skaly skandynawskie UG.cdr - Katedra Geomorfologii i Geologii

SKAŁY SKANDYNAWSKIE
W OSADACH POLODOWCOWYCH NA POMORZU
granity Ångermannland
granity Revsund
i Björna
granit Rätan
granit Ragunda
porfiry botnickie
granity rapakiwi (w tym pyterlity),
granity i porfiry z Rödö,
granodioryt Nystad
granity i porfiry alandzkie
alnöit
granit Perniö
granity, ignimbryty i porfiry z Dalarny,
piaskowiec i zlepieniec Digerberga
diabazy Öje i Åsby, tinguait
piaskowiec Dala
wyborgity, pyterlity
porfir Hogland
granity Uppsala, Sala, Vänge, Arnö
porfiry bałtyckie: brunatny i czerwony
skały z rowu Oslo, w tym porfiry rombowe
granit Filipstad
dolomity
granit Kristinehamn
granitognejs Åmål
granit Graversfors
granity Bohus
diabaz Kinne
wapienie paleoporellowe
granit Sztokholm
piaskowiec Burgsvik (gotlandzki)
czarnokit Varberg, amfibolit z granatami
czerwone wapienie ordowickie
granity i porfiry ze Smålandu,
sjenit Vaggeryd
piaskowce Old-Redu
wapienie beyrichiowe
skaly ze Skanii: bazalt,
piaskowce Hardeberga, Höör, Scolithus i Köpinge
bornholmskie gnejsy, piaskowce Balka i Nexø,
granity Almindingen, Hammer, Rønne, Svaneke i Vang
granity Vånga,
granity Halen,
sjenit Glimåkra Spinkamåla, Karlshamn
piaskowce
Kalmarsund,Tessini i Chiasma
paleogen i neogen
dewon
jotnickie skały klastyczne
kreda
sylur
bałtyckie i dalarneńskie proterozoiczne skały wulkaniczne
perm - jura
kaledonidy
granity transskandynawskiego pasma magmowego, Blekinge, Dalarny oraz Rätan
skały magmowe rowu Oslo
(karbon - perm)
ordowik
granity rapakiwi
kambr
inne skały proterozoiczne
Lokalizacja wychodni wybranych eratyków przewodnich i statystycznych na uproszczonej mapie geologicznej (bez czwartorzędu)
południowej części Skandynawii i otoczenia niecki Morza Bałtyckiego; opracowanie własne na podstawie różnych źródeł
fot. G. Wysiecka
Pobrany z gliny morenowej materiał frakcji >20 mm
do badań metodą eratyków przewodnich
Glina morenowa - osad dla którego najczęściej
wykonuje się badania składu petrograficznego
Wśród skał występujących w osadach polodowcowych bardzo cenne są te, dla których można wskazać ich
macierzysty obszar - są to tzw. eratyki wskaźnikowe; najwięcej informacji dostarcza badanie udziału skał
uznawanych za tzw. eratyki przewodnie, czyli takich, których wychodnia jest niewielka i o ustalonych granicach;
jeśli wychodnia macierzysta danej skały jest rozległa lub jest ich kilka, wówczas ta skała traktowana jest tylko
jako tzw. eratyk statystyczny, który ma mniejsze znaczenie wskaźnikowe; skały zaliczane do eratyków
przewodnich muszą być łatwo rozpoznawalne makroskopowo dla osoby prowadzącej ich badania oraz dość
często występować w osadach polodowcowych (zwłaszcza że udział eratyków przewodnich w materiale
eratycznym wynosi zazwyczaj tylko kilka procent); do badań metodą eratyków przewodnich wykorzystuje się
gruby materiał, zazwyczaj frakcję > 20 mm, bowiem część drobnych ziaren to samodzielne minerały powstale z
rozpadu skał gruboziarnistych, ponadto większy rozmiar ułatwia rozpoznawanie makroskowe skał; w przypadku
drobnych frakcji (w Polsce zazwyczaj 5-10 mm) prowadzi się oddzielne badania petrograficzne.
Nazwy skał, widoczne m. in. powyżej oraz na etykietach w gablotach, często są nazwami ustalonymi na potrzeby
metody eratyków przewodnich, nie zawsze są nazwami funkcjonującymi w ogólnie przyjętej terminologii
petrograficznej; wystepujące w nich nazwy własne wskazują zazwyczaj miejscowość, która leży na obszarze
macierzystej wychodni danej skały.
8
16
12
20
24
32
28
2,0
8
16
12
20
24
W istniejącym w Katedrze Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu zbiorze skał skał z basenu Morza Bałtyckiego,
znajduje się po kilka egzemplarzy niemal każdej z około 120 typów skał, zazwyczaj pozyskanych z ich
macierzystego obszaru występowania, przede wszystkim podczas ekspedycji naukowych w latach 2002-2003.
Niemal wszystkie uznawane są w badaniach składu petrograficznego osadów lodowcowych za tzw. eratyki
przewodnie bądź statystyczne. W kolekcji znajdują się ponadto skały mające szczególne znaczenie dla
historii sztuki i architektury w wielu miastach w regionie nadbałtyckim, m. in. Gdańsku (patrz: sąsiedni poster).
Skały tworzące zbiór są wykorzystywane przede wszystkim jako okazy porównawcze
w badaniach
petrograficznych oraz w celach dydaktycznych. Kolekcja jest sukcesywnie uzupełniania, a wybrane okazy
prezentuje ogólnodostępna ekspozycja obok.
Dominującą udzial wśród eratyków przewodnich mają skały magmowe, skały metamorficzne, często cechujące
się brakiem zachowania jednolitych cech makroskopowych nawet na małym obszarze, mają marginalne
znaczenie. Obydwie grupy zajmują dwie pierwsze gabloty. Skały osadowe (wyeksponowane w trzeciej z kolei
gablocie) mają znacznie mniejsze, w stosunku do magmowych, znaczenie w zbiorze eratyków przewodnich,
znaczna część fennoskandzkich i bałtyckich skał osadowych może być traktowana tylko jako tzw. eratyki
statystyczne. Niektóre z nich są bardzo ważne ze względu na rolę jaką odegrały w rozwoju kulturowym obszarów
nadbałtyckich (patrz: sąsiedni poster).
8
32
28
16
12
20
24
32
28
CaCO3=0%
CaCO3=5,3%
glina zwietrzała
1,3
64
0,0
60
0,9
1,0
Oslo
11
12 13
14
16
17
18
20
1,0
64
64
64
K/W A/B
O/K
16
Helsinki
9
60
5
8
60
64
13
12
14
15
17
18
Oslo
Tallin
N
7
36
9
35
60
5
8
10
Helsinki
4
64
10Stockholm6
36
Tallin
35
24
40
25 26 27 37
28
56
Kopenhaga
37
Riga
39
56
n=30
33
Ryga
25 26
28
56
Kopenhaga
część środkowa
56
39
33
Vilnius
Wilno
N
Vilnius
Osłonino
Wychodnia piaskowca Burgsvik (gotlandzkiego) w Valar
Osłonino
Gdańsk
Gdańsk
Helsinki
Berlin
Berlin
52
Warszawa
52
n=50
60
n=30
52
Warszawa
52
60
Oslo
część spągowa
200 km
12
8
20
16
16
12
24
68 okazów eratyków przewodnich
20
24
1,0
16
20
24
91 okazów eratyków przewodnich
CaCO3=9,4%
1,4
64
12
Tallin
32
28
2,0
Sztokholm
200 km
2m
1,0
0,6
64
0,0
14
60
Oslo
Ryga
O/K K/W A/B
(Masłowska i in. 2003)
1
11
13
15
16
17
56
56
20
Helsinki
4
9
8
Tallin
Największy w woj. pomorskim eratyk - Diabelski Kamień koło Odargowa
Wilno
35
36
31 25 26
Kopenhaga
5
10
24
60
40
37
Gdańsk
Ryga
56
56
Kopenhaga
33
Wilno
Osłonino
Gdańsk
Berlin
Berlin
52
Warszawa
52
52
Warszawa
52
200 km
12
16
20
24
61 okazów eratyków przewodnich
Przykładowe rezultaty badań składu petrograficznego oraz cech kierunkowych glin morenowych
Klif w Osłoninie - wyniki analiz w dwóch częściach pokładu najmłodszej gliny morenowej oraz w starszej glinie
morenowej; powierzchnia kół jest proporcjonalna do liczebności danej skały w badanej próbie frakcji >20 mm
(dla uproszczenia pominięto objaśnienia numerów skał podane na mapach), strzałki wskazują przypuszczalną
drogę transportu materiału eratycznego do badanego stanowiska; diagramy w dolnej części map
przedstawiają orientację dłuższej osi klastów, wykresy w górnej części map - wartości współczynników
petrograficznych obliczone na podstawie składu petrograficznego frakcji 5-10 m i zawartość węglanu wapnia
żródło: Woźniak i in. 2009
200 km
12
16
20
24
Trasy ekspedycji naukowych w latach 2002 (linia czerwona) i 2003 (linia niebieska),
podczas których pobrano z macierzystych wychodni większość skał widocznych w gablotach
Dobrym miejscem do zbierania okazów skał skandynawskich są te plaże,
na których zalega materiał skalny wypłukany z osadów glacjanych
Kontakt z twórcą i opiekunem kolekcji: dr Piotr Paweł Woźniak, Kat. GiGCz UG, pok. B312, [email protected]
Opracowanie oraz fotografie (o ile nie zaznaczono inaczej) - P. P. Woźniak