomasy ofiar spożywanych łącznie przez wszystkie drapież5
niki kręgowe, puszczyk zjada około 202 kg, co stanowi 30% (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Haber (1961) podaje, że uszatka samych gryzoni zjada rocznie około 1500
sztuk. Mimo to wieloletnie badania nad drapieżnictwem na gryzoniach wykazują drugorzędny wpływ drapieżców na dynamikę liczebności tej bardzo produktywnej grupy
ssaków, na które szczególnie chętnie poluje najpospolitsza nasza sowa, tj. puszczyk.
Wszystkie sowy są doskonałymi łowcami. Dzięki miękkiemu upierzeniu, latają zupełnie bezszelestnie. Doskonały wzrok to zasługa szczególnej budowy oka. Słuch sów
jest wspomagany sercowatą szlarą w części twarzowej głowy, zbudowaną z krótkich
i sztywnych piór. Szlara działa jak zwierciadło paraboliczne, wzmacniające i ukierunkowujące dźwięki wydawane przez ofiary.
Sowy w zespole drapieżców leśnych wywierają istotny, regulujący wpływ zarówno w stosunku do populacji ofiar, jak i wszystkich konkurentów wewnątrz- i międzygatunkowych. Ich oddziaływanie w relacjach drapieżca–ofiara należy rozpatrywać
w kategorii czynników kształtujących rozmieszczenie i w pewnym stopniu także liczebność ofiar. Relacje te wpływają na proces ciągłego doskonalenia ofiar w poszukiwaniu coraz to lepszych mechanizmów obronnych, a także wyboru optymalnych
siedlisk, zapewniających odpowiednie kryjówki. Oprócz gryzoni, sowy polują także
na: drobne ptaki wróblowe – mysikróliki, sikory, czeczotki (włochatka, sóweczka);
średnie ptaki wróblowe (puszczyk), a nawet na duże gatunki – mewy, bekasy, chruściele i kaczki (puchacz). W wypluwkach sów stwierdza się także obecność resztek
nietoperzy, np. u puchacza („Wypluwnik” w Rogowie), puszczyka (Kowalski, Lesiński
2002), płomykówki (Ruprecht 1971, Nikodem 1972). Wyjątkowo, niektóre gatunki
sów polują na owady, np. pójdźka (Nikodem 1972), a nawet na ryby, np. puchacze
w Borach Tucholskich („Mylof”) i w Pieninach („Zielone Skałki”) (D. Anderwald, dane
niepubl., Hołoś-Krajewska 2000). Większe gatunki sów mogą również polować na
inne sowy. Przodują w tym szczególnie puchacz i puszczyk uralski, które eliminują
gatunki mniejsze i słabsze od siebie (uszatki, włochatki i sóweczki). Ofiarami puchacza padają też ptaki szponiaste, najczęściej jastrzębie i myszołowy, ale też gatunki
rzadkie, jak młode orliki czy rybołowy.
Wszystkie gatunki sów leśnych, mimo wielu różnic, stosują strategię oportunistyczną, tzn. pozyskują ofiary najczęściej spotykane i najłatwiejsze do złapania. Kulczycki
(1964), analizując techniki łowieckie sów, zwraca uwagę, że w chaotycznym szukaniu
zdobyczy istnieją serie przypadków, w których drapieżnik po znalezieniu miejsca obfitego w pokarm powraca do niego dopóty, dopóki ilość zdobyczy nie spadnie poniżej
przeciętnego odłowu nocnego w danym miejscu. Wskazuje na to fakt, iż około 36%
badanych wypluwek zawierało szczątki osobników jednego gatunku. Nie były to tylko
gatunki dominujące, ale również nietypowe (np. pod względem biotopów), co rzutuje
na preferowany przez sowy sposób i miejsce łowów.
6
Największą aktywność nocne drapieżniki przejawiają tam, gdzie prawdopodobieństwo skutecznego polowania będzie największe, a zagęszczenia ofiar są najwyższe. Stąd np. sóweczka w okresie jesienno-zimowym opuszcza swoje letnie rewiry,
chętnie zajmując doliny rzeczne, olsy i łęgi, by polować na żerujące tam drobne ptaki,
natomiast sowy uszate na czas zimy grupują się w stada, które okupują doliny rzeczne i tereny rolnicze obfitujące w myszy i norniki. Z kolei u puchacza w okresie letnim
rewir osobniczy ulega dużemu zmniejszeniu, ponieważ jako typowy polifag korzysta
on z szerokiego spektrum ofiar, koncentrując się na liniach brzegowych strug i jezior,
łąkach, polanach i haliznach. Udział ptaków i ssaków w diecie puchacza jest zróżnicowany sezonowo: jesienią i zimą dominują małe ssaki (np. karczowniki), wiosną i latem
– ptaki (np. krzyżówki, łyski, grzywacze, śmieszki). Udział ptaków i ssaków u puszczyka
jest natomiast zróżnicowany siedliskowo: w środowisku leśnym dominują gryzonie,
w miejskim – ptaki (Bogucki 1967, Gramsz 1991).
Od niedawna nasz kraj zasiedla – jako nowy gatunek lęgowy – puszczyk mszarny, odkryty w 2010 r. przez zespół dra Marka Kellera w Lasach Sobiborskich (Keller
i in. 2011). W 2012 r. mieliśmy już na polskim Polesiu około 10 stanowisk lęgowych
(Z. Jaszcz, T. Chodkiewicz, dane niepub.). Prawdopodobnie jesteśmy świadkami dynamicznego zwiększania się areału lęgowego tej „brodatej” sowy, podobnie jak ma to
miejsce od kilkunastu lat w izolowanych populacjach na Białorusi i Ukrainie. Wszystkie sowy leśne są gatunkami wskaźnikowymi stanu naturalności naszych lasów. Warto
więc dbać o ich zachowanie poprzez stosowanie dobrych praktyk ochronnych, zaprezentowanych w niniejszej publikacji.
7
1. Przegląd wybranych krajowych
gatunków sów leśnych
1.1. Puchacz Bubo bubo
Największa europejska sowa – dwa razy większa i dziesięć razy cięższa od łudząco podobnej uszatki. Barkówki ciemniej strychowane. Sylwetka masywna – szerokie
skrzydła i krótki ogon. Oczy wyraziście pomarańczowe, uszy długie z grubą, ciemną
pręgą przechodzącą na szlarę. Rozpiętość skrzydeł: 155-180 cm, długość ciała: 60-78 cm,
masa: 2000-3000 g.
Fot. 1. Puchacz – tokujący samiec Fot. S. Sielicki
Puchacz zasiedla Palearktykę (bez wysp Japonii), południowe Chiny i Indie, aż po
obszary tropikalne (Brehm 1962), tj. Afrykę Północną i Półwysep Arabski (Profus 2001).
Występuje w całej Europie, poza Islandią, Wyspami Brytyjskimi, północno-zachodnią
Francją i wyspami Morza Śródziemnego (Hagemeijer i Blair 1997). W Europie Środkowej zamieszkuje w większości rejony górskie. W obrębie gatunku wyróżniono 20 podgatunków. W Polsce gnieździ się nominatywny Bubo b. bubo (Linne, 1758). Rozmieszczony jest bardzo nierównomiernie na terenie całego kraju, a jego liczebność wykazuje
bardzo wyraźne zróżnicowanie regionalne. Największe zagęszczenia osiąga w Lasach
Parczewskich i nad Biebrzą. Zwarta i trwała od wielu dziesięcioleci populacja zasie8
dla północno-zachodnią część kraju, gdzie frakcja wielkopolsko-pomorska liczy około
70-80 par. Na północnym wschodzie gniazduje łącznie 70-85 par, w tym ok. 40 par
w Kotlinie Biebrzańskiej (G. Maciorowski, dane niepubl.), 25-35 na Mazurach (Tomiałojć
i Stawarczyk 2003), 4-7 w Puszczy Augustowskiej (Zawadzka i in. 2011). W połowie lat
90. na Nizinie Północnopodlaskiej znaleziono 35-40 par (Pugacewicz 1995). Około 60
par gniazduje na Lubelszczyźnie, najliczniej w Nadleśnictwie Parczew, gdzie na powierzchni 157 km2 odnotowano 22 stanowiska lęgowe (Buczek i in. 2005).
W górach puchacz najliczniej występuje w Karpatach: Bieszczadach, Górach Sanocko-Turczańskich, Beskidzie Niskim, Tatrach, Gorcach z Beskidem Wyspowym i Pieninach, łącznie ok. 80-120 par (Ł. Kajtoch, dane niepubl.). W Sudetach zasiedla głównie
Góry Stołowe oraz Karkonosze i Przedgórze Sudeckie (łącznie 30-35 stanowisk, Sikora
i in. 2007). Około 90% krajowej populacji znajduje się na obszarach specjalnej ochrony
ptaków Natura 2000. Pojedyncze stanowiska lęgowe funkcjonują od wielu lat w centrum i na zachodzie kraju, m.in. w dolinie Pilicy i nad Wisłą koło Kozienic.
Łączna liczebność puchacza szacowana jest na 250-280 par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Sikora i in. 2007, Wilk i in. 2010), jednak po uwzględnieniu niepublikowanych
danych z Karpat może wynosić około 300 par (Zawadzka i Anderwald 2013).
Wykonana w Polsce w latach 2008–2011 inwentaryzacja, przeprowadzona przez 840
zespołów w 65 nadleśnictwach na obszarze całego kraju w ramach programu „Bubobory
w LP”, nie wykazała wzrostu liczebności w znanych ostojach (D. Anderwald, dane niepubl.).
Łącznie zlokalizowano puchacze w 60 stanowiskach. Przeprowadzono w tym okresie także
nasłuchy w miejscach izolowanych od zwartych populacji, lecz nie potwierdzono hipotezy
o trendzie wzrostowym w populacji krajowej ani na niżu, ani w górach, jak to ma miejsce
na zachodzie Europy. Przykładowo, w latach 1992–2002 zanotowano trend wzrostowy populacji puchacza w całych Niemczech, a całkowitą liczebność oszacowano na ok. 800 par
(Mammen i Stubbe 2005). Stwierdzono, że populacje nizinne w północnych Niemczech są
w dużym stopniu nadrzewne; na 1 gniazdo na dnie lasu przypada 4,5 gniazda na drzewach
(Hamann 2004), co może wpływać na ich wysoką produktywność.
Puchacz gniazduje w środowisku leśnym (lub skalnym w obszarach górskich), ale
poluje na obszarach otwartych. Rewir gniazdowy i łowiecki mogą być od siebie oddalone. Terytoria łowieckie są duże, przeciętnie 12-20 km2, ale centrum aktywności
w sezonie lęgowym zajmuje przeważnie powierzchnię 1-1,5 km2 (Snow i Perrins 1998),
co jest zależne od rodzaju i dostępności ofiar. Żerowiska obejmują głównie otwarte
i zakrzewione bagna, tereny leśne, tereny rolnicze (nawet blisko zabudowań ludzkich)
oraz zbiorniki wodne (Zawadzka i Anderwald 2013).
Rewir lęgowy puchacza zajmuje 2-4 km2 (Mikusek 2005), ale obszar broniony jest
znacznie mniejszy – 1,0-1,5 km2 (Profus 2001). W górach siedliska lęgowe puchacza stanowią prześwietlone lasy bukowe i mieszane, zwykle powyżej 120 lat, o znacznym nachyle9
niu terenu, na ogół zacienione, ze ścianami skalnymi, grupami i pojedynczymi większymi
skałami, także wysokie i strome skały w terenach o niskiej lesistości w krajobrazie rolniczym.
Na nizinach siedliska lęgowe to zalane olsy i łęgi powyżej 70 lat z wyniesionymi
kępami oraz wiatrowałami, prześwietlone bory, rozległe torfowiska, stare drzewostany
borowe – zawsze w pobliżu terenów otwartych i o urozmaiconej rzeźbie terenu (Zawadzka i Anderwald 2013).
W Górach Stołowych stwierdzono lokalne zagęszczenie 8 par/100 km2 (Mikusek
i Dyrcz 2003), w Lasach Parczewskich – 14/100 km2 (Buczek i in. 2005), na Nizinie Północnopodlaskiej – od 0,5/100 km2 w Puszczy Białowieskiej do 1,8 par/100 km2 w Kotlinie Biebrzańskiej (Pugacewicz 1995). Na Lubelszczyźnie minimalna odległość między
2 zajętymi gniazdami puchacza wynosiła 700 m (Buczek i in. 2005). W Parku Narodowym Bory Tucholskie minimalna odległość między zajętymi (sztucznymi) gniazdami
puchacza i bielika wynosiła ok. 160 m i oba lęgi zakończyły się sukcesem (Anderwald
2002). W Szwecji średnia odległość między gniazdami wynosiła 4-5 km, natomiast
przeciętny rewir puchacza obejmował 55% lasu, 29% otwartej wody i 16% terenów
rolniczych (Piechocki 1985). W Borach Tucholskich średnia odległość między znanymi
gniazdami wynosiła 7,7 km (N=5, D. Anderwald, niepubl.).
Puchacz nie buduje własnych gniazd, lecz zajmuje gniazda ptaków szponiastych,
bociana czarnego, kruka, a czasami sztuczne konstrukcje wybudowane przez człowieka: stare ambony, paśniki, skrzynki lęgowe. Często gniazduje na ziemi, zazwyczaj
w terenie niedostępnym, zalanym wodą (bagna, olsy), na kępach w olsach lub pod
wykrotami, niekiedy bez żadnej osłony. Centra rewirów na nizinach znajdowały się
w podmokłych, starych lasach, często o obniżonym zadrzewieniu (Pugacewicz 1995).
W Borach Tucholskich puchacz zakłada także nieosłonięte gniazda naziemne w prześwietlonych drzewostanach borowych nad jeziorami (D. Anderwald, dane niepubl.).
W górach gniazduje na skałach, na stoku pod wykrotami lub w gniazdach ptaków
szponiastych. W Tatrach lęgnie się w strefie regli od 900 do 1200 m n.p.m. (Sikora i in.
2007), w Górach Stołowych na wysokości między 600 a 850 m (Mikusek i Dyrcz 2003).
Puchacz jest polifagiem. Jego pokarm stanowią ssaki i ptaki, gady i płazy, a nawet
ryby i większe owady. Jednak najważniejszą rolę odgrywają małe i średniej wielkości
ptaki i ssaki (Glutz von Blotzheim i Bauer 1980, Brull 1984). Puchacz stosuje wiele technik łowieckich. Chwyta ofiary tak samo sprawnie na ziemi, jak i w powietrzu. Chętniej
poluje na otwartej przestrzeni, choć równie skutecznie poluje wewnątrz widnych lasów. W składzie pokarmu puchacza odnotowano ponad 100 gatunków zwierząt, od
dużych chrząszczy do młodych lisów i zajęcy. Podstawą diety jest jednak kilkanaście
gatunków ptaków i ssaków. Skład pokarmu zależy od liczebności i dostępności potencjalnych ofiar. Są to m.in. myszowate, jeż, zając, królik i chomik oraz gołębie, ptaki krukowate, sowa uszata, łyska, śmieszka, kaczka krzyżówka. Znane są nawet przy10
padki wyspecjalizowania się puchaczy w łowieniu ryb. Ptaki robią to bardzo zręcznie,
chwytając ofiary tuż spod powierzchni wody. Jedna z obserwowanych w Turyngii par
traktowała to jako główne źródło pożywienia (Jędraszko-Dąbrowska i Dmowski 1984).
W resztkach pokarmu i wypluwkach puchacza zebranych na Nizinie Północnopodlaskiej ilościowo dominowały drobne gryzonie (głównie z rodzaju Microtus) 46% ofiar,
co stanowiło zaledwie 4% biomasy. Gryzonie najliczniej stwierdzono w wypluwkach
pochodzących z okresu zimowego, kiedy puchacz żywi się także padliną.
Wiosną w pokarmie puchaczy wyraźnie dominowały ptaki. W przekroju rocznym
stanowiły one w sumie 46% ofiar i 78% biomasy. Istotną rolę w diecie puchacza odgrywają ptaki wodno-błotne żyjące na torfowiskach (41% biomasy wszystkich ofiar)
(Pugacewicz 1995). Puchacze bez problemu chwytają duże ptaki wielkości krzyżówki,
zabijają nawet pisklęta i podloty ptaków drapieżnych, np. myszołowa, kań, jastrzębia
i orlików (Keller 2000). W Lasach Sobiborskich ofiarą puchacza padł puszczyk mszarny
(B. Woźniak, inf. ustna). Również ofiary stwierdzone przez Bocheńskiego (1960, 1966)
w Pieninach to liczne ptaki: myszołów, pójdźka, sowa uszata, grzywacz i drozd śpiewak.
Puchacz jako jedyna sowa zjada jeże (Brehm 1962), kolce których można stwierdzić
w wypluwkach.
Osobniki dorosłe są ściśle osiadłe. Podczas jesiennej aktywności głosowej przepędzają z terytoriów swoje młode, które podejmują wędrówkę, przemieszczając się na
odległość do kilkudziesięciu kilometrów. Dyspersja młodych nie jest jeszcze w Polsce
zbadana. W niektórych regionach pojawiają się pojedyncze koczujące osobniki (Kowalski i in. 1991, Turzański 2009), ale nie dochodzi do lęgów, mimo sprzyjających warunków środowiskowych, co może świadczyć o braku rezerw populacyjnych. Doświadczenia holenderskie wskazują, że istnieje zjawisko silnej filopatrii (powrotu do miejsca
urodzenia) u młodych puchaczy. Osobnik złapany w kamieniołomie Ernzen w Holandii
został zaopatrzony w nadajnik w połowie września 2011 r. Po półrocznej wędrówce
na południe i południowy-zachód i oddaleniu się około 200 km, 5 marca 2012 r. ptak
powrócił dokładnie do miejsca urodzenia (http://oehoe.weblog.nl/).
11
1.2. Uszatka Asio otus
Sowa średniej wielkości, wysmukła, z „uszami” i pomarańczowymi oczami. Pęczki
piór w kształcie uszu nie zawsze są widoczne. W porównaniu z puszczykiem, upierzenie w cieplejszej i bardziej żółtej tonacji. Brzuch jasnożółty z prążkami w kształcie wyraźnych strzałek. „Miniaturka” puchacza. Rozpiętość skrzydeł: 86-100 cm, długość ciała:
33-39 cm, masa: 250-300 g.
Fot. 2. Uszatka Fot. C. Korkosz
Uszatka zasiedla cały kontynent europejski z wyjątkiem jego północnej części (Hagemeijer i Blair 1997). To rozpowszechniony, lecz nieliczny ptak lęgowy w całym kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Najchętniej zasiedla tereny, na których występują pofragmentowane kompleksy leśne o charakterze zadrzewień sosnowych w pobliżu żyznych łąk
i różnego rodzaju terenów otwartych. Obserwowana również w miastach – w parkach
i alejach. W Tatrach wyższych partii unika, choć była notowana najwyżej do wysokości
880 m n.p.m. (Walasz i Mielczarek 1992) i do 1200 m n.p.m. na Babiej Górze (Bocheński
1970). Część uszatek gnieździ się w pobliżu osad ludzkich w niewielkich laskach, w których znajdują się stare gniazda wron i srok. Na Kielecczyźnie odnotowano również częste
lęgi w koloniach gawronów (Chmielewski i in. 2005). W Puszczy Białowieskiej uszatki zajmują wnętrza zwartych kompleksów leśnych (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001).
12
W „lata mysie”, kiedy występuje bardzo dużo gryzoni, uszatki przystępują regularnie dwa razy do lęgu: raz w połowie kwietnia i drugi raz w końcu czerwca (Gotzman
i Jabłoński 1972). Samiec wykonuje loty tokowe, podczas których klaszcze skrzydłami. Czasami przy wysokich zagęszczeniach uszatki mogą gniazdować półkolonijnie
w odległości 50-100 m od siebie. Nie budują własnych gniazd, najczęściej korzystają ze starych gniazd innych gatunków, przeważnie krukowatych, rzadziej pustułki czy
grzywacza, umieszczonych przy pniu w gęstych koronach drzew iglastych. Wyjątkowo
gnieżdżą się w półodkrytych dziuplach lub na ziemi pod wiatrołomami. Zajmują również sztuczne konstrukcje typu skrzynki czy wiklinowe kosze, zwłaszcza w miejscach,
gdzie brak jest starych gniazd ptaków krukowatych.
W środkowej Europie średnie zagęszczenie na terenach leśnych wraz z mozaiką
przylegających doń miejsc otwartych (łowisk) wynoszą 1,0-1,2 pary/10 km2 (Glutz
i Bauer 1980). W Kampinoskim Parku Narodowym w jednym roku liczba rewirów lęgowych uszatki wynosiła 11-12, podczas gdy w następnym wykryto tylko jeden rewir,
a zagęszczenie spadło z 1,2-1,4 do 0,1 pary/10 km2 (Olszewski i in. 2010). Z badań na powierzchni próbnej w Szwecji podczas dziesięciu lat zagęszczenie wahało się od 0,2 do
5,1 pary/10 km2 (Nilsson 1981). Największe zagęszczenia odnotowane w Niemczech
wynosiły 22,7 pary/10 km2 (Glutz i Bauer 1980). W Polsce dla całego obszaru Puszczy
Kampinoskiej w połowie lat 80. XX w. stwierdzono 120 terytoriów, zagęszczenie 3,54,3 pary/10 km2 (Kowalski i in. 1991). W tym samym okresie na Nizinie Mazowieckiej
w krajobrazie rolniczym zagęszczenie wynosiło 1,6 pary/10 km2. Przy dużej liczebności
uszatki, odległości pomiędzy gniazdami poszczególnych par mogą wynosić 150-500 m
(Dombrowski i in. 1991).
Liczebność uszatek może się zmieniać w zależności od obfitości pokarmu latem
i śmiertelności zimowej. Podczas srogich zim z długo zalegającą i grubą pokrywą
śnieżną, wiele uszatek pada z głodu i wycieńczenia, a okres przedwiośnia to najtrudniejszy moment w cyklu rocznym tego gatunku. Uszatka ginie wtedy masowo
w efekcie wygłodzenia i przechłodzenia. Znane są przypadki znajdowania w jednym miejscu kilku martwych ptaków (Anderwald 2009a). W 2010 r. podczas srogiej
zimy na 100 zgłoszeń martwych i osłabionych sów, 83 dotyczyły uszatki (Sitkiewicz
i Anderwald 2010). Niektóre osobniki zostały zważone. W skrajnym przypadku miał
miejsce prawie dwukrotny spadek masy ciała; ptak ważył zaledwie 176 g (C. Korkosz,
dane niepubl.). Również z badań przeprowadzonych w latach 1969–1972 (Kochan
1973) dotyczących trzech dawnych województw południowej Polski (rzeszowskie,
kieleckie, krakowskie) wynika, że z przyczyn naturalnych ginęło łącznie 7,6% ptaków
szponiastych i aż 26,9% sów. Według tego autora, głównymi naturalnymi przyczynami śmierci ptaków były duże skoki temperatur zimowych i trudności w zdobywaniu
pokarmu (śnieg).
13
Jednoznaczna ocena liczebności uszatek i trendów długofalowych jest bardzo
utrudniona, ostatnie szacunki wahają się od 8000 do 25 000 par (Kowalski i in. 2007).
Powodem niejednoznaczności są silne fluktuacje sów związane z cyklami liczebności preferowanych gatunków gryzoni, na które polują. Podczas wykonanej w latach
2008–2011 inwentaryzacji prowadzonej przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach
w całym kraju w ramach programu „Bubobory w LP” uszatka, obok puchacza, była najrzadziej wykrywanym gatunkiem, wykazanym na zaledwie 60 stanowiskach (D. Anderwald, dane niepubl.). Z wstępnych danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych także
wynika, że na 39 powierzchniach próbnych w 2012 r. pod względem rozpowszechnienia i liczebności uszatka była za puszczykiem, włochatką i sóweczką.
Gatunek o aktywności zmierzchowo-nocnej. Poluje charakterystycznym lotem
ślizgowym. W porównaniu np. ze zróżnicowanym pokarmem puszczyka, uszatka wykazuje wyraźne preferencje pokarmowe w stosunku do gryzoni polnych i łąkowych.
W latach obfitości pokarmowej, kiedy zdobycz jest łatwo dostępna, specjalizuje się
w polowaniu na myszy Apodemus sp. i norniki Microtus sp., w tym głównie nornika
zwyczajnego Microtus arvalis (Kopij 1998, Skierczyński 2003). W pokarmie zimowym
uszatek z terenu Kampinoskiego PN stwierdzono, że nornik zwyczajny i nornik północny są równoważnymi ofiarami (Żmihorski 2005), natomiast dominacja tego pierwszego wynika ze specyfiki agrocenoz, stwarzających optymalne warunki dla tego
właśnie gatunku gryzonia, który może osiągać zagęszczenia do 1450 osobników/ha
(Ryszkowski i in. 1973). Badania zimowego składu pokarmu uszatki w krajobrazie rolniczym na Lubelszczyźnie także wykazały, że zasadniczym składnikiem pokarmu był
nornik zwyczajny, jednak skład pokarmu w kolejnych sezonach różnił się. Większą liczbę gatunków ofiar (20) w pokarmie uszatek stwierdzono podczas pierwszej zimy, kiedy
warunki pogodowe były trudniejsze. W diecie uszatek odnotowano wówczas istotny
udział ptaków, nieobecnych w zrzutkach z następnego roku, kiedy zima była łagodna
(Wiącek i in. 2011). W Puszczy Białowieskiej 82% biomasy ofiar stanowiły norniki Microtus sp., wśród których dominował nornik zwyczajny (54,5% ofiar) i nornik północny
(15,4% ofiar). Pokarm uzupełniający stanowiły nornica ruda i mysz domowa (po 4,5%
ofiar) (Ruprecht i Szwagrzak 1987).
W Polsce uszatka jest gatunkiem osiadłym, koczującym, niekiedy również wędrownym. Zimą oprócz rodzimych osobników można też spotkać uszatki z północy, zwłaszcza samice i ptaki młodociane. Poza sezonem lęgowym ptaki prowadzą koczowniczy
tryb życia (Mikkola 1983). Gromadzą się wtedy w stada liczące zwykle od kilku do kilkunastu osobników. Są to w miarę stałe miejsca corocznego zimowania.
14
1.3. Puszczyk Strix aluco
Sowa wielkości wrony – duża głowa, krótki ogon, krępa sylwetka. Występują dwie
odmiany barwne: szara i brązowa. Mniejsza i ciemniejsza od rzadszego puszczyka
uralskiego. Brzuch ciemniejszy z rozmytymi, podłużnymi prążkami w kształcie strzałek.
Szlara wyodrębniona, czarne oczy i żółtoszary dziób. Rozpiętość skrzydeł: 90-105 cm,
długość ciała 38-46 cm, masa 450-550 g.
Fot. 3. Puszczyk
Fot. C. Korkosz
Najpospolitsza sowa Palearktyki. Zasiedla niemal całą Europę, z wyjątkiem północy kontynentu i wysp: Islandii, Irlandii, Balearów, Sardynii i Korsyki (Hagemeijer i Blair
1997). Występuje w całej Polsce, głównie w starych lasach liściastych i mieszanych. Gatunek bardzo plastyczny pod względem umiejętności dostosowywania się do zmian
środowiska, dlatego zajmuje także stare parki i aleje, zarówno w krajobrazie rolniczym,
jak i w aglomeracjach miejskich. Przejawia niski poziom strachu przed człowiekiem.
W Polsce i środkowej Europie średnie zagęszczenia na terenach leśnych wraz z mozaiką przylegających doń miejsc otwartych (łowisk) wynoszą 5-16 par/10 km2 (Glutz
i Bauer 1980, Olszewski i in. 2010). Na siedliskach borowych Kampinoskiego Parku
Narodowego odnotowano około 120 par i zagęszczenie na całą powierzchnię leśną
w drzewostanach młodych (20-60 lat) – 3,1-3,3 pary/10 km2, natomiast w starodrzewach sosnowych powyżej 100 lat trzykrotnie wyższe – 13 par/10 km2 (Kowalski i in.
1991). W grądach, czyli na siedliskach zasobnych w pokarm (gryzonie) i z licznymi
15
dziuplastymi drzewami, puszczyki osiągają największe zagęszczenia – 50 par/10 km2.
Średnia wielkość 11 terytoriów par puszczyków w ubogich drzewostanach sosnowych
z niewielkim udziałem lasów liściastych w Wielkopolskim Parku Narodowym wynosiła
61 ha, natomiast ich kształt i lokalizacje w kolejnychych latach były zmienne (Szmal
i in. 1991). W Ojcowskim Parku Narodowym terytoria były rozmieszczone równomiernie, zagęszczenie wynosiło od 2,5 par/10 km2 w mozaice siedlisk do 12,2 par/10 km2
na powierzchni leśnej, gdzie aż 58% lasów to grądy (Turzański 2009). W populacjach
miejskich zagęszczenia puszczyka zbadano np. w Warszawie, gdzie w strefie centralnej miasta (tereny zielone: stare parki i ogrody) wynosiło 1,2-1,6 par/10 km2 (Jabłoński
1991). Na terenach rolniczych Niziny Mazowieckiej zagęszczenie puszczyka wynosiło
średnio 0,6 pary/10 km2, największe (2,6) stwierdzono w sąsiedztwie użytków zielonych (Dąbrowski 1991).
Podczas wykonanej w latach 2008–2011 inwentaryzacji przez 840 zespołów w 65
nadleśnictwach w całym kraju w ramach programu „Bubobory w LP” puszczyk był najliczniejszym gatunkiem, wykazano go w sumie na 795 stanowiskach. Z danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych wynika, że puszczyk w 2012 r. był najpospolitszym
gatunkiem pod względem rozpowszechnienia i liczebności na 39 powierzchniach
próbnych; łącznie stwierdzono go na 69% monitorowanych powierzchni.
Trendy liczebności puszczyka w Polsce nie są znane, jednak ze względu na wyjątkową plastyczność ekologiczną gatunku utrzymuje się ona prawdopodobnie na stałym poziomie, a zmienne cykle fluktuacyjne gryzoni mają na nią tylko niewielki (krótkotrwały) wpływ. Jedynie w niektórych regionach górskich puszczyk może ulegać wypieraniu przez ekspansywnego puszczyka uralskiego. Przykładowo, podczas inwentaryzacji w 1. dekadzie marca 2011 r. w 4 nadleśnictwach bieszczadzkich (Baligród, Cisna,
Lutowiska, Stuposiany) wykazano dwukrotnie większe rozpowszechnienie puszczyka
uralskiego (61 terytoriów) niż puszczyka (32). W kontekście silnego spadku populacji
puszczyka w Niemczech w latach 1988–2002 rzędu 20-50% (Mammen i Stubbe 2005),
również w naszym kraju, należy zwracać uwagę na sytuację tego gatunku, ze względu
na możliwe przeszacowania liczebności. Zaobserwowano (Southern 1971, Anderwald
– dane niepub.), że w latach dużego niedoboru gryzoni samiec puszczyka nie karmi
wysiadującej samicy, która w związku z tym częściej i na dłużej musi opuszczać gniazdo, by polować samodzielnie, co naraża zarodki w jajach na zaziębienie. Puszczyki składają także wtedy mniej jaj. W takie lata samiec również rzadziej karmi pisklęta. Sytuacja
zmienia się w latach obfitych w gryzonie.
Gniazdo puszczyka jest umieszczone najczęściej w obszernej dziupli drzewa na
różnych wysokościach (0,5-15 m), czasami są to wierzchołki złamanych drzew, dziupla
typu „komin” niczym nieosłonięta od góry. Część ptaków gnieździ się w opuszczonych
zabudowaniach, na poddaszach, w kominach domostw, a nawet we wnękach skal16
nych. Puszczyk bardzo chętnie zajmuje sztuczne budki różnych typów i inne konstrukcje człowieka, np. stare ambony. Na terenie Ojcowskiego PN w lasach znajdowało się
64% lęgów, natomiast 36% (N=8) w otworach i szczelinach skalnych (Turzański 2009).
Ptaki nie wyściełają gniazd, jedynie w trakcie sezonu lęgowego na dnie pojawia się
rumosz z rozkruszonych wypluwek i resztek ofiar. Dogodne i spokojne miejsca ptaki
zajmują przez dziesięciolecia. Obserwowano sztuczną dziuplę zajętą z kilkoma przerwami przez 22 lata (D. Anderwald, dane niepubl.).
Puszczyk poluje głównie w nocy (rzadko w dzień), stosując różne techniki łowieckie, najczęściej zasiadkę (w lasach) i niski lot patrolowy tuż nad ziemią (tereny otwarte).
Jest oportunistą pokarmowym i ma szerokie spektrum ofiar. Najczęściej żywi się drobnymi ssakami i ptakami, jednak równie skutecznie może polować na płazy, gady i bezkręgowce, np. owady i dżdżownice. Osobniki gniazdujące nad wodami mogą łowić
ryby i raki (Gryz i in. 2011, MacDonald 1976, Mikkola i Willis 1983). Ze względu na silny
terytorializm wyniki badań składu pokarmowego w dobry sposób ilustrują skład i rozmieszczenie drobnych kręgowców na badanym terenie (Gryz i Krauze 2007). W pokarmie puszczyka w grądzie z terenu Małopolski, po zbadaniu 75 wypluwek wykazano,
że puszczyki specjalizowały się głównie w polowaniu na norniki (62%) i myszy (25%).
Około 8,5% stanowiły ryjówki i w nielicznych ilościach: popielica, orzesznica, kret oraz
dwa gatunki nietoperzy: borowiec wielki i gacek brunatny (Wypiórkiewicz 2011). Na
Ziemi Lubuskiej w terenach bezleśnych w pokarmie dominowały ssaki – 14 gatunków,
stanowiły 94,3% liczby ofiar, z czego po 26,2% – nornik północny i mysz leśna. W wypluwkach z tych okolic stwierdzono też obecność żab i nietoperzy (borowiec wielki)
(Kowalski 1998). W grądach nadodrzańskich z mozaiką łąk i polan gatunkiem dominującej ofiary w pokarmie puszczyków był nornik zwyczajny (48% biomasy wszystkich
kręgowców) oraz nornica ruda (16,1%), natomiast w zwartych grądach oprócz nornika zwyczajnego (24%) wzrastała istotnie rola innych gatunków: karczownika, ryjówki
aksamitnej i myszy leśnej (Gramsz 1991). W starych borach bagiennych nad Biebrzą
gatunkiem dominującej ofiary w pokarmie (51,3% biomasy) były gryzonie leśne: mysz
leśna i nornica ruda. Puszczyki związane z turzycowiskami polowały głównie na nornika północnego, natomiast u puszczyków gniazdujących na terenach zabudowanych
wzrastał znacznie (do 33%) udział ptaków w diecie (Gryz i in. 2011). Dzięki monitoringowi lęgów za pomocą kamer z podświetlaczami podczerwieni stwierdzono (Anderwald, dane niepubl.), ze znacznym uzupełnieniem pokarmu w trakcie lęgów są podloty i pisklęta innych ptaków, prawdopodobnie o wiele częściej, niż wynika to z badań
wypluwek, ponieważ ofiary takie są trawione w całości.
Puszczyk jest gatunkiem ściśle osiadłym i okupuje swój rewir przez całe życie. Jesienią, podczas aktywności głosowej, dorosłe przepędzają ze swoich terytoriów młode,
które przemieszczają się na niewielkie odległości, zwykle kilka-kilkadziesiąt kilometrów.
17
1.4. Włochatka Aegolius funereus
Mała sowa z charakterystyczną dużą głową i specyficzną biało-kremową szlarą,
jakby z podniesionymi brwiami, przez co sprawia wrażenie „zdziwionej”. Na wierzchu
drobno plamkowanej, brązowej głowy ciemniejsze wyoblenia, przypominające uszy.
Oczy żółte. Nogi wraz z palcami obficie opierzone. Rozpiętość skrzydeł: 54-62 cm, długość ciała: 23-28 cm, masa: 100-160 g.
Fot. 4. Włochatka
Fot. C. Korkosz
Włochatka zasiedla północną Holarktykę, w Europie także rejony górskie strefy umiarkowanej i śródziemnomorskiej. W obrębie gatunku wyróżniono 6 podgatunków. W Polsce
gnieździ się nominatywny Aegolius f. funereus (Linne, 1758). Liczne i zwarte populacje zasiedlają północ kraju: ok. 120 par Pomorze Środkowe (A. Sikora, K. Błaszczyk dane niepubl.), po
ok. 40-60 puszcze: Piską, Augustowską i Białowieską (A. Ryś, dane niepubl., Domaszewicz
2000, Zawadzka i in. 2009), 120 – Knyszyńską (Wilk i in. 2010). W górach gatunek dochodzi
do górnej granicy lasu, w Karkonoszach i Tatrach do 1300 m (Sikora i in. 2007). W całym
paśmie Sudetów stwierdzono ok. 230 stanowisk (Mikusek 2004), w Borach Dolnośląskich
– 200 stanowisk (Bena – dane niepubl.), w Lasach Lublinieckich – 30 par (Kościelny i Belik
2005) i w Borach Stobrawskich – kilkanaście par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Populację
w Karpatach szacuje się maksymalnie na 300 par (Mikusek i Sikora 2004). Łącznie liczebność
krajowej populacji włochatki została oszacowana na 1000-2000 terytoriów (odzywających
się samców) (Domaszewicz i in. 2007, Wilk i in. 2010, Zawadzka i Figarski 2013a).
18
Włochatka wykazuje wzrost liczebności połączony z rozszerzaniem zasięgu. Liczebność podlega silnym fluktuacjom, związanym ze zmianami dostępności gryzoni
leśnych, co jest uzależnione od lat nasiennych dębu i buka.
Według niektórych autorów (np. Bauer i Berthold 1996, BirdLife International
2004) w ostatnich latach ma miejsce ekspansja gatunku na znacznym obszarze Europy Środkowej, według innych w naszym kraju może to być również efekt lepszego
rozpoznania i wzmożenia prac terenowych przez licznych obserwatorów (Zawadzka
i in. 2009). Podczas wykonanej w latach 2008–2011 inwentaryzacji przez 840 zespołów
w 65 nadleśnictwach w całym kraju w ramach programu „Bubobory w LP”, włochatka
była trzecim gatunkiem pod względem rozpowszechnienia po puszczyku i sóweczce;
w sumie wykazano ją w 105 stanowiskach. Także z wstępnych danych Monitoringu
Lęgowych Sów Leśnych wynika, że włochatka w 2012 r. pod względem rozpowszechnienia i liczebności na 39 powierzchniach próbnych była często wykrywana, zaraz po
puszczyku. Łącznie stwierdzono ją na 54% monitorowanych powierzchni.
Włochatka to gatunek mono- i poligamiczny. Gniazduje we wnętrzu starych lasów.
W Polsce zajmuje terytoria wielkości 50-200 ha (Osojca 2004). W Norwegii wykazano, że
wielkość terytorium lęgowego samca wynosiła minimum 205 ha. W Kanadzie wielkość
rewirów trzech lęgowych samców oscylowała między 100-500 ha (Sonerud i in. 1986).
Bardzo chętnie zasiedla dziuple po dzięciole czarnym, gatunku parasolowym. Na Pomorzu Środkowym w dziuplach wykutych przez ten gatunek dzięcioła aż 92% lęgów wykryto w bukach (Sikora 2004), natomiast w Puszczy Rominckiej ponad 95% dziupli w sosnach (Osojca 2004). Są to największe dziuple naturalne wykonywane przez nasze krajowe
dzięcioły. Otwór wlotowy ma duże rozmiary, średnio 8,5 x 13 cm. W dominujących na nizinach borach sosnowych ptaki gniazdują w starodrzewach w wieku 100-110 lat i starszych.
W Puszczy Solskiej włochatki preferowały bory wilgotne i bagienne, w sąsiedztwie których
zawsze występowały tereny otwarte: zręby zupełne, uprawy, halizny oraz torfowiska o powierzchni do 3 ha (Stachyra i in. 2005). Ważne, aby w drzewostanach lęgowych w warstwie
podrostu znajdowały się świerki, w których sowy te chętnie się ukrywają. W górach zwykle
zasiedla stare, dolnoreglowe bory z domieszką świerka i sosny lub buczyny oraz górnoreglowe świerczyny. Okres lęgowy od połowy marca do lipca. Szczyt aktywności głosowej
w kwietniu. W Skandynawii, w litych drzewostanach gospodarczych, chętnie zajmuje wywieszane budki lęgowe odpowiednich rozmiarów.
Włochatka żeruje głównie na śródleśnych terenach otwartych (halizny, zręby, torfowiska, uprawy w lukach po rębniach gniazdowych, wiatro- i śniegołomach) oraz
w luźnych, starszych drzewostanach o strukturze przerębowej. Rewir łowiecki znajduje
się w niewielkiej odległości od gniazda. Pokarm letni stanowią drobne ssaki o masie
20-35 g, głównie nornice i norniki, które mogą stanowić nawet do 80% biomasy zjadanych ofiar. W okresie braku gryzoni alternatywnym źródłem pożywienia (do 30%) są
19
drobne ptaki: sikory i mysikróliki (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001). Nadmiar pokarmu
włochatka gromadzi w znajdujących się w rewirze odrębnych dziuplach-spiżarniach,
w których może zmieścić się do kilkudziesięciu ofiar (Mikusek 2005).
W rozległych kompleksach leśnych w optymalnych biotopach Puszczy Białowieskiej może osiągać zagęszczenia 2,2 pary/10 km2, średnia odległość między gniazdami
wynosiła 1,16 km, co daje średnią wielkość terytorium ok. 1,1 km2 (Domaszewicz 1993,
Osojca 2004). W Skandynawii w sezonie letnim terytoria lęgowe włochatek oszacowano na 1,5-2,3 km2 (Korpimäki i Hakkarainen 2012). Odległość między dwoma zajętymi
gniazdami w lata „mysie” zazwyczaj nie przekracza 1-2 km, ale w Polsce najbliżej położone dwie zajęte dziuple były oddalone zaledwie o 25 m (Sikora i Mikusek 2009).
Włochatka w Polsce jest gatunkiem osiadłym, koczującym lub częściowo wędrownym, co zależy od liczebności gryzoni. Bardziej osiadłe są samce, natomiast większość
samic i młodych wędruje, zwłaszcza z północnych części areału lęgowego tego gatunku (Mikusek 2005). W niektórych latach w naszym kraju mogą gnieździć się ptaki
pochodzące z północy kontynentu, nie tylko w latach obfitych w pokarm, ale również
w przypadku załamania pogody podczas wędrówki (Sikora i Cenian 1996).
20
1.5. Sóweczka Glaucidium passerinum
Najmniejsza europejska sowa, mniejsza nawet od kosa. Wierzch ciała i głowy ciemnobrązowy z drobnym, kremowym plamkowaniem. Spód odwrotnie – białawy z rzadkimi, brązowymi prążkami. Oczy żółte z wąskimi brwiami. Szlara mniejsza i niewyraźna,
stąd bardziej surowe spojrzenie niż u włochatki. Ogon długi, biało pręgowany, często
zadarty. Rozpiętość skrzydeł: 34-39 cm, długość: 15-19 cm, masa ciała: 60-75 g.
Fot. 5. Sóweczka Fot. G. Zawadzki
Areał lęgowy sóweczki obejmuje większą część Skandynawii, kraje nadbałtyckie
i Białoruś, aż po północno-zachodnią Rosję, środkową część Alp, Średniogórze i Karpaty Wschodnie (Stawarczyk i in. 2007). Zasiedla również część azjatycką aż do wschodniej
Syberii i Sachalina (Mikkola i Sackl 1997). W Polsce liczebność sóweczki oszacowano na
przełomie wieków na 300-400 par (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), obecnie wynosi co
najmniej 500-800 par lęgowych (Wilk i in. 2010, Zawadzka i Figarski 2013b). W ostatniej
dekadzie gatunek wykazuje wyraźny wzrost liczebności i rozszerzanie zasięgu. Wykonana w latach 2008–2011 inwentaryzacja przez 840 zespołów w 65 nadleśnictwach
w całym kraju w ramach programu „Bubobory w LP” wykazała wzrost liczebności w niektórych regionach np. w Puszczy Augustowskiej i Bieszczadach (Zawadzka i in. 2011,
D. Anderwald, dane niepubl.). Podczas Buboborów sóweczka była na drugim miejscu
pod względem wykrywalności po puszczyku; w sumie wykazano 112 stanowisk.
21
Obecnie sóweczka najliczniej występuje na południu kraju w Sudetach (do 250
par): w Borach Dolnośląskich (90-110 par), paśmie Wałbrzysko-Kamiennogórskim (5690), Górach Stołowych i Karkonoszach (po 36-40) oraz w Karpatach (do 170 par): w Gorcach (25-45), Tatrach (20-30), Beskidzie Wyspowym (30 par), Górach Słonnych (25-30),
Bieszczadach (20-30). Kolejnym regionem o dużej liczebności jest północno-wschodnia
część kraju (do 200 par): Puszcza Augustowska (40-60), Puszcza Białowieska (80-100),
Puszcza Knyszyńska (20-40) (przegląd za: Wilk i in. 2010, Zawadzka i Figarski 2013b).
W ostatnim dziesięcioleciu wykazano pojedyncze stanowiska sóweczki także w innych
nizinnych regionach kraju: w Puszczy Piskiej, na Pomorzu Środkowym i Zachodnim,
na Kielecczyźnie, w Wielkopolsce (D. Anderwald, U. Bagiński, M. Furmanek, C. Korkosz,
A. Ryś – dane niepubl., Sikora i in. 2011). Prawdopodobnie wiele regionów w kraju jest
zasiedlonych przez ten gatunek, jednak jest on nierozpoznawany przez służby leśne,
zwłaszcza ze względu na bardzo krótką poranną i wieczorną aktywność głosową,
ograniczoną do kilkudziesięciu minut. Przykładowo, w trakcie Buboborów w 2011 r.
w pierwszej dekadzie marca tylko podczas jednokrotnych nasłuchów wieczornych na
terenie nadleśnictw Baligród, Cisna, Lutowiska i Stuposiany stwierdzono 29 terytorialnych samców, bardzo aktywnych głosowo, mimo chwilowego nawrotu zimy. Z danych Monitoringu Lęgowych Sów Leśnych wynika, że sóweczka w 2012 r. była trzecim
gatunkiem pod względem rozpowszechnienia i liczebności na 39 powierzchniach
próbnych; wykazano ją na 39% monitorowanych powierzchni. Z dużym prawdopodobieństwem można zatem oszacować, że liczebność sóweczki w całym kraju wynosi
minimum 1000 par. Wzrost jest spowodowany dwoma czynnikami: (1) rzeczywistym
wzrostem liczebności oraz (2) wzrostem liczby obserwatorów zajmujących się sowami. W pozostałych krajach europejskich populacja sóweczki jest raczej stabilna, poza
kilkoma wyjątkami. W ciągu ostatnich 25 lat silny wzrost (50%) wykazano w Niemczech, gdzie szacunki wskazują na nawet około 3400 par (BirdLife International 2004,
Mammen i Stubbe 2005).
Sóweczka to gatunek borealny związany silnie ze świerkiem. Występuje w litych
drzewostanach świerkowych oraz w sosnowych, liściastych i mieszanych z domieszką
świerka. W Puszczy Białowieskiej preferuje mozaikę lasów liściastych i borów ze starymi drzewami z wykształconym dobrze podszytem w pobliżu terenów otwartych:
polany, cieki (Domaszewicz 1997). W Sudetach i na pogórzach żyje w borach mieszanych i świerkowych po regiel górny (Mikusek 2004). W Karkonoszach preferuje lasy
dolnoreglowe w przedziale wysokości 500-800 m n.p.m. (92% wykrytych stanowisk)
(Gramsz i Zając 2006). W Bieszczadach zasiedla bory świerkowe i lasy bukowo-jodłowe
z domieszką świerka (Ćwikowski 1996). Ważnym elementem siedliska jest rozwinięta
struktura pionowa lasu z warstwami podszytu i podrostu świerkowego oraz obecność
luk, polan, złomów, wykrotów, cieków wodnych. Preferuje drzewostany powyżej 100
22
lat, wyjątkowo w borach świerkowych zasiedla drzewostany nawet 60-letnie (Zawadzka i Figarski 2013b).
Gniazduje niemal wyłącznie w dziuplach dzięcioła dużego; najniższej zajętą dziuplę
odnotowano na Pomorzu Zachodnim na wysokości 80 cm w około 60-letniej drągowinie
sosnowej (C. Korkosz, dane niepubl.). W Górach Stołowych średni wiek drzew z dziuplami
zajętymi przez sóweczki wynosił 98 lat. Sóweczki wykorzystywały tam te same dziuple
do lęgów najczęściej przez 1-2 sezony, po czym zmieniały lokalizację. Ponieważ ptaki
zajmowały dziuple wcześniej wykorzystywane jako spiżarnie, jaja składane były na podściółce z piór i sierści wcześniejszych ofiar (Mikusek 2001). Sóweczka jako jedyna sowa
regularnie czyści dziuple w trakcie sezonu lęgowego z zalegających resztek pokarmu.
Terytorium lęgowe wynosi 1-1,5 km2. Średnia odległość pomiędzy zajętymi dziuplami w Górach Stołowych wynosiła 1660-1790 m, najmniejsza 750 m (Mikusek 2001).
W okresie jesienno-zimowym sóweczka często opuszcza swoje letnie rewiry łowieckie
(w górach zmienia zasięg pionowy), chętnie zajmując doliny rzeczne, olsy i łęgi, by polować na żerujące tam drobne ptaki: stada czyżyków, czeczotek i sikor. W Puszczy Białowieskiej zimą sóweczka preferuje grądy (Domaszewicz 1997). Terytoria zajmowane jesienią, w których ptaki nawołują, nie muszą pokrywać się z lęgowymi. Terytoria zimowe
są mniejsze od lęgowych. Przy dużej pokrywie śnieżnej migracje mogą odbywać się na
duże odległości, a ptaki – pojawiać się z dala od lęgowisk. Sóweczka przejawia aktywność dzienną i poluje za dnia, głównie na ptaki różnej wielkości, od mysikrólików po
dzięcioły duże oraz na drobne gryzonie. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono, że ptaki
stanowiły do 42% biomasy ofiar sóweczki w okresie jesienno-zimowym, 59% w sezonie wiosenno-letnim i do 73% w sezonie lęgowym (Jędrzejewska i Jędrzejewski 2001).
Jesienią i zimą ulubionym pokarmem sóweczek są ptaki z rodzaju Carduelis. Wśród ssaków preferowanym gatunkiem w Puszczy Białowieskiej jest nornica ruda. Ssaki dominują w diecie sóweczki w okresie zimowym, stanowiąc około 60% biomasy ofiar.
W borach dolnoreglowych w Karkonoszach stwierdzono zagęszczenie 1,9-2,0 par
na 10 km2 (Gramsz i Zając 2006). W optymalnych siedliskach, np. w rozległych, litych
i stosunkowo starych świerczynach dolnoreglowych – przeplatanych wychodniami
piaskowców, łąkami i torfowiskami – osiąga zagęszczenia 5-7 par/10 km2 (Mikusek
2001, Mikusek i Dyrcz 2003). W Białowieskim PN średnie zagęszczenie wynosiło od 1,9
do 2,9 par/ km2 (Domaszewicz 1997).
Gatunek zasadniczo osiadły. Samce na niżu okupują terytoria przez cały rok, jedynie
w okresie zimy przemieszczają się w jego obrębie w poszukiwaniu pokarmu na skraje lasów, również w okolice zabudowań i sadów. W górach samce opuszczają letnie
rewiry i przebywają w niższej położonych drzewostanach. Na terenach północnych
samice częściej wędrują i są stwierdzane nawet poza typowymi biotopami do 250 km
od lęgowisk (Mikusek 2005).
23
2. STATUS OCHRONNY SÓW W POLSCE I UNII
EUROPEJSKIEJ
Na obszarze Unii Europejskiej sowy Strigiformes podlegają ochronie na mocy prawa krajowego państw członkowskich oraz na mocy zapisów Dyrektywy Parlamentu
Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 roku o ochronie dziko żyjących ptaków, zwanej Dyrektywą Ptasią (DP). Art. 4 DP nakłada na państwa członkowskie obowiązek ochrony siedlisk gatunków poprzez tworzenie obszarów specjalnej
ochrony ptaków (OSO). Art. 4.1 DP stanowi, że gatunki wymienione w załączniku I DP
podlegają specjalnym środkom ochrony dotyczącym ich naturalnego siedliska w celu
zapewnienia im warunków przetrwania i rozmnażania. Art. 4.2 DP nakazuje podjęcie
podobnych środków w odniesieniu do regularnie występujących gatunków wędrownych nieujętych w załączniku I. Dyrektywa Ptasia zawiera 5 załączników, z których najważniejsze znaczenie ma załącznik I, zawierający wykaz 180 gatunków i podgatunków,
dla których wyznaczane są obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. W załączniku I DP wymieniono sześć gatunków sów gniazdujących na terenie naszego kraju: puchacza, puszczyka uralskiego, puszczyka mszarnego, uszatkę błotną, sóweczkę
i włochatkę.
W Polsce obowiązują wszystkie zapisy Dyrektywy Ptasiej. Sowy z załącznika I DP
z wyjątkiem puszczyka mszarnego są przedmiotami ochrony w większości spośród
wyznaczonych w Polsce 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków w sieci Natura 2000.
Na mocy prawa krajowego wszystkie sowy podlegają ścisłej ochronie gatunkowej
od 1975 r. Od 30 grudnia 1983 r. wokół gniazd puchacza wprowadzona została po raz
pierwszy ochrona strefowa. Zgodnie z aktualnym rozporządzeniem ministra środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Rozporządzenie 2011) ochrona strefowa dotyczy jeszcze dwóch gatunków sów: sóweczki
i włochatki.
Według załącznika 1 do rozporządzenia, 6 gatunków sów wymaga także ochrony
czynnej. Są to: pójdźka, puchacz, sóweczka, uszatka błotna, włochatka i płomykówka.
Załącznik 5 do rozporządzenia wymienia 3 gatunki sów, dla których wymagane
jest ustalanie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania oraz
wielkości stref ochrony.
Jedynie w przypadku puchacza wokół gniazd wyznaczane są dwa typy stref
ochronnych: całoroczna oraz okresowa (zob. rodz. III. 2). W promieniu do 200 m wokół gniazda obowiązuje strefa ochrony całorocznej (zwana także ścisłą), w której zabronione jest dokonywanie jakichkolwiek zmian środowiska, a więc: wycinanie drzew
24
i krzewów, wznoszenie budowli i urządzeń oraz przebywanie – z wyjątkiem właściciela
lub zarządcy terenu oraz osób uprawnionych. Strefa ochrony całorocznej w praktyce
funkcjonuje jak rezerwat ścisły, gdyż jest to obszar faktycznie wyłączony spod bezpośredniego wpływu człowieka. Jakakolwiek ingerencja w obrębie strefy ochrony ścisłej
wymaga zezwolenia wydawanego w formie decyzji przez regionalnego dyrektora
ochrony środowiska. Strefa ochrony okresowej (zwana także częściową) obejmuje obszar w promieniu do 500 m od gniazda, a zakaz wstępu i prowadzenia w jej obrębie
jakiejkolwiek działalności obowiązuje w trakcie sezonu lęgowego. Terminy obowiązywania strefy okresowej odpowiadają biologii lęgowej puchacza, którego sezon rozrodczy jest rozciągnięty w czasie; pierwsze lęgi mogą mieć miejsce już w końcu stycznia,
ostatnie mogą trwać do końca lipca.
Tab. 1. Wielkość stref ochronnych wokół gniazd i termin ich obowiązywania
Gatunek
Puchacz
Bubo bubo
Włochatka
Aegolius funereus
Sóweczka
Glaucidium passerinum
Wielkość strefy
całorocznej
w promieniu do
Wielkość strefy
okresowej
w promieniu do
Termin
obowiązywania
strefy okresowej
200 m od gniazda
500 m od gniazda
1.01.– 31.07.
50 m od gniazda
–
–
50 m od gniazda
–
–
Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. z późniejszymi zmianami
w art. 52 wymienia zakazy, mogące być wprowadzone w stosunku do zwierząt objętych ochroną gatunkową na mocy rozporządzenia. Należą do nich m.in. zakazy umyślnego zabijania, okaleczania i chwytania ptaków, niszczenia jaj, gniazd, siedlisk i ostoi,
wybierania, posiadania i przechowywania jaj oraz wydmuszek. Na podstawie rozporządzenia obowiązują zakazy umyślnego płoszenia i niepokojenia, fotografowania, filmowania i obserwacji mogących powodować płoszenie lub niepokojenie w stosunku do
wszystkich gatunków sów.
Sześć gatunków sów figuruje w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Wszystkie to
gatunki lęgowe, są to: jeden gatunek niskiego ryzyka, bliski zagrożenia (NT) – puchacz;
cztery gatunki najmniejszej troski (LC) – sóweczka, puszczyk uralski, puszczyk mszarny,
włochatka; jeden gatunek narażony na wyginięcie – sowa błotna (VU) (Głowaciński
2001).
25
3. Główne zagrożenia sów
Najpoważniejsze zagrożenia dla sów są związane z działalnością człowieka, w tym
rolniczą i leśną, industrializacją, zabudową krajobrazu, przekształcaniem siedlisk i chemizacją. Jedną z najważniejszych przyczyn limitujących występowanie wielu gatunków sów jest bezpośrednia utrata siedlisk. W pewnym stopniu dotyczy to także miejsc
gniazdowych, które w większości znajdują się na terenach leśnych zarządzanych przez
Lasy Państwowe. Ze względu na zauważalne proekologiczne zmiany w hodowli i urządzaniu lasu, obecnie działalność leśników nie stanowi zagrożenia dla sów. Gospodarka
leśna oparta na okresowym wycinaniu części drzewostanów w odpowiednim wieku
rębności i jednoczesnym odnawianiu lasu jest wystarczającą formą ochrony siedlisk
lęgowych pospolitych gatunków sów, pod warunkiem pozostawiania drzew dziuplastych i wiatrołomów, drzew suchych o charakterze czatowni oraz kształtowania zróżnicowanych drzewostanów pod względem ich budowy, wieku i składu gatunkowego. Poważnym problemem jest wykonywanie zrębów w okresie wiosennym i letnim,
w trakcie sezonu lęgowego ptaków, kiedy zdarzają się przypadki ścinania drzew z zajętymi przez sowy dziuplami (włochatka, puszczyk, sóweczka). Prace takie powinny
być poprzedzone dokładną lustracją drzewostanów, w których będzie pozyskiwany
surowiec drzewny. Nieunormowaną do końca kwestią, zależną od subiektywnej oceny
każdego leśniczego, jest pozostawianie w lesie drzew biocenotycznych – pojedynczych obumarłych drzew i suchych kikutów wiatrołomów – wykorzystywanych przez
sowy do lęgów oraz jako punkty obserwacyjne podczas polowania techniką zasiadki.
Ze względu na niską wykrywalność puchacza, tylko niewielka część miejsc gniazdowych (około 10%) jest chroniona w formie stref. Jeszcze gorzej jest w przypadku stref
dla włochatki i sóweczki, które praktycznie nie są powoływane. W środowisku leśników
istnieje obawa przed utratą surowca drzewnego i zagrożeniem stanu zdrowotnego lasu,
ponieważ dziuple tych gatunków znajdują się często w litych starych drzewostanach
świerkowych narażonych na gradację kornika. Ponadto większość pracowników służb
leśnych, mimo wielu lat pracy w terenie, nie potrafi rozpoznawać tych gatunków sów.
Według raportu oceniającego wpływ gospodarki leśnej na stan ostoi ptaków IBA
w Polsce w latach 2008–2010 (Jujka i Wilk 2012), różnego rodzaju czynniki zagrażające
właściwemu stanowi ptaków wystąpiły w 64% (83) ostoi. Do najważniejszych zaliczono: wycinanie starodrzewów i drzew dziuplastych, wykonywanie zrębów zupełnych,
usuwanie martwego drewna z lasu, sadzenie monokultur, prowadzenie prac w sezonie
letnim i zalesianie terenów otwartych. W ostojach ptasich prace gospodarcze (trzebieże, czyszczenia i cięcia w drzewostanach rębnych) były prowadzone przez cały rok, bez
względu na porę i okres lęgowy ptaków, a także w obrębie stref ochronnych. Przebudowa drzewostanów świerkowych w Beskidzie Śląskim spowodowana ich masowym
26
zamieraniem polegała na zastosowaniu zrębów zupełnych na ogromnych szczytowych i podszczytowych powierzchniach borów świerkowych. Według autorów raportu, masowa wycinka borów (drzew suchych, obumierających i zdrowych) spowodowała w tej ostoi Natura 2000 zmniejszenie siedlisk lęgowych ważnych m.in. dla takich
gatunków kwalifikujących jak: puchacz, sóweczka i puszczyk uralski.
Bardzo poważnym problemem jest zanik optymalnych żerowisk sów, które najczęściej polują na terenach otwartych. Utrata i spadek zasobności żerowisk następuje na
skutek intensyfikacji produkcji rolnej (rozległe monokultury upraw i osuszanie terenów
podmokłych), co dotyczy głównie uszatki i puszczyka, a także spontanicznego zarastania lub celowego zalesiania wszelkich terenów otwartych, co dotyczy wszystkich
gatunków sów. Dla włochatki dużym zagrożeniem są melioracje śródleśnych łąk o charakterze odwadniającym, a dla puchacza – zabudowy linii brzegowych jezior, wzmożony ruch turystyczny i wspinaczka skałkowa.
Brak pokarmu to czynnik najsilniej limitujący występowanie sów, które z tego powodu w niektóre „chude” lata mogą w ogóle nie przystępować do lęgów lub ograniczać sukces rozrodczy. W przypadku włochatki i sóweczki, gatunków sów związanych
silnie z wnętrzem lasu, utrata łowisk może następować na skutek zarastania śródleśnych łąk i polan pod wpływem sukcesji lub świadomych zalesień. Od kilkunastu lat realnym czynnikiem ograniczającym dostępność do łowisk są niewłaściwie lokalizowane farmy wiatrowe, natomiast w przyszłości mogą to być także farmy fotowoltaiczne.
W obu przypadkach następuje bezpośrednie zajmowanie terenów, siłownie działają
też odstraszająco, a siedlisko ulega fragmentacji ze względu na rozbudowę infrastruktury towarzyszącej takim inwestycjom. Według danych zagranicznych, dochodzi również do częstych kolizji niektórych gatunków sów z wirnikami turbin wiatrowych. Na
największej farmie wiatrowej świata w środkowej Kalifornii w USA, gdzie na powierzchni 150 km2 pracuje około 5300 turbin wiatrowych, rocznie ginie około 440 pójdziek
ziemnych (Smallwood i Thelander 2008).
Różnego rodzaju kolizje są bardzo częstą przyczyną śmiertelności sów również
w Polsce. Stanowią około 50% wszystkich przypadków o określonej przyczynie śmierci lub okaleczenia. Jest to tym samym najgroźniejszy z zarejestrowanych czynników
w ogóle. W USA uszkodzenia powstałe na skutek zderzeń z przeszkodami pochodzenia antropogenicznego mogą być przyczyną nawet 54% zgonów wśród wielu gatunków ptaków (Rejt i Maniakowski 2000). Szczegółowa analiza danych Kartoteki KOO
dowodzi, że następstwem różnego rodzaju kolizji jest aż 70% wszystkich określonych
przypadków śmierci puszczyka (N=62), 46% uszatki (N=50) i 61% płomykówki (N=19)
(Anderwald 2009a). W trakcie realizacji programu restytucji puchacza na Wolinie śmiertelność z powodu kolizji wynosiła około 30%. Trzy ptaki zginęły w kolizji z pociągiem,
dwa rozbiły się o linie energetyczne (Dylawerski 2006).
27
Ryc. 1. Najczęstsze ofiary kolizji z pojazdami samochodowymi wśród sów (źródło Kartoteka KOO 2009,
N=84)
Według Kartoteki KOO, najczęstsze jest zderzenie sów z pojazdami samochodowymi
(ryc. 1), co stanowi 50% wszystkich zgłoszonych przypadków kolizji. Najczęstszą ofiarą jest
puszczyk. Ma to miejsce zwykle podczas żerowania na padlinie przejechanych zwierząt lub
spłoszenia i potrącenia w momencie polowania przez przejeżdżające pojazdy. Pasy drogowe wraz z szerokimi poboczami, przebiegające bezpośrednio przez tereny leśne lub na granicy polno-leśnej, są dla sów substytutem terenów łowieckich. Drzewa rosnące na skrajni
drogi mają tendencję do wypuszczania konarów w kierunku pasa drogowego i stanowią
doskonałe czatownie. Dodatkowo możliwy jest lot patrolowy wzdłuż osi jezdni na długim
odcinku, w celu penetracji atrakcyjnych pokarmowo poboczy. Na ofiarach kolizji samochodowych oprócz sów żeruje wiele innych zwierząt. Część z nich to także potencjalne
ofiary sów. Prawdopodobnie dość często dochodzi również do kolizji sów z przewodami
energetycznymi ze względu na powszechne„odrutowanie” krajobrazu. Podczas obserwacji
linii średnich napięć w Niemczech w latach 1975–1981, wśród ofiar kolizji z liniami napowietrznymi stwierdzono 477 ptaków szponiastych, 386 krukowatych i (na trzecim miejscu!)
54 sowy (Haas 1980, Holzinger 1987). Badania kolizji i porażeń na liniach energetycznych
wykonane w Hiszpanii w latach 1982–1983 wykazały, że najczęstszymi ofiarami były ptaki
średniej i dużej wielkości. Aż 80% stanowiły szponiaste, 8% ptaki krukowate, a 3% sowy
(Ferrer i Hiraldo 1991).
Poza utratą siedlisk i kolizjami ważną, lecz niezbadaną, przyczyną śmiertelności sów
mogą być zatrucia pokarmowe, które stwierdzono u trzech gatunków: uszatki, płomykówki i puszczyka (Anderwald 2009a). Zatrucia przypuszczalnie nastąpiły poprzez zjadanie gryzoni zwalczanych w zabudowaniach ludzkich środkami chemicznymi.
Współcześnie sowy powszechnie są darzone sympatią. Jedynie w niektórych regionach, np. na Podhalu, stwierdzono prześladowanie młodych puchaczy używanych
jako straszak na gryzonie (J. Śliwowski, dane niepubl.). Dawni myśliwi znęcali się nad
28
puchaczem, używając go do polowań. Ptak był przywiązywany do palika na środku
polany jako „wabik” na inne drapieżniki dzienne, do których masowo strzelano. Gatunkiem nielubianym była pójdźka ze względu na złowróżebny głos.
Podobnie jak rozrodczość czy migracje, śmiertelność osobników poszczególnych
gatunków sów jest naturalnym czynnikiem wpływającym na liczebność populacji. Jeśli
śmiertelność utrzymuje się na bezpiecznym poziomie i wynika z przyczyn naturalnych,
nie stanowi zagrożenia dla poszczególnych gatunków, mimo że przyczyny naturalne
mogą stanowić nawet około 30% stwierdzonych przypadków śmierci i osłabienia sów.
Jest to głównie drapieżnictwo zarówno ssaków (kuna) jak i ptaków, tj. innych gatunków sów, szczególnie puchacza, puszczyka uralskiego i puszczyka. Z analizy danych
zgromadzonych w Kartotece ptaków martwych i osłabionych KOO wynika szczególnie
wysokie drapieżnictwo puchacza zarówno na innych sowach (głównie uszatka i puszczyk), jak i ptakach szponiastych (przede wszystkim myszołów i jastrząb) (Anderwald
2009a). W niektórych latach puchacz lokalnie może skutecznie ograniczać liczebność
uszatki. Jego ofiarami są zazwyczaj ptaki młode. Dziuple z lęgami sóweczek mogą być
plądrowane przez łasice (Mikusek 2001), a włochatek – przez kuny. Część młodych
sów ginie zjedzona przez drapieżniki w okresie opuszczania gniazda, kiedy nie potrafi
jeszcze dobrze latać. W dużym stopniu zapobiegają temu odruchowe zachowania, np.
ukrywanie się piskląt za dnia w rozproszeniu w trawach lub gęstych krzewach czy zdolność bardzo sprawnego wspinania się po korze drzew za pomocą dzioba i pazurów
(fot. 6). Stosunkowo szybko młode sowy docierają w bezpieczne miejsca w koronach
drzew, uzyskują odpowiednią sprawność i umiejętność podlatywania na krótkie odległości pomiędzy gałęziami. Prawie zawsze w najbliższej okolicy siedzi ukryty osobnik
dorosły, który czuwa nad bezpieczeństwem tylko pozornie „osieroconych” młodych.
Niestety, corocznie mamy do czynienia z nagminnym zjawiskiem „ratowania” przez
ludzi młodych nielotnych puszczyków i uszatek, które są zabierane z okolic gniazd
i oddawane do ośrodków rehabilitacji. Mimo podchowania i często spektakularnego
wypuszczenia ich do środowiska naturalnego, większość z nich ginie, ponieważ nie potrafi samodzielnie polować i nie wykazuje lęku przed innymi drapieżnikami oraz przed
człowiekiem. W niektórych wypadkach uzasadnione wydaje się dokarmianie (myszami hodowlanymi lub seksowanymi kurczakami) jedynie tych nielotnych piskląt, które
wylatują z gniazd jako ostatnie (efekt asynchroniczności klucia) i są bardzo osłabione,
jednak pod warunkiem ich wypuszczenia zaraz po zmierzchu w okolicy, gdzie z koron
drzew dochodzą głosy żebrzące pozostałych ptaków. Pisklęta takie mogą być skrajnie
niedożywione i można w ten sposób zwiększyć ich szanse na przeżycie. W lęgach złożonych z wielu piskląt na skutek konkurencji, mogą nie otrzymywać pokarmu nawet
przez 2 doby poprzedzające opuszczenie dziupli. Zaobserwowano (Anderwald, dane
niepubl.), że w przypadku puszczyków masa, poniżej której pisklęta nie przeżywają
29
Fot. 6. Młody nielotny puszczyk wspinający się na drzewo Fot. 7. Młody nielotny puchacz ukrywający się na dnie lasu 30
Fot. T. Błaszczyk
Fot. D. Anderwald
po wylocie wynosi około 210 g. Młode takie są bardzo wychudzone i zwykle siedzą
apatyczne na ziemi, ponieważ nie mają siły wdrapać się na drzewo. Natomiast osobniki
dorosłe karmią w pierwszej kolejności nadal to rodzeństwo, które jest starsze, sprawniejsze ruchowo i po zmierzchu głośniej domaga się pokarmu. „Bezpieczna” masa ciała
dobrze odżywionych ostatnich młodych wynosi w chwili opuszczenia przez nie dziupli
powyżej 320 g. Natomiast pisklęta dominujące (nr 1) mogą ważyć nawet około 420 g.
W różnych regionach kraju zdarzały się także przypadki zabierania z gniazd naziemnych młodocianych puchaczy, które „wypadły z gniazda” (fot. 7). Na skutek nieznajomości przez ludzi biologii lęgowej tego gatunku młode puchacze trafiały zupełnie niepotrzebnie do ogrodów zoologicznych wprost z gniazd – niepozornych dołków przy
pniu krzewu lub drzewa, często wygrzebanych własnym ciałem. Na szczęście, dzięki
projektom edukacyjnym, przypadki takie ostatnio się nie zdarzają.
Pisklęta puchacza, największej i najsilniejszej sowy, mają wielu wrogów naturalnych.
Nawet do 70% naziemnych lęgów puchaczy kończy się niepowodzeniem, głównie ze
względu na drapieżnictwo ssaków (dzik, lis, jenot, kuna) i ptaków krukowatych (Profus
2001, Anderwald i Mizera 2003). Stwierdzono także, że wizyty człowieka przy gnieździe
mogą naprowadzać niektóre drapieżne ssaki (kuna, lis) po śladzie zapachowym lub mimowolnie wskazywać miejsca lęgu krukom. Zbyt częste i długie kontrole lęgów mogą
skutkować ich porzuceniem przez dorosłe puchacze, dlatego powinny być ograniczone do niezbędnego minimum i prowadzone tylko przez bardzo doświadczonych ornitologów w odpowiednich terminach: po wylęgu młodych, o odpowiedniej porze dnia.
Drapieżnictwo jest powodem bardzo wysokiej śmiertelności uszatki. Najwięcej
upadków można odnotować na przełomie marca i kwietnia, przy utrzymującej się zbyt
długo grubej pokrywie śnieżnej, kiedy ptaki stają się łatwym łupem. Drapieżniki pełnią w tym przypadku rolę „egzekutorów”– ich ofiarami padają osobniki wycieńczone
w następstwie braku pokarmu i wychłodzenia (KOO 2006).
31
4. Stosowane i zalecane metody ochrony sów
Wszystkie sowy są objęte w Polsce ochroną prawną na podstawie ustawy z dnia
16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U.04.92.880) oraz rozporządzenia ministra
środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie gatunków dziko występujących
zwierząt objętych ochroną (Dz.U.04.220.2237). Wszystkie gatunki objęte są ochroną
ścisłą, co oznacza, że podlegają całorocznej ochronie w każdym z etapów swojego życia. Jest to forma ochrony biernej ograniczona do stosowania odpowiednich zakazów.
Dla trzech gatunków: puchacza, sóweczki i włochatki (Rozporządzenie 2011), powinny być dodatkowo wyznaczane strefy ochronne. W myśl art. 4 ustawy o ochronie
przyrody z 2004 r., tworzenie stref – rozumiane jako dbałość o przyrodę oraz zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych – jest obowiązkiem zarówno
leśników, którzy są organem administracji publicznej, jak przede wszystkim regionalnych dyrekcji ochrony środowiska. W praktyce miejsca lęgów zgłaszają do RDOŚ najczęściej organizacje pozarządowe. Ochrona polega na ustaleniu stref ochronnych dla
miejsc o różnym statusie wykorzystania przez ptaki, a więc: ostoi, miejsc rozrodu lub
regularnego przebywania. Ustawodawca jednak nie określa szczegółowo, co rozumie
pod pojęciem „regularne przebywanie” i jakiej perspektywy czasowej to dotyczy. Czy
np. stała obecność sóweczek poza rewirami lęgowymi w okresie zimowym w ulubionych olsach, grądach lub łęgach, gdzie polują na przelotne i zimujące ptaki, kwalifikuje
te miejsca do tego typu ochrony? Podobnie z terenami otwartymi albo liniami brzegowymi jezior i innymi rewirami łowieckimi większości sów, które mogą być znacznie oddalone od miejsc rozrodu. Czy fakt regularnego korzystania z atrakcyjnej pokarmowo
śródleśnej łąki jest powodem objęcia jej ochroną strefową? Z wieloletnich doświadczeń funkcjonowania ochrony strefowej wynika, że każde stanowisko powinno się rozpatrywać osobno ze względu na zróżnicowania regionalne/siedliskowe, gatunkowe
i osobnicze (zob. rozdz. III. 2).
Jedną z metod ochrony sów jest monitoring gatunków, rozumiany jako gromadzenie informacji o parametrach poszczególnych populacji w różnym przedziale czasowym w celu oceny stanu i trendów (Chylarecki 2009). Monitoring stanowi podstawę
do oceny trendów populacyjnych sów, a zarazem dostarcza danych do oceny efektywności działań ochronnych. W Polsce dotychczasowe działania tego typu koncentrowały się na inwentaryzacjach, które są jednorazową formą zbierania danych o stanie
gatunków na danym obszarze z zastosowaniem różnych metod. Nie był to jednak monitoring, który zakłada powtarzalność z wykorzystaniem stałej metodyki. W tym rozumieniu jedyny monitoring sów jest realizowany w ramach państwowego monitoringu
ptaków (MLSL) GIOŚ, jednak ze względu na zbyt krótki okres (od 2010 r.) uzyskane
wyniki nie są jeszcze miarodajne.
32
Ze względu na terytorializm sów jedną z metod ochrony może być zbieranie i badanie ich wypluwek. Analiza treści zrzutek jest pomocna w określaniu preferencji pokarmowych sów. Wskazuje na najchętniej używane łowiska i rodzaj ofiar. Pośrednio
udziela informacji o kondycji i zdrowotności sów. Ze względu na skryty tryb życia i aktywność nocną większości leśnych gatunków sów, materiał wypluwkowy może być
jedyną dostępną wskazówką. W przypadku znalezienia wypluwek, można je zebrać,
wysuszyć i odesłać w celu zbadania składu pokarmowego do „Wypluwnika” w Leśnym
Zakładzie Doświadczalnym SGGW w Rogowie.
W rewirach wszystkich gatunków sów, zwłaszcza w jednogatunkowych drzewostanach iglastych, należy pozostawiać zdrowe drzewa o charakterze dużych „rozpieraczy” i/lub drzewa wielopniowe w liczbie 10-15 sztuk/ha oraz drzewa zamierające/
suche o charakterze czatowni w liczbie 20-25 sztuk/ha, natomiast drzewa dziuplaste
nie powinny być w ogóle wycinane. Szczególnie cenne są drzewa, które znajdują się na
obrzeżu naturalnych luk w drzewostanie, w sąsiedztwie łąki, polany, torfowiska, halizny,
skałki, koryta rzeki, brzegu jeziora itp. Miejsca takie zapewniają swobodny dolot ptaków. Ulubione przez wszystkie gatunki sów leśnych są gęste korony świerków i jodeł,
które służą im jako miejsca schronienia dziennego.
Skuteczną metodą ochrony czynnej jest budowa sztucznych gniazd nadrzewnych
dla uszatki i puchacza. Uszatka najczęściej korzysta ze starych gniazd ptaków krukowatych, szponiastych lub grzywacza, które dość równomiernie występują na terenie całego kraju. W niektórych regionach jednak uzasadnione jest wywieszanie wiklinowych
koszy w zadrzewieniach śródpolnych, w miejscach gdzie występuje deficyt gniazd nadrzewnych. Może to być istotne, zwłaszcza w lata „mysie”, kiedy część uszatek przystępuje do lęgów dwa razy i wyprowadza więcej młodych. Trwałe konstrukcje wiklinowe
sprzyjają sukcesowi rozrodczemu. Podobnie u puchaczy – sztuczne gniazda nadrzewne zwiększają szansę młodych na pomyślne opuszczenie gniazda. W starych rewirach
tych sów zwykle nie ma odpowiednich naturalnych gniazd ptaków szponiastych i krukowatych, ze względu na presję drapieżniczą puchaczy. Jedynie bielik i bocian czarny
są w stanie oprzeć się naszej największej sowie i stare gniazda tych gatunków puchacz
okupuje szczególnie chętnie. Powodem tego są ich duże rozmiary i trwałość poprzez
fakt dobudowywania od czasu do czasu przez pierwszych właścicieli, którzy korzystają
z nich naprzemiennie. Same puchacze własnych gniazd nie budują. W przypadku braku gniazd nadrzewnych gnieżdżą się bezpośrednio na ziemi w dołku, w korzeniach lub
przy pniu drzewa. Budowa sztucznych gniazd dla puchaczy na drzewach ma uzasadnienie w bezpośredniej bliskości (do 100 m) od stwierdzonych dołków gniazdowych
(miejsc gniazdowania naziemnego).
Oprócz biernej i czynnej ochrony rewirów gniazdowych sów, warunkiem kluczowym ich występowania jest zachowanie terenów otwartych, na których polują. Do33
brym przykładem są renaturalizacje cieków (np. rzeki Kulawy w Nadleśnictwie Przymuszewo czy małej retencji w Nadleśnictwie Strzałowo). Realizowany na szeroką skalę
program małej retencji w Lasach Państwowych w dużym stopniu wpływa na zwiększenie bazy pokarmowej wszystkich sów leśnych. Dawne systemy melioracyjne pełniły
głównie funkcję odwadniającą, co spowodowało przesuszenie wielu siedlisk leśnych,
a także zniszczenie lub degradację licznych obszarów mokradłowych. W dobie ocieplania się klimatu, funkcje retencyjne i wodochronne lasów są coraz bardziej znaczące.
W związku z rozwojem energetyki wiatrowej należy wyznaczać w promieniu do
3 km od znanych gniazd puchaczy strefy buforowe chroniące przestrzeń powietrzną,
która będzie wolna od turbin wiatrowych.
Skuteczniejszej ochronie sów pośrednio sprzyja edukacja ekologiczna. Działania
edukacyjne dają przesunięty w czasie, ale często znaczący efekt wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa, zwłaszcza ludności terenów wiejskich. Wzrost wiedzy
zapobiega przesądom związanym z sowami, które w niektórych środowiskach są uważane za ptaki przynoszące nieszczęście. Dzięki odpowiednim kampaniom możliwe jest
także ograniczenie „ratowania” sów, czyli wynoszenia słabo lotnych, młodych osobników z lasu przez ludzi nieznających biologii lęgowej tych ptaków.
Dyskusyjne i kontrowersyjne jest wsiedlanie ptaków z hodowli i realizacja programów restytucji gatunków sów ze względu na wysokie koszty, złudny efekt – głównie propagandowy, bardzo niską przeżywalność ptaków, a wręcz niebezpieczeństwo
zawleczenia groźnych chorób do prawidłowo funkcjonujących naturalnych populacji
(Profus 2001).
Uzasadnione jest tworzenie i realizacja programów służących lepszemu rozpoznaniu rozmieszczenia i liczebności poszczególnych gatunków sów bezpośrednio w terenie oraz aktywizowanie służb leśnych do monitoringu i ochrony trzech gatunków
strefowych w sposób umożliwiający prowadzenie działalności gospodarczej.
34
5. Podejmowane działania ochronne
w Europie i Polsce
Podejmowane w Polsce działania ochronne w stosunku do sów są adekwatne do
działań w innych krajach europejskich na poziomie implementacji przepisów prawnych, ochrony ekosystemowej (siedlisk) i ochrony gatunkowej. W sposób szczególny
wyróżniamy się natomiast przez ochronę miejsc rozrodu za pomocą stref ochronnych.
Są one prekursorskie i trudno znaleźć takie rozwiązania w innych krajach. W krajach
UE ochroną obejmuje się raczej większe obszary, np. w Finlandii (Lehtomäki i in. 2009).
Koncepcja ochrony gatunkowej poprzez sieć dużych obszarów, na których chronione
są siedliska określonych gatunków, zaczęła się od dążenia do ochrony ptaków w 1902 r.,
kiedy to podpisana została w Paryżu Konwencja o ochronie ptaków pożytecznych dla
rolnictwa o zasięgu europejskim (Polska ratyfikowała ją w 1932 r.). Dopiero w 1971 r. podpisano pierwszą konwencję o zasięgu światowym chroniącą ptaki ze względów przyrodniczych, niezależnie od ich użyteczności gospodarczej (Konwencja Ramsarska). Była to
Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego. W 1979 r. w Unii Europejskiej przyjęto
Dyrektywę „ptasią”, która podkreśla potrzebę ochrony siedlisk w miejscach szczególnie
licznego występowania ptaków rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Zgodnie z zapisami tej dyrektywy tworzy się ostoje ptasie i ustanawia przepisy o ich ochronie. Również
w świetle celów Dyrektywy siedliskowej, tereny rozrodu i odpoczynku mogą być uznawane za wymagające ścisłej ochrony, ponieważ są istotne dla cyklu życiowego zwierząt
i stanowią bardzo ważną część całego siedliska gatunku, konieczną do zapewnienia jego
przetrwania. Ich ochrona jest bezpośrednio związana ze stanem ochrony gatunku. Artykuły dyrektywy nie zawierają konkretnych definicji terenów rozrodu i odpoczynku, jednak
nakładają wymóg ochrony także wtedy, kiedy nie są używane, ale istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że rozpatrywane gatunki do tych terenów powrócą (Wytyczne 2007).
Szczegółowe dostosowanie prawa UE zawiera się w przepisach ustawy o ochronie
przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku
i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 r., jak również w licznych rozporządzeniach szczegółowych. Obowiązujące w Polsce akty prawne w ostatniej dekadzie
zasadniczo zmieniły funkcjonowanie polskiego leśnictwa, nie tylko redefiniując jego
podstawowe pojęcia, takie jak las, leśnictwo, użytkowanie, wartość, wielofunkcyjność
czy ochrona przyrody (Rykowski 2013), ale też wprowadzając konkretne rozwiązania
w praktyce, np.: obszary sieci Natura 2000 czy ochronę lasów w systemach FSC i HCVF.
35
5.1. Tworzenie obszarów ptasich Natura 2000
na terenach leśnych
Na podstawie art. 1 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE
z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz. U. UE L z 2010 r.
Nr 20, poz. 7) – zwanej potocznie Dyrektywą Ptasią (DP) – chronione są wszystkie gatunki ptaków występujących naturalnie w stanie dzikim na europejskim terytorium
państw członkowskich. Państwa członkowskie zobowiązane są do bezwzględnego
przestrzegania zapisów DP, poprzez adaptacje istniejącego w poszczególnych państwach prawa i wprowadzenie odpowiednich zarządzeń administracyjnych. Uregulowania te dotyczą wszystkich krajowych gatunków sów. Do 2012 r. gatunkami kwalifikującymi do objęcia tą formą ochrony były kolejno: puchacz (38 OSOP), włochatka (26),
sóweczka (19), sowa błotna (9) i puszczyk uralski (9) (Ł. Rejt – dane niepubl.).
W Polsce wymogi ochrony siedlisk gatunków wymienionych w załączniku I DP
w wielu sytuacjach kolidują z dotychczasową praktyką gospodarczą w Lasach Państwowych i nakładają nowe obowiązki (Rutkowski 2009). Tworzenie specjalnych obszarów
ochrony ptaków (OSOP) w sieci Natura 2000 i przygotowanie planów ochrony lub planów zadań ochronnych spowodowało i prawdopodobnie nadal będzie powodować
komplikacje w wykonywaniu niektórych zadań gospodarczych na obszarach zarządzanych przez LP (Zawadzka 2010b). Procedury bezpośredniej współpracy w tym zakresie
między LP a Regionalnymi Dyrekcjami Ochrony Środowiska są jednak stopniowo dopracowywane. Przy niektórych gatunkach ptaków tzw. kwalifikujących – w przypadku
sów puchacza, włochatki i sóweczki – w praktyce oznacza to podporządkowanie działań
gospodarczych wymogom siedliskowym tych gatunków1, co nie zawsze jest możliwe
ze względu na sprzeczne zalecenia gospodarcze i ochronne. Klasycznym przykładem
tego typu sprzeczności może być potrzeba zachowania zamierających drzewostanów
świerkowych zasiedlonych przez sóweczkę i jednocześnie przez kornika w fazie gradacji.
W porównaniu z innymi krajami UE, sieć Natura 2000 w naszym kraju uzyskała rangę
formy ochrony przyrody, co jest ewenementem we Wspólnocie Europejskiej. W niektórych krajach, np. w Niemczech, wprowadzanie sieci napotyka nadal na wiele problemów.
W Polsce proces jest zaawansowany, wyznaczono dotychczas 145 obszarów ptasich (OSO),
zajmujących 17,1% powierzchni kraju. Zalecenia ochronne dla zachowania siedlisk wszystkich gatunków sów zostały przygotowane w Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska
(Zawadzka i in. 2013). Obszary specjalnej ochrony ptaków na gruntach LP zajmują 15,1%,
stanowią 1126 tys. ha i obejmują częściowo lub całkowicie 382 nadleśnictwa. Obszary te są
Art. 1 lit. f ) Dyrektywy Siedliskowej definiuje „siedlisko gatunku” jako środowisko określone przez
szczególne czynniki abiotyczne i biotyczne, w którym gatunek ten żyje w dowolnym stadium swego
cyklu biologicznego.
1
36
specyficzną formą ochrony przyrody; ochronie podlega nie cały teren w granicach obszaru,
ale określone siedliska przyrodnicze, siedliska określonych gatunków i same gatunki.
Zgodnie z wytycznymi UE stan zachowania gatunków i siedlisk nie powinien ulec
pogorszeniu i powinien zostać zachowany we właściwym stanie ochrony. Prawo
unijne nie określa konkretnych sposobów zachowania właściwego stanu gatunków,
pozostawiając ich wypracowanie poszczególnym krajom. Odpowiednie metody
ochrony powinny być więc stworzone samodzielnie dla konkretnych gatunków. Zachowaniu stanu ochrony siedlisk sów służyć mogą strategie (mapy drogowe) ochrony poszczególnych gatunków, które właściwie nie zostały jeszcze w Polsce opracowane. Natomiast metodyka badań i ochrony sów została po raz pierwszy obszernie
opracowana w 2005 r. (Mikusek 2005). Wydano płytę CD z nagraniami głosów sów
(Influence 2003), co przyczyniło się do ułatwienia inwentaryzacji sów. Badaniami
i czynną ochroną sów w Polsce zajmują się od wielu lat organizacje pozarządowe:
Towarzystwo Przyrodnicze „Bocian”, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków,
Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków „Salamandra”, Polskie Towarzystwo Ochrony
Ptaków, Komitet Ochrony Orłów, Stowarzyszenie Ochrony Sów. W latach 2000–2011
KOO prowadził projekt edukacyjny i ochronny Bubobory, poświęcony głównie
ochronie puchacza, a od 2008 r. również pozostałych gatunków sów leśnych. Od
2010 r. wykonywany jest Monitoring Lęgowych Sów Leśnych w ramach państwowego monitoringu środowiska (GIOŚ), koordynowany przez Stowarzyszenie Ochrony
Sów. Monitoring jest prowadzony na 39 powierzchniach próbnych rozmieszczonych
losowo w całym kraju, dotyczy sześciu gatunków sów leśnych, a na 19 powierzchniach (49%) częściowo obejmuje także obszary Natura 2000.
5.2. Ochrona strefowa
W zdecydowanej większości krajów europejskich nie stosuje się stref ochronnych drzew gniazdowych sów. Jedynie w dawnej NRD tworzono 300-metrowe strefy
ochronne dla puchacza, a dla ochrony każdej pary powoływano społecznych opiekunów z organizacji Naturschutz, którzy czuwali nad bezpieczeństwem lęgów (Jędraszko-Dąbrowska i Dmowski 1984). W Czechach nie wprowadzono ochrony strefowej
sów. Na Słowacji pierwszą strefę dla puchacza powołano dopiero w 2013 r. Strefa całoroczna wynosi tam 50 m, a okresowa 300 m (S. Rubacha – dane niepub.). Na Łotwie
obowiązują strefy ochronne dla puchacza i obejmują obszar ochrony ścisłej od 2 do
10 ha oraz częściowej około 50 ha. W Norwegii niektóre stanowiska sowy śnieżnej
poza parkami narodowymi są chronione specjalnymi obszarami i obejmują większe
powierzchnie, łącznie z terenami łowieckimi (C. Korkosz – dane niepubl.).
37
W krajach Europy Zachodniej stałą ochronę utrudnia fakt dużej samodzielności
prawnej poszczególnych landów czy kantonów, a przede wszystkim własność prywatna lasów. W Holandii ochrona gniazd jest realizowana jedynie na podstawie ustnych
ustaleń z właścicielami; nie prowadzi się tam wtedy pozyskania w promieniu około
50 m od drzewa gniazdowego. Tego typu strefy są aprobowane przez grupy producentów leśnych (http://oehoewerkgroepnederland.wordpress.com/category/oehoes-in-nederland/). Właściciel ma jednak prawo po sezonie lęgowym wyciąć drzewostan
z gniazdem chronionego gatunku, jeśli chce sprzedać drewno (G. Wechmann, dane
niepub.). Podobnie jest w przypadku lęgów puchaczy w czynnych kamieniołomach
i kopalniach piasku w Niemczech. Ponieważ wiele gniazd jest na prywatnych gruntach, jedyną formą ochrony są ustalenia z właścicielami, którzy mogą wyrazić zgodę
na działania czynnej ochrony. Zwykle polegają one na stabilizacji półki ziemnej, wyprofilowaniu nawisu nad niecką gniazda i usunięciu roślinności utrudniającej dolot
(http://oehoewerkgroepnederland.wordpress.com/category/duitse-gebieden-own/).
Na czas zajmowania gniazda przez ptaki w odległości ustalonej z właścicielem ogranicza się działania wydobywcze i pracę urządzeń. Na tym tle utrzymywanie w polskich
lasach około 3000 stref obejmujących około 140 tys. ha siedlisk lęgowych rzadkich
ptaków (głównie bielika, orlika krzykliwego, bociana czarnego, kani rudej, kani czarnej
i puchacza) (dane na koniec 2012) jest dobrą praktyką. Objęcie od 2011 r. ustawową
ochroną strefową sóweczki i włochatki to odosobniony przypadek w krajach UE.
Obowiązująca w naszym kraju od 30 lat ochrona strefowa, mimo jej zaakceptowania przez leśników, nadal rodzi problemy natury ekonomicznej i organizacyjnej, poprzez
„utracone korzyści” po objęciu ochroną zwykle najstarszych drzewostanów oraz utrudnienia w planowaniu i realizacji czynności gospodarczych. Wszystkie sowy okresowo
zmieniają lokalizację gniazd, co dodatkowo rodzi konieczność ponownych lokalizacji
miejsc lęgowych i zmian granic przebiegu stref. To dezorganizuje pracę służb leśnych
i służb ochrony przyrody, zwykle przekracza ich kompetencje i możliwości kadrowe. Niektóre kontrole nadleśnictw wykonywane przez inspekcje LP wskazują, że przestrzeganie
przepisów dotyczących ochrony strefowej jest najsłabszym punktem gospodarowania
(Bielawska 2010). Niektóre nadleśnictwa południowej Polski, skądinąd o bardzo wysokich
walorach przyrodniczych, nie wykazują żadnych stref ptaków na swoim terenie bądź tylko „symboliczne”. Nierozwiązanym mankamentem jest kwestia likwidacji niezasiedlanych
stref, ze względu na trudną do określenia w czasie możliwość ponownego zasiedlania
starych gniazd przez ptaki, zwłaszcza w przypadku puchacza. Mimo to nadleśnictwa północnej Polski z dużą liczbą stref są rentowne i pozyskują duże ilości drewna.
Bezsprzecznie wymiernym efektem ochrony strefowej są wzrostowe trendy liczebności niemal wszystkich gatunków szponiastych oraz stabilizacja w przypadku populacji
puchacza. Ze względu na utrudnioną i przypadkową (najczęściej przy okazji monito38
ringu bielika) wykrywalność gniazd, strefy dla puchacza powołano w 51 lokalizacjach,
co oznacza, że tylko około 15–20% polskiej populacji puchacza jest prawnie chronione.
Dlatego nie można uznać, że zachowany jest bezpieczny minimalny poziom trwałej populacji tego gatunku (MVP)2, ponieważ nadal w około 80% stanowisk nie są dokładnie
zlokalizowane i tym samym właściwie chronione miejsca gniazdowe puchaczy. Dotyczy
to także obszarów ptasich Natura 2000. Jednak podejmowane działania ochronne w Polsce są prawidłowe. Polegają one na lokalizacji czynnych stanowisk, wyszukiwaniu gniazd
i ograniczaniu przez służby leśne prac gospodarczych w znanych rewirach puchaczy
(Bubobory w LP). W każdych rozpoznanych stanowiskach, należy nadal konsekwentnie
powoływać strefy ochronne dla puchaczy i aktualizować istniejące.
Korzystne stany i wzrost populacji włochatki i sóweczki, nowych gatunków strefowych,
nie wynikają z prawnej ochrony ich miejsc gniazdowych, ale są zależne od innych czynników. Jednym z nich może być wzrost powierzchni drzewostanów w starszych klasach
wieku oraz proekologiczne metody hodowli, ochrony i użytkowania lasu, które sprzyjają ochronie siedlisk sów. Według danych GDOŚ (J. Dziubecki – dane niepubl.), do końca
2012 r. powołano jednak zaledwie 2 strefy dla sóweczki i 5 dla włochatki, co oznacza, że
ten zapis w naszym ustawodawstwie ochrony przyrody jest w zasadzie martwy i został
stworzony „na wyrost”. Podstawowym problemem jest krótki okres używania konkretnych
dziupli do lęgów i przede wszystkim trudność ich identyfikacji w terenie. Jedyna skuteczna
metoda to ustalanie rewirów tych sów na podstawie głosów godowych.
W Polsce dobrą praktyką jest wspólne konsultowanie przebiegu granic stref przez
leśników i ornitologów oraz zgłaszanie ich do powołania przez Regionalnych Dyrektorów Ochrony Środowiska. Niestety, dotąd nie wypracowano zwyczaju wspólnego
planowania terminów, zakresu i rodzajów zabiegów gospodarczo-hodowlanych (pielęgnacje upraw i młodników, czyszczenia i trzebieże) w strefach ochrony okresowej,
co w niektórych przypadkach może skutkować zbyt drastycznym przekształcaniem
biotopów lęgowych sów. Z kolei pracownicy RDOŚ często wyznaczają granice proponowanych przez leśników i ornitologów stref bez dokonania lustracji terenowych, włączając do stref ochrony całorocznej uprawy i młodniki jedynie na podstawie kryterium
odległości do 200 m od gniazda (Rozporządzenie 2011).
2
MVP – ang. minimum viably population. MVP jest niezbędne do utrzymania zróżnicowania genetycznego i zapewnienia gatunkowi długotrwałego przeżycia. Za wielkość graniczną uważa się poziom 250500 osobników danego gatunku, poniżej którego powstaje już efekt chowu wsobnego. Analiza wielkości
trwałej populacji danego gatunku może być pomocna w szacowaniu rozmiarów obszarów niezbędnych
do zachowania tej populacji. Np. modelowe badania komputerowe prowadzone w ramach programu
restytucji puszczyka plamistego Strix occidentalis wykazały, że minimalny obszar siedlisk powinien obejmować 20 terytoriów tej sowy i powinny być one położone blisko siebie. Na obszarze tym siedliska optymalne powinny stanowić 30%. W modelu tym uwzględniono, że optymalne siedlisko może być nieciągłe
i przedzielone obszarami, z których sowy nie korzystają (Mackenzie i in. 2005).
39
5.3. Certyfikacja lasów
Lasy Państwowe objęte są prawie w całości certyfikacją międzynarodowych systemów FSC i PEFC, co potwierdza, że ich gospodarka jest zgodna ze standardami
i sprzyja zachowaniu różnorodności biologicznej. Teoretycznie oznacza to, że drewno
znajdujące się w obrocie zostało pozyskane bez szkody dla poszczególnych gatunków
sów. W praktyce może jednak do tego dochodzić, ponieważ organizacja FSC dopuściła
kategorię drewna „kontrolowanego”, czyli takiego, które mogło być pozyskane z terenów o podwyższonych wartościach społecznych i przyrodniczych (HCVF – High Conservation Values Forest). W kryteriach FSC strefy ochrony puchacza, sóweczek i włochatek są/powinny być zaliczane do kategorii HCVF 1.2 i traktowane jako miejsca „szczególnie ważne”. W związku z dużą dysproporcją wymagań poszczególnych gatunków
sów (por. puchacz – sóweczka) nie można określić wspólnych zasad gospodarowania
w lasach tej grupy. Rozstrzygające znaczenie ma kryterium zachowania „właściwego
stanu ochrony” (favourable conservation status).
Szczegółowe kryteria FSC muszą być określone dla każdego gatunku z osobna
przez specjalistów od danego gatunku. Wyznaczanie i konsekwentna ochrona stref
ochronnych wokół stanowisk sów „strefowych” powinno być obligatoryjnie jednym
z elementów gospodarowania w lasach HCVF (FSC 2006). Wśród zasad kierunkowych
certyfikacji szczególne istotna dla sów jest konieczność pozostawiania drzew martwych stojących oraz drzew dziuplastych w liczbie i rozproszeniu niezbędnym do
utrzymania wysokiej różnorodności biologicznej (Referowska-Chodak 2010). Liczba ta
jednak nawet w przybliżeniu nie została określona.
5.4. Dostosowywanie gospodarki leśnej
do wymogów ochrony siedlisk i gatunków
Zabiegi gospodarcze w lasach nie zawsze wpływają negatywnie na populacje ptaków
leśnych. Sowy są przykładem, że działalność człowieka może sprzyjać ich występowaniu.
Stosowanie rębni złożonych, pozostawianie w lesie drzew martwych i zamierających czy
kęp starodrzewu podnoszą trudną do zmierzenia wartość przyrodniczą lasów gospodarczych. Koszenie śródleśnych łąk to równie ważny sposób ochrony łowisk. Niektóre z metod
odnowienia, np. rębnie gniazdowe, poprzez umiarkowaną i stopniową fragmentację urozmaicają siedliska i wpływają na bogactwo gatunkowe zwierząt, a tym samym wzbogacają bazę żerową wszystkich gatunków sów leśnych. W litych monokulturach sosnowych
podobną rolę pełnią niewielkie zręby zupełne. Niektóre gatunki (np. puszczyk, puszczyk
uralski, uszatka) nie są szczególnie wrażliwe na prace leśne, a powstające zręby często
40
wykorzystują jako tereny łowieckie. Prowadzenie gospodarki leśnej jest związane ściśle ze
stosowaniem szeregu norm, zasad i instrukcji. Szczególnie istotne są Zasady Hodowli Lasu,
Instrukcja Ochrony Lasu oraz Instrukcja Urządzania Lasu. Dokumenty te zostały do końca 2011 r. znowelizowane pod kątem wymogów ochrony wielu siedlisk i gatunków. We
wszystkich podnoszona jest kwestia pozostawiania w lesie drzew biocenotycznych (głównie dziuplastych i rosochatych), szczególnie ważnych dla puszczyka, włochatki i sóweczki.
Obligatoryjną częścią planu urządzenia lasu jest „Program ochrony przyrody”, który powinien zawierać rzetelną ocenę przyrodniczą, a wpływ działań na środowisko jest obowiązkowo poddawany ocenie oddziaływania, zgodnie z ustawą„ocenową” (Ustawa 2008). Informacje o stanowiskach sów objętych ochroną gatunkową i dodatkowo strefową powinny
być zawarte w „Programach ochrony przyrody” nadleśnictw wraz z zaleceniami dotyczącymi ich ochrony. Dostosowywanie gospodarki leśnej polega także na powszechnej od kilku
lat „przebudowie drzewostanów” opartej na zgodności składu gatunkowego z siedliskiem.
W skali kraju doprowadzi to do zmiany struktury gatunkowej w wielu regionach ze względu na uwzględnianie siedlisk fitosocjologicznych (zbiorowisk roślinnych).
Przez dziesięciolecia hodowla lasu była oparta na tzw. gospodarczym typie drzewostanu (GTD), który najczęściej nie uwzględniał naturalnych procesów i zmian zachodzących w siedlisku. Jednocześnie ze względu na rejonizację przyrodniczą następuje znaczne zmniejszanie udziału świerka (jako gatunku „obcego”, tj. poza granicami
naturalnego zasięgu), a to w konsekwencji może istotnie ograniczyć występowanie
borealnych gatunków sów: sóweczki i włochatki.
5.5. Budowa gniazd
W centralnej Europie, szczególnie w Niemczech, Szwajcarii i Belgii, istnieje długa
tradycja ochrony włochatki poprzez wieszanie budek lęgowych na obszarach występowania tej sowy. Badania skandynawskie wykazały, że jednym z ważniejszych
czynników limitujących występowanie włochatki jest ograniczona liczba miejsc
do założenia gniazd w drzewostanach gospodarczych, zwłaszcza że ptaki powinny
mieć kilka dziupli o różnym statusie użytkowania. W Finlandii członkowie lokalnych
towarzystw ornitologicznych zbudowali i powiesili ponad 10 000 budek lęgowych,
które są corocznie sprawdzane pod kątem ich zasiedlenia. Mimo to nawet w latach
najwyższej liczebności nornic (Myodes sp.) tylko 10% budek jest wykorzystywanych
do rozrodu (Korpimäki i Hakkarainen 2012). Wcześniej, w końcu lat 90. XX w. w niektórych latach zajętych było 20-33% budek (Hakkarainen 1994). W Polsce w latach
2002–2012 budki dla włochatek (w sumie około 100 sztuk) były zawieszone w Nadleśnictwie Bytów i Leśny Dwór przez Stowarzyszenie Proekologiczne „Słupia” (U. Bagiń41
ski – dane niepub.), w Nadleśnictwie Nowy Targ przez leśników (P. Wieczorek – dane
niepub.), w Nadleśnictwie Przymuszewo przez służby ochrony przyrody (D. Anderwald – dane niepub.), a w Borach Dolnośląskich przez Stowarzyszenie Ochrony Sów
(http://www.sowy.sos.pl/Default.aspx?sti=103), nie stwierdzono jednak ich zajęcia
przez włochatki.
Obserwowane spadki liczebności tego gatunku w Eurazji nie są związane z niedoborem odpowiednich miejsc lęgowych, tych nie brakuje ze względu na liczne naturalne miejsca lęgowe, czyli dziuple wykuwane przez gatunek parasolowy – dzięcioła
czarnego Dryocopus martius, którego liczebność w naszym kraju wynosi 35-70 tysięcy
par. W przypadku sóweczki rolę tę spełnia dzięcioł duży Dendrocopos major, którego
liczebność szacuje się na 400-800 tysięcy par (Sikora i in. 2007). Dla sóweczki w Finlandii w połowie lat 80. XX w. powieszono kilka tysięcy budek, które imitowały dziuple
dzięcioła dużego i były chętnie wykorzystywane do lęgów. W Polsce tego typu działania przeprowadzono jedynie na terenie Parku Narodowego Gór Stołowych, gdzie miał
miejsce na razie jedyny przypadek lęgu tego gatunku w budce (Mikusek 2008).
Zdecydowanie największy wysiłek w ochronie włochatek i sóweczek powinien być
skierowany na zachowanie dużych obszarów starodrzewi świerkowych z odpowiednią
liczbą naturalnych dziupli wykutych przez dzięcioły. Korpimäki i Hakkarainen (2012) podają, że w lasach Skandynawii zasobność starych drzewostanów świerkowych wynosząca 150 m3/ha jest wartością progową gwarantującą prawidłowy rozwój populacji
włochatki. W naszych warunkach klimatycznych zasobność świerczyn w wieku około 65
lat jest o wiele wyższa i wynosi 400 m3/ha (http://bazy.ibles.waw.pl/bazy/), nie ma więc
powodu do szczególnych akcji wieszania budek dla tego gatunku w polskich lasach.
W wielu krajach stosuje się czynną ochronę uszatek polegającą na instalowaniu
w śródpolnych zadrzewieniach krajobrazu rolniczego koszy lęgowych. Na przykład
w Serbii wolontariusze z Centrum Ochrony Serbii planują wywiesić 200 wiklinowych
koszy dla tych sów (http://sove.org.rs/). W Polsce czynną ochronę uszatki poprzez wywieszenie 220 koszy lęgowych zapoczątkowało w roku 2001 Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny (MTOF). Do 2013 r. członkowie różnych stowarzyszeń ornitologicznych wywiesili w naszym kraju około 700 koszy dla uszatek na wschodzie (MTOF),
północnym-wschodzie (PTOP) i w północnej Wielkopolsce (PTOP „Salamandra”).
Kontrole zasiedlenia koszy wykazały, że były one używane do lęgów przez różne gatunki, ale w niewielkim zakresie (kilka procent). W koszach stwierdzono następujące gatunki: uszatkę, grzywacza, jastrzębia, myszołowa, krogulca, sójkę (Kaługa 2002,
D. Musiał – dane niepub.). Niestety, zamontowane kosze zwykle po kilku latach rozpadały się, a wielu z nich nie odnaleziono ze względu na kradzież, zniszczenie lub wycięcie drzewa. Mimo szczytnych pobudek, wspomaganie uszatek sztucznymi gniazdami
ma niewielkie uzasadnienie. Ze względu na plastyczność gatunku w wyborze miejsc
42
Tab. 2. Sztuczne gniazda dla puchacza wybudowane w Polsce latach 1992–2012
Rok
Dotacja LP
Dotacje inne
Region
Suma
1992
ZPK
–
Zaborski Park
Krajobrazowy
(ZPK)
Bory Tucholskie
9
(kosze)
1998–2012 LTO
–
WFOŚiGW
w Lublinie,
prywatne
Lubelszczyzna
50
(wieńce /
skrzynki)
EkoFundusz,
KOO, PN Bory
Tucholskie,
WFOŚiGW
w Gdańsku,
Zespół
Pomorskich
Parków
Krajobrazowych
Lubelszczyzna,
Mazury, Pomorze
Środkowe,
Pomorze
Zachodnie,
Wielkopolska
UE / POIŚ
Bieszczady,
Lubelszczyzna,
Mazury, Pojezierze
Drawskie,
Podhale, Pomorze
Środkowe,
Pomorze
Zachodnie,
Sądecczyzna,
Suwalszczyzna,
Wielkopolska
2001–2012
KOO
2008–2011
Leśny Zakład
Doświadczalny
SGGW
w Rogowie
/ Lasy
Państwowe
/ KOO
Suma
Nadleśnictwa: Barlinek,
Bierzwnik, Bogdaniec,
Bytów, Czaplinek, Głusko,
Goleniów, Kłodawa,
Leśny Dwór, Lubartów,
Łupawa, Przymuszewo,
Płytnica, Sieraków, Strzelce
Krajeńskie, Parczew, Puławy,
Sarbia, Wałcz, Włodawa,
Zamrzenica, Zdrojowa Góra
LP
53
(wieńce /
skrzynki)
55
(wieńce /
skrzynki /
półki
ziemnoskalne)
167
gniazdowych i obecność w terenie wielu starych gniazd po ptakach krukowatych,
szponiastych i grzywaczach, gatunek ten nie wymaga tego typu pomocy. Nierozwiązanym problemem jest raczej poprawa przeżywalności uszatek w okresie zimowym,
kiedy długo zalega pokrywa śniegowa, a także precyzyjne ustalenie zagrożeń wynikających ze zmian krajobrazu i chemizacji rolnictwa.
W Polsce najbardziej uzasadnionym działaniem ochronnym jest budowanie sztucznych gniazd oraz odbudowa gniazd, które spadły (po bielikach i bocianach czarnych)
dla puchacza na obszarach nizinnych.
W latach 1992–2012 na terenie całego kraju wybudowano dla tej sowy około 170
różnego typu gniazd: od dużych koszy wiklinowych, poprzez imitacje gniazd bielików
i bocianów czarnych w formie „wieńca”, po drewniane skrzynki, a także platformy ziemne i półki skalne (tab. 2). Większość powstała z inicjatywy członków dwóch organizacji
pozarządowych: Komitetu Ochrony Orłów (KOO) i Lubelskiego Towarzystwa Ornito43
logicznego (LTO). Co najmniej w połowie zostały one wykonane i zawieszone dzięki
dofinansowaniu przez Lasy Państwowe.
W niektórych krajach czynną ochroną obejmuje się także puszczyka uralskiego.
W sierpniu 2010 r. z inicjatywy władz landu Dolnej Austrii i Austriackich Lasów Związkowych SA (OBf ) wypuszczono 50 młodych ptaków, a w odpowiednich drzewostanach
na wysokości 25 m wywieszono budki lęgowe (www.bundesforse.at za Restytucja
…2010). W Polsce jednak umieszczanie skrzynek lub budek dla dość ekspansywnego
gatunku nie ma uzasadnienia.
Puszczyk uralski zasiedla różnorodne miejsca gniazdowe: dziuple, wiatrołomy
i gniazda ptaków szponiastych, których nie brakuje w naszych lasach, nie ma więc potrzeby wspomagać jego ochrony w ten sposób. Dodatkowo sztuczne gniazda mogą
powodować zwiększenie liczebności tej agresywnej sowy w danym terenie, a w konsekwencji wypieranie innych gatunków, np. włochatki, sóweczki i puszczyka.
Dla puszczyka mszarnego sztuczne gniazda są budowane w Szwecji, Finlandii, Rosji i na Białorusi, gdzie w ciągu ostatnich 10 lat sowa ta zwiększa dynamicznie zasięg
występowania, stwierdzono tam już prawie 150-200 par (Abramčuk 2009). W Polsce
w 2010 r. wybudowano 11 sztucznych gniazd dla tego gatunku, z których jedno po
dwóch latach zostało zajęte (B. Woźniak, T. Chodkiewicz – dane niepub.).
5.6. Pozostałe przykłady działań
We wszystkich krajach europejskich, także w Polsce, ważną rolę odgrywają NGOsy,
prowadzące kampanie uświadamiające wśród właścicieli i zarządców terenów, na których występują sowy. Czynna ochrona sów w Europie i na świecie wspomagana jest
coraz częściej interdyscyplinarnymi projektami badawczymi, wykorzystującymi nowoczesne środki techniczne:
• monitorowanie gniazd za pomocą kamer termowizyjnych połączonych z transmisją
online (http://www.beleefdelente.nl/vogel/oehoe),
• wyposażanie sów w nadajniki GPS, które mają na celu zebranie informacji dotyczących behawioru lęgowego, wybiórczości siedlisk łowieckich oraz dyspersji polęgowej młodych,
• badania genetyczne w celu ustalenia pokrewieństwa piskląt i wieku rodziców.
Ważnym narzędziem poznawczym jest badanie składu pokarmu sów poprzez zbieranie
i analizę wypluwek zawierających szczątki ofiar występujących w większości stałych i określonych przestrzennie terytoriach sów. Znaczne zmiany środowiskowe mogą wpływać na
sposób odżywiania się sów (ilość i wartość energetyczna ofiar). W konsekwencji, populacje sów mogą się kurczyć lub też adaptować do zmieniających się warunków środowiska.
W Polsce przy Leśnym Zakładzie Doświadczalnym SGGW w Rogowie funkcjonuje „Wypluw44
nik”, gdzie nadleśnictwa mogą wysyłać wypluwki do analizy. Badania wypluwek można także wykonać na niektórych wydziałach biologii na krajowych uniwersytetach.
Światowe projekty dotyczące ochrony sów mają za zadanie nie tylko stwierdzenie
rozmieszczenia i liczebności gatunków, ale także bieżące monitorowanie stanu populacji, trendów i czynników wpływających na ich kondycję. Kompleksowym i ogólnoświatowym projektem tego rodzaju jest Globalny Projekt Ochrony Sów (GLOW) (http://
www.globalowlproject.com/). W Polsce na zlecenie Głównego Inspektoratu Ochrony
Środowiska od 2010 r. na 40 powierzchniach próbnych w całym kraju realizowany jest
Monitoring Lęgowych Sów Leśnych (http://www.monitoringptakow.gios.gov.pl). 50%
kwadratów zlokalizowanych jest na obszarach OSOP Natura 2000. Monitoring prowadzony przez Stowarzyszenie Ochrony Sów obejmuje jako gatunki docelowe sowy
leśne wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej: puchacza, puszczyka uralskiego,
sóweczkę i włochatkę. Dodatkowo liczony jest puszczyk i uszatka.
Główne cele programu to:
• uzyskanie wiedzy na temat liczebności leśnych gatunków sów w poszczególnych
regionach Polski oraz śledzenie trendów wskaźników liczebności tych gatunków;
• określenie rozpowszechnienia oraz trendów rozpowszechnienia poszczególnych
gatunków sów w różnych regionach kraju;
• określenie wpływu działalności człowieka (głównie gospodarki leśnej) na liczebność
populacji poszczególnych gatunków sów.
W wielu krajach zachodniej Europy zawierane są szczegółowe porozumienia z właścicielami terenów otwartych wykorzystywanych przez sowy, jednak dotyczy to głównie gatunków sów związanych wybitnie z terenami rolniczymi (płomykówka, pójdźka,
uszatka). Ochrona na obszarach rolnych jest priorytetem w krajach UE. Niektóre kraje,
np. Francja, w ciągu ostatnich 20 lat odnotowały spadki liczebności wielu pospolitych
gatunków ptaków, które są wskaźnikami stanu środowiska. Powodem takiej sytuacji
jest intensyfikacja produkcji rolnej, melioracje, zakładania monokultur upraw i chemizacja.
Wyjątkowo chronione są również sowy na terenach miejskich. W mieście Kikinda w Serbii od stycznia 2013 r. decyzją rady miejskiej spektakularnej ochronie podlegają miejsca licznych koncentracji uszatek w centrum miasta. W odległości 20 m od
drzew zimowych tych sów zakazano organizacji imprez masowych oraz umieszczania
podświetlanych znaków i reklam. Zmieniono nawet przebieg i lokalizację niektórych
stałych wydarzeń w życiu miasta. W miejscach ze znanymi gniazdami wprowadzono
zakaz wycinki i pielęgnacji drzew. Za nieprzestrzeganie zasad grożą kary finansowe.
Ochrona sów połączona jest z edukacją społeczeństwa, wyjaśnianiem biologii sów
i promocją miasta. Tysiące turystów przyjeżdżają, aby zobaczyć tę wyjątkową atrakcję w środku miasta. Dzięki wolontariuszom podobne miejsca są identyfikowane,
45
oznaczane i zabezpieczane w całej Serbii. W samej Wojwodinie każdej zimy stwierdzono około 450 większych zgrupowań ptaków, w sumie około 25-30 tys. osobników,
które licznie przebywają na drzewach w zagrodach, farmach, wioskach i miastach
(Ružić i in. 2009).
W niektórych krajach obserwowane są coraz częściej synantropijne puchacze.
W Nadrenii Północnej-Westfalii (Niemcy), na obszarze największego wydobycia wapienia w Europie, puchacze zajęły prawie wszystkie kamieniołomy (także czynne) i gniazdują na ścianach skalnych. W 2005 r. w Hamburgu zanotowano spektakularny przypadek skutecznego lęgu (3 młode) na cmentarzu we wgłębieniu kamiennego grobowca
na wysokości 1,3 od ziemi (Hartmann 2009). Pojawienie się puchacza na stadionie
narodowym w Helsinkach podczas meczu reprezentacji narodowej Finlandii z Belgią
w 2007 r. przerwało grę na osiem minut (http://www.youtube.com/watch?v=ZMKGuoLGvo8). W mieście tym puchacze zaczynają również gniazdować w samym centrum
na ścianach i dachach budynków. W Helsinkach, podobnie jak w wielu miastach europejskich, na dachach budynków w centrach miast tworzone są trawniki w celu zwiększenia powierzchni zieleni miejskiej (tzw. zielone dachy). Przypadkowo tworzone są
w ten sposób dogodne miejsca do zakładania gniazd naziemnych dla puchaczy, które
wyprowadzają tam bezpiecznie lęgi (http://www.youtube.com/watch?v=y9q00XqZEIs). W Polsce lęgów tego typu nie odnotowano.
Ponieważ puchacz przez stulecia był tępiony w wielu krajach europejskich, a w Europie Środkowej wręcz doprowadzony na skraj wyginięcia, w górach Eifel (zachodnie
Niemcy) w latach 1960–1980 prowadzono jeden z największych w Europie skutecznych projektów reintrodukcji. Podobną próbę podjęto także w Polsce w latach 90. XX w.,
jednak na mniejszą skalę. Zakończyła się ona niepowodzeniem, mimo wsiedlenia kilkudziesięciu ptaków. Ze względu na stabilne i zwarte populacje w kilku regionach naszego kraju nie ma jednak potrzeby podejmowania tego typu działań ochronnych. Co
więcej, obecnie w całych Niemczech obserwuje się trend wzrostowy populacji puchacza (Mammen i Stubbe 2005), również ekotypu nizinnego w bliskości zachodniej
granicy Polski, np. w landzie Szlezwik-Holsztyn (Reiser 2013).
46
6. OPIS NAJLEPSZYCH PRAKTYK
6.1. Monitoring występowania sów na terenie
leśnictwa/nadleśnictwa
6.1.1. Metody lokalizacji sów
6.1.1.a. Poszukiwania nocne
W identyfikacji sów o wiele ważniejsze są głosy aniżeli wygląd zewnętrzny. W przypadku sów leśnych najskuteczniejszą metodą jest prowadzenie nasłuchu w odpowiednim
okresie roku i porze, zwykle w godzinach wieczorno-nocnych (por. kalendarz), wyjątek stanowi odzywająca się za dnia sóweczka. Niezbędna jest dobra znajomość podstawowych
głosów, z którymi można zapoznać się z dostępnych w kraju nagrań na CD (Influence 2003).
Sowy wykazują dwa rodzaje aktywności głosowej: jesienną, kiedy wstępnie zajmują swoje terytoria i późnozimowo-wiosenną, kiedy przystępują do lęgów i wołają
z dużą częstotliwością. Najczęściej odzywają się samce. Jesienią odbywa się wstępne
zajęcie rewirów lęgowych, obrona rewirów przed rywalami, usunięcie z terytoriów ptaków młodych. Sowy mogą pohukiwać sporadycznie przez cały rok, jednak największe
natężenie obserwuje się w okresie lęgowym. Wiosną określenia rewiru gniazdowego
łatwo można dokonać za pomocą nasłuchu ptaków odzywających się głosami terytorialnymi. Ma to miejsce najsilniej przez kilka godzin po zachodzie słońca w bezchmurne i bezwietrzne noce. Podczas nieodpowiedniej pogody wykrywalność sów spada.
Najbardziej wartościowe są pierwsze pohukiwania o zachodzie słońca i tuż po, kiedy
ptaki są najbliżej gniazda. Z upływem nocy mogą przesuwać się dalej, w stronę innych
odzywających się samców. Główną funkcją tych zawołań jest oznaczenie terytorium
(przyciągnięcie partnera) i dystansowanie innych samców. Większość sów uaktywnia się głosowo dopiero o zmierzchu i w nocy, zazwyczaj 2-3 godziny po zachodzie
i 2 godziny przed wschodem słońca. Czasami jednak odzywają się także podczas dnia.
Ich zawołania są wtedy cichsze i pojedyncze. Wyjątkowo zdarza się, że ptaki długo
nawołują o tej porze doby, zwykle są to samce bez pary. Przykładowo, w Borach Tucholskich stwierdzono puchacza, który odzywał się w południe podczas słonecznej
pogody z okolic gniazda pod koniec kwietnia nieprzerwanie przez 30 minut (D. Anderwald – dane niepubl.). W podobnych warunkach można też usłyszeć za dnia pojedyncze zawołania samców puszczyków, nawet jeszcze w maju, tuż przed wylotem piskląt.
47
W tym przypadku jednak należy brać pod uwagę wysokie umiejętności wokalne sójek,
które potrafią niezwykle dokładnie imitować głos godowy puszczyka.
W przypadkach stwierdzonej w drzewostanach gospodarczych nocnej lub dziennej aktywności głosowej pospolitych gatunków sów lub gatunków strefowych o niewyjaśnionym statusie (np. wobec niemożności określenia konkretnego drzewostanu
używanego przez ptaki), należy w takich miejscach unikać działalności gospodarczej
lub ją ograniczać w okresie rozrodczym sów.
W ramach dobrych praktyk, nasłuchy w znanych rewirach sóweczek i włochatek powinno się wykonywać raz na 2 lata. Obecność ptaków można potwierdzać z granicy drzewostanów wykorzystywanych przez sowy, nasłuchując w odpowiednich porach doby:
• w przypadku sóweczki – 1 godz. przed wschodem i zachodem słońca w marcu-kwietniu,
• w przypadku włochatki – w godzinach nocnych w kwietniu-maju.
Identyfikacja stałych miejsc lęgowych puchacza jest trudna i wymaga wieloletniego rozpoznania. Dlatego konieczne jest wykonywanie przez leśniczych corocznie
nasłuchów w znanych rewirach z ptakami i co 3 lata – w potencjalnych stanowiskach.
Szczególną uwagę należy zwrócić na stare, prześwietlone drzewostany z urozmaiconą
rzeźbą terenu: jarami, skarpami jezior i rzek, wychodniami skalnymi w górach, gęstym
podszytem jałowcowym i podrostem świerkowym w borach, wyniesionymi i zalanymi
karpami w olsach. Najlepiej zastosować nasłuch co najmniej 2-3 razy w sezonie z kilku
punktów, aby precyzyjnie zlokalizować miejsce, z którego ptaki się odzywają.
Niezbędnik sowiarza. Wyjście w nocy do lasu wiąże się z koniecznością przygotowania logistycznego i sprzętowego. Marszruta powinna być uprzednio sprawdzona na mapie.
W przypadku poruszania się samochodem, należy uzgodnić to z miejscowym nadleśnictwem. O wyjściu i planowanym terminie powrotu także trzeba kogoś poinformować. Nie
należy wychodzić na nasłuchy podczas niesprzyjającej pogody – silny wiatr i deszcz – ze
względu na nieefektywność wykrywania sów i niebezpieczeństwo zagubienia się, zwłaszcza w nieznanym terenie. Z drugiej strony, czas pełni księżyca nie zawsze jest skorelowany z najwyższą aktywnością głosową sów i, mimo pogody, sowy milczą. Niektóre gatunki,
np. puchacz i puszczyk, odzywają się chętnie zarówno przy niskich temperaturach (około
–10OC), jak i przy temperaturach dodatnich. Uszatki wolą cieplejsze noce.
Nasłuchy powinny być prowadzone pojedynczo lub w małych, 2-3 osobowych
zespołach. Większa liczba osób powoduje niepotrzebny hałas. Podczas stosowania stymulacji głosowej obserwatorzy powinni być od siebie nieznacznie oddaleni, aby lepiej
uchwycić moment odezwania się sów i ocenić kierunek dochodzenia głosów.
Podstawowy sprzęt przydatny podczas prowadzenia nasłuchów to: latarka lub czołówka, odbiornik GPS, odtwarzacz mp3 lub inny sprzęt, pendrive z podstawowymi gło48
sami godowymi 6 gatunków sów leśnych, ksero mapy z zaznaczonymi wydzieleniami
leśnymi, zegarek, notes, ołówek, telefon komórkowy z wgranymi głosami godowymi
sów, termos z gorącym napojem, kanapki. Szczególną uwagę należy zwrócić na ciepłą
odzież, zwłaszcza rękawiczki, szalik, czapkę oraz ciepłe buty z cholewami i ochraniaczami.
Ryc. 2. Kalendarz wzmożonej aktywności głosowej i dobowej sów leśnych (za Influence 2003, zmienione)
Metoda stymulacji głosowej. Metoda ta polega na naśladowaniu głosów terytorialnych samców. Można to robić stosując różne techniki (odtwarzacz CD, głos obserwatora, ręce, wabiki). Imitując umiejętnie obecność innego samca w rewirze można sprowokować „właściciela” terytorium do szybkiej reakcji. Niektóre gatunki reagują
bardzo energicznie: zwykle zaczynają pohukiwać lub nawet przylatują zaniepokojone
w pobliże źródła dźwięku. Najchętniej reagują puszczyki, najrzadziej puchacze. Brak reakcji głosowej ptaków nie świadczy o ich nieobecności w rewirze. Przykładowo w Bo49
rach Tucholskich przeprowadzony w połowie kwietnia całonocny nasłuch, połączony ze
stymulacją z granicy strefy ochronnej starego gniazda bielika, dał złudny efekt braku puchaczy, których tam się spodziewano. Kontrola gniazda w dzień z jednego punktu również nie wykazała zajęcia go przez bieliki (gniazdo niedobudowane). Kontrola z drugiego
punktu pod samym drzewem gniazdowym również nie wykazała obecności żadnych
śladów, w tym wypluwek. Dopiero lustracja gniazda z trzeciego punktu, kiedy obserwatorzy już odchodzili w przekonaniu, że gniazdo nie jest w tym roku zasiedlone, wykazała
obecność samca i samicy puchacza, które przez cały czas tam przebywały.
Metodę stymulacji należy stosować w sposób ograniczony i umiejętny, gdyż może
ona negatywnie wpływać na przebieg lęgów, np. poprzez odciąganie ptaków od jaj
czy piskląt. Poważną wadą stymulacji jest także to, że ptaki częstokroć najpierw oddalą
się od gniazda, potem zaś dopiero odzywają. Uzyskane dane nie pozwalają więc na
precyzyjne określenie drzewostanu, w którym się gnieżdżą, co jest istotne z punktu widzenia planowania zadań gospodarczych i ochronnych przez leśników. Zaletą stymulacji jest to, że stwierdza się sam fakt występowania danego gatunku sowy w terenie.
Podobny efekt można osiągnąć, stosując wabik imitujący głos myszy czy zająca.
6.1.1.b. Poszukiwania dzienne
Obecność ptaków dorosłych. Oprócz nasłuchów wieczorno-nocnych, czasami
dość skuteczną metodą są poszukiwania dzienne. Poczynione za dnia obserwacje sów
i śladów ich obecności mogą być dokonywane mimochodem, podczas prowadzenia
normalnych zadań i prac w lesie. O ile samą sowę nie jest łatwo zobaczyć, to ślady obecności, pod warunkiem znajomości jej zwyczajów, są stosunkowo łatwe do stwierdzenia.
W ramach dobrych praktyk, w terytoriach puchaczy na niżu należy zwracać szczególną uwagę na wszelkie wykroty, złomy, pojedyncze gęste świerki w warstwie podrostu, które mogą być wykorzystywane przez ptaki do założenia gniazda naziemnego.
W gnieździe takim i w jego bezpośredniej bliskości znajdują się liczne pióra i resztki ofiar
oraz rumosz z wypluwek, które mogą być dowodem gniazdowania. Również każde stare
gniazdo ptaków szponiastych, krukowatych lub bociana czarnego może być potencjalnym miejscem lęgowym dla tych sów. Wskazana jest lustracja gniazd wczesną wiosną,
polegająca na dokładnym obejrzeniu krawędzi gniazda przez lornetkę lub lunetę z odległości około 50-100 m, w celu dostrzeżenia wystającego ogona lub głowy (uszu) wysiadujących puchaczy. Nie należy uderzać w drzewa gniazdowe, by stwierdzić obecność ptaków w gniazdach! W górach, w zlokalizowanych głosowo rewirach puchaczy,
należy ograniczyć ruch turystyczny oraz wspinaczkę skałkową przez zmianę przebiegu
tras tak, aby przebiegały w odległości nie mniejszej niż 200 m od znanych gniazd. Jeśli to
niemożliwe, należy dopuścić aktywność wspinaczkową tylko od lipca do grudnia.
50
Ze względu na aktywność nocną sów leśnych (wyjątek sóweczka) wykrycie ich
w ciągu dnia jest kwestią przypadku. Pomocną wskazówką może być nerwowe zachowanie się drobnych ptaków wróblowatych (zob. nękanie). Jedynie w okresie intensywnego karmienia piskląt niektóre gatunki mogą przejawiać na krótko aktywność
dzienną, zdobywając pokarm.
Zjawisko nękania. Sowy za dnia siedzą nieruchomo, ukryte w koronach drzew
i krzewach. Wykorzystują wówczas zjawisko mimetyzmu, kiedy za pomocą kryptycznego upierzenia (barwa i rysunek piór) zlewają się z otoczeniem. Ich ciało przypomina
pień, uszy – liście. Zdemaskowane np. przez sójki siedzą spokojnie, próbując przeczekać, albo przemieszczają się
szybkim lotem w bezpieczniejsze miejsce. Nękanie sów
za dnia przez drobne ptaki
wróblowate jest bardzo dobrą wskazówką ich obecności w terenie. Na widok sowy
ptaki takie jak zięby, kowaliki,
kosy, szpaki czy sójki skupiają
się wokół niej, energicznie nalatując lub robiąc szereg nerwowych dygów całym ciałem.
Prześladowcy wydają wiele
ostrych i wysokich w tonie głoFot. 8. Zdemaskowana za dnia sowa niechętnie pojawia się
sów. Zdemaskowana sowa naj- na odkrytej przestrzeni, ponieważ jest wtedy energicznie
pierw próbuje przeczekać na- napastowana, głównie przez drobne ptaki wróblowe. Na
Fot. D. Anderwald
pastowanie, potem zaś ucieka zdjęciu puszczyk szybkim lotem w spokojniejsze miejsce. Kierunek ucieczki jest zwykle dobrą wskazówką umiejscowienia gniazda.
Warto więc zwracać baczną uwagę na nietypowe zgromadzenie mocno zaniepokojonych ptaków, mimo że sowę jest trudno zauważyć. Napastnicy zazwyczaj gonią sowę
aż do otworu wlotowego dziupli, gdzie także w następnych dniach od czasu do czasu
się pojawiają, wydając głosy ostrzegawcze, bądź nawet, jak w przypadku sójek, imitując zawołania puszczyka.
Syndrom sóweczki. Znane zjawisko bardzo silnego zaniepokojenia drobnych ptaków wróblowych (sikory, mysikróliki, pełzacze i inne), najczęstszych ofiar sóweczki, na
dźwięk jej głosu może być dobrą wskazówką obecności tej sowy na terenie leśnictwa.
51
Pogwizdywanie tych sów można imitować w ciągu dnia bez specjalistycznego sprzętu, choć lepiej używać do wabienia odtwarzacza mp3. Jeśli w danym terenie występują sóweczki, zaniepokojone ptaki zbliżają się blisko do źródła dźwięku, koncentrują
w odległości kilku-kilkunastu metrów i wydają nerwowe głosy ostrzegawcze, starając
się wypatrzeć prześladowcę.
Obecność kału. Kał sów jest gęsty, zwarty i przypomina strukturą farbę emulsyjną.
Początkowo biały, z upływem czasu staje się coraz bardziej kremowy. Spotykany jest
najczęściej w miejscach pobytu dziennego sów, kiedy siedzą ukryte w gęstych koronach drzew, często w pobliżu gniazda. Zwykle jest to od kilku do kilkunastu obieleń na
korze drzewa lub liściach, skumulowanych w jednym miejscu. Obecność kału informuje nas o tym, że ptaki przebywają gdzieś w pobliżu i że rewir jest zajęty. Najczęściej po
pierwszym intensywnym deszczu ślady są wypłukiwane.
Obecność ofiar. Resztki ofiar najczęściej spotykane są w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda, w promieniu kilkunastu metrów bądź pod samym drzewem gniazdowym. Są to zwykle pióra ofiar lub fragmenty skrzydeł, czasami całe ofiary. W przypadku naziemnych lęgów puchaczy wraz z rozkruszonymi wypluwkami stopniowo stają
się czymś w rodzaju wyściółki. Gniazdo i jego najbliższe otoczenie są wtedy zasypane piórami i resztkami licznych ofiar. U puszczyków przeciwnie, na ziemi pod samym
drzewem gniazdowym stosunkowo rzadko można znaleźć resztki ofiar czy wypluwek.
Dopiero po wylocie piskląt, już w pewnej odległości od gniazda ślady takie znajdują się
w miejscach, gdzie przebywają i są karmione młode.
Obecność piór. Sowy latają zupełnie bezszelestnie. Jest to wynikiem ich przystosowania do nocnego trybu życia i polowania głównie na czujne gryzonie. Ptaki te wykształciły następujące mechanizmy
i techniki tłumienia dźwięków:
• obłą sylwetkę ciała (skrzydła i głowa),
• miękki i powolny lot,
• delikatny meszek na górnej powierzchni piór,
• ząbkowanie krawędzi lotek I-rzędowych,
• opierzenie skoków i palców.
Pióra sów najczęściej znaleźć możFot. 9. Pióra sów są pokryte delikatnym meszkiem, co
na
w miejscach
spoczynkowych i wypowoduje całkowite wyciszenie lotu Fot. D. Anderwald
pluwkowych oraz w okolicach gniazd.
52
Już pierwsze oględziny pozwalają określić, że pióro należy do sowy ze względu na jego
miękkość i „mechatość”. W przypadku zajętych dziupli należy zwracać uwagę na jej krawędzie, ponieważ często znajdują się tam pióra puchowe, które zgubiły ptaki podczas wchodzenia do gniazda. W wielu przypadkach oględziny pod samym drzewem gniazdowym nie
wykazują żadnych śladów obecności ptaków. Wyjątkiem jest sóweczka robiąca regularne
czyszczenie dziupli po wykluciu się piskląt. Dzięki obecnym na rynku atlasom do identyfikacji piór (Cieślak, Dul 1999, 2006) możliwe jest pełne oznaczenie gatunku.
Obecność piskląt. Młode sowy stosunkowo łatwo można zlokalizować w gnieździe i poza nim po charakterystycznych syczących głosach. Są one wydawane najintensywniej po zmierzchu i w nocy (choć także w dzień) – najgłośniej w momentach
Fot. 10. Młode 3-tygodniowe puchacze w gnieździe naziemnym często są narażone na
atak ze strony ssaków drapieżnych
Fot. L. Szarzyński
Fot. 11. Młody puchacz w wieku 5 tygodni w gnieździe nadrzewnym jest bezpieczniejszy
i ma szansę doczekać lotności Fot. D. Anderwald
53
karmienia. Czasami poprzedzają je krótkie zawołania ptaków dorosłych. Po wylocie
przez okres do 2 tygodni młode przebywają jeszcze w bezpośrednim sąsiedztwie
gniazda. W ciągu dnia, ze względu na bezpieczeństwo całego lęgu, ukrywają się
w rozproszeniu. Dopiero wieczorem zaczynają się odzywać głosami żebrzącymi. Dobrze słychać je wtedy z odległości kilkudziesięciu metrów. Przy bezwietrznej pogodzie odległość wzrasta i np. rodzinę uszatek można usłyszeć nawet z 700 metrów.
Po 3-4 tygodniach od wylotu ptaki są już tak daleko od gniazda, że nie może to być
wskazówką ustalenia dokładnego miejsca lęgu. Tuż po opuszczeniu gniazda młode
sowy nie są jeszcze w pełni lotne, zdarza się więc bardzo często, że są znajdowane na
ziemi pod drzewami. Zwykle wystarczy pomoc polegająca na ich posadowieniu na
gałęzi tuż przy pniu najbliższego drzewa.
Obecność wypluwek. Wypluwka, zwana inaczej zrzutką, to zlepek niestrawionych
części pokarmu, np. kości, sierść, pióra i pancerzyki owadów. Wszystko jest ze sobą
mocno zespolone w jedną całość. Wypluwki wytwarza wiele ptaków, także szponiaste, mewy, bociany, zimorodki czy
kormorany. Wypluwki (sierść, pióra,
chitynowe części owadów, kości
ssaków i ptaków) usuwane są przez
sowy z żołądka w postaci zwartych
„klusek” ruchami wymiotnymi. Wielkość i kształt wypluwek są specyficzne dla poszczególnych gatunków,
jednak pewność co do gatunku
sowy, który je zostawił można uzyskać dopiero po szczegółowej anaFot. 12. Wypluwka puchacza to duża „kluska” wiel- lizie materiału kostnego ofiar. Różni
kości od ok. 7 do nawet 14 cm z kośćmi długimi ptaków i czaszkami ssaków, bardzo często karczownika. się on ze względu na sposób zabijaŚwieża jest ciemna i zbita, po pewnym czasie jaśnieje nia i spożywania pokarmu. Po zebrai ulega rozkruszeniu Fot. D. Anderwald
niu większej ilości wypluwek można
dokonać analizy ich zawartości.
Wśród miejsc wypluwkowych w pierwszej kolejności znajdują się specyficzne drzewa z gęstymi koronami (np. sosny, świerki), zwykle rosochate bądź pochylone – zazwyczaj na obrzeżach wydzieleń leśnych, przy polanach, uprawach, haliznach. Często są
to odsłonięte pniaki, duże kamienie bądź inne charakterystyczne miejsca, gdzie sowa
może swobodnie dolecieć i usiąść. Stopniowo w takim miejscu gromadzi się od kilku
do kilkudziesięciu wypluwek. Do wypluwek sów podobne są zrzutki innych ptaków,
m.in. ptaków szponiastych. Istnieje również możliwość pomyłki z kałem kuny lub lisa.
54
6.1.2. „Wypluwnik” Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW w Rogowie
Analiza zawartości wypluwek
jest podstawową metodą badania
składu pokarmu sów. W Polsce przy
Leśnym Zakładzie Doświadczalnym
SGGW w Rogowie funkcjonuje „Wypluwnik”, gdzie nadleśnictwa mogą
wysyłać wypluwki do analizy. Badania
wypluwek można także wykonać na
niektórych wydziałach biologii na krajowych uniwersytetach. Na potrzeby Fot. 13. Wypluwka bociana białego C. ciconia. „WyFot. D. Anderwald
„Wypluwnika” zaadaptowano jedną pluwnik” w Rogowie z pracowni naukowych CEPL w Rogowie: wyposażono w odpowiednie regały, mikroskopy, kuwety, stoły i krzesła. Opracowano także wzór karty wypluwkowej, która znajduje się w wersji elektronicznej na stronie
internetowej projektu Bubobory (http://cepl.sggw.waw.pl/bubobory/wypluwnik/index.
htm). Po raz pierwszy stworzono miejsce, gdzie nadleśnictwa mogą przesyłać do analizy
wypluwki sów występujących na ich terenie. Dzięki temu leśnicy szczegółowo mogą poznać, jakie drobne kręgowce żyją na zarządzanych przez nich obszarach.
Zwykle zrzutki mają nieduże rozmiary, największe (puchacza) osiągają średnio
7-9 cm długości (skrajne wymiary to nawet 13 cm). Ponieważ sowy połykają swoje
ofiary w całości lub w dużych fragmentach, sposób trawienia nie uszkadza zbytnio
Fot. 14. Materiał kostny po oczyszczeniu. „Wypluwnik” w Rogowie
Fot. D. Anderwald
55
Fot. 15. Porównanie wypluwki puchacza (górna) i puszczyka (dolna). „Wypluwnik” w Rogowie Fot. D. Anderwald
Fot. 16. Porównanie czaszek ofiar puchacza:
karczownika A. amphibius (lewa) i nocka dużego M. myotis (prawa). „Wypluwnik” w Rogowie
Fot. D. Anderwald
części kostnych ofiary. Z tego powodu wypluwki zawierają zachowane w doskonałym
stanie żuchwy i całe czaszki ofiar. Ptaki szponiaste w większym stopniu uszkadzają podczas zjadania ofiarę i bardziej rozdrabniają elementy kostne. W przypadku puszczyka
i myszołowa nie ma jednak dobrego sposobu na ich ewidentne odróżnienie. W wypluwkach innych grup ptaków znajdują się także pozostałości po owadach, mięczakach, rybach oraz pokarmie roślinnym (głównie nasiona). Wielkość, a głównie długość
wypluwek jest cechą zmienną.
Zrzutki powstają w żołądku mięśniowym ptaka, gdzie części miękkie ofiar podlegają trawieniu, natomiast fragmenty twarde (kości, pióra, sierść, chityna itp.) nie są
trawione lub są trawione częściowo. Wypluwki nie wchodzą w proces trawienia i nie
mają nic wspólnego z odchodami. Nie mają nieprzyjemnego zapachu i stanowią bezpieczny materiał do badań. Sowy produkują dwie, czasami trzy zrzutki w ciągu doby.
Od momentu połknięcia ofiary do wyprodukowania z niej wypluwki mija około 6-8 godzin. Tuż po wypluciu zrzutka jest ciemna, mokra, ciepła i pokryta śluzem, który szybko
wysycha. Wypluwka poddana długotrwałemu działaniu deszczu szybko się rozpada
poprzez wymycie materiału scalającego: sierści i piór. Zgromadzone wypluwki można
znaleźć w miejscach dziennego odpoczynku sów. Takie naturalne „wypluwniki” zawierają zwykle dużo materiału. Nierzadko w miejscach tych można dostrzec przytuloną
do pnia i wypoczywającą sowę, warto więc najpierw rozejrzeć się, by określić gatunek.
Często ptaki siadają dłużej w swoich ulubionych punktach obserwacyjnych: na
suchych gałęziach, wysokich pniakach, kamieniach. Takie miejsca szczególnie warto oglądać pod kątem znalezienia wypluwki. Jeśli zrzutkom towarzyszą inne resztki
ofiar, np. skrzydła, pióra, ogony ptaków i ssaków, fragmenty sierści – może to być
ważna przesłanka świadcząca o tym, że znajdujemy się w bezpośredniej bliskości
56
gniazda. W przypadku puchacza gniazdem może być zwykły dołek przy pniu
wyścielony wyplutymi i rozgniecionymi
pod ciężarem ciała wysiadującej samicy zrzutkami. Jeśli po sezonie lęgowym
znajdziemy takie zbudowane z wypluwek puste gniazdo, warto oddzielnie
zebrać najświeższe zrzutki, potem te
z warstwy wierzchniej, na końcu zaś materiał kompletnie rozkruszony. Przy takim postępowaniu podczas późniejszej
analizy istnieje możliwość prześledzenia
zmieniającej się diety sowy w ciągu dłuższego okresu.
Fot. 17. Segregacja rumoszu z gniazda puchacza. „Wypluwnik” w Rogowie
Fot. D. Anderwald
Co zrobić z wypluwką? Zebrane wypluwki bezwzględnie należy wysuszyć, aby
nie zapleśniały. Najlepiej, żeby były w całości, ponieważ po ich rozmiarach i kształcie często można rozpoznać gatunek sowy, choć nie zawsze jest to możliwe. Zwykle wypluwki zgromadzone w jednym miejscu należą do jednego gatunku. Zrzutki
57
KARTA* WYPLUWKOWA NR……..
*karta przyporządkowana jest miejscu znalezienia wypluwek, a nie ich
liczbie
Miejsce znalezienia wypluwki/ek:
Nadleśnictwo
Leśnictwo
Oddział
…………………
………………… …….…………
Województwo
…………………
Powiat
…………………
Gmina
…………………
Data pozyskania: ……………………
Wymiary największej wypluwki:
długość ….…… szerokość …….…
Obserwator: ………………………………………………
Kontakt: tel. ….….………… e-mail ……………..….….…
Czy widziano ptaki? ...........................................................
Wysuszone wypluwki należy wysyłać na
adres:
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW
w Rogowie, ul. Akademicka 20,
95-063 Rogów,
z dopiskiem Wypluwnik
Ryc. 3. Wzór karty wypluwkowej, którą należy wypełnić i dołączyć do zgromadzonych wypluwek (http://
cepl.sggw.waw.pl/bubobory/wypluwnik/index.htm)
najprościej można wysuszyć na kaloryferze lub na okiennym parapecie na słońcu. Następnie wkładamy
je do zamkniętych pojemników lub
torebek, gdyż mogą zawierać larwy
moli i skórników, które chętnie żywią
się resztkami sierści znajdującej się
w wypluwce – wtedy po jakimś czasie nasz eksponat samoistnie ożyje.
Zebrane na terenie leśnictwa wysuszone wypluwki należy zapakować
tak, aby nie pomieszać ich pod względem miejsc znalezienia i wysłać na
adres „Wypluwnika” w Rogowie wraz
załączoną Kartą wypluwkową (ryc. 3).
Po analizie wyniki są przesyłane drogą elektroniczną do nadleśnictw. Pozostały materiał kostny wraz z opisem
będzie deponowany w rogowskim
„Wypluwniku”.
6.1.3. Inwentaryzacje sów z wykorzystaniem technik GIS – interdyscyplinarne
warsztaty na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego
Od 2011 r. na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego (Światowy Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie) realizowane są warsztaty z metod inwentaryzacji sów leśnych (ze
szczególnym uwzględnieniem włochatki) oraz sposobów gromadzenia i analizowania
danych przestrzennych w systemie GIS. W szkoleniach i inwentaryzacji biorą udział
pracownicy służby pomorskich parków krajobrazowych, miejscowi leśnicy i studenci
z regionu. Zajęcia prowadzą eksperci z Komitetu Ochrony Orłów oraz pracownicy Katedry Geomatyki i Kartografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Dodatkowo
wykonywane są kontrole zasiedlenia skrzynek lęgowych dla włochatki, które rozwieszono na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego w 2003 i 2013 r. Ornitologiczna
część terenowa poprzedzona jest każdorazowo wprowadzeniem na temat metodyki prowadzenia nasłuchów. Następnie zespoły terenowe, wyposażone w odbiorniki
GPS, prowadzą nasłuchy nocne na wcześniej wyznaczonych trasach. Pozyskane dane
przestrzenne zostają wykorzystane do analiz przestrzennych z wykorzystaniem tech58
nologii GIS. Każdego roku dla uczestników
szkolenia firma ESRI zapewnia 60 dniowe
wersje oprogramowania ArcView ArcGIS.
Edycja warsztatów w 2014 r. poświęcona
była wykorzystaniu technik GIS w celu
typowania, a następnie wyszukiwania terytoriów lęgowych włochatki. W części terenowej szkolenia prowadzono nasłuchy
nocne i poszukiwania dzienne dziupli po
dzięciołach czarnych, połączone z kontrolą
niektórych za pomocą technik alpinistycznych i endoskopów. W czterech wytypowanych dzięki odpowiednim atrybutom
rewirach, w starej dziupli po dzięciole
czarnym, zlokalizowano włochatkę wraz Fot. 18. Kontrola dziupli po dzięciole czarnym –
potencjalnych miejsc lęgowych włochatek, za
z ofiarą (bogatką). W ramach działań zwią- pomocą technik alpinistycznych i endoskopów
Fot. S. Lewandowski
zanych z ochroną włochatki kontynuowa- ny jest monitoring występowania dziupli
w lasach Zaborskiego PK na stałych powierzchniach badawczych. Monitoring ten został
zapoczątkowany w 2013 r. Ważnym elementem wspierającym te działania jest rozpoznanie stanowisk lęgowych gatunku parasolowego – dzięcioła czarnego, którego dziuple
wykorzystywane są m.in. przez włochatki. Analizy w środowisku GIS poprzedzono określeniem podstawowych czynników limitujących występowanie gatunku (tab. 3).
Tab. 3. Podstawowe determinanty ekologiczne limitujące występowanie włochatki wykorzystane jako
atrybuty GIS w warsztatach na terenie Zaborskiego PK. Objaśnienia: AFU-LF – włochatka, limiting factor; ATR-GIS – rodzaj atrybutu GIS; TSL – typ siedliskowy lasu (oprac. D. Anderwald)
ATR-GIS / AFU-LF
1. Drzewostany (sosnowe)
2. Kępy w drzewostanach
sosnowych
3. Kępy (biogrupy) na zrębach
i uprawach
4. Niewielkie tereny otwarte
(o pow. ≤ 3 ha)
5. TSL
6. Obecność dziupli po
dzięciołach
7. Obecność puchacza
8. Obecność puszczyka
Suboptymalne
1A – kategoria ponad (110)
120 lat
2A – kępy buków w wieku
ponad 120 lat
3A – kępy starych sosen w wieku
powyżej 120 lat na zrębach
4A – zręby zupełne, halizny
5A – bór suchy
6A – dziuple po dzięciole
dużym (obojętny)
7A – < 1000 m (ujemny)
8A – < 1000 m (ujemny)
Optymalne
1B – kategoria ponad 140 lat
2B – kępy świerków w wieku
ponad 120 lat
3B – kępy starych sosen w wieku
powyżej 120 lat na uprawach
4B – uprawy, śródleśne łąki,
torfowiska
5B – bór świeży i bagienny
6B – dziuple po dzięciole
czarnym (dodatni)
7B – > 1000 m (obojętny)
8B – > 1000 m (obojętny)
59
6.2. Bubobory – realizacje
Nazwa „Bubobory” pochodzi od nazwy łacińskiej puchacza Bubo bubo oraz Borów
Tucholskich, gdzie w 2000 r. odbyła się pierwsza edycja projektu. Bubobory składają
się z dwóch części: teoretycznej i praktycznej. Część teoretyczna w postaci szkolenia
kameralnego ma miejsce w siedzibie nadleśnictwa. Kanwą jest ilustrowana prezentacja multimedialna nt. biologii sów leśnych, metod ich lokalizacji i działań ochronnych
w terenie. Część praktyczna obejmuje kilka szkoleń w terenie: 1. nasłuchy sów (marzec/
kwiecień), 2. poszukiwania śladów obecności ptaków, gniazd lub młodych sów (maj/
czerwiec), 3. instruktażowa budowa sztucznych gniazd nadrzewnych (lipiec/sierpień).
Pierwsze działania odbyły się z inicjatywy członków Komitetu Ochrony Orłów
w dniach 18-19 lutego 2000 r. na terenie Parku Narodowego Bory Tucholskie oraz Zaborskiego Parku Krajobrazowego i pełniły funkcje przygotowawcze. Pierwsza pełna
edycja projektu miała miejsce w 2003 r. w siedzibie Parku Narodowego Bory Tucholskie. Następnie, co roku szkolenia były prowadzone w innych rejonach Polski: w 2004 r.
w Puszczy Augustowskiej, w 2005 r. w Leśnym Kompleksie Promocyjnym „Lasy Beskidu
Sądeckiego”, w 2006 r. w Leśnym Kompleksie Promocyjnym „Lasy Birczańskie” (Anderwald 2006), w 2007 r. na terenie 7 nadleśnictw Pomorza Środkowego (KOO 2008).
W latach 2008–2011, dzięki dofinansowaniu z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, projektem Bubobory w Lasach Państwowych objęto 65 nadleśnictw
z całego kraju. Łącznie w latach 2000–2011 w ramach projektu Bubobory bezpośrednimi szkoleniami i warsztatami praktycznymi objęto 2356 osób dorosłych – służb leśnych
i ochrony przyrody oraz 333 uczniów i studentów, którym przekazano niezbędną wiedzę na temat sów leśnych.
6.2.1. Bubobory – metodyka warsztatów nasłuchowych
Podstawą metodyczną Buboborów było wykorzystanie znajomości głosów i terminów intensywnego odzywania się sów (zob. kalendarz) przy zaangażowaniu możliwie
jak największej liczby zespołów nasłuchowych przebywających w eksplorowanym terenie, najczęściej obejmującym kilka leśnictw. Nasłuchy, w zależności od liczby leśnictw
i dostępnych ornitologów-trenerów, były prowadzone przez 2-3 następujące po sobie
wieczory i noce w godzinach od 17 do 23, każdej nocy w innej części nadleśnictwa.
Nie dokonywano nasłuchów w godzinach porannego szczytu aktywności głosowej,
czyli 2-3 godziny przed wschodem słońca. Starano się, aby zespoły nasłuchowe były
jak najmniejsze i składały się tylko z ornitologa-trenera oraz leśniczego, którzy razem
przemieszczali się po ustalonych wcześniej trasach na zasadzie pętli. W zależności od
warunków terenowych i atmosferycznych planowano dotarcie do około 10 punktów,
60
potencjalnych miejsc występowania sów, w pobliżu śródleśnych terenów otwartych:
polan, łąk, zbiorników wodnych, dużych powierzchni upraw, odsłoniętych halizn itp.
Typowanie punktów poprzedzono wywiadem z leśniczym i analizą map drzewostanowych leśnictwa. Czas przebywania w jednym punkcie nasłuchowym wynosił około
20 minut. Warsztaty nasłuchowe zaplanowano na okresy pełni księżyca, kiedy zwykle
noce są bezchmurne i bezwietrzne, lepiej więc słychać odzywające się sowy, choć nie
jest to regułą.
Głównym celem warsztatów nasłuchowych nie była szczegółowa inwentaryzacja sów w obrębie leśnictw, lecz nauka rozpoznawania ich głosów w preferowanych
przez nie siedliskach. Z tego powodu nie dokonywano liczeń na transektach czy wydzielonych kwadratach, tak jak ma to miejsce podczas badań naukowych lub przy monitoringu lęgowych sów leśnych (MLSL). W punktach nasłuchowych przez pierwsze
5 minut nie stosowano żadnej stymulacji głosowej. Dopiero po tym czasie odtwarzano
głosy godowe sów w kolejności od gatunku najmniejszego do największego. Stymulacje
przerywano w chwili usłyszenia sów i zaznaczano na mapie przybliżoną lokalizację, w czym
pomocna była obecność i znajomość terenu przez leśniczego. W zależności od regionu kraju i siedliska odtwarzano głosy maksymalnie 3-4 wybranych gatunków, o czym decydował
ornitolog na podstawie swojej wiedzy i doświadczenia terenowego. Ze względu na bardzo
krótką aktywność głosową sóweczki, obejmującą zaledwie kilkadziesiąt minut przed zachodem słońca, pierwsze dwa punkty obierano najczęściej w starych świerczynach w wieku
powyżej 100 lat. Kolejne punkty były lokalizowane pod kątem występowania puchaczy,
w miejscach o urozmaiconej rzeźbie terenu, w luźnych, starych drzewostanach, w pobliżu
rozległych terenów otwartych. Na skrajach drzewostanów w sąsiedztwie pól w pierwszej
kolejności odtwarzano głosy uszatki. W pobliżu starych drzewostanów z dużym udziałem
świerka, jodły i buka, jako pierwszy odtwarzano głos włochatki.
6.2.2. Bubobory – konteksty
Bubobory to integracyjny program szkoleniowy dla dorosłych. Pozytywne kontakty przyrodników z leśnikami mają wieloletnią historię w postaci szkoleń prowadzonych
w latach 1998–2004 przez ornitologów z KOO m.in. w nadleśnictwach, a dotyczących
biologii ptaków drapieżnych (KOO 1999, KOO 2000, Zawadzka 2005) oraz w formie
programu „Leśnicy polscy, polskim orłom” (Anderwald, Cenian 2004). Tego typu programy mają na celu uzyskanie poparcia społecznego dla ochrony wybranych gatunków lub obiektów przyrodniczych, a następnie – zainteresowanie konkretną działalnością ochroniarską. Sowy były już dawniej obiektem zainteresowań na szerszą skalę
większych grup społecznych, np. podczas akcji Sowy, ale miały charakter akcyjny i dotyczyły raczej wąskiego kręgu odbiorców: dzieci i młodzieży (Kartanas, Lewartowski
61
1985). Od 2005 r. aktywne działania ochronne i edukacyjne podjęła Fundacja Inicjatyw
Ekologicznych w Krakowie oraz Stowarzyszenie Ochrony Sów.
Specyfika złożonej biologii lęgowej sów leśnych, nieumiejętność oznaczania,
utrudnienia terenowe (las, noc, chłód, często śnieg) i w zdecydowanej większości aktywność nocna powodują, że sowy są powszechnie niezauważane. Powyższe trudności mogą być zniwelowane przy wzajemnej pomocy osób reprezentujących różne
środowiska: ornitologów dysponujących niezbędną specjalistyczną wiedzą oraz leśników i służb ochrony przyrody, po których stronie jest odpowiednia kadra, infrastruktura
i środki. Wzrost wiedzy o sowach i sympatii do nich wśród osób przebywających na
stałe w danym terenie (lesie) w ramach obowiązków służbowych jest jedynym gwarantem skutecznej ochrony. Był to główny powód realizacji projektu.
Z punktu widzenia praktyki leśnej „Bubobory” pełnią funkcje poznawcze i ochronne. Po warsztatach leśniczy, na terenie którego występuje puchacz, włochatka czy sóweczka, zyskuje dość dobre rozeznanie szczegółów ich biologii lęgowej (Anderwald,
Mizera 2003). Mimo wzrastającej liczby ornitologów – „sowiarzy”, ich liczba i możliwości są w tym zakresie nadal mocno ograniczone. Podjęte przez Komitet Ochrony Orłów
działania pod nazwą Bubobory to przykład integracji sił i środków udowadniający, że
przy pomocy dobrej woli i niewielkim kosztem można zwiększać wiedzę o sowach
i wpływać bezpośrednio na kondycję poszczególnych gatunków.
6.2.3. Bubobory 2000–2006
Od początku Bubobory były programem szkoleniowym Komitetu Ochrony Orłów kierowanym do leśników, pracowników parków narodowych i krajobrazowych
oraz stowarzyszeń ekologicznych. Z założenia wykorzystywał techniki przekazywania wiedzy w formie warsztatów, których celem było nabycie umiejętności rozpoznawania, lokalizacji i ochrony sów leśnych. W pierwszych czterech pełnych edycjach
programu wzięło udział 477 osób: pracowników nadleśnictw, parków narodowych,
parków krajobrazowych, uczelni wyższych, organizacji pozarządowych.
Pierwsza edycja odbyła się w Borach Tucholskich, druga w Puszczy Augustowskiej,
trzecia w górach, głównie Karpatach Centralnych, gdzie do działań włączyła się bardzo
aktywnie Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie oraz – jako patron
logistyczny – Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej LZD SGGW w Rogowie. Druga
edycja górska w 2006 r. objęła zasięgiem LKP „Lasy Birczańskie”. 85% uczestników Buboborów stanowili pracownicy instytucji i urzędów, związanych z danym terenem,
którzy pozostając na miejscu mogli w przyszłości wpływać na skuteczniejszą ochronę
sów. Łącznie w całym programie uczestniczyło w latach 2000–2006 w różnym zakresie
40 nadleśnictw z 8 regionalnych dyrekcji LP, pracownicy 12 parków krajobrazowych,
62
7 parków narodowych, przedstawiciele 5 uczelni wyższych, 2 jednostek badawczo-naukowych doświadczalnictwa leśnego (LZD), 2 urzędów wojewódzkich i 9 organizacji
pozarządowych. Podczas realizacji programu w tym okresie zlokalizowano 276 stanowisk 8 gatunków sów, w tym m.in. 19 puchacza, 23 puszczyka uralskiego, 37 włochatki,
28 sóweczki. Dla puchaczy zbudowano około 10 sztucznych gniazd. W zlokalizowanych rewirach leśnicy i ornitolodzy wspólnie zaprojektowali strefy ochronne, które następnie zatwierdzili wojewódzcy konserwatorzy przyrody.
2003 – Bory Tucholskie. W 2003 r. odbyła się pierwsza pełna edycja Buboborów.
Część konferencyjna miała miejsce w siedzibie Parku Narodowego „Bory Tucholskie”.
Nasłuchy zostały przeprowadzone w trzech nadleśnictwach: Osusznica, Przymuszewo i Rytel oraz na terenie Parku Narodowego „Bory Tucholskie” i Zaborskiego Parku
Krajobrazowego. W sumie uczestniczyło w nich około 60 osób. Byli to pracownicy:
PN „Bory Tucholskie”, 5 parków krajobrazowych (PK Doliny Słupi, Tucholski PK, Wdecki
PK, Wdzycki PK, Zaborski PK ), 13 nadleśnictw (Bytów, Czersk, Człuchów, Kościerzyna, Leśny Dwór, Lipusz, Osie, Osusznica, Przymuszewo, Rytel, Tuchola, Woziwoda,
Zamrzenica), RDLP w Toruniu, 2 jednostek naukowych (AR w Poznaniu, Uniwersytet
Łódzki), 3 organizacji pozarządowych (KOO, OTOP, Stow. Proekologiczne Dolina Słupi). W wolontariacie uczestniczyło 10 ornitologów. Efektem rzeczowym było wykrycie 10 stanowisk puchacza i 7 włochatki. Do efektu ekologicznego zaliczyć należy
duże zainteresowanie tematem w środowisku leśników, samodzielne inicjatywy podobnych działań w kolejnym roku w niektórych parkach krajobrazowych (PK Dolina
Słupi, Zaborski PK) oraz wspólne (KOO, Zaborski PK, LP) rekonstrukcje gniazd dla puchaczy.
2004 – Puszcza Augustowska, Bory Tucholskie. Druga edycja Buboborów
odbyła się w dniach 5-7 marca 2004 r. na terenie Puszczy Augustowskiej. Część teoretyczna miała miejsce w siedzibie Wigierskiego Parku Narodowego. W działaniach
uczestniczyło około 60 osób. Byli to pracownicy: Wigierskiego PN, parków krajobrazowych (PK Puszczy Romnickiej, Suwalskiego PK), nadleśnictw (Augustów, Białobrzegi, Głęboki Bród, Płaska, Pomorze, Suwałki, Szczebra), instytucji naukowych (AR
w Poznaniu, Uniwersytetu Białostockiego i Łódzkiego), funduszy i organizacji pozarządowych (EkoFundusz, GEF/SGP UNDP, Komitetu Ochrony Orłów, Stowarzyszenia
Konferencji Służb Ochrony Przyrody Zielonych Płuc Polski). W wolontariacie uczestniczyło 10 ornitologów. Mimo niesprzyjających warunków pogodowych (gwałtowny
nawrót ostrej zimy), zlokalizowano 2 stanowiska puchaczy, 3 włochatki, 1 pójdźki i 2
sóweczki. Efekt ekologiczny to duże zainteresowanie tematem w środowisku leśników i lokalnej społeczności.
63
Kontynuowano warsztaty i nasłuchy w kolejnych 7 nadleśnictwach w Borach Tucholskich. Dalszego ciągu działań z 2003 r. podjęło się przy współpracy z KOO Stowarzyszenie Proekologiczne Słupia wraz z Pomorskim Urzędem Wojewódzkim w Gdańsku na terenie Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi” i Nadleśnictwa Leśny Dwór. Zajęcia
teoretyczne i warsztatowe odbyły się w dniach 9-10 marca. Samodzielnej kontynuacji nasłuchów podjęli się także pracownicy 3 parków krajobrazowych: Tucholskiego,
Wdeckiego i Zaborskiego oraz PN „Bory Tucholskie”. W sumie w Borach Tucholskich
zlokalizowano w 2004 r. kolejne 4 stanowiska puchacza, 15 włochatki i 2 sóweczki
oraz wykonano 2 rekonstrukcje gniazd na terenie nadleśnictw Łupawa i Przymuszewo.
W wolontariacie uczestniczyło 8 ornitologów.
Cała druga edycja projektu w 2004 r. zaangażowała łącznie w Puszczy Augustowskiej i Borach Tucholskich 202 osoby.
Bubogóry 2005 – Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Beskidu Sądeckiego”
wraz z kaskadą w parkach narodowych: Babiogórskim, Gorczańskim i Świętokrzyskim.
Ponieważ stan zachowania wartości przyrodniczych na większości terenów górskich jest bardzo wysoki, a jednocześnie ze względu na utrudnienia terenowe i niedostępność dla człowieka wartości te są słabo rozpoznane, kolejne edycje Buboborów,
pod nazwą Bubogóry, przeprowadzono na obszarach górskich. W 2005 r. głównymi
inicjatorami były: Komitet Ochrony Orłów i Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie (FWIE). Patronat logistyczny objęło Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie (CEPL).
W kwietniu 2005 r. przeprowadzono metodą kaskady kompleksowe działania
warsztatowo-inwentaryzacyjne w Karpatach Centralnych. Warsztat startowy odbył
się w dniach 5-8 kwietnia na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Beskid Sądecki” i zasięgiem objął obszar Popradzkiego Parku Krajobrazowego, a także fragmenty Pienińskiego Parku Narodowego (ryc. 4). Na tym etapie zaangażowano około
60 osób. Następnie, dzięki dużemu zainteresowaniu się programem ze strony FWIE
w Krakowie (Draus 2005) oraz Sekcji Ochrony Sów KOO, w dniach 11-16 kwietnia
przeprowadzono kolejne warsztaty i nasłuchy na terenie parków narodowych: Babiogórskiego, Gorczańskiego i Świętokrzyskiego. W sumie w tych działaniach uczestniczyło około 180 osób: pracowników parków krajobrazowych i narodowych, wielu
nadleśnictw, kilku regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych, instytucji naukowych,
jednostek doświadczalnictwa leśnego (LZD Rogów, LZD Krynica) i organizacji pozarządowych. Sponsorem strategicznym działań na obszarze Beskidu Sądeckiego
był EkoFundusz, a na pozostałym obszarze GEF/SGP UNDP i WFOŚiGW w Krakowie.
Ogromnego wsparcia w postaci wynajęcia sal i udostępnienia samochodów udzie64
liły dyrekcje parków narodowych i nadleśnictw. W wolontariacie uczestniczyło 35
ornitologów. Efektem działań było zlokalizowanie około 160 stanowisk sów. Późny
termin warsztatów, podyktowany niesprzyjającymi wcześniej warunkami śniegowymi w górach, wpłynął na niską wykrywalność puchaczy, za to udało się zlokalizować
aż 21 nowych stanowisk sóweczki.
Ryc. 4. Gatunki sów wraz z rozmieszczeniem zlokalizowane podczas 4. edycji Buboborów na terenie
LKP Lasy Beskidu Sądeckiego w dniach 6-7 kwietnia 2005 r. Legenda: (1) puszczyk [10 wołających samców] , (2) puszczyk uralski, (3) sóweczka, (4) uszatka, (5) włochatka, (6) puchacz
2006 – Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Birczańskie”. W 2006 r. działaniami
objęto mniejszy obszar, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Birczańskie”. Patronat logistyczny objęło Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie. Nasłuchy przeprowadzono w dniach 15-16 marca. Brali w nich bardzo aktywny udział liczni leśnicy Nadleśnictwa Bircza, reprezentanci sąsiednich nadleśnictw (Dynów, Krasiczyn, Kańczuga,
Brzozów, Brzegi Dolne), a także: ornitolodzy z KOO, przedstawiciele Zespołu Parków
Krajobrazowych Pogórza Przemyskiego i Przemyskiego Towarzystwa Ornitologicznego. Łącznie w działania, wraz z warsztatem w siedzibie Nadleśnictwa Bircza, było zaangażowanych około 50 osób. Większość odzywających się ptaków stwierdzono (ryc. 5)
podczas pierwszej nocy – zaledwie w 3-4 godziny (!), ponieważ drugiej nocy panowały
niesprzyjające warunki atmosferyczne.
65
Ryc. 5. Gatunki sów wraz z rozmieszczeniem zlokalizowane podczas 5. edycji Buboborów na terenie
LKP Lasy Birczańskie w dniach 15-16 marca 2006 roku. Legenda: (1) puszczyk [8 wołających samców],
(2) puszczyk uralski, (3) sóweczka, (4) uszatka, (5) włochatka
6.2.4. BuboPomorze 2007
W 2007 r. kolejna edycja Buboborów miała miejsce na Pomorzu pod nazwą „BuboPomorze 2007”. Akcja odbyła się w dwóch terminach 15-17 marca w LKP „Lasy Warcińsko-Polanowskie” oraz 28-30 marca w nadleśnictwach Łupawa, Bytów, Trzebielino.
Warsztaty szkoleniowe odbyły się w Centrum Edukacji Regionalnej w Warcinie, Nadleśnictwie Polanów oraz w siedzibie Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”.
W akcji brało udział kilkunastu ornitologów z całej Polski, reprezentujących m.in.
Uniwersytet Łódzki, Słowiński Park Narodowy i Park Krajobrazowy „Dolina Słupi”.
Z biologią, ochroną i metodami rozpoznawania sów zapoznano podczas szkoleń kameralnych i warsztatów terenowych około 100 leśników. Zlokalizowano na terenie
66
wymienionych nadleśnictw 60 stanowisk sów (tab. 4). Wśród nich były: włochatka
– 21 stanowisk, puszczyk – 29, uszatka – 7 i puchacz – 3. Efektem działania było wstępne rozpoznanie występowania, rozmieszczenia i zagrożeń sów leśnych na Pomorzu
Środkowym.
Organizatorami akcji był Komitet Ochrony Orłów, Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Rogowie, Stowarzyszenie Proekologiczne „Słupia”, a partnerem – Park Krajobrazowy „Dolina Słupi”. Wsparcia finansowego udzielił WFOŚiGW w Gdańsku.
Tab. 4. Zestawienie wyników Buboborów w 2007 r. (źródło: D. Anderwald, U. Bagiński, B. Kotlarz)
Gatunek/
Nadleśnictwo Nadleśnictwo Nadleśnictwo Nadleśnictwo Nadleśnictwo
Liczba
Warcino
Polanów
Trzebielino
Bytów
Łupawa
Razem
stanowisk
15.03.2007
16.03.2007
28.03.2007
29.03.2007
30.03.2007
sów
Prowadzący
U. Bagiński,
D. Anderwald D. Anderwald
U. Bagiński
U. Bagiński
szkolenia
B. Kotlarz
Liczba
25
20
15
15
15
90
uczestników
Puszczyk
8
10
3
4
4
29
Uszatka
2
3
1
1
–
7
Włochatka
3
2
6
9
1
21
Puchacz
1
1
–
1
–
3
Razem
14
16
10
15
5
60
6.2.5. Bubobory w Lasach Państwowych 2008–2011
W 2008 r. Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie przy współpracy z Wydziałem Ochrony Przyrody Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych, Centrum Informacyjnym Lasów Państwowych i Komitetem Ochrony Orłów przystąpił do kontynuacji projektu pod nazwą Bubobory w Lasach Państwowych w 5 nadleśnictwach
na terenie RDLP Szczecinek. Decyzją Ministra Środowiska projekt został dofinansowany w ramach V osi priorytetowej Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Unijnego Funduszu Rozwoju Regionalnego UE, a jego zakres rozszerzony.
W 2009 r. objął 17 nadleśnictw nizinnych, głównie w północno-wschodniej i wschodniej Polsce, w 2010 r. – 16 nadleśnictw południowej Polski, a w 2011 r. – 27 nadleśnictw.
W sumie w latach 2008–2011 szkolenia i warsztaty zostały przeprowadzone na terenie
65 nadleśnictw na obszarze ok. 150 powiatów w 12 województwach (ryc. 6). Aż 46
nadleśnictw z tej grupy (68%) jest w różnym stopniu objętych Obszarami Specjalnej
Ochrony Ptaków sieci Natura 2000.
67
68
Ryc. 6. Mapa zasięgu oddziaływania projektu Bubobory (źródło DGLP)
69
Szkolenia w siedzibach nadleśnictw. W 65 szkoleniach teoretycznych w siedzibach nadleśnictw uczestniczyło w sumie 1307 pracowników Lasów Państwowych (ryc.
7). Przeprowadzono także 9 prelekcji dla uczniów i studentów szkół o profilu leśnym,
w których wzięło udział 333 osób.
Ryc. 7. Liczba osób przeszkolonych w ramach projektu Bubobory w LP w czasie poszczególnych warsztatów w latach 2008–2011
Fot. 19A. Uczestnicy szkolenia w Nadleśnictwie
Nowy Targ Fot. P. Król
Fot. 19B. Uczestnicy warsztatów nasłuchowych
w Nadleśnictwie Drawsko Fot. H. Gieletyński
Warsztaty nasłuchowe. W ramach projektu przeprowadzono warsztaty nasłuchowe na terenie 840 leśnictw. Średnio na terenie jednego leśnictwa wyznaczano
7 punktów, w których spędzano po około 20 minut. Łącznie daje to 5880 punktów
i 1960 godzin nasłuchów. Warsztaty prowadziło 374 ornitologów-trenerów z kilkudziesięciu organizacji i instytucji. W czasie nocnych warsztatów zlokalizowano 1219 stanowisk 7 gatunków sów leśnych ( tab. 5, ryc. 8)
70
Tab. 5. Liczba stanowisk i gatunków sów stwierdzonych podczas nocnych warsztatów nasłuchowych
w poszczególnych latach realizacji projektu Bubobory w LP w latach 2008–2011
Gatunek /
Puszczyk Puszczyk
Puchacz Włochatka Sóweczka Uszatka Puszczyk
rok
uralski mszarny
2008
4
7
2
5
60
0
0
2009
33
21
18
19
314
0
0
2010
10
32
29
17
111
19
0
2011
13
45
63
19
310
67
1
Suma
60
105
112
60
795
86
1
1219
9%
9%
5%
5%
7%
puchacz
uszatka
puszczyk
puszczyk uralski
włochatka
65%
sóweczka
Ryc. 8. Udział procentowy wszystkich sów (nawołujące samce) zlokalizowanych w latach 2008–2011
podczas projektu Bubobory w LP
Warsztaty „na ślady”. Konsekwencją szkoleń i warsztatów nasłuchowych prowadzonych od marca do kwietnia każdego roku były organizowane po 15 maja (ze
względu na bezpieczeństwo lęgów) poszukiwania śladów obecności piskląt, gniazd
Fot. 20. Poszukiwania śladów obecności sów
w Nadleśnictwie Grójec Fot. D. Anderwald
Fot. 21. Kontrola lęgu naziemnego w Nadleśnictwie Bytów Fot. U. Bagiński
71
i ptaków dorosłych puchacza, włochatki i sóweczki. Warsztaty „na ślady” prowadzono
w tych drzewostanach, w których wcześniej słyszano głosy godowe, również w historycznych stanowiskach puchaczy (do
5 lat wstecz). Warsztaty poszukiwania
śladów odbyły się w 160 leśnictwach.
Fot. 22. Budowa sztucznego gniazda dla puchacza
w Nadleśnictwie Połczyn Fot. D. Anderwald
Warsztaty instruktażowe z budowy sztucznych gniazd. W trakcie
projektu zbudowano 55 sztucznych
gniazd: w 2008 r. – 10 gniazd, w 2009 r.
– 18, w 2010 r. – 4 gniazda, w 2011 r.
– 23. Informacje o tworzeniu nowych
dogodnych miejsc rozrodu znajdują się
w Roz. 8.
Podsumowanie
• W identyfikacji sów o wiele ważniejsze jest poznanie głosów aniżeli znajomość
ich wyglądu zewnętrznego.
• Najskuteczniejszą metodą lokalizacji jest przeprowadzenie nasłuchu odzywających
się samców wiosną (czasami też jesienią) w godzinach zmierzchowo-nocnych.
• Nasłuchy w znanych rewirach sóweczek i włochatek powinno się wykonywać
raz na 2 lata.
• Nasłuchy w znanych rewirach puchacza należy przeprowadzać corocznie.
• Pomocną metodą wykrywania sów jest umiarkowana stymulacja głosowa.
• Przed nocnym wyjściem do lasu na nasłuchy warto przeprowadzić niezbędne
przygotowania logistyczne i zabrać odpowiedni sprzęt.
• Sowy można również identyfikować za dnia, poszukując śladów ich obecności
(pióra, resztki ofiar, kał).
• Dobrą wskazówką jest zaobserwowanie zjawiska nękania sów przez ptaki wróblowate.
• Bardzo cennym materiałem badawczym są wypluwki, które można zebrać,
wysuszyć i odesłać do zbadania składu pokarmowego.
• Projekty inwentaryzacyjne są narzędziem ułatwiającym służbom leśnym lokalizacje drzewostanów zasiedlonych przez sowy w celu powstrzymywania się
w nich od prac gospodarczych.
• Należy łączyć działania inwentaryzacyjne z edukacyjnymi poprzez wspólne poszukiwania sów w ramach różnych programów, np. Bubobory w LP.
72
7. OCHRONA MIEJSC ROZRODU
7.1. Ochrona strefowa
Ochrona strefowa miejsc rozrodu ptaków w naszym kraju ma długą, 30-letnią historię. Strefy okresowe dla puchacza gwarantują ptakom spokój w okresie lęgowym w odległości do 500 m od gniazd, strefy całoroczne zabezpieczają siedlisko lęgowe w odległości
do 200 m. Wady i zalety funkcjonowania tej formy omówiono w rozdz. 5.2. Szczegółowy
opis rozwoju tej formy ochrony ptaków zawiera praca Mizery (2006), a przegląd zmian
w przepisach – praca Zielińskiego i Anderwalda (2008).
Strefami powinny być obejmowane bezwzględnie drzewostany, które są rzeczywiście wykorzystywane przez sowy do lęgów, czyli takie, gdzie:
• słyszano przez co najmniej dwa sezony głosy pary ptaków w okresie lęgowym,
• stwierdzono ślady lęgów w postaci nagromadzonych resztek ofiar,
• znaleziono gniazdo/zajętą dziuplę,
• wielokrotnie widziano ptaki dorosłe z pokarmem,
• widziano nielotne młode.
Do końca 2012 r. w Lasach Państwowych wyznaczono 51 stref ochronnych dla puchacza, obejmując ochroną całoroczną łącznie 651,86 ha, a ochroną okresową 1537,86 ha
(źródło DGLP). Strefy te nie spełniają do końca swoich funkcji, ponieważ są od dawna
nieaktualizowane i w Lasach Państwowych chronią rzeczywiście jedynie 26 par ptaków. W pozostałych strefach miejsca gniazdowe albo nie są zlokalizowane, albo nie ma
tam już puchaczy.
Dla porównania, prace inwentaryzacyjne (częściowo finansowane przez EkoFundusz) na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego (Maciorowski i in. 2008), prowadzone od 2001 r., zaowocowały poznaniem rozmieszczenia stanowisk obu gatunków orlików, bielika, bociana czarnego i puchacza. Dla wszystkich miejsc lęgowych
w 2005 r. KOO opracował kompleksową dokumentację, zawierającą propozycje zasięgu stref ochronnych oraz działań ochronnych w ich obrębie. Od 2006 do 2008 r. ochroną zostało objętych 81 stanowisk gniazdowych, w tym 26 puchacza. W sumie, w tym
okresie tylko na terenie Biebrzańskiego PN zabezpieczono strefami ochrony całorocznej ponad 5000 ha najcenniejszych drzewostanów.
W latach 2011–2012, po wejściu w życie rozporządzenia, na terenie LP powołano
pierwsze strefy dla sóweczki i włochatki. W RDLP Białystok i RDLP Katowice wyznaczono dwie strefy dla sóweczki (łącznie 24,10 ha), a w RDLP Białystok 4 strefy dla włochatki
(łącznie 25,27 ha).
73
Poniżej przedstawiono pozbawione danych lokalizacyjnych projekty autentycznych
stref dla puchaczy z kilku regionów kraju wraz z komentarzem. Każdą strefę powinno traktować się indywidualnie, uwzględniając lokalne uwarunkowania terenowe, gospodarcze,
komunikacyjne, a przede wszystkim upodobania i preferencje ptaków. Przed sporządzeniem projektu strefy należy wykonać wizję w terenie (po lęgach!) w celu znalezienia miejsc
gniazdowych (drzewo/dołek) lub drzew spoczynkowych, wypluwek, resztek ofiar, śladów
obecności ptaków (pióra, kał). Należy wyraźnie określić, który drzewostan jest użytkowany
przez ptaki i kwalifikuje się do objęcia ochroną całoroczną. Bardzo cenne w takim drzewostanie są drzewa suche i obumierające, drzewa o wielu pniach i szczególnie rozgałęzione
(rozpieracze), wykroty, wiatrołomy, zatorfienia i luki. Drzewostany wchodzące w obręb strefy okresowej w założeniu mają stanowić obszar, w którym obecność człowieka i wszelka
działalność gospodarcza są ograniczone w sezonie lęgowym do niezbędnego minimum.
Po sezonie działalność gospodarcza i pozyskanie surowca jest możliwe, jednak z uwzględnieniem wymagań siedliskowych chronionego gatunku. Niedopuszczalne są nagłe i rozległe przekształcenia siedlisk, ponieważ zwykle część drzewostanów w strefie okresowej
potencjalnie także nadaje się do zasiedlenia. Dopuszczalne są rębnie złożone, wykonywane
stopniowo w kierunku drzewostanów o luźnym zwarciu koron.
W fazie projektowania i powoływania stref należy kierować się zasadą zdrowego
rozsądku, umożliwiając na przykład użytkowanie niektórych ciągów komunikacyjnych
(dróg publicznych i leśnych) lub wykaszania łąk, zwłaszcza jeśli zwyczajowo są one
używane przez wiele lat. Decyzje administracyjne powołujące strefy mogą zawierać
klauzule dopuszczające tego rodzaju aktywność, pod warunkiem zachowania szczególnej ostrożności przez zarządzającego terenem. W przypadku form własności prywatnej, unika się tym samym niepotrzebnych konfliktów. O znalezieniu gniazda należy
niezwłocznie powiadomić zarządcę terenu (najczęściej LP – leśniczego i nadleśnictwo) oraz właściwą regionalną dyrekcję ochrony środowiska, która określa zasięg stref
ochronnych. Można też poinformować koordynatora regionalnego KOO, który przekaże sygnał do właściwych terytorialnie instytucji. Zarządca terenu jest zobowiązany
chronić gniazdo od chwili zgłoszenia. Decyzję o przebiegu granic strefy wydaje dyrektor RDOŚ, po konsultacji z nadleśnictwiem i ornitologiem. Taka sama procedura obowiązuje po zlokalizowaniu nowego gniazda w istniejącej już strefie, z tym, że zamiast
tworzenia nowej strefy jej zasięg w uzasadnionych przypadkach należy zmodyfikować.
Należy elastycznie podchodzić do istniejących granic stref, ponieważ w perspektywie wieloletniej dla ptaków nie są one stałe. Centra rewirów lęgowych w postaci
gniazd w przypadku sów również przesuwają się, gdy ptaki wybierają inne lokalizacje.
Likwidacja stref powinna być możliwa, jeśli ptaki nie wykorzystują drzewostanu – nie
tylko do lęgów, ale także jako miejsca przebywania pojedynczych osobników – przez
5 lat w przypadku puchacza i przez 3 lata w przypadku sóweczki i włochatki. Nieuży74
wane przez ptaki miejsca dawnych lęgów (drzewa dziuplaste – włochatka, sóweczka;
dołki i gniazda nadrzewne – puchacz) należy pozostawiać centralnie w kępach starych
drzew (biogrup) przeznaczonych do naturalnego rozpadu, o powierzchni minimum
10 arów w drzewostanach iglastych i 20 arów w drzewostanach liściastych. W przypadku stosowania rębni w pozostałych drzewostanach gospodarczych, poza strefami,
w promieniu do 1000 m od znanych i zajętych gniazd, cięcia powinny być poprzedzone lustracją powierzchni zrębowych pod kątem obecności drzew dziuplastych
i gniazd nadrzewnych – potencjalnych miejsc lęgowych.
W przypadku włochatek i sóweczek powinno się ustanawiać orientacyjne strefy do
50 m od używanych dziupli o różnych statusach: lęgowych, noclegowych i „spiżarek”,
ponieważ w kolejnych latach mogą one pełnić różną funkcję. Na przykład sóweczki
zajmują swoje terytoria przez wiele sezonów (15-20 lat) (Domaszewicz 1997), jednak
dziuple gniazdowe często zmieniają. W Górach Stołowych sóweczki używały tych samych dziupli jako lęgowych zwykle tylko przez 1-2 sezony (Mikusek 2001).
W przypadku puchacza, który na wiele lat bardzo przywiązuje się do konkretnych
drzewostanów i miejsc lęgowych, obowiązują 2 rodzaje stref: całoroczna (promień do
200 m) i okresowa (promień do 500 m) w okresie od 1 stycznia do 31 lipca. Są to wartości orientacyjne, do których należy dążyć, uwzględniając jednak rzeczywiste wymagania gatunku, zapewnienia spokoju i bezpieczeństwa lęgów. Nie powinno się wyznaczać
stref kołowych i za wszelką cenę „wypełniać” powierzchni. Granice należy projektować
po naturalnych wydzieleniach terenowych (cieki, linie oddziałowe i pododdziałowe,
drzewostany w różnych klasach wieku, granice siedlisk leśnych itp.). Strefy ochrony całorocznej powinny mieć około 12,5 ha. Często jednak mogą to być mniejsze lub większe
pojedyncze płaty starych drzewostanów w obrębie rewiru lęgowego, zabezpieczające
istotne z punktu widzenia zachowania trwałości stanowiska ulubione miejsca, w których
naprzemiennie lub przez kilka lat z rzędu gniazdują lub przebywają puchacze. Do miejsc
tych ptaki mogą powracać, dlatego nie powinno się likwidować stref wcześniej niż po
5 latach nieobecności ptaków. W miarę możliwości powinno się obejmować ochroną
całoroczną/zakazem prac gospodarczych jednolite wydzielenia drzewostanów.
Strefy ochrony okresowej powinny mieć około 66 ha i zapewniać spokój w okresie
lęgów. Nie są to miejsca lęgowe, lecz obszary osłonowe miejsc rozrodu, często też
potencjalnie lęgowe. W miarę możliwości powinno się tam ograniczać obecność ludzi
i sprzętu leśnego, jednak możliwe jest umiarkowane używanie w sezonie rozrodczym
dróg leśnych przez miejscową ludność czy koszenie śródleśnych łąk, do czego ptaki bywają przyzwyczajone. W pewnych sytuacjach na obrzeżach strefy możliwe jest
wykonywanie cichych prac typu pielęgnacja upraw, po ustaleniach z odpowiednią
Regionalną Dyrekcją Ochrony Środowiska. Czasami wskazane może być nawet prześwietlenie części drzewostanu lęgowego w formie trzebieży lub karczowania krzewów
75
Pow. całkowita – 51,73 ha
St. całoroczna – 18,6 ha
St. okresowa – 33,13 ha
TSL – Bs
Gniazdo – na dnie lasu
Drzewostan gniazdowy – sosna 110 lat
Komentarz
Bardzo stare stanowisko w litym drzewostanie sosnowym na stromym
zboczu polodowcowego jeziora rynnowego. Strefy prawidłowo zabezpieczają siedlisko lęgowe. Dodatkowym
buforem jest fragment strefy okresowej na przeciwległym do gniazda
brzegu jeziora. Ptaki gniazdują na ziemi w co najmniej dwóch oddalonych od siebie o kilkaset metrów ulubionych miejscach przy pniach
drzew od strony jeziora, co zapewnia im poczucie bezpieczeństwa (widok i kierunek ucieczki). Mimo
to rzadko mają sukces lęgowy ze względu na brak gniazda nadrzewnego, które powinno być jak najszybciej zbudowane. Łowisko w postaci kolonii śmieszek znajduje się w dużym oddaleniu, jednak ptaki
prawdopodobnie z niego korzystają i pokonują odległość nawet kilku kilometrów.
Ryc. 9. Przykład strefy puchacza na Pomorzu Środkowym
Pow. całkowita – 15,49 ha
St. całoroczna – 5,14 ha
St. okresowa – 10,35 ha
TSL – Bśw
Gniazdo – naprzemiennie w 2 starych gniazdach bielika i zastępczo
na dnie lasu
Drzewostan gniazdowy – sosna
150 lat
Komentarz
Ponad 30-letnie stanowisko w litym
starodrzewie sosnowym z ubogim
podrostem i runem. Pierwotnie z jednym, potem 2 gniazdami bielika,
który w końcu przeniósł się w inne
miejsce na skutek obecności puchacza i konkurowania o miejsce lęgu. Oba gniazda spadły, zostały odbudowane przez członków KOO i są wielokrotnie wykorzystywane przez puchacze do skutecznych
lęgów. W 2 przypadkach ptaki przystąpiły do nieskutecznych lęgów naziemnych. W oddziale 81c nie
ustanowiono strefy, choć są do tego wszelkie wskazania (wcześniejsze lęgi bielika i wielokrotne lęgi puchacza). W strefę ochrony okresowej niezasadnie włączono bagienko 79d, które formalnie jest użytkiem
ekologicznym. Bardzo ubogie drzewostany sosnowe są wykorzystywane tylko do lęgów, łowiska znajdują się na łąkach i liniach brzegowych licznych jezior dookoła. W oddz. 79f i 78g znajduje się prywatna
łąka koszona przez wiele lat, co nie wpływa negatywnie na gniazdowanie puchaczy.
Ryc. 10. Przykład strefy puchacza w Borach Tucholskich
76
Pow. całkowita – 32,08 ha
St. całoroczna – 17,32 ha
St. okresowa – 14,76 ha
TSL – Lśw / buczyna pomorska
Gniazdo – na dnie lasu
Drzewostan gniazdowy – buk
170 lat
Komentarz
Przykład jednorodnej strefy na wyspie
w starej buczynie o luźnym zwarciu.
Przy pniach drzew w 3 miejscach dołki gniazdowe świadczące o używaniu
tego miejsca przez wiele lat. Mimo to
zbudowana platforma na drzewie została zajęta z sukcesem zaraz w pierwszym sezonie. Ptaki obserwowane na
linii brzegowej jeziora od strony północnej, gdzie często polują. W jednym sezonie odnotowano lęg
poza wyspą, jednak zakończył się on niepowodzeniem z powodu przypadkowego wypłoszenia ptaków
przez badaczy porostów. Zagrożeniem lęgów naziemnych na wyspie jest wędkarstwo w okresie zimowym i rozpalanie tam dzikich ognisk w czasie, gdy ptaki zajmują terytorium.
Ryc. 11. Przykład strefy puchacza na wyspie na Pojezierzu Drawskim
w warstwie podrostu. Zbyt restrykcyjna ochrona, polegająca na nierobieniu niczego
w strefie całorocznej, może doprowadzić do zarośnięcia tras dolotowych do gniazda
i opuszczenia stanowiska przez puchacze. Stąd wskazana jest szczegółowa lustracja
i dopuszczalna weryfikacja granic stref wykonana przez doświadczonych ornitologów
minimum raz na 10 lat, z konkretnymi wskazaniami gospodarczo-ochronnymi.
7.2. Ochrona wiatro- i śniegołomów na terenie
Nadleśnictwa Gołdap w Puszczy Rominckiej
W 2004 r. na terenie Nadleśnictwa Gołdap zostały przeprowadzone badania polegające na przeszukiwaniu około 80-letnich drzewostanów gospodarczych w celu lokalizacji miejsc lęgowych puszczyka (Osojca 2004). Punktem wyjścia było przekonanie,
że obowiązujące wówczas Zasady Hodowli Lasu (zmienione w 2012 r., zob. rozdział 5),
poprzez zalecanie selekcji drzew pod kątem surowca drzewnego (m.in. usuwanie drzew
obumarłych i zamierających), nie sprzyjają zachowaniu różnorodności biologicznej. Ponieważ w drzewostanach w tym wieku zwykle nie ma wystarczającej liczby odpowiednich drzew dziuplastych, a mimo to puszczyki tam występowały, badania miały na celu
znalezienie wykorzystywanych do gniazdowania miejsc zastępczych (suboptymalnych).
77
Wylosowano 20 powierzchni w wybranych terytoriach lęgowych tej sowy, gdzie
przeprowadzono szczegółowe poszukiwania polegające na oględzinach wszystkich
potencjalnych drzew/miejsc gniazdowych. W wyniku prac na każdej powierzchni znaleziono drzewa w których puszczyki odbywały lęgi. W 15 przypadkach (75%) ptaki wykorzystywały kikuty starych drzew o pierśnicy 1,5-2,5 m, złamanych na wysokości 5-9 m
pod wpływem wiatru lub śniegu i powstałe w nich nieosłonięte od góry zagłębienia
(dziuple półotwarte typu „komin”). 10 miejsc znajdowało się w kikutach pni starych
osik, po 2 – lip i olch, 1 w kikucie gałęzi przy pniu 150-letniego klonu zwyczajnego.
Wysoki udział dziupli puszczyka w osikach wskazuje na dużą rolę tego gatunku jako
drzewa biocenotycznego w drzewostanach iglastych. W 5 przypadkach (25%) ptaki
wykorzystywały do lęgów dziuple naturalne, które powstały w przeszłorębnych ponad
100-letnich grabach, żywych lub obumierających.
W wyniku prac sformułowano wniosek o potrzebie celowego odejścia od całkowitego zakazu (w 2004 roku) pozostawiania stojących kikutów drzew.
7.3. Ochrona miejsc rozrodu sów
Prowadzenie gospodarki leśnej jest związane ściśle ze stosowaniem szeregu norm,
zasad i instrukcji. Szczególnie istotne są Zasady Hodowli Lasu, Instrukcja Ochrony Lasu.
Dokumenty te zostały do końca 2011 r. znowelizowane z uwzględnieniem wymogów
ochrony wielu siedlisk i gatunków. Podnoszona jest w nich kwestia pozostawiania w lesie drzew biocenotycznych (głównie dziuplastych i rosochatych), szczególnie ważnych
dla puszczyka, włochatki i sóweczki.
Niektóre zapisy korzystne dla sów zawarte w Zasadach Hodowli Lasu (Zasady… 2012):
• utrzymanie funkcji ochronnych może wymagać modyfikacji zasad przyjętych dla lasów
gospodarczych, np. pozostawiania kęp drzew po cięciu uprzątającym (§11, pkt 2);
• modyfikacjom może podlegać postępowanie hodowlane w obszarach specjalnej
ochrony ptaków (§12, pkt 3);
• w procesie odnowienia cenne fragmenty drzewostanów (…przestoje, drzewa dziuplaste i pomnikowe) powinny pozostać jako pożądane elementy strukturalne i funkcjonalne nowego drzewostanu (§28, pkt 2);
• na zrębach zupełnych …pozostawia się fragmenty starodrzewu wraz z nienaruszonymi warstwami dolnymi aż do ich naturalnego rozpadu. Ich powierzchnia nie
powinna być mniejsza niż 6 arów i łącznie nie większa niż 5% powierzchni manipulacyjnej pasa zrębowego…(§31, pkt 5);
• za drzewa pożyteczne uważa się … drzewa dziuplaste, a w uzasadnionych przypadkach również martwe (§48, pkt 4);
78
• w rozpadających się drzewostanach świerkowych należy bezwzględnie pozostawiać grupy i kępy żywotnych drzew……(§58, pkt 6);
• Celem finalnym przebudowy ma być drzewostan o złożonej budowie i strukturze
wieku, z udziałem jodły, buka, świerka i gatunków domieszkowych, o udziale dostosowanym do siedliska (§58, pkt 8);
• w obrębie zwartych kompleksów leśnych należy dążyć do utrzymywania istniejących terenów otwartych służących ochronie wielu gatunków rodzimej fauny i flory...(§68, pkt 5).
Niektóre zapisy korzystne dla sów w Instrukcji Ochrony Lasu (Instrukcja… 2012):
• zachowanie: …torfowisk, bagien, łąk śródleśnych, muraw, cieków, zbiorników (3.2.a);
• stwarzanie lub poprawianie warunków egzystencji …ptakom (3.2.b);
• kształtowanie ekotonów (3.2.d);
• pozostawianie w lesie tzw. drzew biocenotycznych (ryc. 12) do ich naturalnego rozkładu (martwych, dziuplastych, nietypowych, przestojów, z gniazdami ptaków o średnicy
powyżej 25 cm);
Ryc. 12. Drzewo biocenotyczne – leśny „weteran” (ryc. J. Janicki, źródło: IOL 2012)
79
• pozostawianie kęp starodrzewu (biogrup) na zrębach (6.);
• wieszanie różnych typów budek dla dziuplaków: B – dla sóweczek, D – włochatek,
E – dla puszczyka (7.4.);
• instalowanie czatowni dla ptaków drapieżnych (tyczki 4 m z poprzeczką długości
20-30 cm ułatwiające wypatrywanie zdobyczy) (6.4.1.);
• rozmieszczenie skrzynek lęgowych dla sów w pobliżu uszkadzanych (przez gryzonie) powierzchni (6.4.1.).
7.4. Kartoteka stanowisk rzadkich sów leśnych
(Sowoteka)
Skuteczna ochrona gatunków nie jest możliwa bez bieżącego monitorowania ich
kondycji, trendów i zagrożeń. Bezcenne jest zwłaszcza gromadzenie danych z bezpośrednich obserwacji miejsc rozrodu i lęgów, w szczególności trudnych do lokalizacji
gatunków. Z tego powodu podczas realizacji projektu Bubobory w LP stworzono przy
Leśnym Zakładzie Doświadczalnym SGGW w Rogowie „Kartotekę stanowisk rzadkich
sów leśnych”, gdzie od 2008 r. są gromadzone dane o trzech najrzadszych gatunkach
sów leśnych: puchacz, włochatka i sóweczka.
12
puchacz
86
127
włochatka
sóweczka
puszczyk uralski
30
Ryc. 13. Liczba kart stanowisk w rozbiciu na gatunek, przesłanych do Kartoteki w Rogowie w latach
2008–2011 (N=255)
W ramach światowych programów inwentaryzacyjnych i naukowo-badawczych
gromadzone są dane w postaci kart wypełnianych i przesyłanych przez wolontariuszy
do centrali. Najstarszą, założoną już w 1939 r., jest kartoteka w Wielkiej Brytanii. Podobne
programy działają w ponad 30 krajach Europy. W Polsce największe tradycje ma „Kartoteka Gniazd i Lęgów” prowadzona przy Uniwersytecie Wrocławskim. Głównym jej celem
jest gromadzenie danych o biologii rozrodu wszystkich gatunków ptaków gniazdują80
cych w kraju. Współpracownicy notują informacje o znalezionych przez siebie gniazdach
i ich losach na formularzach zwanych kartami gniazdowymi. Wypełnione karty przesyłają
po sezonie do wspólnego banku danych. Wrocławska Kartoteka powstała w roku 1978.
Od tego czasu współpracę z nią nawiązało ponad 600 osób, które nadesłały prawie 85
tysięcy kart gniazdowych z informacjami o lęgach 213 gatunków.
Podobną inicjatywę podjął Komitet Ochrony Orłów, który realizuje od 1993 r. program
ogólnopolskiego monitoringu 7 rzadkich i zagrożonych gatunków ptaków szponiastych.
Od roku 2001 lista gatunków została poszerzona o puchacza. Dane gromadzą wolontariusze-ornitolodzy przy okazji kontroli stanowisk w terenie. Robią to na szczegółowych
kartach przesyłanych corocznie do Kartoteki KOO. W sumie do 2010 r. wprowadzono do
bazy ponad 18 tysięcy kart kontroli stanowisk (KOO 2012). Obecnie zawiera ona informacje o 3531 stanowiskach 9 gatunków „strefowych” ptaków szponiastych i puchacza. Zgromadzono szczegółowe wyniki ponad 11 tysięcy lęgów. W ramach bazy danych KOO od
1998 r. funkcjonuje także „Kartoteka ptaków martwych i osłabionych”. Do połowy 2009 r.
zarejestrowano 2146 przypadków śmierci lub osłabienia około 23 gatunków ptaków
szponiastych i 9 gatunków sów. Jest to bogaty materiał, dający możliwość wyciągania
wniosków dotyczących ekologii wybranych gatunków, wzajemnych interakcji pomiędzy
szponiastymi i sowami oraz zmian przyczyn śmiertelności w czasie i przestrzeni (Anderwald 2009a). W latach 2008–2011 w Kartotece stanowisk rzadkich sów leśnych w Rogowie zgromadzono 255 kart stanowisk czterech gatunków sów (ryc. 13), najwięcej dla
puchacza (127 kart). Zrezygnowano z wypełniania kart dla puszczyka i uszatki.
7.4.1. Instrukcja Sowoteki
Instrukcja wypełniania kart
stanowiska dla puchacza, sóweczki i włochatki
w ramach programu
„Bubobory w Lasach Państwowych”
Informacje ogólne
W Kartotece Stanowisk Rzadkich Sów Leśnych zwanej
także Sowoteką będą gromadzone dane dla trzech najrzadszych gatunków sów leśnych: puchacza, włochatki i sóweczki. Informacje z kart będą przenoszone na platformę cyfrową
w postaci bazy danych kompatybilnej z bazami danych dla puchacza KOO oraz Wydziału Ochrony Przyrody DGLP. Nadzór naukowy nad Kartoteką sprawuje Zakład Zoologii
Leśnej i Łowiectwa SGGW, nadzór logistyczny – Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej
LZD SGGW w Rogowie.
81
Dla nadleśnictw, które przystąpią do współpracy z Sowoteką w Rogowie, przygotowano kartę stanowiska ułatwiającą gromadzenie danych. Wypełnioną po sezonie (do
końca sierpnia) kartę stanowiska można przesłać drogą listową lub za pomocą poczty elektronicznej na adres CEPL LZD SGGW w Rogowie z dopiskiem Sowoteka. Kartę
stanowiska wypełnia się każdego roku dla danego stanowiska jednego gatunku jeden
raz. Dla ułatwienia przygotowano poglądowo wypełnione karty, które zamieszczono
również na stronie internetowej CEPL.
Szare pola wypełniają pracownicy Kartoteki w Rogowie. Pola białe są przeznaczone
dla pracowników nadleśnictwa. Wpisy powinny być krótkie i syntetyczne. Jedna karta
dotyczy pojedynczego stanowiska w danym roku. Notatki powinno prowadzić się bezpośrednio w terenie i wypełniać karty na bieżąco. Najlepiej, aby kopia karty stanowiska
za dany rok znajdowała się zarówno w biurze nadleśnictwa jak i leśnictwa.
Informacje szczegółowe
P. 1. Gatunek
Wpisujemy polską nazwę gatunkową w całym brzmieniu.
P. 2. Rok
Wpisujemy rok, w którym wypełnia się kartę.
P. 3. Data i wyniki wszystkich kontroli
Wpisujemy najważniejsze z punktu widzenia zbieranych danych daty i wyniki kontroli. Informacje powinny być syntetyczne. Jeśli ptaki widziane są wielokrotnie, fakt ich
stwierdzenia wpisujemy tylko raz.
P. 4. Nowe stanowisko
Oprócz pewnych lęgów, za stanowisko uważa się także miejsce występowania ptaków w sezonie lęgowym, mimo że nie stwierdzono ewidentnie ich gnieżdżenia się.
Przykładowo, samotny samiec włochatki czy puchacza może odzywać się głosem godowym, mimo że nie ma partnerki. Jeśli po raz pierwszy słyszymy go w danym miejscu,
zakreślamy „tak”. Jeśli w latach ubiegłych ptaki już były stwierdzone, zakreślamy „nie”.
W przypadku wątpliwości zakreślamy „nie wiem”.
P.5. Lokalizacja zajętego gniazda lub obserwacji ptaków
Nie zawsze uda się określić fakt gnieżdżenia się, wtedy cenny jest sam fakt obserwacji w terenie danego gatunku, co zaznaczamy w p. 5/j.
5/a-5/f.
Wpisujemy dane adresowo-lokalizacyjne zajętego gniazda lub tylko obserwacji
ptaków.
5g. Obserwacja ptaków lęgowych
Wpisujemy oddział i pododdział, w którym ewidentnie stwierdzono zajęte w tym
roku gniazdo ptaków.
82
5/h. Typ siedliskowy lasu
Z operatu wpisujemy typ siedliskowy lasu, w którym znajduje się zlokalizowane
gniazdo.
5/i. Gatunek drzewa i wiek
Wpisujemy gatunek drzewa gniazdowego oraz jego wiek.
5/j. Obserwacje ptaków nielęgowych
Wpisujemy oddział i pododdział, w którym widziano co najmniej ptaka, ale nie
stwierdzono w danym roku faktu gnieżdżenia się. Np. może to być jedno z wielu w rewirze miejsc spoczynkowych sowy.
6. Zajęte gniazdo jest na (zaznacz właściwie):
W zależności od miejsca zlokalizowanego gniazda zakreślamy odpowiednio: ziemia, drzewo, skała lub sztuczna konstrukcja. W ostatnim przypadku określamy jej rodzaj,
np. budka (sóweczka, włochatka), stara ambona (puchacz). Jeśli nie znaleźliśmy gniazda, nic nie zaznaczamy.
7. Inne gniazda w tym stanowisku
Jeśli w ubiegłych kilku latach stwierdziliśmy fakt gnieżdżenia się w drzewostanach
sąsiadujących z obecnym miejscem lęgu, wpisujemy rok, gatunek drzewa, nr oddziału
i pododdziału.
Np.:
2005 r. – lęg w dziupli po dzięciole czarnym w Bk, oddz. 45/i.
2007 r. – słabo lotne młode w oddz. 47/a.
P.8. Najwyższa kategoria I kontroli (do końca kwietnia)
I kontrola ma za zadanie określenie czy ptaki w ogóle są w rewirze na podstawie
śladów lub bezpośrednich obserwacji (nasłuchów) ptaków. Jeśli w terminie do końca
kwietnia danego roku stwierdzimy wiele różnych oznak obecności ptaków w stanowisku, wybieramy tylko kategorię najwyższą i tę zaznaczamy wpisując odpowiednią datę.
Najwyższą kategorią jest stwierdzenie obecności pary ptaków przy gnieździe, jednak
nie należy podejmować specjalnych prób poszukiwania gniazd. Wystarczające będzie
zlokalizowanie miejsc, w których przebywają ptaki w godzinach wieczornych i gdzie
odzywają się swoimi charakterystycznymi głosami godowymi. Czasami jedynymi śladami obecności ptaków będzie świeże pióro lub wypluwka, co w stopniu wystarczającym
potwierdza obecność ptaków w stanowisku. Liczbę kolejnych wizyt i kontroli takiego
stanowiska należy wtedy ograniczyć aż do czasu II kontroli.
P.9. Najwyższa kategoria II kontroli (do końca czerwca)
Druga kontrola powinna się odbyć do końca czerwca. Ma za zadanie określenie
czy ptaki przystąpiły do lęgów (np. ślady jaj), następnie czy osiągnęły sukces w postaci młodych, które opuściły gniazdo. Dobrą wskazówką są głosy żebrzące wydawa-
83
ne przez młode w gnieździe i jego pobliżu. W przypadku puchacza ze względu na
bezpieczeństwo lęgów liczbę bezpośrednich wizyt w pobliżu gniazd należy ograniczyć do minimum. Próbę policzenia młodych najlepiej przeprowadzić w terminie
po 15 maja. Młode puchacze często w wieku kilku tygodni „rozłażą się” w najbliższym
otoczeniu miejsca gniazdowego i ukrywają w gęstych krzewach i trawach. Włochatki
i sóweczki tolerują obecność obserwatora w swoim otoczeniu. Odpowiedni i bezpieczny dla nich dystans najłatwiej ocenić po zachowaniu się ptaków. W zależności
od wyników obserwacji, zakreślamy w odpowiednim miejscu tej części karty najwyższą kategorię. Na końcu podsumowujemy zaznaczając w odpowiednim miejscu
czy wg obserwatorów w tym roku w tym stanowisku lęg zakończył się sukcesem,
tzn. czy młode zdołały opuścić gniazdo, czy np. padły z jakichś przyczyn (drapieżnictwo).
P. 10. Obserwatorzy
Wpisujemy dane do kontaktu, w celu możliwości wyjaśnienia przez Kartotekę
ewentualnych niejasności.
BUBOBORY W LP
KARTA STANOWISKA
dla puchacza, sóweczki lub włochatki
1. Gatunek
WŁOCHATKA
Region
2. Rok
2008
Nr-R
Nazwa pow.
4. Nowe stanowisko: tak  nie 
nie wiem 
5. Lokalizacja zajętego gn. lub obserwacji ptaków
a) Woj.
pomorskie
c) Gmina
Bytów
d) Nadl.
Bytów
e) Obr.
Bytów
f) Leś.
Bytów
g) Obserw. ptaków lęg.
h) Typ sied. lasu
i) Gat. drzewa / wiek
b) Pow.
250/j
Bytów
3. Data i wyniki wszystkich kontroli
23 marca – głos 1 ptaka od strony jez. Zamarłe, godz. 18,15.
19 kwietnia – głos 2 ptaków przy jez. Zamarłe w oddz.. 250.
15 maja – kontrola drzew dziuplastych w oddziale 250/j wykazała ślady
obecności ptaków przy spróchniałej sośnie (wypluwka 3 cm dłg., pióro i kał).
Ptaków dorosłych nie zaobserwowano.
10 czerwca – brak świeżych śladów i ptaków.
13 i 17 czerwca – nasłuchy w celu wykrycia głosów żebrzących młodych
w godzinach wieczornych nie potwierdziły obecności ptaków.
Nowe gn.

BMśw
so
167 lat
j) Obserw. ptaków nielęg.
6. Zajęte gniazdo jest na (zaznacz właściwie):
ziemia

drzewo

skała

sztuczna konstr., jaka?

7. Inne gniazda w tym stanowisku (gat. drz., oddz.):
10. Obserwatorzy: E. Drabek, J. Kryst
Kontakt: (tel./e-mail): 605602333, [email protected]
84
Kartoteka Stanowisk Rzadkich Sów Leśnych
CEPL Leśny Zakład Doświadczalny SGGW
w Rogowie, ul. Akademicka 20, 95-063 Rogów
www.cepl.sggw.pl/bubobory, [email protected]
8. Najwyższa kategoria I kontroli
(do końca kwietnia)
data:
19 kwietnia
Brak ptaków

Pióra

Wypluwki

Słyszano 1 osobnika

Słyszano parę

Widziano 1 ptaka

Widziano parę

9. Najwyższa kategoria II kontroli
(do końca czerwca)
data:
Brak ptaków
Liczne resztki ofiar
Jaja lub skorupy
Liczba piskląt w gnieździe
Liczba piskląt poza gniazd.
Sukces (zaznacz właściwe)
17 czerwca





tak  nie  nie wiem
BUBOBORY W LP
KARTA STANOWISKA
dla puchacza, sóweczki lub włochatki
1. Gatunek
PUCHACZ
2. Rok
Region
2008
Kartoteka Stanowisk Rzadkich Sów Leśnych
CEPL Leśny Zakład Doświadczalny SGGW
w Rogowie, ul. Akademicka 20, 95-063 Rogów
www.cepl.sggw.pl/bubobory, [email protected]
3. Data i wyniki wszystkich kontroli
Nr-R
31 stycznia – głos samca odzywającego się w okolicy jez. Czerne
Nazwa pow.
25 lutego – głos samca i samicy przy jez. Czerne w oddz. 102.
4. Nowe stanowisko: tak  nie  nie wiem 
17 marca – głos samca i samicy przy jez. Czerne w oddz. 101/a.
5. Lokalizacja zajętego gn. lub obserwacji ptaków
16 maja – podczas wizyty w drzewostanie w oddz. 101/a odkryto gniazdo
a) Woj.
pomorskie
b) Pow. Chojnice
naziemne przy pniu sosny z 3 pisklętami.
c) Gmina
Brusy
15 czerwca – w pobliżu miejsca gniazdowego przy jałowcu zaobserwowano
d) Nadl.
Przymuszewo
tylko 1 młodego i 1 osobnika dorosłego. W niecce gniazdowej liczne szczątki
e) Obr.
Przymuszewo
ofiar oraz rozkruszone stare i całe świeże wypluwki. Wypluwki zebrano
f) Leś.
Przymuszewo
w celu przesłania do analizy do Wypluwnika w Leśnym Zakładzie
g) Obserw. ptaków lęg.
101/a
Nowe gn. Doświadczalnym SGGW w Rogowie.
h) Typ sied. lasu
Bs
i) Gat. drzewa / wiek
so
140 lat
j) Obserw. ptaków nielęg.
6. Zajęte gniazdo jest na (zaznacz właściwie):
ziemia

drzewo

skała

sztuczna konstr., jaka?

7. Inne gniazda w tym stanowisku (gat. drz., oddz.):
2006 – lęg w starej ambonie w oddz. 254/d.
2007 – w starym gnieździe bielika na so w oddz. 105.
10. Obserwatorzy: U. Bagiński, T. Kubicki
Kontakt: (tel./e-mail): 691805353, [email protected]
8. Najwyższa kategoria I kontroli
(do końca kwietnia)
data:
17 marca
Brak ptaków

Pióra

Wypluwki

Słyszano 1 osobnika

Słyszano parę

Widziano 1 ptaka

Widziano parę

9. Najwyższa kategoria II kontroli
(do końca czerwca)
data:
Brak ptaków
Liczne resztki ofiar
Jaja lub skorupy
Liczba piskląt w gnieździe
Liczba piskląt poza gniazd.



3
1
Sukces (zaznacz właściwe)
tak  nie  nie wiem 
BUBOBORY W LP
KARTA STANOWISKA
dla puchacza, sóweczki lub włochatki
1. Gatunek
SÓWECZKA
Region
2. Rok
2008
Nr-R
Nazwa pow.
4. Nowe stanowisko: tak  nie  nie wiem 
5. Lokalizacja zajętego gn. lub obserwacji ptaków
a) Woj.
pomorskie
c) Gmina
Słupsk
d) Nadl.
Słupsk
e) Obr.
Słupsk
f) Leś.
Słupsk
g) Obserw. ptaków lęg.
h) Typ sied. lasu
i) Gat. drzewa / wiek
b) Pow.
332 / g
Słupsk
Nowe gn.
15 czerwca
Kartoteka Stanowisk Rzadkich Sów Leśnych
CEPL Leśny Zakład Doświadczalny SGGW
w Rogowie, ul. Akademicka 20, 95-063 Rogów
www.cepl.sggw.pl/bubobory, [email protected]
3. Data i wyniki wszystkich kontroli
15 lutego – widziano 1 ptaka w olsach k. rzeki Słupianki.
29 marca – późnym popołudniem widziano 2 ptaki gwiżdżące w świerkach
w oddz. 332/g przy Słupiance. Zupełnie niewrażliwe na obecność
obserwatora.
15 maja – kontrola dziuplastych świerków w oddziale 332 nie wykazała
śladów ani obecności ptaków.
25 czerwca – brak śladów i ptaków.

Bśw
św
120 lat
j) Obserw. ptaków nielęg.
6. Zajęte gniazdo jest na (zaznacz właściwie):
ziemia

drzewo

skała

sztuczna konstr., jaka?

7. Inne gniazda w tym stanowisku (gat. drz., oddz.):
10. Obserwatorzy: B. Kotlarz, P. Adamiok
Kontakt: (tel./e-mail): 607222355, [email protected]
8. Najwyższa kategoria I kontroli
(do końca kwietnia)
data:
29 kwietnia
Brak ptaków

Pióra

Wypluwki

Słyszano 1 osobnika

Słyszano parę

Widziano 1 ptaka

Widziano parę

9. Najwyższa kategoria II kontroli
(do końca czerwca)
data:
Brak ptaków
Liczne resztki ofiar
Jaja lub skorupy
Liczba piskląt w gnieździe
Liczba piskląt poza gniazd.
Sukces (zaznacz właściwe)
25 czerwca





tak  nie  nie wiem 
Ryc. 14. Przykłady wypełnionych kart dla sóweczki, puchacza i włochatki (dane zmienione)
85
Podsumowanie
• Ochrona strefowa jest jedną z najlepszych metod zabezpieczających miejsca
lęgowe sów i (w przypadku puchacza) wpływa na zwiększenie sukcesu rozrodczego.
• Strefy okresowe dla puchacza gwarantują ptakom spokój w okresie lęgowym
w odległości do 500 m od gniazd, strefy całoroczne zabezpieczają siedlisko lęgowe w odległości do 200 m.
• Strefy ochrony całorocznej powinny mieć około 12,5 ha, jednak mogą to być
mniejsze lub większe pojedyncze płaty starych drzewostanów w obrębie rewiru
lęgowego.
• W przypadku włochatek i sóweczek powinno się ustanawiać orientacyjne strefy
do 50 m od dziupli o różnych statusach: lęgowych, noclegowych i o charakterze
„spiżarek”.
• Strefami powinny być obejmowane bezwzględnie te drzewostany, które są rzeczywiście wykorzystywane przez sowy do lęgów lub stałego przebywania.
• Każdą strefę powinno się traktować indywidualnie uwzględniając lokalne uwarunkowania terenowe i wymogi gatunku. Najlepiej projektować je wspólnie
z doświadczonym ornitologiem.
• Odwołanie stref powinno być możliwe, pod warunkiem niewykorzystywania
drzewostanu przez ptaki przez 5 lat w przypadku puchacza i przez 3 lata w przypadku sóweczki i włochatki.
• W drzewostanach gospodarczych należy pozostawiać kikuty starych drzew złamanych pod wpływem wiatru lub śniegu, ponieważ ich wierzchołki są chętnie
wykorzystywane do lęgów, głównie przez puszczyki.
• Szczególnie cenne dla ochrony miejsc rozrodu sów są przestoje, drzewa dziuplaste i pomnikowe („leśni weterani”), które powinny pozostać w lesie również ze
względu na wymogi ochrony lasu zawarte w instrukcjach LP.
• Dla ochrony miejsc lęgowych sóweczki i włochatki w rozpadających się drzewostanach świerkowych należy bezwzględnie pozostawiać grupy i kępy żywotnych drzew.
• Na zrębach zupełnych należy zachowywać pojedyncze płaty starodrzewu wraz
z nienaruszonymi warstwami dolnymi aż do ich naturalnego rozpadu.
• Niedopuszczalne są nagłe i rozległe przekształcenia siedlisk lęgowych sów.
• Zaleca się gromadzenie danych, które dotyczą bezpośrednich obserwacji miejsc
rozrodu i lęgów, w postaci wypełniania kart stanowisk dla najrzadszych gatunków sów.
• Kopia karty stanowiska za dany rok powinna trafić do odpowiedniej bazy danych (Kartoteki) i być przechowywana w biurze nadleśnictwa oraz leśnictwa.
86
8. TWORZENIE NOWYCH MIEJSC ROZRODU
8.1. Czy, gdzie i jak wieszać budki dla sów?
Sowy są bardzo elastyczne pod względem wyboru miejsc gniazdowych. Nie budują własnych gniazd, zwykle korzystają z wszelkiego rodzaju naturalnych i sztucznych konstrukcji. W ostateczności składają jaja bezpośrednio na ziemi. Prawie wszystkie gatunki zasiedlają stare gniazda nadrzewne budowane przez ptaki szponiaste,
krukowate czy bociana czarnego. Puszczyki, włochatki i sóweczki zajmują dziuple
naturalne lub wykute przez dzięcioły. Także sztuczne konstrukcje wybudowane przez
człowieka są często zasiedlane przez sowy. Pierwsze sztuczne gniazda w Polsce budowali leśnicy-ornitolodzy: najpierw dla bociana białego, rybołowa i bielika – inż. Jerzy
Noskiewicz w Puszczy Wkrzańskiej w połowie lat 70. XX w. (Karczmarczyk 1982), następnie w 1983 r. dla puchacza – dr inż. Marek Keller w Lasach Sobiborskich. Dobrze
wykonane skrzynki i platformy dla puchaczy służą im nawet przez 20 lat. Budki dla
puszczyków i włochatek wykonane z calowych desek i odpowiednio zabezpieczone także mogą wisieć na drzewach po lat kilkanaście. Uszatki gniazdują w najmniej
trwałych (do 5 lat) wiklinowych koszach. Sztuczne gniazda zazwyczaj zwiększają bezpieczeństwo i efektywność lęgów. Ponieważ jednak, tworząc nowe miejsca rozrodu,
możemy wpłynąć na wzrost liczebności danego gatunku, ich stosowanie powinno
być zawsze dobrze przemyślane i uzasadnione. Najlepsze efekty daje współpraca
przyrodników, leśników i służb ochrony przyrody. Zdecydowanie należy unikać „akcyjności”, czyli medialnych przedsięwzięć podejmowanych w dobrej wierze, lecz nie
Fot. 23. Puszczyki chętnie zajmują obszerne budki lęgowe z dużymi otworami wlotowymi o średnicy około 15-20 cm. Na zdjęciu z lewej opierzone pisklę na kilka dni przed wylotem i jeszcze nie
w pełni lotne, na zdjęciu z prawej – ukrywające się w gałęziach lipy Fot. D. Anderwald
87
zawsze z pożytkiem dla ptaków. Wzrost liczebny jednego gatunku, zwłaszcza drapieżcy, może ograniczać występowanie szeregu innych, równie rzadkich gatunków, zarówno ofiar jak i drapieżników. Wielu interakcji między- i wewnątrzgatunkowych nie
jesteśmy w stanie do końca przewidzieć. Czasami nakładają się na siebie dodatkowe
mechanizmy, np. synergii, kiedy może dochodzić do nieprzewidywalnej kooperacji
wśród zespołu drapieżców (Ripple i Beschta 2012).
W ubogich drzewostanach iglastych, mało zróżnicowanych wiekowo i gatunkowo,
ale w sąsiedztwie atrakcyjnych łowisk, zasadne jest wieszanie budek dla sóweczki i włochatki, pod warunkiem stwierdzeń głosów godowych ptaków w sezonie lęgowym.
Budki powinny być powieszone na wysokości od około 3,5 do 10 m, w kępach starych,
ponadstuletnich drzew, w odległości około 10 m od dróg leśnych lub na granicy luk
i wydzieleń zróżnicowanych pod względem budowy piętrowej, np. pomiędzy starymi
drzewostanami, a rozległymi młodnikami. Preferowane gatunki drzew to w kolejności: świerk, sosna, jodła i olcha. Budki powinny być wieszane w liczbie 1 szt./100 ha.
Wskazane jest powieszenie 1-2 budek w odległości do 50 m od drzewa dziuplastego
z czynną dziuplą sóweczki i włochatki, w celu „przytrzymania” ptaków w jednym miejscu, co z kolei ułatwia planowanie i wykonywanie prac gospodarczych w sąsiednich
drzewostanach, które to prace mogą być do pewnego stopnia korzystne dla sów. Na
przykład w Puszczy Solskiej w pobliżu wszystkich stanowisk włochatek stwierdzono
obecność niewielkich terenów otwartych powstałych w wyniku działalności człowieka. Najczęściej były to zręby zupełne, halizny i uprawy leśne o powierzchni do 3 ha
(Stachyra i in. 2005).
Fot. 24. Sóweczki w swoich rewirach mają kilka dziupli o różnym statusie. Na zdjęciu dorosły osobnik zimujący okazjonalnie w zmodyfikowanej budce typu „B” (śred. otworu 5,5 cm) na terenie Nadleśnictwa Bytów oraz w dziupli po dzięciole dużym D. major na wysokości zaledwie około 1,2 m (!)
na terenie Nadleśnictwa Drawsko Fot. L. Szarzyński (lewe), C. Korkosz (prawe)
88
8.2. Kosze dla uszatek
Do 2013 r. członkowie stowarzyszeń
ornitologicznych wywiesili w naszym
kraju około 700 koszy dla uszatek. Kosze
były wykonywane z wikliny i umieszczane
w krajobrazie rolniczym w śródpolnych
zadrzewieniach różnej formy własności.
Przy okazji prowadzili akcje uświadamiające wśród lokalnych społeczności, promujące rolnictwo przyjazne środowisku.
Kosze były zasiedlane przez uszatki, ale
nierównomiernie. Poważnym manka- Fot. 25. Kosz dla uszatki. Wymiary: średnica
40 cm, wysokość 20 cm
Fot. I. Kaługa
mentem jest nietrwałość tych konstrukcji
(do 5 lat) i – poza kilkoma wyjątkami –
wykorzystywanie ich przez sowy tylko przez jeden sezon. Kosze były również zajmowane i rozbudowywane przez inne gatunki ptaków, które jednak potrafią samodzielnie
budować sobie gniazda.
8.2.1. Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny / Towarzystwo Przyrodnicze
„Bocian”
W Polsce czynną ochronę uszatki poprzez wywieszenie 220 koszy lęgowych, w ramach projektu „Aktywna ochrona sowy uszatej”, zapoczątkowało w roku 2001 Mazowieckie Towarzystwo Ochrony Fauny (MTOF), obecnie Towarzystwo Przyrodnicze
„Bocian”. Działania ochronne polegające na tworzeniu nowych miejsc lęgowych dla
tego gatunku sowy nie były w naszym kraju wcześniej podejmowane, dlatego pilotaż
ten był obarczony ryzykiem niepowodzenia. Wykorzystano naturalną dla większości
sów skłonność, polegającą na wyszukiwaniu do lęgów różnego rodzaju konstrukcji, powstałych samoistnie – czarcie miotły, złamane i zawieszone gałęzie – albo też
wykonanych przez inne gatunki ptaków – gniazda. Ponieważ w przeciwieństwie do
sów, które nie budują własnych gniazd, wiele gatunków ptaków buduje je co roku,
a starych nie używa, na 1 ha śródpolnego zadrzewienia można znaleźć w niektórych
regionach kraju po kilka starych gniazd grzywaczy czy sójek – potencjalnych miejsc
gniazdowych dla uszatek. Są one jednak bardzo nietrwałe i zazwyczaj po 2-3 sezonach
ulegają rozsypaniu. Jedynie gniazda ptaków szponiastych i krukowatych są większe
i dłużej pozostają na drzewach, mimo ich nieużywania przez ptaki. Paradoksalnie więc,
takie gatunki jak jastrząb, wrona czy kruk, które stanowią największe (obok drapieżnych
89
ssaków) zagrożenie dla lęgów uszatek, jednocześnie są najlepszymi budowniczymi ich
przyszłych siedzib.
W większości miejsc, gdzie wieszano kosze, nie stwierdzono dużych gniazd. Jedynie w trzech zadrzewieniach znaleziono stare gniazda jastrzębia, myszołowa i krogulca,
w których gnieździły się uszatki. W regionie objętym akcją nie odnotowano wówczas
gniazd innych gatunków ptaków równie chętnie wykorzystywanych przez te sowy do
lęgów, a mianowicie sroki, wrony siwej czy kruka. Niektóre licznie występują jednak
w innych regionach kraju.
Kosze wykonane z wikliny, w zamyśle bardziej trwałe, wywieszono na 3 powierzchniach próbnych koło Siedlec i na jednej koło Sulejówka. Konstrukcje o średnicy około
40 cm i głębokości 20 cm przed zawieszeniem wyściełano drobnymi gałązkami sosnowymi (http://www.bocian.org.pl/uszatka). Wybierano niewielkie młodniki i drągowiny sosnowe o powierzchni 0,3-2,0 ha w wieku 25-45 lat. W każdym takim miejscu
montowano po 2 kosze na wysokości 5-20 m w okółkach gęstych koron sosen. Kosze
były oddalone od siebie o około 70 m, ponieważ wcześniej w podobnej odległości
stwierdzano zajęte gniazda uszatek.
Założono, że w śródpolnych zadrzewieniach brakuje odpowiednich gniazd innych
gatunków ptaków, w związku z czym uszatki nie mogą przystępować w nich do lęgów.
Autorzy projektu założyli także, iż ptaki krukowate stanowiące zagrożenie dla lęgów uszatek mają odmienne preferencje siedliskowe, a ich penetracja w zadrzewieniach śródpolnych jest ograniczona, co może przyczynić się do podniesienia sukcesu lęgowego
sów (Kaługa 2002, 2004). Oprócz środków z WFOŚiGW w Warszawie, uzyskano wsparcie
z Programu Małych Dotacji Globalnego Funduszu Środowiska (GEF/SGP, UNDP). W ramach programu zakupiono i zamontowano koszyki, wydano także kilka tysięcy folderów
i naklejek. Podczas kontroli notowano obecność gatunków ptaków w zadrzewieniach,
w których znajdują się kosze oraz w ich najbliższym sąsiedztwie (do 100 m). W 2002 r.
w pobliżu 79 (85%) wszystkich zadrzewień zanotowano obecność ortolana.
W latach 2001–2006 przeprowadzono w sumie 14 kontroli zasiedlenia koszy.
W 2002 r. wspinano się w tym celu do 186 z 220 gniazd. Od 2003 r. kontrole wykonywano z ziemi. Podczas pierwszej wizyty sprawdzano wszystkie gniazda, podczas drugiej – tylko te, przy których wcześniej w danym roku stwierdzono obecność uszatek.
Zauważono, że uszatki, które zajęły sztuczne gniazda, przystępowały do lęgów bardzo
nierównomiernie, tj. od lutego do sierpnia. Liczba odchowanych piskląt wahała się od
1 do 4, najczęściej wynosiła 3. Kosze były bezpieczne dla ptaków: nie zaobserwowano
przypadków drapieżnictwa na lęgach. Stwierdzono po jednym przypadku wykorzystania przez uszatki koszy do lęgów kolejno przez dwa i trzy sezony. W trzech sztucznych
gniazdach odnotowano drugie lęgi sów. W 2005 r. zaobserwowano także gniazdowanie uszatek w skrzynce lęgowej dla pustułki.
90
W sumie w latach 2001–2006 kosze zostały wykorzystane do lęgów przez uszatki
73 razy (tab. 6), choć ich obecność na podstawie śladów stwierdzono w pierwszym
roku maksymalnie przy 98 koszach. Innymi gatunkami ptaków, które najczęściej zasiedlały sztuczne gniazda były: grzywacz, myszołów i sójka. W czterech koszach stwierdzono obecność wiewiórki.
Niestety, po 5 latach większość ze 186 kontrolowanych koszy nie nadawała się już
do użytku ze względu na zły stan (rozsypanie, przekrzywienie, deformacja, brak wyściółki).
Tab. 6. Liczba i wyniki kontroli zasiedlenia 186 koszy wywieszonych dla uszatek w okolicach Siedlec
(dane MTOF)
2001/2
kontr
wypluwki
Uszatka
A. otus
Grzywacz
C. palumbus
Myszołów
B. buteo
Sójka
G. glandarius
Pokrzywnica
P. modularis
Srokosz
L. excubitor
Wiewiórka
S. vulgaris
nieoznaczone
ogółem
2002*/4
kontr
2003/2
kontr
2004/2
kontr
2005/2
kontr
2006/2
kontr
ogółem
26/14,0%
18/9,67%
4/2,15%
9/4,83%
16/8,6%
73
8/4,3%
4/2,15%
2/1,07%
7/3,76%
9/4,83%
42
4/2,15%
4/2,15%
2/1,07%
6/3,22%
5/2,68%
19
4/2,15%
2/1,07%
12
98
12
6/3,22%
4/2,15%
4
1/0,53%
1
4/2,15%
4
1/0,53%
54/29%
1
26/13,97%
8/4,3%
26/13,97% 32/17,2%
143
* wspinano się do każdego kosza
8.2.2. Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (PTOP)
Staraniem PTOP w roku 2003 i 2006 nad Biebrzą, Narwią i w Puszczy Knyszyńskiej
wywieszono 350 koszy wiklinowych dla uszatek. Projekty uzyskały dofinansowanie
z WFOŚiGW w Białymstoku i Fundacji EkoFundusz (D. Musiał – dane niepubl.). Na przełomie 2012 i 2013 r., dzięki dotacji udzielonej przez NFOŚiGW, skontrolowano 130 koszy
w Biebrzańskim Parku Narodowym, 120 w Narwiańskim Parku Narodowym, 80 w Parku
Krajobrazowym Puszczy Knyszyńskiej i 20 w Łomżyńskim Parku Krajobrazowym Doliny
Narwi. Zdecydowanej większości koszy nie odnaleziono, ponieważ zostały całkowicie
91
zniszczone lub wycięto drzewa, na których były zamontowane. Duża część nie miała
już dna. Wypluwki uszatki znaleziono tylko przy 3 koszach, jednak wyniki mogą być
zaniżone ze względu na termin kontroli (pokrywa śnieżna, opadłe liście).
W PK Puszczy Knyszyńskiej potwierdzono wykorzystanie 7 koszy przez inne gatunki: grzywacza, sójkę, myszołowa i/lub jastrzębia. W Biebrzańskim PN było łącznie 8
koszy zajętych przez: myszołowa, grzywacza, sójki (Ł. Meina – dane niepubl.). W dolinie
Narwi nie stwierdzono gniazdowania innych gatunków w koszach. W ramach tego samego projektu w miejsce części zniszczonych koszy powieszono 70 nowych dla uszatek, z czego 40 w Biebrzańskim PN i PK Puszczy Knyszyńskiej, a 30 w Narwiańskim PN
i Łomżyńskim PK Doliny Narwi.
8.2.3. Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” (PTOP Salamandra)
W latach 2005–2009 Nadnoteckie koło PTOP „Salamandra” realizowało projekt
„Ochrona sowy uszatej w północnej Wielkopolsce”. Działania były prowadzone w powiecie czarnkowsko-trzcinieckim i pilskim, dzięki wsparciu finansowemu Huty Szkła
Ujście SA. Pod względem metodycznym korzystano z wcześniejszych doświadczeń
MTOF/TP „Bocian”. Celem projektu było także stworzenie nowych miejsc lęgowych dla
uszatki. Wywieszono 35 wiklinowych koszy w potencjalnych miejscach lęgowych, tj.
w niewielkich śródpolnych zadrzewieniach o powierzchni 0,2-3,0 ha w wieku 25-45 lat
(Maluśkiewicz 2005). Autorzy projektu założyli, że ma miejsce spadek liczebności niektórych gatunków krukowatych (wrona siwa, sroka, gawron) i myszołowa w krajobrazie rolniczym Wielkopolski i w związku z tym należy zamontować sztuczne gniazda,
zastępujące gniazda naturalne. Kontrole wykazały wykorzystanie 11 koszyków, w których odchowało się łącznie 45 piskląt uszatki. Odnotowano po jednym przypadku
zajęcia kosza przez krogulca i grzywacza. W pobliżu stwierdzono obecność tokującego kobuza i srokosza, jednak żaden z tych gatunków nie przystąpił tam ostatecznie
do lęgów. Kontrole zimowe i duża ilość wypluwek świadczą o tym, że część koszy
była wykorzystywana przez sowy jako miejsca schronienia. 2009 był ostatnim rokiem
realizacji projektu, ponieważ większość koszy nie nadawała się do zasiedlenia, a część
zupełnie się rozpadła.
8.3. Budki dla włochatek
Do 2013 r. w Polsce wywieszono około 100 budek dla włochatek, głównie na Pomorzu Środkowym i Gdańskim na początku XXI w., ostatnio również na południu kraju
w Nadleśnictwie Nowy Targ. Budki są łatwe do montażu i zawieszenia za pomocą wy92
sokich drabin. Zasadne jest ich umieszczanie w drągowinach sosnowych z domieszką
świerka w wieku od 70 lat wzwyż tam, gdzie w sezonie lęgowym (kwiecień-lipiec) były
słyszane nawet pojedyncze samce włochatki. Nie należy lokalizować budek w sąsiedztwie drzewostanów z puszczykiem (lasy mieszane, grądy). 8.3.1. Zaborski Park Krajobrazowy / Nadleśnictwa: Przymuszewo i Rytel
Pokłosiem nasłuchów na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego, przeprowadzonych w latach 2000–2002 w ramach działań „Bubobory”, było zlokalizowanie 7-9 stanowisk włochatek (D. Anderwald – dane niepubl.). W 2002 r. przystąpiono do realizacji
projektu „Ochrona sów w Zaborskim Parku Krajobrazowym”, przy współpracy z członkami Komitetu Ochrony Orłów oraz leśników nadleśnictwa Przymuszewo i Rytel, którzy
zostali zapoznani z biologią lęgową włochatek i wyposażeni w odpowiednie materiały
(nagrania głosów). Wiosną 2002 r. przeprowadzono nasłuchy w celu lokalizacji przybliżonych centrów rewirów włochatek, po czym w okresie letnim dokonano lustracji drzewostanów, aby wyszukać wszystkie drzewa dziuplaste. Drzewa te oznaczono w sposób
trwały zielonymi kropkami. Jesienią pracownicy Zaborskiego Parku Krajobrazowego
w porozumieniu z leśnikami wywiesili w tych miejscach 15 budek lęgowych dla włochatek. Przy wykonywaniu budek wykorzystano doświadczenia fińskie i zastosowano wymiary preferowane przez włochatki w Skandynawii. Budki były wieszane na wysokości
5-10 m na sosnach i świerkach, zwykle w pobliżu luk w drzewostanach starszych klas
wieku (powyżej 80 lat). W 2012 r. przeprowadzono kontrole zasiedlenia budek oraz ich
rewitalizację połączoną ze zmianą niektórych lokalizacji. Niestety, w żadnej z budek nie
stwierdzono śladów obecności sów (T. Błaszczyk – dane niepubl.). Natomiast w 2013
roku w pobliżu jednej z budek stwierdzono zajętą przez włochatkę dziuplę po dzięciole
czarnym (M. Grzempa – dane niepubl.).
8.3.2. Stowarzyszenie Proekologiczne „Słupia” / Nadleśnictwo: Bytów i Leśny
Dwór
W ramach ochronny czynnej sów Stowarzyszenie Proekologiczne Słupia przy
współpracy z leśnikami z nadleśnictw Bytów i Leśny Dwór w latach 2008–2009 zakupiło i rozwiesiło 30 budek lęgowych dla włochatki w około 70-80-letnich drzewostanach
gospodarczych. W latach poprzedzających dokonano nasłuchów, które potwierdziły
obecność włochatek. Zadanie zostało sfinansowane ze środków WFOŚiGW w Gdańsku. W latach 2011–2012 budki zostały skontrolowane, jednak nie potwierdzono ich
zajęcia przez włochatki, natomiast w jednej z nich stwierdzono lęg puszczyka (J. Wysiński – dane niepubl.).
93
8.3.3. Nadleśnictwo Nowy Targ /
Regionalna Dyrekcja Ochrony
Środowiska w Krakowie
W ramach zadań z zakresu ochrony
lasu Nadleśnictwo Nowy Targ ze środków
własnych zakupiło i powiesiło 36 budek
dla sów, po 9 sztuk dla włochatki, puszczyka, pójdźki i płomykówki. Akcja nie została
odpowiednio przemyślana i ustalona z ornitologami (P. Wieczorek – dane niepubl.),
ponieważ dwa ostatnie gatunki nie są sowami leśnymi i nie były nigdy stwierdzone
na tym terenie. Uznano jednak, że budki
lęgowe dla płomykówki mają podobne
wymiary jak dla puszczyka i wywieszono
je w terenie leśnym z przeznaczeniem dla
puszczyka. Tak samo postąpiono w przyFot. 26A. Budka typu „D” zajęta przez włochat- padku budek dla pójdźki, wywieszając je
kę. Wymiary [mm]: dno 230 x 230, długość
przedniej ścianki 450, długość tylnej ścianki z przeznaczeniem dla włochatki i sóweczki.
500, średnica otworu wlotowego 80
Budki rozwieszono od listopada 2011
Fot. M. Południewski
do kwietnia 2012 r. Ich rozmieszczenie
i szczegółowa lokalizacja poprzedzone lustracją terenową zostały opracowane dla
nadleśnictwa przez pracownika Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Krakowie. Zalecono sytuowanie budek na
wysokości minimum 3,5 m w odległości co
najmniej 10 m od dróg publicznych, dróg
leśnych, szlaków turystycznych lub szlaków
zrywkowych. Przy wyborze miejsc sugerowano się wymogami siedliskowymi dla
Fot. 26B. Młode włochatki w sztucznej budce
trzech gatunków sów: puszczyka, włochattypu „D”
Fot. C. Korkosz
ki i sóweczki. W szczególności brano pod
uwagę wiek drzewostanu, oraz planowane zabiegi gospodarcze zapisane w obowiązującym dla nadleśnictwa Planie Urządzania
Lasu (PUL). Wytypowano drzewostany w średnich i wyższych klasach wieku z zabiegami
o umiarkowanym pozyskaniu drewna (TP – trzebież późna, rębnie złożone).
94
Budki zostały zawieszone przez pracowników zakładów usług leśnych wykonujących prace w poszczególnych leśnictwach pod nadzorem leśniczych (zgodnie ze
wskazaną lokalizacją). Część budek zainstalowano w „stylu angielskim” – nie na drzewach, lecz na końcach stojących osobno okorowanych słupów wkopanych w ziemię.
Pomijając oczywistą pomyłkę w wyborze rodzajów budek niedostosowanych do gatunków, sama inicjatywa nadleśnictwa zasługuje na uznanie, zwłaszcza wybór lokalizacji uwzględniający wymogi PUL. Kontroli zajęcia budek nie przeprowadzono.
8.3.4. Stowarzyszenie Ochrony Sów (SOS) / Dyrekcja Generalna Dróg Krajowych
i Autostrad
We wrześniu 2011 r. Stowarzyszenie Ochrony Sów wywiesiło w Borach Dolnośląskich 50 skrzynek lęgowych dla włochatki i sóweczki. Prace zostały zlecone przez
Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad w ramach działań kompensacyjnych
w związku z planowaną budową autostrady A-18.
Ostoja Natura 2000 „Bory Dolnośląskie”, stanowi jedno z najważniejszych w Polsce
lęgowisk dwóch najmniejszych sów leśnych. Skrzynki lęgowe rozmieszczono w wytypowanych wydzieleniach leśnych, starając się wybrać optymalne typy drzewostanów. Dla włochatki były to sośniny w różnym wieku z pojedynczymi świerkami, dla
sóweczki – świerczyny z domieszką sosny lub kępy gęstych świerków. Unikano miejsc
ze starymi, dziuplastymi drzewami lub o charakterze lasu mieszanego, które potencjalnie mogą być zasiedlone przez puszczyka, polującego na oba mniejsze gatunki
sów (http://www.sowy.sos.pl/Default.aspx?sti=103). Kontrola budek przeprowadzona
w 2013 r. wykazała obecność gniazd trzmieli, os oraz drobnych ptaków wróblowych, tj.
pleszek i sikor. Jedynie w jednej odnotowano ślady ofiar po dziupli – spiżarce sóweczki.
Stwierdzono, że kompensacja w postaci wywieszania skrzynek lęgowych dla sów nie
zdała egzaminu (http://sowy.sos.pl/Default.aspx?sti=271).
8.4. Sztuczne gniazda dla puchaczy
8.4.1. Czy, gdzie i jak budować sztuczne gniazda dla puchaczy?
Pierwsze sztuczne gniazdo dla puchacza zostało zbudowane w 1983 r. przez
dr. Marka Kellera w Lasach Sobiborskich. Następne powstały na początku lat 90. XX w.
w Borach Tucholskich i pod koniec lat 90. na Lubelszczyźnie. Od 2001 r. do corocznego budowania platform dla tego gatunku przystąpił KOO w centrach występowania
puchaczy nizinnych w Borach Tucholskich, na Lubelszczyźnie i w Wielkopolsce (tab. 7).
95
Gniazda nadrzewne budowano z powodzeniem w pobliżu lęgów naziemnych w celu
zwiększenia sukcesu lęgowego puchaczy.
Tab. 7. Sztuczne gniazda dla puchacza wybudowane w latach 2001–2012 w ramach działań KOO3
Rok
2001
Dotacja LP
N-wa: Sieraków, Parczew, Puławy
2002–2003 –
2004
2005
N-wa: Łupawa, Przymuszewo,
Zamrzenica, Zdrojowa Góra
N-wa: Głusko, Lubartów, Puławy,
Włodawa
Dotacje inne
PN Bory
Tucholskie
EkoFundusz,
KOO
KOO, Zaborski
PK
Region
Lubelszczyzna, Pomorze
Środkowe, Wielkopolska
Mazury, Pomorze
Środkowe, Wielkopolska
Bory Tucholskie,
Pomorze Środkowe
Suma
–
Lubelszczyzna
5
9
7
7
2006
N-wa: Goleniów, Kłodawa, Wałcz
–
Pomorze Zachodnie,
Wielkopolska
3
2007
N-wa: Barlinek, Bierzwnik,
Bogdaniec, Bytów, Leśny Dwór,
Strzelce Krajeńskie
WFOŚiGW
w Gdańsku
Pomorze Środkowe,
Pomorze Zachodnie
8
2008–2010 N-wa: Barlinek, Płytnica, Sarbia
2011
2012
Razem
N-wo Czaplinek
N-wo Przymuszewo
–
Pomorze Zachodnie,
Wielkopolska
Pomorze Zachodnie
Bory Tucholskie
7
5
2
53
Do dobrych praktyk należy zaliczyć budowę i odbudowę gniazd dla puchaczy
z inicjatywy nadleśnictw, np. Nadleśnictwa Sieraków (gniazdo na sośnie po bieliku zostało odbudowane w 2002 r.), Przymuszewo (jedno gniazdo odbudowane w 2004 r.
i dwa w 2012 r.), Czaplinek, gdzie zinwentaryzowano stanowiska w 2011 r. a następnie
powieszono 5 skrzynek dla puchaczy (C. Korkosz – dane niepub.). Podobnych przypadków latach 1992–2012 było kilkadziesiąt (tab. 1, tab. 7).
W latach 2008–2011 w ramach projektu Bubobory w LP zbudowano 55 sztucznych gniazd różnego typu podczas warsztatów szkoleniowych dla 59 leśników. W kilku
nadleśnictwach na terenach górskich wykonano bądź utrwalono również platformy
lęgowe na skałach. W sumie do 2012 r. w Polsce zbudowano dla puchaczy około 170
gniazd różnego typu, od dużych koszy wiklinowych, poprzez imitacje gniazd bielików
i bocianów czarnych w formie „wieńca”, po drewniane skrzynki, a także platformy ziemne i półki skalne.
W szczególnych przypadkach dla najrzadszych gatunków ptaków, takich jak puchacz, powinno się wykonywać sztuczne gniazda w miejscach, gdzie spadają gniazda naturalne (np. po bielikach, por. Rozdz. 7), a rewiry są okupowane przez wiele lat
  Zestawienie nie obejmuje 55 sztucznych gniazd zbudowanych na terenie całego kraju w latach 2008–2011 w ramach projektu Bubobory w LP.
3
96
przez sowy. Ingerencja ludzi powinna jednak być zawsze dobrze przemyślana, aby
nie wpływać negatywnie na cały zespół ptaków leśnych. Budowa sztucznych gniazd
dla zagrożonych gatunków stanowi jedną z tanich i sprawdzonych metod pomocy.
Sztuczne gniazda zachęcają ptaki do osiedlania się w nowych miejscach, zwiększają
szanse zakończenia lęgu sukcesem i służą jako stabilne konstrukcje przez wiele lat, co
w konsekwencji ułatwia służbom leśnym planowanie i prowadzenie prac z dala od
czynnych stanowisk. Gniazda takie mogą też stanowić skuteczną metodę natychmiastowej pomocy w przypadku zniszczenia gniazda z młodymi przez wiatr. W ciągu kilku
dni od upadku można gniazdo odbudować (najlepiej w tym samym miejscu) i włożyć
do niego podlota, który będzie dalej wychowywany przez ptaki dorosłe. W większości
sztuczne gniazda dla puchaczy w Polsce były budowane w rewirach, gdzie potwierdzono głosowo obecność ptaków. Zawsze jest to zadanie czasochłonne i trudne pod
względem technicznym i logistycznym.
Około 50 gniazd zostało zbudowanych z inicjatywy i za środki własne nadleśnictw,
na terenie których stwierdzono występowanie puchacza. Prawie wszystkie gniazda zostały wykonane i zamontowane przez członków Komitetu Ochrony Orłów, którzy mieli
odpowiednie doświadczenia zdobyte podczas rekonstrukcji gniazd dużych ptaków
szponiastych, głównie bielika i rybołowa. Sztuczne gniazda są odporne na warunki atmosferyczne, stabilne i jednocześnie elastyczne. Dobrze wykonane, zachowują trwałość przez minimum 10-15 lat. Według danych KOO, sztuczne gniazda są zajmowane
przez puchacze w około 50%, co potwierdził długotrwały monitoring na wybranej
próbie 10 gniazd w populacji pomorskiej (Anderwald 2006) i wielkopolskiej (T. Mizera
– dane niepubl.). Na Lubelszczyźnie stwierdzono, że sztuczne gniazda typu „skrzynki”
są zajmowane z jeszcze lepszym rezultatem, nawet w około 60% (http://www.lto.org.
pl/programy_monitoring.html).
8.4.2. Gniazda typu „wiklinowe kosze”
Zaborski Park Krajobrazowy / Nadleśnictwo Przymuszewo. Po raz pierwszy
czynną ochronę kilku stanowisk puchacza polegającą na wykonaniu i powieszeniu
9 dużych koszy wyplecionych z wikliny zastosowano w latach 1991–1992 w Borach
Tucholskich z inicjatywy Zaborskiego Parku Krajobrazowego (ZPK) (zalecenia J. Przybysza). Przypominające kształtem duży, płaski klosz, ażurowe kosze o średnicy około
1,3 m powiesili pracownicy ZPK na rosochatych sosnach do wysokości 10 m w 3 znanych
od wielu lat rewirach lęgowych puchaczy na terenie Nadleśnictwa Przymuszewo. Podobne kosze, jednak ściślej uwite i głębsze, nadal stosuje się w północnych Niemczech,
gdzie są wykorzystywane przez ptaki do lęgów (von Valtier 2006). W tamtejszej nizinnej
populacji puchacza stwierdzono duży udział lęgów nadrzewnych (63%) w stosunku do
97
zakładanych przez ptaki na dnie lasu (14%) (Hamann 2004). Wyrywkowe kontrole w latach 1993–2000 podczas monitoringu ptaków szponiastych KOO nie potwierdziły lęgów
w wywieszonych koszach, chociaż były one przez ptaki częściowo zajmowane; w dwóch
przypadkach stwierdzono we wnętrzu kosza pióra puchowe, a na ziemi nieopodal drzew
z koszami – wypluwki puchaczy (D. Anderwald, S. Kołaciński – dane niepubl.). Kosze jednak stosunkowo szybko, bo już po około 4-5 latach, nie nadawały się do używania; jedne
się przekrzywiły, inne uległy całkowitemu lub częściowemu zniszczeniu.
8.4.3. Gniazda typu „wieniec”4
Sztuczne gniazdo typu „wieniec” składa się z kilku okręgów o średnicy wewnętrznej minimum 1 m, wyplecionych ze świeżych gałązek dęba, buka lub grabu. Elastyczne
w trakcie wyplatania, po pewnym czasie zasychają i są bardzo trwałe. W praktyce łatwiej
jest zrobić kilka wieńców osobno,
a potem silnie je połączyć, najlepiej
ocynkowanym drutem, aby wysokość gniazda wynosiła ok. 25-30 cm.
Dno gniazda powinno być wykonane z grubszych gałęzi średnicy
3-5 cm, ściśle ułożonych jedne przy
drugich, wciśniętych w krawędź
dolnego wieńca i mocno przydrutowanych. Od samego spodu można
jeszcze umieścić poprzeczne, stabilizujące całość 2-3 grube gałęzie.
Tak wykonaną platformę w całości
wciągamy za pomocą liny i bloczka
na drzewo, gdzie uprzednio w miejscu osadzenia gniazda została przymocowana podstawa z grubych
gałęzi, których kształt i długość
odpowiada ukształtowaniu gałęzi
Fot. 27. Sztuczne gniazdo nadrzewne typu „wieniec” korony. Wciągnięty wieniec mocdla puchacza. Wymiary [cm]: średnica zewnętrzna no drutuje się do gałęzi podstawy,
150-160, średnica wewnętrzna 120 x 130, wysokość
całkowita 100-150
Fot. D. Anderwald niektórych gałęzi żywych i pnia.
Na spód gniazda układa się krótkie,
  Montaż tego typu gniazd został szczegółowo opisany i zilustrowany w Podręczniku najlepszych praktyk ochrony
ptaków szponistych CKPŚ na str. 63-66.
4
98
pozbawione igieł gałązki oraz otrzepaną z ziemi darń i mocno ubija (nogą). Gniazdo można dodatkowo ustroić rosochatymi gałęziami sosny, które wciska się w obrzeże wieńca,
a także pozostawić imitację naturalnych odchodów, ochlapując całość białą farbą emulsyjną. Materiały podciągane są sukcesywnie z dołu za pomocą liny. Prace na wysokości
wymagają doświadczenia. Zalecana jest podwójna asekuracja. Wejścia na drzewo dokonuje się za pomocą drzewołazów, które są odpinane po wejściu w koronę, by nie kaleczyć niepotrzebnie kory.
Całość konstrukcji trwa 2-3 godziny. Drzewo, na którym chcemy zamontować sztuczne gniazdo, powinno mieć odpowiednie rozmiary, silnie rozwiniętą koronę i oczyszczony z gałęzi pień tak, aby ptaki mogły w przyszłości swobodnie dolatywać do gniazda.
Zwykle najlepiej do tego celu nadają się sosny w wieku powyżej 120 lat, rosnące w zwarciu luźnym niedaleko miejsc otwartych typu uprawa, młodnik, powierzchnie po rębniach gniazdowych. Najlepszy termin budowy to sierpień–listopad. W grudniu puchacze
mogą już przesiadywać w pobliżu miejsc gniazdowych. Na odbudowę gniazd bielików
czy bocianów czarnych, używanych przez puchacze znajdujące się w strefach ochronnych, wymagane jest pozwolenie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.
Zaborski Park Krajobrazowy / Komitet Ochrony Orłów / Nadleśnictwa: Osusznica, Przymuszewo, Rytel. W związku z rozsypaniem się wiklinowych koszy dla puchaczy, członkowie KOO jesienią 2001 i 2002 r. wykonali wspólnie z pracownikami Zaborskiego PK sześć sztucznych gniazd typu „wieniec” na terenie Nadleśnictwa Przymuszewo
(4 szt.), jedno w Nadleśnictwie Rytel i jedno w Nadleśnictwie Osusznica (Anderwald i Mizera 2003). Budowę gniazd sfinansował ZPK. Gniazda zamontowano w wierzchołkach
sosen (5) i w rozwidleniu pnia brzozy (1). Wszystkie były budowane w rewirach zajętych
przez puchacze. Ponieważ kosze z wikliny okazały się nietrwałe, zastosowano technikę
wypracowaną w latach 90. XX w. przy budowie gniazd dla rybołowa, polegającą na mocowaniu w koronach drzew stabilnych podpór, do których zostały przywiązane grube
wieńce splecione mocno z gałęzi buka lub grabu. Środek wypełniono darnią, trawami,
gałęziami i ziemią. Część gniazd została zajęta (tab. 7), części nie kontrolowano.
Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne (LTO). W latach 1998–2013 członkowie
LTO wybudowali na Lubelszczyźnie około 50 sztucznych gniazd dla puchaczy w 30
rewirach. Gniazda były wieszane po uzgodnieniu z leśnikami, najczęściej na sosnach,
olchach i świerkach na wysokości od 10 do 20 m. Stosowano drewniane platformy
typu „skrzynki”, gniazda półnaturalne typu „wieniec” lub konstrukcje mieszane. Najlepsze efekty uzyskiwano, kiedy sztuczne gniazdo instalowano na drzewach, na których
wcześniej było zajęte naturalne gniazdo lub obserwowano przesiadujące za dnia puchacze (miejsca wypluwkowe). Szacunkowo około 57% sztucznych gniazd zajęły ptaki
99
(S. Aftyka, Z. Jaszcz, J. Wójciak – dane niepub.). Budowy gniazd były finansowane ze
środków prywatnych, LTO i WFOŚiGW w Lublinie.
Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków / Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne. W 2010 r., po odkryciu pierwszych lęgów puszczyka mszarnego (Keller
i in. 2011), członkowie OTOP wybudowali w Lasach Sobiborskich 11 sztucznych gniazd
dla tego gatunku, z których jedno po dwóch latach zostało zajęte (B. Woźniak, T. Chodkiewicz – dane niepub.). W 2012 r. stwierdzono także lęg puszczyka mszarnego na
sztucznym gnieździe dla puchacza wybudowanym na Lubelszczyźnie przez członków
LTO (Z. Jaszcz – dane niepub.). Puszczyki mszarne gniazdują podobnie jak puchacz –
lęgi zakładają albo bezpośrednio na ziemi, albo korzystając z gniazd innych ptaków,
głównie szponiastych: jastrzębia i myszołowa (Mikkola 1973).
Komitet Ochrony Orłów / Park Krajobrazowy „Dolina Słupi”. W końcu 2006 r.
w ramach projektu „Ochrona ptaków i ich siedlisk w obszarze Natura 2000 Dolina Słupi”, dofinansowanego przez fundację EkoFundusz, pracownicy Parku Krajobrazowego
„Dolina Słupi” oraz członkowie KOO wywiesili w trzech znanych rewirach puchacza
na terenie nadleśnictw Bytów i Leśny Dwór sztuczne gniazda typu „wieniec”. Gniazda
zbudowano w miejscach, gdzie od lat puchacze wyprowadzały lęgi naziemne. Przy
jednym z gniazd obserwowano puchacze (U. Bagiński – dane niepubl.), jedno zostało
zajęte przez jastrzębia (L. Szarzyński – dane niepubl.).
8.4.4. Gniazda typu „skrzynki”
Duże drewniane skrzynki dla puchaczy po raz pierwszy zaczęli stosować członkowie
KOO i LTO na Lubelszczyźnie pod koniec lat 90. XX w. (J. Wójciak – dane niepubl.). Kilka
platform zbudowano także w województwie zachodniopomorskim m.in. w Nadleśnictwie Barlinek (M. Urban – dane niepubl.). Od 2008 r. kilkadziesiąt skrzynek zostało zawieszonych w całym kraju w nadleśnictwach objętych projektem Bubobory w LP.
Skrzynki wykonywane są najczęściej z calowych nieheblowanych desek zbitych
w kształcie kwadratu o bokach minimum 100 cm lub prostokąta o wymiarach 80x100 cm.
Ostatnio stosowane są również skrzynki o kształtach mniej regularnych np. rombu lub innego wieloboku, których montaż między pniami czy konarami drzew jest łatwiejszy i trwalszy.
Pomiędzy deskami na dnie skrzynek powinny pozostać przerwy szerokości około
2 cm, umożliwiające odpływ wody. Boki skrzynki winny być wykonane z desek o szerokości minimum 20 cm, by wysiadujące puchacze były prawie całkowicie zasłonięte.
Narożniki należy wzmocnić dodatkowo krótkimi deskami. Konstrukcja powinna być bardzo solidnie przywiązana drutami do naturalnych konarów, pni drzewa gniazdowego
100
Fot. 28. Sztuczne gniazdo nadrzewne typu
„skrzynka” dla puchacza w Nadleśnictwie Przymuszewo. Wymiary [cm]: zewnętrzne 90-110,
wewnętrzne 80 x 90, wysokość 30
Fot. D. Anderwald
Fot. 29. To samo sztuczne gniazdo pół roku
później z dwoma młodymi puchaczami w wieku 5-6 tygodni
Fot. D. Anderwald
i przygotowanych uprzednio grubych (8-12 cm) gałęzi z twardego drewna (np. dąb, buk,
grab), co stabilizuje skrzynkę. Jej wnętrze wyplata się bardzo ściśle od wewnątrz gałęziami świerka lub sosny, a środek wypełnia darnią otrzepaną z ziemi, liśćmi i drobnymi gałązkami. Całość należy bardzo mocno ubić (najlepiej nogami), formując głęboką nieckę
gniazdową. Deski użyte do budowy boków powinny mieć nawiercone niewielkie otwory, w które na koniec można wcisnąć drobne gałązki świerkowe, by zamaskować gniazdo.
8.4.5. Platformy ziemne
W niektórych sytuacjach ochrona czynna stanowiska puchaczy gniazdujących na dnie
lasu – głównie w zalanych olsach – może polegać na stabilizacji gruntu, gdy następuje rozmycie i obniżenie karpy w okolicach szyi korzeniowej drzewa. Regułą jest, że dołki gniazdowe są częściowo osłonięte z boku, a często również od góry, np. korzeniami lub fragmentem pnia przewróconego drzewa (wiatrowały). Od strony wody brzegi karpy można palikować, przepleść grubymi gałęziami lub kiszką faszynową oraz uzupełnić darnią i ziemią.
Karpa i jej najbliższe okolice nie powinny być zbytnio przerośnięte krzewami, ponieważ
utrudnia to dolot i w konsekwencji może prowadzić do porzucenia miejsca przez ptaki.
Podobne zabiegi, polegające na stabilizacji gruntu można również wykonać na
stromych skarpach w pobliżu jezior i rzek. Dołki znajdują się najczęściej przy pniu drzewa lub między korzeniami od strony jeziora, a ptaki wylatują najczęściej w dół stoku.
101
Fot. 30. Sztuczne gniazdo naziemne dla puchacza na skarpie ziemnej w Nadleśnictwie Połczyn
Fot. D. Anderwald
8.4.6. Półki ziemno-skalne
W przypadku wypłukiwania gleby z półek skalnych oraz ich kruszenia się i osuwania można za pomocą technik alpinistycznych dotrzeć do ulubionych miejsc puchacza, w których ptak ten gniazduje, i ustabilizować je. Ma to sens jedynie na terenach
podgórskich lub w górach z pojedynczymi wychodniami skalnymi, np. Beskid Niski
czy Bieszczady, gdzie liczba dogodnych dla puchaczy skałek i wnęk jest ograniczona.
Takie miejsca przeważnie są również bardzo zarośnięte, dlatego wskazane jest czasami częściowe odsłonięcie trasy dolotowej w dół stoku w formie pasa szerokości 15 m
i długości do 50 m, z pozostawieniem luźnego drzewostanu głównego (brak zwarcia
koron). Ze względu na ochronę gleby na zboczach górskich, niektóre przeszkadzające drzewa (buki) wystarczy tylko podkrzesać do wysokości 10 m nad ziemią. W pasie
dolotowym należy pozostawić wszystkie krzewy oraz drzewa suche i zamierające.
Od strony dolotu brzegi półek lęgowych powinny być wzmocnione dużymi, płaskimi kamieniami związanymi cementem portlandzkim oraz – jeśli to możliwe – zabezpieczone palikami i faszyną. Półki należy profilować pod naturalnymi nawisami
skalnymi, tak by niecka gniazdowa była od góry osłonięta. Wnętrze półki wypełniamy
zmieszanym i ubitym naturalnym materiałem: kamieniami, ziemią, liśćmi i darnią.
W górach z dużymi i odsłoniętymi powierzchniami skał, np. w Pieninach czy Górach Stołowych, ptaki mają nieograniczoną liczbę dogodnych wnęk, więc tego typu
102
Fot. 31. Sztuczne gniazdo dla puchacza na skale w Nadleśnictwie Stary Sącz. Widok na siedlisko
lęgowe oraz półkę skalną przed i po rekonstrukcji Fot. D. Anderwald
działania ochronne nie mają tam uzasadnienia. Ponieważ zwykle są to miejsca atrakcyjne krajobrazowo, większym problemem są trasy skałkowe i turystyczne, które należy
odsuwać na odległość minimum 100 m od miejsc gniazdowych.
8.4.7. Bubobory w LP – bilans sztucznych gniazd 2008–2011
Budowa sztucznych gniazd była jednym z kolejnych etapów projektu Bubobory w LP
w danym nadleśnictwie pod warunkiem, że podczas przeprowadzonych wcześniej warsztatów nasłuchowych lub „na ślady” stwierdzono obecność co najmniej jednego ptaka
w rewirze (głosy, ślady, osobnik dorosły, pisklaki). W niektórych przypadkach kwalifikowano
także miejsca historyczne, tj. takie, w których w ciągu ostatnich 5 lat występowały puchacze.
Gniazda budowano po zakończeniu okresu lęgowego, w czasie od sierpnia do październi103
ka, w asyście leśniczych (najczęściej) lub innych pracowników służby leśnej. Montowali je
doświadczeni w pracach na wysokości ornitolodzy, którzy wspinali się na drzewa za pomocą drzewołazów. Pomoc leśników polegała na wytypowaniu i wskazaniu drzew, które
będą odpowiednie dla puchaczy, a jednocześnie przez kolejne 5-10 lat nie będzie tam
zagospodarowania rębnego. Wspólnie dojeżdżano lub docierano pieszo do właściwych
drzewostanów, co – zwłaszcza w górach i w olsach na nizinach – bywało utrudnione. Ponieważ w pracach związanych z montażem gniazd uczestniczyli leśnicy, działania te od 2008 r.
nabrały charakteru warsztatów instruktażowych, dotyczących specyfiki siedlisk lęgowych,
drzew gniazdowych oraz zasad konstrukcji i montażu sztucznych gniazd.
Łącznie w latach 2008–2011, przy udziale 59 leśników, powstało 55 sztucznych gniazd
różnego typu. W większości byli to leśniczowie, którzy mieli puchacze na terenie zarządzanych przez siebie leśnictw. Dane GPS dotyczące lokalizacji wprowadzono do programu
Mapsource, tworząc bazę sztucznych gniazd zbudowanych w ramach projektu. W projekcie
nie uwzględniono kontroli gniazd, jednak w kilku przypadkach (np. nadleśnictwo Grójec,
Przymuszewo, Rudka) potwierdzono lęgi ptaków przy okazji innych prac monitoringowych.
Podsumowanie
• Sztuczne konstrukcje wybudowane przez człowieka często są zasiedlane przez
sowy i zazwyczaj zwiększają bezpieczeństwo i efektywność lęgów.
• Stosowanie ich powinno być jednak zawsze dobrze przemyślane i uzasadnione, ponieważ tworząc nowe miejsca rozrodu, możemy spowodować wzrost liczebności
danego gatunku, ale spadek liczebności innego, czasami cenniejszego (rzadszego).
• Platformy dla puchacza należy budować tylko w miejscach, gdzie stwierdzono
obecność ptaków, najlepiej w pobliżu dołków naziemnych i na drzewach spoczynkowych, gdzie najczęściej obserwowane są ptaki dorosłe.
• Wieszanie budek dla sóweczki i włochatki jest zasadne w ubogich drzewostanach
iglastych, mało zróżnicowanych wiekowo i gatunkowo, ale w sąsiedztwie atrakcyjnych
łowisk, pod warunkiem stwierdzeń głosów godowych ptaków w sezonie lęgowym.
• Instalowanie koszy dla uszatek powinno być ograniczone tylko do zadrzewień
śródpolnych ubogich w gniazda nadrzewne ptaków krukowatych i szponiastych.
• Nie ma uzasadnienia budowa budek dla puszczyka ze względu na wyjątkową
plastyczność gatunku w wyborze miejsc do lęgów i tolerancję w stosunku wobec człowieka. Pozostawianie drzew dziuplastych i wiatrozłomów jest wystarczającą metodą ochrony gatunku.
• Przy podejmowaniu decyzji o budowie i wieszaniu budek dla sów w ramach
ochrony ekosystemów leśnych, należy dokonać niezbędnych konsultacji ornitologicznych w celu ustalenia rodzaju budek, gatunków sów i właściwych miejsc
lokalizacji w drzewostanach.
104
9. DZIAŁANIA EDUKACYJNE
9.1. Bubobory w Lasach Państwowych
W latach 2000–2011 w ramach projektu Bubobory bezpośrednimi szkoleniami
i warsztatami praktycznymi objęto łącznie ponad 2356 osób dorosłych – służb leśnych
i ochrony przyrody oraz 333 uczniów i studentów, którym przekazano niezbędną wiedzę na temat sów leśnych.
9.1.1. Pogadanki i pokazy multimedialne w siedzibach 65 nadleśnictw
Każde szkolenie miało charakter pogadanki i bogato ilustrowanego pokazu multimedialnego, przeplatanego ćwiczeniami dotyczącymi budowy piór, cichego lotu,
rozpoznawania wypluwek i głosów sów. Starano się wzbogacić posiadane już przez
leśników wiadomości o sowach w sposób atrakcyjny i nietypowy. Badano ich wiedzę
metodą ex–ante i ex-post za pomocą prostego testu kompetencji w formie quizu.
Fot. 32. Przykładowe slajdy testu-quizu Opr. D. Anderwald
105
W wyniku badania ex-ante (przed szkoleniem) okazało się, że największe problemy
przysparzało służbom leśnym rozpoznanie puszczyka uralskiego i włochatki – średnio
35,5% prawidłowych odpowiedzi. Pozostałe gatunki były rozpoznawane w stopniu
zadowalającym – średnio 61%. Wyniki badania ex-post wykazały wyrównanie umiejętności rozpoznawania wyglądu i głosów sów, która wzrosła na koniec szkoleń średnio
do 92,8% (tab. 8, ryc. 15).
Tab. 8. Wyniki testu kompetencji wśród służb leśnych (N=1100 osób)
Test wstępny
Gatunek
Liczba
poprawnych
odpowiedzi
Liczba
wszystkich
odpowiedzi
Test końcowy
%
Liczba
poprawnych
odpowiedzi
Liczba
wszystkich
odpowiedzi
%
Puszczyk
2262
3324
68
3067
3246
94
Puchacz
1929
3324
58
3057
3246
94
Uszatka
1258
2216
57
1947
2164
90
Sóweczka
1354
2216
61
2084
2164
96
Włochatka
814
2216
37
2000
2164
92
Puszczyk
uralski
373
1108
34
988
1082
91
Ryc. 15. Liczba poprawnych odpowiedzi w badaniu ex-ante i ex-post wśród służb leśnych (N=1100 osób)
9.1.2. Głosy z komórki
Realizacja projektu Bubobory zbiegła się w czasie z masowym wprowadzaniem
dla pracowników LP telefonów komórkowych wyposażonych w funkcję Bluetooth. Dla
potrzeb projektu zakupiono podstawowe głosy godowe sów leśnych w formacie mp3
z możliwością ich przegrywania. W trakcie trwania szkolenia w siedzibach nadleśnictw
ornitolodzy „wykrywali” telefony najbliżej siedzących uczestników szkolenia i dokonywali transferu plików z głosami. Następnie, w części wieczorno-nocnej, po ustawieniu
dowolnego głosu jako sygnału dzwonka w telefonie, poprzez wykonywanie „głuchych”
106
połączeń dokonywano wielokrotnego odtwarzania (stymulacji głosowej) żądanego
głosu sowy. Dzięki temu osiągnięto efekt edukacyjny polegający na lepszym zapamiętaniu przez uczestników warsztatów charakterystycznych głosów godowych wybranych gatunków sów. Głosy te w sumie podczas 4 godzin (ok. 10 punktów) każdy
odtwarzał osobiście od kilkunastu do kilkudziesięciu razy. Dodatkowo, przez długi czas
po zakończeniu projektu leśnicy mają możliwość w każdej chwili odsłuchać zapis w telefonie komórkowym i porównać z głosem słyszanym w terenie.
9.1.3. Bubobory – public relations
Część edukacyjna projektu Bubobory w LP splata się z elementami promocyjno-wydawniczymi, czyli drobnymi formami typu plakaty, naklejki magnetyczne czy broszurki,
prowadzeniem strony internetowej, licznymi artykułami prasowymi. W ramach tego zadania
wykonano lub zakupiono 150 zdjęć na stronę internetową, wydano 8000 egz. broszurki Bubobory w LP (Anderwald 2009b), przygotowano i wygłoszono podczas konferencji dwa referaty (Anderwald 2010a, Sitkiewicz i Anderwald 2012), wydrukowano 3000 plakatów Bubobory w LP, 2000 plakatów Bubogóry w LP, 500 naklejek magnetycznych na samochody, 1000
koszulek projektu, 5000 egz. broszury „Wszystkie sowy naszych lasów” (Anderwald 2010b)
oraz 55 dużych tablic informacyjno-promocyjnych, które przekazano nadleśnictwom.
Ryc. 16. Duża tablica projektu o wymiarach 1,5 m x 2,0 m
107
W L A S A C H PA Ñ S T W O W Y C H
Inwentaryzacja, ochrona i monitoring
puchacza Bubo bubo oraz innych rzadkich gatunków
sów leœnych na terenie Lasów Pañstwowych
PROJEKT OBEJMUJE:
szkolenia w postaci prezentacji multimedialnych
nocne nas³uchy sów prowadzone przez ornitologów i leœników
DODATKOWO:
tworzenie sto³ówek i punktów obserwacyjnych dla puchaczy
budowê gniazd nadrzewnych dla puchaczy
utworzenie przy CEPL LZD w Rogowie:
kartoteki stanowisk rzadkich sów leœnych (Sowoteki),
punktu przysy³ania wypluwek sów do analizy (Wypluwnika),
strony internetowej projektu
dzia³alnoœæ edukacyjn¹ i promocyjno-wydawnicz¹
www.cepl.sggw.pl/bubobory
Ryc. 17. Niektóre materiały informacyjno-promocyjne projektu Bubobory w LP. Objaśnienia: a) plakat,
100 x 70 cm; b) naklejka magnetyczna na samochody, 30 x 40 cm
Dla przetrwania wielu gatunków sów ważne jest pozostawianie w lesie różnego
rodzaju drzew dziuplastych. Na zdjęciu: puszczyk uralski karmiący pisklę
(fot. c. Korkosz)
Wszystkie soWy n
“bubobory w lasach Pa
Dla rozwoju infrastruktur
Wszystkie
naszych l
„BuBoBory w lasach P
Dla rozwoju infrastruktury
isBn 978-83-61633-12-9
Dla przetrwania wielu gatunków sów ważne jest pozostawianie w lesie różnego
rodzaju drzew dziuplastych. Na zdjęciu: puszczyk uralski karmiący pisklę
(fot. c. Korkosz)
Pisklę puchacza w gnieździe (fot. P. tałałaj)
Zdjęcie na okładce: puchacz, polowanie z zasiadki (fot. P. tałałaj)
Wszystkie soWy naszych lasóW
“bubobory w lasach Państwowych”
Dla rozwoju infrastruktury i środowiska
Wszystkie sowy
naszych lasów
„BuBoBory w lasach Państwowych”
Dla rozwoju infrastruktury i środowiska
isBn 978-83-61633-12-9
Ryc. 18. Niektóre materiały wydawnicze projektu Bubobory w LP. Objaśnienia: a) broszura dla leśników
o projekcie, format A5, 16 stron; b) broszura popularyzująca wiedzę o sowach leśnych, format A5, 28 stron
108
Elementy informacyjno-promocyjne należy wykorzystywać podczas realizacji wszelkich projektów edukacyjnych. Są to zwykle krótkie i proste, lecz skuteczne formy przekazywania informacji. Powszechnie stosują je zarówno małe firmy handlowe, jak i duże korporacje w celach pragmatycznych, tj. dla pozyskania klienta. Ich wspólnym mianownikiem
jest krótka informacja „opakowana” w kolorowy obrazek. Kultura obrazkowa, czy chcemy
czy nie, jest symptomem naszych czasów (Opoka 2008) i musimy to zaakceptować, aby
skuteczniej docierać do odbiorców komunikatu.
W przypadku projektu Bubobory starano się zawsze o informację zwrotną uzyskiwaną dzięki kartom ewaluacji projektu, które wypełniali uczestnicy także po warsztatach terenowych. Leśnicy oceniali szkolenie w 5 kategoriach: dobór tematu szkolenia,
kompetencje prowadzącego, komunikatywność, użyte środki dydaktyczne i efektywność. Ogólna ocena szkolenia głównego we wszystkich edycjach 2009–2011 wyniosła
ponad 93%. Podobnie ocena ogólna warsztatów terenowych w postaci nocnych nasłuchów także wyniosła 93%. Warsztaty poszukiwania śladów i obecności sów uczestnicy ocenili na 95%.
9.2. I Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach /
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie /
Wydział Ochrony Przyrody DGLP
1
SÓW
Sóweczka G.passerinum, fot. C. Korkosz
W dniach 3-10 kwietnia 2011 r. odbył się
I Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach (TLSwL). Z okazji Międzynarodowego
Roku Lasów, Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej LZD SGGW w Rogowie wraz
z Wydziałem Ochrony Przyrody Dyrekcji
Generalnej Lasów Państwowych zaprosili
do współpracy wszystkich leśników zajmujących się edukacją leśną. Jako edukatorzy-specjaliści zgłosili się przeszkoleni podczas
projektu Bubobory w LP leśnicy z 17 nadleśnictw poprzednich edycji, co świadczy
o długotrwałym oddziaływaniu projektu,
a także 77 edukatorów z pozostałych nadleśnictw oraz organizacji pozarządowych.
W ciągu zaledwie jednego tygodnia
w działaniach wzięło udział 85 nadleśnictw
oraz 4700 dzieci i młodzieży z całej Polski.
3–10 kwietnia 2011
1. OGÓLNOPOLSKI TYDZIEŃ LICZENIA SÓW W LASACH
Z okazji Międzynarodowego Roku Lasów Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej Leśnego Zakładu Doświadczalnego SGGW w Rogowie we współpracy
z Wydziałem Ochrony Przyrody Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych zaprasza wszystkich leśników zajmujących się edukacją leśną oraz młodzież
szkolną do wzięcia udziału w 1. Ogólnopolskim Tygodniu Liczenia Sów w Lasach. Uczestnictwo jest dobrowolne.
Polega ono na:
 udziale w dniach 3–10 kwietnia 2011 roku w prezentacji multimedialnej o sowach, przedstawianej przez leśników młodzieży z zaprzyjaźnionych szkół;
 wieczorno-nocnym wyjściu do lasu w towarzystwie leśnika w celu nasłuchiwania głosów sów (dla chętnych);
 przesłaniu do biura CEPL wypełnionej karty obserwacji.
Wśród młodzieży szkolnej, uczestniczącej w nocnych nasłuchach, która do 15 maja br. nadeśle pod adresem LZD SGGW w Rogowie karty obserwacji
potwierdzone przez leśniczego, rozlosujemy atrakcyjne nagrody (plakaty, naklejki magnetyczne, książki, broszury, koszulki).
Szczegółowe informacje znajdują się na stronie internetowej CEPL w zakładce Bubobory.
Biuro Projektu Bubobory w Lasach Państwowych
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW w Rogowie, ul. Akademicka 20, 95-063 Rogów
www.cepl.sggw.pl; tel. oraz faks 46 874 83 74
Ryc. 19. Plakat Tygodnia liczenia sów w lasach,
format 100 x 70 cm, nakład 5000 sztuk
109
Wśród najbardziej aktywnych wylosowano atrakcyjne nagrody, np. koszulki projektu
Bubobory w LP.
9.2.1. Regulamin TLSwL 2011
Udział w Tygodniu Liczenia Sów był dobrowolny.
Uczestnictwo polegało na:
1) zebraniu przez leśników-edukatorów grupy młodzieży w zaprzyjaźnionej szkole
i przysłanie do biura projektu karty zgłoszenia (ryc. 20);
2) zaprezentowaniu w wybranym dniu tygodnia prezentacji multimedialnej o sowach dla młodzieży z zaprzyjaźnionych szkół;
3. przeprowadzeniu wieczorno-nocnych warsztatów w postaci wyjścia do lasu
w celu nasłuchu głosów sów (dla chętnych);
4. przesłaniu do biura CEPL wypełnionej przez uczniów karty obserwacji (ryc. 21).
Wśród młodzieży szkolnej – uczestników prezentacji i nocnych nasłuchów, którzy
do 15 maja 2011 r. nadesłali na adres LZD SGGW w Rogowie kartę obserwacji potwierdzoną przez leśniczego – rozlosowano nagrody (plakaty, naklejki magnetyczne, książki,
broszury, koszulki). Szczegółowe informacje o TLSwL zamieszczono na stronie internetowej CEPL. Biuro projektu przekazało nieodpłatnie wszystkim chętnym edukatorom
głosy sów oraz prezentację multimedialną.
1 Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów Leśnych
Karta zgłoszenia
BUBOBORY W LP
1 Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach
03-10 kwietnia 2011
Nazwa Instytucji
Leśniczy/ Edukator biorący
udział w liczeniu
(Imię Nazwisko, e-mail
kontaktowy)
KARTA OBSERWACJI
Miejsce obserwacji:
Nadleśnictwo
Leśnictwo
………………….
……………………
Województwo
Powiat
…………………….. ……………………….
Data obserwacji: ……………………………….
Gatunek obserwowanej sowy:
Oddział
…………….
Gmina
…………..
……………………………………………..
Widziano ptaki 
Adres Instytucji
Słyszano ptaki 
Obserwator: . ……………………………………….
Liczba osób biorących udział
w liczeniu
Kontakt: ……………. e-mail:……………………….
Leśniczy:
Uwagi
…………………………………..
Biuro Buboborów zobowiązuje się przekazać materiały szkoleniowe dla uczestników
szkolenia ( liczba zgłoszonych w karcie osób biorących udział w liczeniu) oraz prezentacji
multimedialnej na płycie CD dla prowadzącego szkolenie
...............................................................................
podpis
Zgłoszenie można przesłać faksem 0 46 874 83 74, pocztą elektroniczną na adres
[email protected]
Ryc. 20. Wzór karty zgłoszenia uczestnictwa
110
podpis, pieczęć
Wypełnione karty obserwacji należy wysyłać na
adres:
Leśny Zakład Doświadczalny SGGW
w Rogowie, ul. Akademicka 20,
95-063 Rogów,
z dopiskiem: 1 Ogólnopolski Tydzień Liczenia
Sów Leśnych
Ryc. 21. Wzór karty obserwacji wypełnianej przez
uczniów
Do biura TLSwL do połowy kwietnia 2011 r. nadesłano 659 kart od uczestników
liczenia z 44 nadleśnictw. Poza warsztatami nasłuchowymi, atrakcją dla uczniów były
warsztaty plastyczne. Ich młodzi uczestnicy wykonywali prace przedstawiające sowy,
a zdjęcia tych prac także przesłano do biura CEPL (fot. 33).
Z nadesłanych kart komisja wylosowała 100 uczniów, do których wysłano nagrody
(po 25 sztuk) w czterech kategoriach: koszulki, naklejki magnetyczne, drewniane podkładki pod kubek, magnesy z wizerunkiem
sowy. Nagrody zostały wysłane na adresy
nadleśnictw do lokalnych koordynatorów,
którzy przekazali je dzieciom.
Ze względów organizacyjnych i braku
zainteresowania ze strony DGLP, nie powtórzono tej inicjatywy, mimo wielu próśb
z nadleśnictw o kontynuację. W 2013 r.
Nadleśnictwo Babsk przeprowadziło z własnej inicjatywy tydzień liczenia sów na
swoim terenie, a Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu zamówiła
dodruk broszury „Wszystkie sowy naszych
lasów”, który sfinansowało Centrum Informacyjne Lasów Państwowych.
Fot. 33. Prace uczniowskie towarzyszące akcji TLSwL w Nadleśnictwie Konstantynowo Fot. M. Kozaryn
111
Działania związane z ochroną gatunków i ich siedlisk mogą być w pełni skuteczne pod warunkiem ich uzupełniania przez programy edukacyjne adresowane do jak
najszerszych kręgów społeczeństwa. Podstawowym środkiem przekazu są programy
edukacyjne poświęcone grupie zwierząt lub konkretnym gatunkom. Zwykle zawierają
one różnorodne materiały informacyjno-promocyjne, od drobnych form typu pocztówki, broszurki i plakaty po zintegrowane zeszyty zawierające propozycje scenariuszy
zajęć lekcyjnych („Sowy Polski”).
Szczególne miejsce w działaniach edukacyjnych zajmują bezpośrednie kontakty
w formie tematycznych spotkań w terenie – wycieczek lub specjalistycznych szkoleń
adresowanych do dorosłych. Niezmiernie ważną kategorią odbiorców są pracownicy
Lasów Państwowych (zarządzający), służby ochrony przyrody (egzekwujący) i nauczyciele (środowisko opiniotwórcze). Cenne są zwłaszcza metody warsztatowe aktywizujące
uczestników, czego przykładem jest zrealizowany w latach 2000–2011 projekt Bubobory.
9.3. Kampania „Aktywna ochrona sów w Polsce”
Projekt czasowy Fundacji Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie realizowany w latach 2006-2007 (http://www.fwie.eco.pl/fwie/projekt.php?projecty_id=47).
Celem kampanii było:
– stworzenie nowego wizerunku sowy jako pożytecznego i ciekawego elementu
przyrody,
– aktywna edukacja skierowana do różnych grup społecznych,
– aktywizacja i zachęta do aktywnej ochrony sów poprzez stworzenie bazy liderów, zajmujących się od lat sowami oraz ochroną przyrody, działających na terenie każdego województwa.
W ramach projektu w 2007r. przeprowadzono na terenie wszystkich województw
w Polsce (głównie na terenach wiejskich): warsztaty omawiające wszystkie lęgowe gatunki sów występujących w Polsce, ich cechy rozpoznawcze, cechy przystosowawcze
do drapieżnego, nocnego trybu życia, ich pożyteczną rolę ich w środowisku, zagrożenia, jakim podlegają oraz sposoby ich ochrony: Łącznie przeprowadzono: 50 warsztatów dla nauczycieli (około 925 nauczycieli), 151 warsztatów dla dzieci i młodzieży
(około 5418 osób), 32 szkoleń dla społeczności lokalnej, jednostek administracji państwowej itp.(około 633 osób). Prowadzone były również działania związane z aktywizacją dzieci poprzez zorganizowanie 3 konkursów. Odbiorcami konkursów są dzieci
w wieku przedszkolnym, na poziomie szkoły podstawowej i gimnazjalnej. W konkursie
brało udział ok. 2000 dzieci w wieku przedszkolnym i szkoły podstawowej i 52 klasy
gimnazjalne. W ramach projektu stworzono Klub „Przyjaciel Sowy”.
112
W ramach projektu zostały również wydane materiały edukacyjne:
•  Pokaz multimedialny.
Znajdują się w nim informacje na temat cech przystosowawczych do nocnego
(słuch, wzrok) i drapieżnego (szpony, dziób, pióra), jak i inne cechy przystosowawcze
pióra czuciowe, schematy pomagające zrozumieć sposób odbierania sygnału i binokularnego widzenia, budowy oka, szkieletu, schematyczny wzorzec składu pokarmu.
Informacje na temat charakterystyki każdego gatunku lęgowego z podaniem cech
rozpoznawczych, środowiska bytowania, szczegółów biologii i ekologii. Do pokazu dołączona jest również diaporama, ze zdjęciami Artura Tabora. Znajduje się tu również 15
scenariuszy lekcyjnych opracowanych dla różnych grup wiekowych. Scenariusze mają
na celu, poprzez aktywną zabawę, utrwalenie wiadomości zdobytych podczas pokazu.
•  Książka popularnonaukowa o sowach – „Sowy Polski”.
Została opracowana książka zawierająca informacje na temat wszystkich sów lęgowych Polski i zalatujących na teren naszego kraju, ich biologii, ekologii. Książka opatrzona jest schematami, zdjęciami i ilustracjami.
• Plakaty. Zostały wydane trzy rodzaje plakatów dla dzieci i młodzieży oraz różnych środowisk społecznych (samorządy wiejskie, leśnicy, rolnicy, mieszkańcy
miast): Sowy Polski, Sowy naszego sąsiedztwa, Sowy lasu.
• Wydano również różnego rodzaju koszulki przedstawiające 9 gatunków lęgowych sów Polski.
9.4. Pakiet edukacyjny „Sowy Polski” / Fundacja
Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie
Pakiet edukacyjny „Sowy Polski” Fundacji Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie został przygotowany jako gotowy materiał do prowadzenia zajęć lekcyjnych w różnych grupach wiekowych dzieci i młodzieży, ale także możliwy do wykorzystania w edukacji dorosłych. W pakiecie znajduje się wiele środków dydaktycznych odpowiednich dla
poszczególnych kategorii wiekowych, m.in.: 25 scenariuszy zajęć wraz z arkuszami pracy
ucznia, kolorowe plansze edukacyjne, film oraz prezentacje multimedialne „Sowy Polski”
i gry edukacyjne. W ramach projektu przygotowano także ciekawą stronę internetową,
na której zgromadzono wiele informacji o sowach i realizowanych projektach.
Projekt był realizowany od sierpnia 2009 do czerwca 2011 r. przez Fundację Wspierania
Inicjatyw Ekologicznych, dofinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie (http://sowy.eco.pl/www/projekt.php). Przez ten czas Fundacja
przeprowadziła działania edukacyjne m.in. 516 warsztatów dla dzieci z przedszkoli (ponad
113
Ryc. 22. Plansza edukacyjna „Sowy Polski”, jedna z wielu propozycji edukacyjnych przygotowanych
przez Fundację Wspierania Inicjatyw Ekologicznych w Krakowie
12 tys. uczestników), 282 warsztaty dla uczniów szkół podstawowych (ponad 7 tys. uczestników), 33 warsztaty dla nauczycieli przedszkolnych i nauczania zintegrowanego I-III (901
uczestników), 21 warsztatów dla nauczycieli szkół podstawowych i gimnazjum (564 uczestników), 22 spotkania dla społeczności lokalnej, przedstawicieli samorządów lokalnych, organizacji pozarządowych, pracowników edukacyjnych, przedstawicieli jednostek administracji
państwowej (leśnicy, pracownicy parków narodowych, krajobrazowych, rybacy – 609 osób).
Projekt cieszył się dużym zainteresowaniem wśród dzieci, młodzieży i dorosłych.
Podsumowanie
• Najlepszą formą docierania z treściami dotyczącymi sów są bezpośrednie spotkania
i szkolenia w formie warsztatów terenowych dla różnych grup wiekowych i zawodowych, poprzez kontynuację działań typu Bubobory w LP i akcji pochodnych jak
Ogólnopolski Tydzień Liczenia Sów w Lasach.
• W nauce rozpoznawania sów niezbędnym narzędziem jest znajomość ich głosów,
zwłaszcza u służb leśnych, co można osiągnąć dzięki funkcji Bluethooth i wgraniu
plików mp3 w telefony komórkowe podczas szkoleń.
• Dzięki różnorodnym środkom dydaktycznym można uzyskać wzmocnienie przekazu edukacyjnego poprzez zastosowanie drobnych form typu plakaty, broszury, koszulki, po zintegrowane pakiety edukacyjne zawierające konspekty zajęć z dziećmi i młodzieżą.
• Należy przygotować ogólnopolską akcję „Nie zabieraj sowy z lasu!” z wykorzystaniem
znanych technik edukacyjnych w połączeniu z możliwościami Internetu i mediów
społecznościowych.
114
10. ZAKOŃCZENIE
Sowy są niezmiernie ciekawym, lecz niełatwym obiektem badań i obserwacji. Często są
tuż obok nas, a mimo to ich nie zauważamy. Znajomość podstawowych metod lokalizacji
i identyfikacji gatunków wśród służb leśnych i służb ochrony przyrody, ale też ornitologów,
z pewnością wpłynie na dalsze wzbogacenie wiedzy o występowaniu tych ptaków w naszych lasach. Najlepszą praktyką lokalizacji sów jest wyjście nocą do lasu i posłuchanie ich
głosów. Dobre rozpoznanie miejsc lęgowych i łowisk ułatwia potem ich ochronę, poprzez
ograniczanie w nich działalności gospodarczej lub powstrzymywanie się od niej, zgodnie
z zasadami zrównoważonego leśnictwa.
Szczególna i rzadko spotykana w innych krajach UE jest ochrona strefowa funkcjonująca na obszarach zarządzanych w imieniu społeczeństwa przez Lasy Państwowe. Strefami
powinny być nadal bezwzględnie obejmowane te drzewostany, które są rzeczywiście wykorzystywane przez sowy do lęgów lub stałego przebywania, głównie w przypadku puchacza. W przypadku włochatek i sóweczek także powinno się ustanawiać orientacyjne strefy
do 50 m od dziupli o różnych statusach. Jednak najlepszą metodą ochrony tych dwóch
gatunków jest bezwzględne pozostawianie w lesie drzew z dziuplami wykutymi przez dzięcioły, które są najlepszymi „ochroniarzami” sów.
Zachowaniu sów sprzyjają coraz lepsze praktyki, polegające na dostosowywaniu gospodarki leśnej do prawa ochrony przyrody obowiązującego w krajach UE. W 2012 r. weszły
także w życie nowe instrukcje ochrony i urządzania lasu oraz zasady hodowli. Szczególnie
cenne są te przepisy w nich zawarte, które umożliwiają zachowywanie drzew biocenotycznych – „leśnych weteranów”. To istotne miejsca dla wszystkich sów, używane przez nie albo
do lęgów, albo jako schronienia czy czatownie.
W ciągu ostatnich 10 lat bardzo wiele zostało zrobione dla poznania tajemnic świata
sów. Następuje nie tylko lepsze rozpoznanie gatunków leśnych, ale również w niektórych
przypadkach zauważalny wzrost ich liczebności. Stopniowo, ale konsekwentnie zasiedla
nasz kraj od południa na północ i od wschodu na zachód puszczyk uralski. W wielu regionach dokonywane są nowe stwierdzenia sóweczek. Od 2010 r. nasze granice przekroczyła
„sowa brodata”, czyli puszczyk mszarny, który wkracza do nas z izolowanych, ale bardzo
dynamicznie rozwijających się populacji na Ukrainie i Białorusi.
Ochronie i poznawaniu sów sprzyjają liczne programy badawcze, projekty edukacyjne
i kampanie szkoleniowe, zwłaszcza integrujące wiele środowisk, najczęściej podejmowane
z inicjatywy organizacji pozarządowych, jak np. Pakiet edukacyjny „Sowy Polski” czy Bubobory
w Lasach Państwowych. Tylko w ramach tego projektu wybudowano 55 gniazd nadrzewnych
dla najrzadszej naszej sowy – puchacza, zwiększając tym samym szansę na skuteczniejsze
lęgi. Opracowano też i wdrożono metodykę zbierania różnorodnych danych w postaci kart
stanowisk i wypluwkowych, które nadleśnictwa mogą wysyłać do odpowiedniej Kartoteki
stanowisk rzadkich sów leśnych przy Leśnym Zakładzie Doświadczalnym SGGW w Rogowie.
Miejmy nadzieję, że dzięki wymienionym w niniejszym Podręczniku najlepszym praktykom ochrony sów ta grupa ptaków będzie coraz lepiej poznawana i chroniona, również ze
względów użytecznych – w interesie Lasów i ludzi, którzy w nich gospodarują.
115
LITERATURA
Abramčuk A.B. 2009. K arealu rasprostraneniya borodatoy neyasity Strix nebulosa Laponia Thunberg,
1797 v Belarusi. W: Mikhalčuk N.V. (ed.) Prirodnae asyaroddzye Palessiya: asablivasci i perspektyvi razvicciya. Brest, Vyp. 2: 116-120.
Anderwald D. 2002. Lęgi rybołowa Pandion haliaetus, bielika Haliaeetus albicilla i puchacza Bubo bubo
na sztucznych gniazdach w Borach Tucholskich w 20 wieku. Not. Orn. 43: 197-199.
Anderwald D. 2003. Komitet Ochrony Orłów. Badają i chronią. Biuletyn RDLP w Toruniu, 1 (22): 14.
Anderwald D. 2005. Bubobory – skuteczna metoda edukacji przyrodniczej dorosłych? Stud. i Mat.
CEPL, Rogów, 3(10): 612.
Anderwald D. 2006. Bubobory – integracja różnych środowisk w ramach rozwijania aktywnej ochrony sów leśnych. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2 (12): 197-214.
Anderwald D. 2009a. Przyczyny śmiertelności ptaków szponiastych i sów na podstawie analizy
danych „Kartoteki ptaków martwych i osłabionych” Komitetu Ochrony Orłów. Stud. i Mat. CEPL, Rogów,
3 (22): 126-151.
Anderwald D. 2009b. Bubobory w Lasach Państwowych. Broszura informacyjna dla leśników
i współpracowników projektu. CEPL, Rogów: 1-16.
Anderwald D. 2010a. Bubobory w Lasach Państwowych – projekt POIiŚ. Stud. i Mat. CEPL, Rogów,
2 (25): 159-174.
Anderwald D. 2010b. Wszystkie sowy naszych lasów. CILP: 1-28.
Anderwald D., Mizera T. 2003. Puchacz – gatunek, któremu należy pomóc. Par. Nar. 1/2003. KZPN,
Warszawa: 17-19.
Bauer H.G., Berthold P. 1996. Die Brutvögel Mitteleuropas. Bestand und Gefahrdung. Aula-Verlag, Wiesbaden.
Bielawska K. 2010. Ochrona przyrody – wciąż dużo wątpliwości. Głos Lasu 7:12-14.
Birdlife International 2004. Birds in Europe: Population Estimates, Trends, and Conservation Status.
Cambridge, UK: Birdlife Conservation Series No. 12.
Bocheński Z., 1960: Pokarm puchacza Bubo bubo w Pieninach, Acta Zool. Cracov. 5: 311-332.
Bocheński Z. 1966: Przyczynek do znajomości pokarmu puchaczy z Pienin. Przeg. Zool. 10, 1:64-65.
Bocheński Z. 1970. Ptaki Babiej Góry. Acta Zool. Cracov. 1, 15: 1-59.
Bogucki Z. 1967. On the Food of the Tawny Owl (Strix aluco) Nesting in the City of Poznań. Przeg.
Zool. 11: 71-74.
Brull H. 1984. Das Leben europaischer Greifvogel. Stuttgart / New York.
Brehm A. 1962. Życie zwierząt. Ptaki. PWN, Warszawa.
Buczek T., Jaszcz Z., Wójciak J. 2005. Puchacz Bubo bubo. W: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T. Piotrowska M.
(red.). Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny, LTO, Lublin: 208-209.
116
Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich.
Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań.
Cieślak M. 2005. Pióra i perzenie sów Europy. W: Mikusek R. (red.). Metody badań i ochrony sów. FWIE
w Krakowie, Kraków: 53-61.
Chylarecki P. 2009. Cele monitoringu ptaków na obszarach chronionych. W: Chylarecki P., Sikora A.,
Cenian Z. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych
Dyrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa: 13-20.
Ćwikowski C. 1996. Sowy Strigiformes Bieszczadów Zachodnich i Gór Sanocko-Turczańskich.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 52, 6: 41-57.
Domaszewicz A. 1993. Sowy Puszczy Białowieskiej. Niepublikowany raport, Białowieża.
Domaszewicz A. 1997. Sóweczka Glaucidium passerinum w Białowieskim Parku Narodowym – jej
siedliska, rozmieszczenie i liczebność. Not. Orn. 38: 43-50.
Domaszewicz A. 2000. Sowy, Strigiformes – rozmieszczenie, liczebność, zagrożenia, ochrona i ich rola
w biocenozach północno-wschodniej Polski. W: Sowa w naturze i kulturze. Mat. sesji naukowej. Supraśl:
21-62.
Domaszewicz A., Mikusek R., Sikora A. 2007. Włochatka Aegolius funereus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 280-281.
Dombrowski A., Fronczak J., Kowalski M., Lippoman T. 1991. Liczebność i preferencje środowiskowe
sów na terenach rolniczych Niziny Mazowieckiej. Acta Ornith. 26: 39-53.
Draus B. 2005. Ochrona rzadkich gatunków sów w Polsce południowej. Biuletyn KOO 14: 29.
Dylawerski M. 2006. Restytucja puchacza Bubo bubo na Wolinie. Stud. i Mat. CEPL Rogów 2 (12): 149154.
Ferrer M., Hiraldo F. 1991. Management of the Spanish Imperial Eagle. Wild. Soc. Bull. 19: 436-442.
FSC 2006. Kryteria wyznaczania lasów o szczególnych walorach przyrodniczych (High Conservation
Value Forests) w Polsce. Adaptacja do warunków Polski. Materiały Grupy Roboczej FSC-Polska, 8 lipca:
1-15.
FWIE. 2009. Pakiet edukacyjny „Sowy Polski”. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków.
Glutz von Blotzheim U. N., Bauer K. M. 1980: Handbuch der Vogel Mitteleuropas 9. Wiesbaden.
Gramsz B. 1991. Pokarm puszczyka Strix aluco w lesie grądowym koło Oławy. Acta Ornith. 26: 3-13.
Gramsz B., Zając T. 2006. Liczebność i rozmieszczenie sóweczki Glaucidium passerinum w Karkonoszach polskich w latach 2000-2004. Przyroda Sudetów 9: 145-150.
Gryz J., Krauze D. 2007. Analiza wypluwek sów jako bezinwazyjna metoda wykrywania rzadkich gatunków ssaków. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2/3 (16):431-437.
Gryz J., Góźdź I., Krauze-Gryz D. 2011. Wpływ antropogenicznego przekształcenia krajobrazu na skład
pokarmu puszczyka Strix aluco w Biebrzańskim Parku Narodowym. Parki nar. Rez. Przyr. 3-4, 30: 109-118.
Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa.
Gotzman J., Jabłoński B. 1972. Gniazda naszych ptaków. PZWS, Warszawa.
Haas D. 1980. Gefahrdung unserer Grossvogel durch Stromschlag – eine Dokumentation. Okol. Vogel
2, Sonderheft: 7-57.
117
Haber A. 1961. Atlas ptaków leśnych. PWRiL, Warszawa.
Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (red.). 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution
and Abundance. T&AD Poyser, London.
Hakkarainen H. 1994. Reproductive Effort, Body Size and their Fitness Consequences in Tengmalm’s Owl Aegolius funereus under Cyclic Food Conditions. Reports from the Departament of Biology, University
of Turku. No. 38.
Hamann C. 2004. Jahresbericht 2003 Uhu. Landesverbrand Eulen-Schutz in Schleswig-Holstein e.V.
EulenWelt: 4-7.
Hartmann J. 2009. Der Uhu in Hamburg. Landesverbrand Eulen-Schutz in Schleswig-Holstein e.V.
EulenWelt: 23-25.
Holzinger J. 1987. Vogelverluste durch Freileitungen. Die Vogel Baden-Wurttembergs, Bd. 1, Teil 1:
202-242.
Hołoś-Krajewska A. 2000. Skrzydlaty pływak. Las Polski, 12: 20.
Influence 2003. Sowy Europy CD, Dąbrowa Górnicza.
Instrukcja Ochrony Lasu. 2012. CILP, Warszawa.
Jabłoński P. 1991. Rozmieszczenie puszczyka Strix aluco w Warszawie. Acta Ornith. 26: 31-38.
Jędraszko-Dąbrowska D., Dmowski K. 1984. Ochrona puchacza w NRD. Przyr. Polska 2:46.
Jędrzejewska B., Jędrzejewski W. 2001. Ekologia zwierząt drapieżnych Puszczy Białowieskiej. Wyd.
Nauk. PWN, Warszawa.
Jujka M., Wilk T. 2012. Stan ostoi ptaków w Polsce – raport z lat 2008–2010. OTOP, Marki.
Kaługa I. 2002. Pomagamy sowie uszatej. Przyr. Pol., 1: 21.
Kaługa I. 2004. Wiklinowe kosze dla uszatek skontrolowane. Kraska, II, 1-2: 26.
Karczmarczyk G. 1982. Spotkanie z rybołowem. Przyr. Pol. 1-5/82. Warszawa: 20-21.
Kartanas E., Lewartowski Z. 1985. Akcja „Sowy”. Przyr. Polska 1: 12-13.
Keller M. 2000: Puchacz Bubo bubo. Las Polski 12:21.
Keller M., Chodkiewicz T., Woźniak B. 2011. Puszczyk mszarny Strix nebulosa nowym gatunkiem
lęgowym w Polsce. Not. Orn. 51: 150-154.
Kochan W. 1973. O tępieniu ptaków drapieżnych. Chr. Przyr. Ojcz. 3: 16-20.
KOO. 1993. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 1992 roku. Biuletyn 5.
KOO. 1994. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 1993 roku. Biuletyn 6.
KOO. 1995. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 1994 roku. Biuletyn 7.
KOO. 1998. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 1995-1997 roku. Biuletyn 8.
KOO. 1999. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 1998 roku. Biuletyn 9.
KOO. 2000. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 1999 roku. Biuletyn 10.
KOO. 2001. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2000 roku. Biuletyn 11.
KOO. 2002. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2001 roku. Biuletyn 12.
KOO. 2003. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2002 roku. Biuletyn 13.
118
KOO. 2005. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2003-2004 roku. Biuletyn 14.
KOO. 2006. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2005 roku. Biuletyn 15.
KOO. 2007. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2006 roku. Biuletyn 16.
KOO. 2008. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2007 roku. Biuletyn 17.
KOO. 2012. Raport z działalności Komitetu Ochrony Orłów w 2008-2010 roku. Biuletyn 18.
Kopij G. 1998. Pokarm uszatki Asio otus w okolicach Korfantowa na Śląsku Opolskim. Przegląd Przyrodniczy IX, 3: 124-127.
Kopka P. 2004. Dla dobra lasów. Las Polski 24: 15.
Korpimäki E., Hakkarainen H. 2012. The Boreal Owl: Ecology, Behaviour and Conservation of a Forestdwelling Predator. Cambridge University Press. New York.
Kościelny H., Belik K. 2005. Rozmieszczenie i liczebność włochatki Aegolius funereus w Lasach Lublinieckich. Chrońmy Przyr. Ojcz. 61, 2: 59-69.
Kowalski M. 1996. Pokarm puszczyka Strix aluco L. z okolic Lubrzy (woj. zielonogórskie). Przegląd Przyrodniczy 7 (3): 287-289.
Kowalski M., Lesiński G. 2002. Nietoperze w diecie sów na Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej. Nietoperze 3: 255-261.
Kowalski M., Lippoman T., Olęcki P. 1991. Liczebność sów Strigiformes we wschodniej części Puszczy
Kampinoskiej. Acta Ornith. 26: 23-29.
Kowalski M., Domaszewicz A., Fronczak J. 2007. Uszatka Asio otus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki
M., Neubauer G., Chylarecki P. 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki
Wyd. Nauk., Poznań.
Kulczycki A. 1964. Badania nad składem pokarmu sów z Beskidu Niskiego. Acta Zool. Cracov., 9: 1-25.
Lehtomäki J., Tomppo E., Kuokkanen P., Hanski I. & Moilanen A. 2009. Applying Spatial Conservation
Prioritization Software and High-resolution GIS Data to a National-scale Study in Forest Conservation.
Forest Ecology and Management 258: 2439-2449.
MacDonald D.W. 1976. Nocturnal Obserwations of Tawny Owl Strix aluco Preying upon Earthworms.
J.Zool. 118: 579-580.
Mackenzie A., Ball A.S., Virdee S.R. 2005. Ekologia. Krótkie wykłady. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
Maciorowski G., Baranowski P., Batycki A., Bereszyński A., Jankowski M., Kasprzak A., Mirski P., Białek M.
2008. Ochrona rzadkich gatunków ptaków szponiastych, puchacza i bociana czarnego na terenie
Biebrzańskiego Parku Narodowego. Biuletyn KOO 17: 51-53.
Maluśkiewicz M. 2005. Ochrona sowy uszatej w północnej Wielkopolsce. Salamandra, 2:48-50.
Mammen U., Stubbe M. 2005. Zur Large der Greifvögel und Eulen in Deutschland 1999-2002. Vogelwelt 126: 53-65.
Mikkola H. 1973. Der Bartkauz und seine Nahrung in Finland. Der Falke, Leipzig, 6: 196-204.
Mikolla H. 1983. Owls of Europe. T&AD Poyser, London.
Mikkola H., Sackl P. 1997. Pygmy Owl Glaucidium passerinum. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (red). The
EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abudance. T.&AD Poyser, London: 406-407.
119
Mikusek R. 2001. Biologia rozrodu i występowanie sóweczki (Glaucidium passerinum) w Górach
Stołowych. Not. Orn. 42,4: 219-231.
Mikusek R. 2004. Sowy Ziemi Kłodzkiej. Not. Orn. 45: 133-146.
Mikusek R. 2005. Metody badań i ochrony sów. FWIE, Kraków.
Mikusek R. 2008. Pierwszy lęg sóweczki w budce na terenie Polski. Kraska, 16 (1-2): 58-60.
Mikusek R., Dyrcz A. 2003. Ptaki Gór Stołowych. Not. Orn. 44: 89-120.
Mikusek R., Sikora A. 2004. Włochatka Aegolius funereus. W: Gromadzki M. (red.). Ptaki (cz. II). Poradnik
ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Min. Środ., Warszawa, t. 8: 237-241.
Mizera T. 2006. 20 lat funkcjonowania ochrony strefowej w Polsce. Stud. i Mat. CEPL, Rogów 2 (12):
29-53.
Nikodem Z. 1972. Analiza zrzutek sowich z terenu wideł rzek Wisły i Wieprza. Przeg. Zool. 16, 1: 46-58.
Nilsson I.N. 1981. Population Ecology of the Long-eared owl. In: I.N. Nilsson (red.). Ecological Aspects
on Bird of Prey, Especially Long-eared Owl and Tawny Owl, pp. 75-106. Lund.
Olszewski A., Woźniak B., Chodkiewicz T., Lewak J. 2010. Sowy Strigiformes środkowej części Kampinoskiego Parku Narodowego. Ornis Pol. 51: 252-261.
Opoka J. 2008. Multimedia w edukacji. Jak urządzać izby edukacyjne i ekspozycje przyrodniczoleśne? SiM CEPL, Rogów, 17 (1): 120-129.
Osojca G. 2004. Liczebność i wybiorczość środowiskowa sów Strigiformes w Puszczy Romnickiej
w latach 1998-2002. Not. Orn. 45: 13-20.
Piechocki R. 1985. Der Uhu. A. Ziemsen Verlag, Wittenberg Lutherstadt.
Profus P. 2001. Puchacz Bubo bubo. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt.
Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 228-231.
Pugacewicz E. 1995. Stan populacji puchacza Bubo bubo na Nizinie Północnopodlaskiej w latach
1984-1994. Not. Orn. 36: 119-134.
Referowska-Chodak E. 2010. Ochrona różnorodności gatunkowej w systemie certyfikacji PEFC. Głos
Lasu 7: 8-9.
Reiser K-H. 2013. Jahresbericht 2012 Uhu. Landesverbrand Eulen-Schutz in Schleswig-Holstein e.V.
EulenWelt: 2-6.
Rejt Ł., Maniakowski M. 2000. Skład gatunkowy ptaków rozbijających się w czasie wędrówek o Pałac
Kultury i Nauki w Warszawie. Not. Orn. 41, 4: 319-325.
Restytucja puszczyka uralskiego 2010. Las Polski 20: 32.
Ripple W. J., Beschta R. L. 2012. Large Predators Limit Herbivore Densities in Northern Forest Ecosystems. European Journal of Wildlife Research.
Rodziewicz M. 1993. Uwagi o ocenie liczebności i rozrodczości ptaków drapieżnych – interpretacja
obserwacji i terminologia. Biuletyn KOO 5: 16-21.
Rozporządzenie ministra środowiska w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt z dnia 12 października
2011 roku. Dz.U. Nr 237, Poz. 1412.
Ruprecht A. 1971. O składzie pokarmu płomykówki (Tyto alba) z Nieszawy. Przyr. Polski Zach. 9, 1-4:
72-78.
120
Ruprecht A., Szwagrzak A. 1987. Zur Ernahrung der Eulen im Westteil des Bialowieża-Urwaldes. Ökol
Vögel 9: 89-96.
Rutkowski P. 2009. Natura 2000 w leśnictwie. Ministerstwo Środowiska, Warszawa: 1-69.
Ružić M., Radišić D., Tucakov M., Šćiban M., Janković M. 2009. Rasprostranjenje i brojnost zimujućih
jata utine Asio otus u naseljima u Vojvodini tokom zime 2007/08. godine. Zaštita prirode 60 (1-2): 295-304.
Rykowski K. 2013. Przyszłość leśnictwa zaczyna się dzisiaj. Las Polski 7: 7-9.
Ryszkowski L., Goszczyński J., Truszkowski J. 1973. Trophic Relationships of the Common Vole in Cultivated Fields. Acta Theriol. 18: 125-165.
Sikora A. 1997. Inwentaryzacja stanowisk sowy włochatki Aegolius funereus w Lasach Mirachowskich
i w północno-zachodniej części Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego. Zagrożenia i propozycje ochrony.
OTOP, Gdańsk.
Sikora A. 2004. Przypadek wyjątkowej tolerancji sąsiedzkiej włochatki Aegolius funereus i dzięcioła
czarnego Dryocopus martius na Pomorzu Gdańskim. Not. Orn. 45: 61-63.
Sikora A., Cenian Z. 1996. Nalot włochatki Aegolius funereus w wybranych regionach północnej Polski
w 1996 roku. Not. Orn. 37: 333-337.
Sikora A., Mikusek R. 2009. Włochatka Aegolius funereus. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red),
Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą
Ptasią. GIOŚ, Warszawa: 475-483.
Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków
lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań.
Sikora A., Kotlarz B., Bela G., Jędro G. 2011. Występowanie sóweczki Glaucidium passerinum na Pomorzu i metody jej wykrywania. Ptaki Pomorza, 2: 17-34.
Sitkiewicz J., Anderwald D. 2010. Wpływ trudnych warunków zimowych 2010 roku na śmiertelność
sów. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2 (25): 349-357.
Sitkiewicz J., Anderwald D. 2012. Bubobory w Lasach Państwowych – przykład projektu edukacyjnego przyczyniającego się do ochrony sów. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 32 (3): 275-281.
Skierczyński M. 2003. Zwyczaje pokarmowe sowy uszatej Asio otus w krajobrazie rolniczym Równiny
Gryfickiej. Materiały VII Ogólnopolskiego Przeglądu Działalności Studenckich Kół Naukowych Przyrodników. Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok:148-152.
Smallwood K. S. i Thelander C. G. 2008. Bird Mortality in Altamont Pass Wind Resource Area California.
J. Wildl. Manage. 72: 215-213.
Snow D. W., Perrins C. M. 1998. The Birds of Western Palearctic, Vol. 1. Oxford University Press, Oxford:
893-896.
Sonerud G. A., Solheim R., Jacobsen B. V. 1986. Home-range Use Habitat Selection During Hunting in
a Male Tengmalm’s Owl Aegolius funereus. Fauna nor., Ser. C, Cinclus 9: 100-106.
Southern H. N. 1971. Population Control in Tawny Owls. New Scientist. 765: 408-410.
Stachyra P., Tchórzewski M., Kobylas T., Cymbała R., Mazurek P., Frączek T. 2005. Rozmieszczenie,
liczebność oraz preferencje siedliskowe puszczyka uralskiego Strix uralensis i włochatki Aegolius funereus
w lasach Roztocza i Puszczy Solskiej. Not. Orn. 46: 41-50.
121
Stawarczyk T., Mikusek R., Domaszewicz A. 2007. Sóweczka Glaucidium passerinum. W: Sikora A.,
Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski
1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań: 268-269.
Strojny W. 1965. Puchacz, Bubo bubo w Pieninach. Przeg. Zool. 9, 3: 290-294.
Szmal A., Jermaczek A., Nawrocki P., Szwagrzak A., Winiecki A. 1991. Liczebność, rozmieszczenie i terytorializm puszczyka Strix aluco w Wielkopolskim Parku Narodowym. Acta Ornith. 26: 15-22.
Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.
Turzański M. 2009. Sowy Strigiformes Ojcowskiego Parku Narodowego i jego otuliny. Parki nar. Rez.
Przyr. 28: (4): 75-90.
Ustawa z dnia 3 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie,
udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko.
von Valtier C. 2006. Jahresbericht 2005 Uhu. Landesverbrand Eulen-Schutz in Schleswig-Holstein e.V.
EulenWelt: 4-6.
Walasz K., Mielczarek P. (red.) 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985-1991. Biblioteka Silesiae,
Wrocław.
Wiącek J., Krawczyk R., Polak M. 2011. Wpływ warunków pogodowych w okresie zimowym na skład
pokarmu uszatki Asio otus w Lesie Dąbrowa pod Lublinem. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 2 (27): 114-119.
Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). 2010. Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym
w Polsce. OTOP, Warszawa.
Wypiórkiewicz J. 2011. Występowanie drobnych ssaków w rezerwacie Kwiatówka. Parki nar. Rez.
Przyr. 30, 1-2: 103-109.
Wytyczne 2007. Wytyczne w sprawie ścisłej ochrony gatunków zwierząt ważnych dla Wspólnoty na
mocy Dyrektywy siedliskowej 92/43/EWG. GDOŚ, Warszawa. Zasady Hodowli Lasu. 2012. CILP, Warszawa:
1-72.
Zawadzka D. 2009. Bubobory czas zacząć! Głos Lasu 3: 28-29.
Zawadzka D. 2010a. Puszczyk mszarny w Lasach Sobiborskich. Głos Lasu 12: 28.
Zawadzka D. 2010b. Ochrona przyrody na obszarach Natura 2000 i jej wpływ na gospodarkę leśną
i sytuację przemysłów drzewnych. Materiały z konferencji: Leśnictwo i drzewnictwo polskie na tle leśnictwa
krajów Unii Europejskiej, Łagów Lubuski, 13-15.05.2010. Zarząd Główny SITLiD, Warszawa: 26-32.
Zawadzka D., Anderwald D. 2013. Puchacz Bubo bubo. W: Zawadzka D,. Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł.,
Rejt Ł. (red.). Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, ss. 198-202, GIOŚ, Warszawa.
Zawadzka D., Figarski T. 2013a. Włochatka Aegolus funereus. W: Zawadzka D,. Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. (red.). Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach
specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, ss. 249-252, GIOŚ, Warszawa.
Zawadzka D., Figarski T. 2013b. Sóweczka Glaucidium passerinum. W: Zawadzka D,. Ciach M., Figarski
T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. (red.). Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, ss. 234-238, GIOŚ, Warszawa.
Zawadzka D., Zawadzki J., Zawadzki G., Zawadzki S. 2009. Wykorzystanie inwentaryzacji w ramach
projektu „Bubobory”. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 3 (22): 86-94.
122
Zawadzka D., Zawadzki J., Zawadzki G., Zawadzki S. 2011. Wyniki inwentaryzacji ornitologicznej na
terenie OSO PLB200002 Puszcza Augustowska w 2010 r. Stud. i Mat. CEPL, Rogów, 27: 89-104.
Zieliński P., Anderwald D. 2008. Ochrona strefowa zwierząt w Polsce – przegląd zmian w przepisach.
W: Kopeć D. i Ratajczyk N. (red.). Prawo ochrony przyrody, stan obecny, problemy, perspektywy. Tow. Przyr.
Ziemi Łódzkiej, Łódź: 233-240.
Żmihorski M. 2005. Pokarm uszatki Asio otus w krajobrazie rolniczym i leśnym. Not. Orn. 46: 121-126.
http://cepl.sggw.waw.pl/bubobory/wypluwnik/index.htm
http://cepl.sggw.waw.pl/bubobory/kartoteka/index.htm
http://oehoe.weblog.nl/
http://oehoewerkgroepnederland.wordpress.com/category/oehoes-in-nederland/
http://oehoewerkgroepnederland.wordpress.com/category/duitse-gebieden-own/
http://monitoringptakow.gios.gov.pl/206,monitoring_legowych_sow_lesnych_mlsl.html
http://sowy.eco.pl/www/projekt.php
http://www.babki.poznan.lasy.gov.pl/aktualnosci/-/asset_publisher/sE8O/content/tydzien-liczenia-sow
http://sowy.sos.pl/Default.aspx?sti=271
http://www.beleefdelente.nl/vogel/oehoe
http://www.bocian.org.pl/uszatka
http://www.fwie.eco.pl/fwie/projekt.php?projecty_id=47
http://www.globalowlproject.com/
http://www.lto.org.pl/programy_monitoring.html
http://www.luomus.fi/english/botany/research/greenroofs/
http://www.save-wildlife.com/pl/obszary-dziaania/save-european-wildlife/ochrony-puchacza-fundacji
http://www.sowy.sos.pl/Default.aspx?sti=103
http://www.youtube.com/watch?v=y9q00XqZEIs
http://www.youtube.com/watch?v=ZMKGuoLGvo8
www.bundesforse.at
123
Koncepcja zakresu merytorycznego podręcznika została opracowana przez zespół w składzie:
Dariusz Anderwald
dr hab. Marian Cieślak
dr Sławomir Chmielewski
Marek Kowalski
Jolanta Węgiel
Z ramienia Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych
nad przygotowaniem podręcznika pracowali:
Anna Biernat
dr Marcin Gołębiowski
Mirosław Jędrzejewski
Łukasz Porębski
Recenzja:
dr Dorota Zawadzka – Instytut Nauk Leśnych Uniwersytetu Łódzkiego
Współpraca:
Jolanta Błasiak
Autorzy zdjęć i rycin:
D. Anderwald, U. Bagiński, T. Błaszczyk,
H. Gieletyński, I. Kaługa, C. Korkosz, M. Kozaryn,
P. Król, S. Lewandowski, M. Południewski , S. Sielicki, L. Szarzyński, G. Zawadzki
Redakcja:
Renata Wróbel
Korekta:
Dorota Grzegorczyk
Redakcja techniczna:
Elżbieta Czarnacka
Wydawca:
Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych
Projekt graficzny, przygotowanie do druku, druk:
Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk
www.grzeg.com.pl
Dariusz Anderwald Podręcznik najlepszych praktyk ochrony SÓW
Egzemplarz bezpłatny
Dariusz Anderwald
Podręcznik najlepszych praktyk
ochrony SÓW
Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych
www.bestpractice-life.pl
www.ckps.lasy.gov.pl
Projekt jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach instrumentu finansowego LIFE+
oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej