Wpływ polityki rolnej na kształtowanie się wartości dodanej
advertisement
Wpływ polityki rolnej na kształtowanie się wartości dodanej Wpływ polityki rolnej na kształtowanie się wartości dodanej Autorzy: dr Agata Sielska dr hab. Tomasz Kuszewski, prof. SGH mgr Aleksandra Pawłowska mgr inż. Monika Bocian ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2015 Pracę zrealizowano w ramach tematu: Źródła wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spożywczego w perspektywie po 2020 roku w zadaniu: Opracowanie metodyki oceny i monitorowanie zmian wskaźnika rezultatu dla PROW 2014-2020 w postaci relacji wartości dodanej brutto do rocznej jednostki pracy (GVA/AVU). Celem pracy jest dokonanie przeglądu zagadnień związanych z najważniejszymi aspektami dotyczącymi wydajności pracy w rolnictwie. Omówiono główne ustalenia teorii ekonomii, w których wydajność pracy występuje jako jeden z ważnych czynników wzrostu gospodarczego, odnosząc się jednocześnie do roli rolnictwa w procesach wzrostu. Jako naturalną podstawę do wyznaczania miary wydajności pracy wskazano wartość dodaną, którą zdefiniowano zarówno w ujęciu mikro-, jak i makroekonomicznym, uwzględniając przy tym kwestie pomiaru oraz agregacji. Recenzenci: dr hab. Maria Parlińska, prof. SGGW dr Krzysztof Hofman, UTH im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie Korekta Barbara Pawłowska Redakcja techniczna Leszek Ślipski Projekt okładki IERiGŻ-PIB ISBN 978-83-7658-576-5 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: [email protected] http://www.ierigz.waw.pl Spis treści Wprowadzenie ..................................................................................................... 7 1. Wydajność pracy jako źródło wzrostu gospodarczego w kontekście opisu relacji produkcyjnych ........................................................................ 13 1.1. Determinanty wzrostu produktu ............................................................. 13 1.2. Źródła wzrostu w ujęciu funkcji produkcji ............................................ 17 1.3. Wydajność w kontekście endo- i egzogeniczności czynników wzrostu produkcji ................................................................................... 36 2. Możliwości zewnętrznego kształtowania wzrostu wydajności pracy ...... 48 2.1. Wpływ na wzrost wydajności jako przedmiot modelowania i analizy .................................................................................................. 48 2.2. Przesłanki zewnętrznego oddziaływania na produktywność w rolnictwie ............................................................................................ 53 2.3. Polityka jako egzogeniczne uwarunkowanie decyzji produkcyjnych .... 69 3. Wartość dodana jako zmienna ekonomiczna ............................................ 77 3.1. Wartość dodana w ujęciu makroekonomicznym .................................... 77 3.2. Wartość dodana w ujęciu mikroekonomicznym .................................... 78 3.2.1. Wartość dodana w ujęciu mikroekonomicznym – istota i źródła danych ........................................................................... 78 3.2.2. Szacowanie wartości dodanej w ujęciu mikroekonomicznym .. 81 3.3. Wartość dodana i nakłady pracy w ujęciu makroekonomicznym – metodyka statystyczna............................................................................ 84 3.3.1. Przegląd wybranych definicji .................................................... 84 3.3.2. Metodyka wyznaczania wartości dodanej na pracującego ........ 85 3.3.3. Wartość dodana, pracujący – dane źródłowe w statystyce państwowej ................................................................................ 89 3.3.4. Wydajność pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 .................. 93 4. Pomiar wartości dodanej w kontekście PROW103 4.1. Wartość dodana brutto zgodna z metodyką MRiRW (GVA) .............. 103 4.2. Wartość dodana brutto według definicji FADN ................................... 106 4.2.1. Podstawowe informacje o FADN ............................................ 106 4.2.2. Organizacja badań FADN w Polsce ........................................ 107 4.2.3. Zakres danych FADN .............................................................. 108 4.2.4. Wartość dodana brutto zgodna z metodyką FADN109 4.3. Porównanie czynników sk adowych wartoci dodanej brutto wed ug definicji MRiRW oraz FADN ................................................. 112 4.4. Pomiar wp ywu wsparcia na stosunek wartoci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy .................................................................... 115 Podsumowanie..............................................................................................................................121 Bibliografia.....................................................................................................................................123 Wprowadzenie Jak pisze Bartkowiak [2010, s. 6], poniewa dziaalno gospodarcza jest rezultatem wiadomej dziaalnoci czowieka, ma ona swój cel, za który przyjmuje si maksymalizacj wytwarzanego produktu. W zalenoci od przyjmowanego ujcia maksymalizacja moe by rozpatrywana w kategoriach per capita (w przypadku mikroekonomicznym), bd traktowana jako maksymalizacja ogólnego produktu. Oba te cele, jak zauwaa cytowany autor, mimo pewnych powiza, nie s moliwe do jednoczesnej optymalizacji, miernikami za stopnia ich realizacji s tempa wzrostu produktu, czyli de facto wzrost gospodarczy. Odnoszc si do tego celu, Patra i Nayak [2012, s. 157] podkrelaj istotn rol produkcyjnoci. Jak wskazuj, do zwikszania produktu krajowego brutto (PKB) lub produktu narodowego brutto (PNB), które powszechnie uznaje si za mierniki wytworzonej w gospodarce produkcji, wiksz rol ni inwestycje lub wydatki publiczne odgrywa zwikszenie wydajnoci lub produkcyjnoci czynników wytwórczych, tj. ich bardziej efektywne wykorzystywanie. Nacisk kadziony jest wic na procesy produkcyjne i ich zorganizowanie, nie za na rol odgrywan w gospodarce przez pastwo. Jak zauwaa Jakimowicz [2012, s. 13], znaczenie przypisywane przez badaczy polityce bd interwencjonizmowi jest pochodn przyjtego punktu widzenia. Przy zaoeniu, e gospodarka jest stanem stabilnym, wpyw polityki gospodarczej bdzie uznany za niewielki, a gównym zadaniem pastwa powinna by w takim wypadku poprawa sprawnoci gospodarowania, by uatwi przysze osiganie równowagi. Z drugiej strony, jak pisze Chmielak [2009, s. 144], problemem wystpujcym w przypadku bada nad rozwojem gospodarczym – i wydaje si, e to samo podejcie mona bezporednio przeoy na zjawisko samego wzrostu gospodarczego – jest znaczca przewaga podejcia jednostronnego, skoncentrowanego na ekonomicznej stronie zjawiska, z pominiciem sfer kultury czy polityki. Podejcie takie ma niewtpliwie swoje zalety, koncentruje si bowiem na zjawiskach mierzalnych, kwantyfikowalnych – i dziki temu – relatywnie atwo poddajcych si ocenie. Tymczasem, jak zauwaa cytowana autorka, determinanty rozwoju gospodarczego stanowi pochodn pewnego ukadu instytucjonalnego, który sam w sobie jest naturalnie zjawiskiem kompleksowym, posiadajcym pewne cechy charakterystyczne i przesanki funkcjonowania. Trzeba take podkreli, e rola pastwa w gospodarce podlega jednak ewolucji. Przygrodzka pisze, i „do I wojny wiatowej w wikszoci ówczesnych gospodarek funkcje pastwa ograniczay si do zapewniania bezpieczestwa wewntrznego i zewntrznego oraz ogólnego adu spoecznego. Po wielkim kryzysie i II wojnie wiatowej zakres zada pastwa uleg istotnemu zwik7 szeniu, a wraz z nim – wzrosy rozmiary sektora publicznego” [Przygrodzka 2009, s. 51-52]. Równie Chmielak [2009, s. 146] wymienia sfer pastwow (polityczn) jako jeden z trzech podstawowych elementów skadowych systemu spoecznego. Rembisz i Floriaczyk twierdz za Fieldsendem [2012], e „wspóistnienie obszarów niedoboru i nadwyek ywnoci jest przede wszystkim tumaczone zrónicowanym poziomem rozwoju gospodarki w ujciu regionalnym. W wikszoci przypadków rónice te s pochodn nieadekwatnej polityki gospodarczej, w tym wobec rolnictwa” [Rembisz, Floriaczyk, 2014, s. 15]. Podobnie, obserwowany dysparytet dochodowy wynika z rónic w osiganej wydajnoci pracy w sektorze rolnym i poza nim oraz z niewielkiego tempa wzrostu popytu na ywno [por. Czudec, 2009, s. 9]. Tej ostatniej bariery nie mona wyeliminowa, ze wzgldu chociaby na prawo Engla, jednake wzrost wydajnoci moe zosta osignity przez producenta przy odpowiednich bodcach ze strony np. polityki rolnej. Ruttan [2002, s. 162-163] na podstawie prac T. Schultz wskazywa moliwoci, które mog zosta stworzone przez inwestycje podejmowane w rolnictwie, a które mona podzieli na trzy gówne grupy. Przede wszystkim jest to szansa na stworzenie odpowiedniej wiedzy technicznej moliwej do zastosowania w celu udoskonalenia prowadzenia dziaalnoci w danych warunkach, jak równie moliwo wytwarzania i sprzeday nowych czynników produkcji. Oba te elementy przekadaj si na transfer wiedzy od orodków badawczych do producentów (producentów rolnych i ludnoci wiejskiej), którzy maj te czynniki i osignicia wykorzystywa. Moe to przybra posta szkole lub nieformalnej edukacji. W procesach wzrostu szczególn rol gra wydajno czynnika pracy. Cytowani ju Patra i Nayak [2012] stwierdzaj te, e wzrost jej produktywnoci jest kluczowym czynnikiem dla postpu i przyjcia przez producentów nowych technologii. W konsekwencji takich dziaa zwikszeniu ulegaj wynagrodzenia odpowiednich czynników produkcji, co jest oczywicie efektem pozytywnym. Wzrost gospodarczy, jak pisz Rembisz, Sielska i Bezat [2011, s. 8] traktowany by moe jako podstawa albo co najmniej jedna z kluczowych determinant dobrobytu lub te wrcz jego synonim. Istotn rol w dobrobycie spoeczno-ekonomicznym poza wzrostem produktu peni równie inne czynniki. Mimo i oszacowany za spraw S. Kuznetsa produkt narodowy brutto stanowi powszechny element oceny statystycznej krajowych gospodarek i jest powszechnie stosowany w celach porówna ze wzgldu na stopie dobrobytu bd rozwoju, to w rzeczywistoci sam wzrost nie wystarczy do osignicia wysokiego stopnia rozwoju spoeczno-ekonomicznego ani do jego oceny. Prowadzone s poszuki- 8 wania innych mierników, uwzgldniajcych te aspekty gospodarowania, których nie uwzgldniaj oparte na kryteriach i wielkociach cile ekonomicznych mierniki dochodu, takie jak PKB albo PNB. Za przykad takich dziaa i toczcych si dyskusji poda mona prace Komisji ds. Mierzenia Wydajnoci Ekonomicznej i Postpu Spoecznego, która zostaa powoana w 2008 r. z inicjatywy ówczesnego Prezydenta Francji N. Sarkozy’ego i prowadzia prace pod przewodnictwem J.E. Stiglitza i A. Sena. Wysuwane propozycje dotycz uwzgldnienia takich elementów przewidzianych przez teori ekonomii, jak chociaby efekty zewntrzne i koncentracj na efektach konsumpcyjnych, a nie produkcyjnych [por. Stiglitz, Sen i Fitoussi, 2009; Kuszewski, Sielska, 2010; Garbicz, 2012]. Mimo tych dyskusji nad kwestiami pomiaru, wzrost gospodarczy nadal stanowi podstaw dobrobytu i jako taki zajmuje poczesne miejsce we wszelkich ocenach dziaalnoci gospodarczej. Rodzi to oczywicie konieczno, po pierwsze identyfikacji róde wzrostu, zarówno w ujciu indywidualnym, jak i w skali sektora lub kraju, po drugie – rozpoznania jego determinant, po trzecie za – wypracowania wiarygodnej metody oceny. Pierwsze z wymienionych zada ma istotne znaczenie zarówno poznawcze, jak i praktyczne. Wyszczególnienie róde wzrostu stwarza moliwoci nie tylko do dokadniejszej oceny zachodzcych procesów, ale równie do oddziaywania na nie. Z tych samych powodów wane staje si zadanie drugie, tj. identyfikacja takich czynników, które rónicuj przebieg procesów wzrostowych u poszczególnych podmiotów. Wród trzech podsystemów dowolnego systemu spoecznego jakie wymienia Chmielak [2009, s. 146], czyli gospodarczego, politycznego oraz kulturowego, gównym przedmiotem naszego zainteresowania w niniejszej pracy bd dwa pierwsze. Sfera gospodarcza jako podstawowy element tego systemu ze wzgldu na swoj zdolno wytwarzania dóbr i usug, co zapewnia odpowiednie materialne warunki ycia, oraz maksymalizacji funkcji celu poszczególnych jednostek. Sfera polityczna jest w proponowanym przez nas ujciu istotna gównie jako determinanta funkcjonowania sfery gospodarczej, tworzca odpowiedn infrastruktur instytucjonaln. Zadania wpywania na procesy wzrostowe z reguy przypisuje si organom centralnym, co bdziemy okrela w pracy mianem polityki. To w sferze polityki, prowadzonej na szczeblu krajowym lub wspólnotowym jest stworzenie odpowiednich ram dla prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Mamy w tym miejscu na myli kwestie zwizane z ustawodawstwem czy organizacj systemu podatkowego. 9 Decydenci polityczni, dokonujc dziaa majcych na celu wpyw na wzrost gospodarczy, oczekuj oczywicie ich skutecznoci i o takiej ma ich zapewni trzecie z zagadnie wymienionych wyej, tj. wypracowanie odpowiedniej i wiarygodnej metody oceny. Zagadnienie jest niebanalne, poniewa o ile sprawdzenie, czy do wzrostu dochodzi, wydaje si zadaniem relatywnie prostym, o tyle stwierdzenie na ile wzrost ten jest zasug polityki, wymaga ju dogbnej analizy obarczonej du niepewnoci. Mierniki przyjte do przeprowadzenia takich ocen powinny spenia szereg kryteriów, wród których, za Dorwardem [2013, s. 44-45], mona wymieni pewne istotne cechy. Po pierwsze, powinny si one cechowa adekwatnoci do celów zaoonych w prowadzonej polityce. Obliczona warto miernika powinna przekazywa w sposób jasny i zrozumiay dla decydentów i ogóu, do jakiego stopnia wypeniony zosta zamierzony, zadeklarowany cel. Kolejne z zaoonych w cytowanej pracy cech maj charakter bardziej aplikacyjny, tym niemniej nadal istotny. Mierniki powinny by moliwe do uycia w rónych zbiorowociach w celu dokonania odpowiednich porówna i analiz przekrojowych oraz – co oczywiste – powinny zosta skonstruowane w taki sposób, by moliwe byo obliczenie ich wartoci na podstawie dostpnych danych – równie historycznych oraz dla analiz ex post. Do tych trzech wymienionych kwestii odnosimy si kolejno w pracy, szkicujc najpierw rol wzrostu wydajnoci pracy w kontekcie relacji wytwórczych i denia do zwikszania produkcji. W drugiej czci pracy zakrelamy ogólnie przesanki i moliwoci wywierania przez sfer polityki wpywu na ksztatowanie si wydajnoci pracy. W szczególny sposób odnosimy si tutaj do rolnictwa, uwzgldniamy równie potencjalne trudnoci zwizane ze sposobem pomiaru oraz oceny skutków instrumentów politycznych. Nawizujemy do Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, w szczególnoci wsparcia kierowanego na inwestycje w gospodarstwach rolnych, co wie si cile ze wzrostem wartoci dodanej, która w przeliczeniu na jednostk pracy informuje o wydajnoci tego czynnika. Rozwaania te ilustrowane s wykresami przedstawiajcymi ogólne tendencje i trendy obrazujce omawiane zagadnienia w odniesieniu do Polski i – zazwyczaj – pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Pozostaa cz pracy ma charakter bardziej metodologiczny. W trzecim rozdziale przedmiotem naszej uwagi jest warto dodana, w przeliczeniu na nakady czynnika pracy czsto wykorzystywana jako miernik wydajnoci tego czynnika w badaniach naukowych. Przedstawiamy krótko zarówno samo pojcie i jego miejsce w teorii ekonomii, by wicej uwagi powici jego wykorzystywaniu w statystyce, w skali mikro- oraz makroekonomicznej, i zwizanym z tym kwestiom metodycznym. Odnosimy si równie do dostpnych baz danych, na podstawie których mona przeprowadza analiz wartoci dodanej dla 10 rolnictwa, Polskiego FADN i GUS oraz do kwestii porównywalnoci uzyskanych w taki sposób wyników. W ostatnim rozdziale pracy przedmiotem naszego zainteresowania jest pomiar wartoci dodanej, jaki moliwy jest do dokonania na podstawie danych gromadzonych w Polskim FADN oraz adekwatnoci wyników uzyskanych w oparciu o te dane do oceny skutków wsparcia. 11 1. Wydajność pracy jako źródło wzrostu gospodarczego w kontekście opisu relacji produkcyjnych 1.1. Determinanty wzrostu produktu Działalność gospodarcza wiąże się z koniecznością ponoszenia kosztów, m.in. wynagrodzeń czynników produkcji. Zgodnie z teorią mikroekonomii i podstawowym modelem ruchu okrężnego, wynagrodzenia czynników produkcji stanowią dochody konsumentów (gospodarstw domowych), które przeznaczane są następnie na finansowanie popytu. Świadcząc usługi pracy oraz oddając do dyspozycji producenta kapitał, konsumenci zyskują możliwość realizacji własnej funkcji celu, za którą przyjmuje się maksymalizację użyteczności z konsumowanych dóbr i usług oraz czasu wolnego: gdzie: – funkcja użyteczności całkowitej, – koszyk dóbr żywnościowych i pozażywnościowych, – czas wolny. Producenci, jako drugi element obiegu w ruchu okrężnym, maksymalizują zysk, w najprostszym ujęciu definiowany jako nadwyżka przychodów nad kosztami: gdzie: – funkcja zysku, – wielkość produkcji, wyrażona najczęściej jako odpowiednia funkcja produkcji , – cena otrzymywana, – ceny płacone za odpowiednie czynniki produkcji , wykorzystywane przez producenta w procesie wytwórczym. 13 Przy stałym z punktu widzenia indywidualnego producenta popycie rynkowym1 producent może wytwarzać dobra tak długo, jak długo zgłaszany jest na nie popyt i jak długo działanie takie przyczynia się do realizacji założonej funkcji celu. W przypadku ogólnym mamy do czynienia z barierą kosztów, które powodują, że kontynuowanie procesów wytwórczych staje się nieopłacalne, nie zaś z barierą popytu. Dla producentów rolnych sytuacja ma nieco inny wymiar, ponieważ ze względu na specyfikę sektora, pojawić się może bariera popytowa, wynikająca z ograniczonej, zwłaszcza w porównaniu do innych branż, innowacyjności produktowej oraz ze specyfiki samego produktu [Rembisz, Sielska, Bezat, 2011, s. 13]. Zauważyć można bowiem, że potrzeby żywnościowe należą do podstawowych potrzeb człowieka, a chociaż ich zaspokojenie jest priorytetem, to niepełne nie wyklucza zaspokajania potrzeb wyższego rzędu [Rembisz, Floriańczyk, 2014, s. 14], szybko dochodzi do nasycenia, i – zgodnie z prawidłowością Engla – udział wydatków na produkty żywnościowe spada wraz ze wzrostem dochodów. Coraz więcej środków konsumenci przeznaczają bowiem na zaspokojenie popytu na dobra pozażywnościowe, a zależność taka nie dotyczy dóbr żywnościowych. gdzie: – cena dóbr żywnościowych, – cena dóbr pozażywnościowych, – dochód konsumenta. Rembisz i Sielska [2014a, s. 9] zakładają przykładowo, że „na obecnym etapie rozwoju rolnictwa i sektora rolno-spożywczego ograniczenia (w wymiarze względnym) wzrostu znajdują się bardziej po stronie popytu niż po stronie podaży”, a z przedstawionej w cytowanej pracy analizy empirycznej na danych polskich wyciągają wniosek, że ograniczenie popytowe staje się coraz mniej miękkie. Możliwości wzrostu popytu na dobra żywnościowe w wyniku wzrostu dochodów są zatem ograniczone i mają miejsce głównie w przypadku niskich dochodów. Mimo iż według Ruttana [2002, s. 162] tempo wzrostu popytu na żywność będzie, zgodnie z zasadami ekonomii, spadać wraz ze wzrostem dochodów 1 Zakładamy tutaj de facto, że producent działa w warunkach równowagi, tj. nie ma wpływu na uzyskiwaną za oferowane przez siebie produkty cenę. 14 i malejącą elastycznością dochodową, to w niektórych regionach sprostanie temu popytowi będzie wymagało podjęcia pewnych wysiłków w celu lepszej organizacji wytwarzania. Problemy związane ze sprostaniem popytowi wiążą się nie tylko z niedostateczną podażą w niektórych regionach świata, ale również z nieodpowiednim jej charakterem w krajach wysoko rozwiniętych i nieodpowiednią jakością oferowanych na rynku produktów pod względem właściwości zdrowotnych [por. Czudec, 2009, s. 16]. W skali makroekonomicznej popyt na dobra żywnościowe może zatem wzrastać nie na skutek wzrostu dochodów, ale w związku ze wzrostem liczby ludności. W najprostszym ujęciu dynamicznym tempo zmian popytu na żywność jest sumą tempa zmian liczby ludności i tempa zmian popytu jednostkowego [Rembisz, Sielska, Bezat, 2011, s. 38]. gdzie: – – – – popyt na dobra żywnościowe w ujęciu zagregowanym, zmienna czasowa, popyt na dobra żywnościowe, liczba ludności. W przypadku sięgnięcia do mikroekonomicznych podstaw tego jednostkowego popytu tempo zmian popytu na żywność staje się również funkcją m.in. tempa zmian dochodów per capita i elastyczności cenowych i dochodowych dla dóbr żywnościowych [Rembisz, Sielska, Bezat, 2011, s. 39]. Zarówno w przypadku ogólnym producenta, który nie jest producentem rolnym, jak i producenta działającego w sektorze rolno-spożywczym istotne znaczenie mają wspomniane wcześniej bariery wzrostu związane z ponoszonymi kosztami. Racjonalnie postępujący producenci, zgodnie z ujęciem stosowanym w ekonomii klasycznej, prowadzą działalność, dopóki przyczynia się ona do realizacji ich funkcji celu. Kryterium decyzyjnym jest stosunek kosztu krańcowego do ceny uzyskiwanej za sprzedawany produkt: 15 gdzie: – funkcja kosztu całkowitego, – wysokość kosztu krańcowego dla danej produkcji , – cena otrzymywana, kształtująca się na rynku. Jeśli cena rynkowa jest z perspektywy danego producenta stała, jak ma to miejsce przy założeniu warunków równowagi, to w przypadku, w którym powyższy iloraz przyjmuje wartości przekraczające 1, producent decydując się na wytworzenie dodatkowej jednostki dobra, nie uzyska ze sprzedaży tej jednostki wystarczająco, by pokryć koszt jej produkcji. Zakładamy tutaj, jak można zauważyć, że produkcja jest celowa, a na każdą wytworzoną ilość produktu istnieje popyt. W tej sytuacji jedynymi czynnikami, które ograniczają możliwości wzrostu zysku (poprawy wartości funkcji celu) producenta jest sposób organizacji procesów produkcyjnych (efektywność produkcji, wydajność czynników wytwórczych) i relacje cenowe. Podobnie jak w [Rembisz, Sielska, 2015, s. 369] można zatem zapisać następujące warunki opisujące wynik decyzji o wytwarzaniu dodatkowego produktu w oparciu o kryterium stosunku ceny rynkowej i kosztu krańcowego: gdzie: – funkcja kosztu całkowitego, – funkcja podaży przy danej cenie . Jak zauważyliśmy wcześniej, ze względu na brak możliwości wpływu na cenę rynkową przez producenta, chcąc poprawić swoją funkcję celu może on 16 modyfikować koszty, dążąc do ich obniżenia. Jak piszą Rembisz i Sielska [2012, s. 20] „jego decyzyjność, w kontekście analizy funkcji produkcji, odnosi się do poprawy efektywności produkcji w sensie relacji techniczno-produkcyjnych”. Działania takie są ściśle uzależnione od specyfiki procesów produkcyjnych i mogą – w najprostszym ujęciu – być dokonane na dwa sposoby: zmiany nakładów czynników produkcji w dążeniu do takiej alokacji, która pozwoli wytwarzać w sposób opłacalny, tj. dzięki zamianie bardziej kosztownych na mniej kosztowne lub też dzięki zmianie zachodzącej w samym procesie produkcyjnym. Dokładniej zarysujemy te kwestie w kolejnej części pracy. 1.2. Źródła wzrostu w ujęciu funkcji produkcji Traktując działalność gospodarczą jako przetwarzanie zasobów i wykorzystywanie czynników produkcji w celu uzyskania produktu oraz rozważając dowolny proces produkcyjny, można wyszczególnić pewne źródła wzrostu wartości uzyskiwanego produktu. Różnią się one między sobą charakterem i determinantami, a obie te cechy są istotne z punktu widzenia polityki rolnej oraz wzrostu i usprawniania procesów produkcyjnych. Wykorzystując czynniki produkcji do wytworzenia pewnej wielkości produktu, producent z reguły jest przynajmniej w pewnym stopniu autonomiczny w podejmowanych decyzjach. Jak za [Upton, 1979] zauważa Gędek [2009, s. 41-42], do jednoznacznego określenia relacji zachodzących między produktem a nakładem konieczne jest jednak spełnienie warunków bardzo restrykcyjnych w ujęciu empirycznym. Między innymi niezbędne jest uzyskanie takiego opisu procesu produkcyjnego, który jest maksymalnie szczegółowy i odnosi się do poszczególnych niezależnych od siebie części składowych. Jako przykład cytowany autor podaje między innymi odpowiedni podział czynności wytwórczych, precyzyjne zdefiniowanie czynników produkcji (z zapewnieniem ich mierzalności) oraz utrzymanie stałych warunków przebiegania danego procesu, umożliwiających zarówno wpływ efektów otoczenia zewnętrznego, jak i pewnych procesów natury endogenicznej, usprawniających proces wytwórczy. Powszechnie spotykane w literaturze wyrażenie procesu produkcyjnego: gdzie: – produkt, – kolejne czynniki produkcji, 17 w zapisie funkcyjnym: gdzie: – składnik losowy niesie ze sobą, wydawałoby się oczywistą, ale niebagatelną informację. Jest to założenie, że proces wytwórczy podlega określonej organizacji zgodnie z decyzją producenta, a organizacja ta może – również na skutek podobnej decyzji – ulec zmianie. Funkcja produkcji zaś, jak piszą Parlińska i Dareev [2011, s. 119], leży u podłoża prawie wszystkich teorii makroekonomicznych. Pełny opis procesu produkcyjnego jest właściwie niemożliwy do osiągnięcia. Mimo iż produkcja podlega określonym regułom i znając nakłady, można spodziewać się pewnego wyniku, nie jest możliwe jego dokładne modelowanie. Z tego powodu w powyższym zapisie funkcji produkcji zamieszczono składnik losowy, odpowiadający za wpływ nieuwzględnionych bezpośrednio w modelu czynników oraz uwarunkowań. W opisie procesów produkcyjnych za pomocą funkcji produkcji, składnik losowy może odzwierciedlać również możliwe zakłócenia tego procesu wynikające z czynników niezależnych od producenta lub też wiążące się ściśle z opóźnieniem zachodzącym między rozpoczęciem procesu a jego zakończeniem i uzyskaniem produktu. Te nieznane oddziaływania mogą stanowić również efekt nieprecyzyjnie zdefiniowanych zmiennych, błędów lub braku dokładności w zgromadzonych danych – czy też – ujmując to ogólnie – braku wystarczającej wiedzy na temat dokładnego kształtowania się danego zjawiska. W dalszej części pracy będziemy się odnosić do poszczególnych kwestii związanych z nadmiernymi uogólnieniami bądź problemami związanymi z definicją lub pomiarem. Pierwszym elementem, który podlega decyzyjności producenta jest alokacja czynników produkcji. Są one, zgodnie z założeniami przyjmowanymi zwykle w odniesieniu do neoklasycznej funkcji produkcji, i zgodnie z założeniami poczynionymi już przez Saya2, czynnikami koniecznymi dla wytwarzania produktu: 2 Jak piszą Rembisz i Sielska „pojęcie czynników produkcji, teoria czynników produkcji, wywodzi się od J.B. Saya, który traktował czynniki ziemi, kapitału i pracy jako kategorie absolutne, tj. elementy jednakowo niezbędne i całkowicie wystarczające w każdym miejscu i czasie” Rembisz W., Sielska A., Mikroekonomia współczesna, Vizja Press & IT, Warszawa 2015, s. 235. 18 ሥሺܺ ൌ Ͳሻ ֜ ݂ሺܺଵ ǡ ܺଶ ǡ ǥ ǡ ܺ ǡ ߝሻ ൌ Ͳ Oznacza to, e producent nie jest w stanie prowadzi dziaalnoci, kiedy zostanie pozbawiony przynajmniej jednego z nich. Kwestia odpowiedniej definicji tych czynników jest zagadnieniem o duej wadze i niebanalnym, ze wzgldu na póniejsze konsekwencje dokonanego wyboru, zwaszcza z punktu widzenia pomiaru i oceny procesów produkcyjnych. W odniesieniu do bada empirycznych, sucych diagnozie sytuacji w sektorze rolnym i wyksztaceniu si opinii na jego temat, ten problem szczególnie istotny staje si w przypadku wyboru odpowiedniego zbioru zmiennych. Zbiór czynników produkcji nie jest jednoznacznie ustalony, a jego skad zaley od specyfiki rozwaanych procesów produkcyjnych. W takim praktycznym ujciu przyjcie bdnych zaoe dotyczcych czynników produkcji znajduje odzwierciedlenie w niewiarygodnych wynikach estymowanych funkcji produkcji. Jak pisz Rembisz i Sielska [2012, s. 25] „klasycznymi czynnikami wytwórczymi ujmowanymi w funkcji produkcji s: czynnik kapitau, czynnik pracy, czynnik ziemi (…) uwzgldnia si te wymiar niematerialny tych czynników, jak np. kapita ludzki uwzgldniajcy wiedz”. Przykady podej do wyboru czynników produkcji przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Przykady czynników produkcji w odniesieniu do produkcji rolniczej Autor [Ball i in., 1997] [Boussard, 2011] [Chen , 2008] 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 3. 1. 2. 3. 4. Czynniki produkcji Kapita Praca Pasze i ziarna Chemikalia rolnicze Paliwo Ziemia Kapita Praca Ziemia (powierzchnia zasiewów) Praca Maszyny Zwierzta pocigowe 19 [Ekbom, Sterner, 2008] [Herrendorf, Teixeira, 2011] [Ickowitz, 2011] [Ito, 2010] [Jarrett, 1957] [Mundlak, Butzer, Larson, 2012] [Omonona, Egbetokun, Akanbi, 2010] [Parliska, Dareev, 2011] [Simola, 2013] [Zangeneh, Omid, Akram, 2010] 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. 1. 2. 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. cd. tab.1 Ziemia Praca Nawóz Obornik Ziemia Kapita Praca Dobra porednie przeznaczane na rolnictwo Ziemia (powierzchnia uprawna) Praca (liczba dni roboczych w cigu roku) Okres ugoru (przecitna zmiana w czasie ugoru) Ziemia (uprawna) Kapita Praca Czynniki porednie (np. nawóz) Kapita Praca Ziemia Kapita Praca Nawóz Wielko gospodarstwa Ziarno Praca Nawóz Pestycydy Kapita Praca Kapita Praca Ziemia Czynniki porednie Praca Maszyny Paliwo Nawóz Obornik Elektryczno Chemikalia Woda Ziarno ródo: Opracowanie wasne. 20 Jak wynika z przedstawionej tabeli, stopie szczegóowoci definiowania czynników produkcji moe by róny, przyjty subiektywnie przez badacza. Zgodnie z samymi zaoeniami konstrukcji mylowej, jak jest model, nie wszystkie elementy wpywajce na wielko produkcji s w nim uwzgldnione, celem jest bowiem uproszczony opis rozwaanych procesów. Kluczowy jest dobór takich cech, w tym czynników produkcji, które s najbardziej istotne. Postpowanie w takiej sytuacji moe by przedmiotem dyskusji. Przykadowo, Bessell [za: Rembisz, Sielska, 2012, s. 164] sugerowa wybór czynników produkcji nie na podstawie wiedzy a priori o relacjach midzy nimi a produktem, ale w oparciu o kryterium natury bardziej ilociowej i technicznej, a mianowicie stopniowe ograniczenie szerokiego i pocztkowo bardzo szczegóowego zbioru czynników. Stopie finalnej szczegóowoci moe zosta podyktowany, jak ju zauwaylimy wczeniej, specyfik producenta, skal prowadzonego badania oraz dostpnoci danych. Ten ostatni element wydaje si by kluczowy i stanowi, jak pisali Parish i Dillon [1955, s. 216], wan przesank do przyjmowania pewnych uogólnie, np. w odniesieniu do funkcji produkcji. Nie wszystkie informacje mona uzyska bezporednio od decydentów albo z dostpnych baz danych. Odrbnym zagadnieniem pozostaje równie wybór odpowiedniej bazy danych i definicji. Nierzadko rónice w definicji powoduj rónice w uzyskanych wynikach estymacji – a w konsekwencji – we wnioskach z badania. Jak pisz Sielska i Rembisz [2012, s. 166] „naley równie liczy si z tym, e nawet klasyfikacja (czynników produkcji – przyp. aut.) optymalna z punktu widzenia teorii ekonomicznej nie musi gwarantowa wyników poprawnych pod wzgldem kryteriów statystycznych, które powinno spenia oszacowanie funkcji produkcji. W takich sytuacjach naley rozway zasadno zmiany postaci funkcyjnej lub zmiany zbioru wykorzystywanych kryteriów”. Pierwsze z proponowanych rozwiza oznacza de facto zmian zaoe dotyczcych prawidowoci kierujcych procesem produkcyjnym. Zaoenia te mog mie rónorodny charakter. W swojej pracy Griffin, Montgomery i Rister [1987, s. 217] zwracaj uwag na tzw. utrzymane hipotezy (maintained hyptohesis), czyli hipotezy które nie podlegaj, jak zauwaaj za Fussem, McFaddenenem i Mundlakiem [1978, s. 222] bezporedniemu testowaniu, ale których prawdziwo si zakada. Wynikaj one z postaci funkcyjnej wybranej przez przeprowadzajcych badanie. Prawdziwa, rzeczywista posta zalenoci wystpujcej midzy nakadami a efektami procesów produkcyjnych nie jest bowiem nigdy znana [Griffin, Montgomery, Rister, 1987, s. 216], std konieczno jej estymacji, do której w praktyce mona uy wielu postaci funkcyjnych speniajcych zaoenia funkcji produkcji. Cytowani autorzy przedstawiaj szeroki przegld takich postaci. 21 Kwestia wyboru odpowiednich zmiennych do bada empirycznych dotyczy wikszoci czynników wytwórczych. Podczas gdy w ujciu ogólnym czynniki mog by zdefiniowane wielorako, problem ten nie pojawia si, a przynajmniej nie na wiksz skal, w przypadku czynników cile wyspecyfikowanych, jak na przykad wykorzystywane w produkcji rolniczej nawozy. Trudnoci definicyjne odnosz si czsto do czynnika kapitau. Warto w tym miejscu nadmieni, e to wanie niejasne traktowanie tego w neoklasycznej koncepcji funkcji produkcji byo jednym z powodów synnego sporu Cambridge kontra Cambridge [por. Cohen, Harcourt, 2003]. Kapita moe si odnosi do „majtku produkcyjnego, a wic maszyn i urzdze oraz ziemi, a take zuytych materiaów i usug” [Rembisz, Sielska, 2012, s. 26]. W przypadku producentów rolnych czynnik ten ulec moe rozbiciu na dwa odrbne czynniki: kapitau i ziemi, których wpyw na produkcj zachodzi w odrbny sposób. Podczas gdy czynnik kapitau odnosiby si w takim ujciu do maszyn i urzdze, czynnik ziemia opisywaby wykorzystanie areau, szczególnie istotne w przypadku produkcji rolinnej. W badaniach empirycznych jako czynnik kapitau przyjmowane s rozmaite kategorie. Jako przykady przywoa mona przyjcie za czynnik kapitau deprecjacji wraz z odsetkami, [Latruffe i in., 2002], aktywa trwae [Parliska, Dareev, 2011] czy te koszty ogóem [Bezat-Jarzbowska, Rembisz, Sielska, 2012b; Niezgoda, 2010]. Kolejn kwesti, istotn z punktu widzenia pomiaru i analiz empirycznych, jest dokadno rozróniania cech opisujcych poszczególne wykorzystywane przez producenta jednostki ju zdefiniowanego czynnika. Jak pisz Rembisz i Sielska [2012, s. 163], „czynniki produkcji (…) traktuje si jako czynniki homogeniczne, podczas gdy w rzeczywistoci nie maj one jednolitej struktury. Nakady siy roboczej mierzone w roboczogodzinach sugeruj, i wszyscy zatrudnieni w danym gospodarstwie rolnym maj takie same umiejtnoci, motywacj do pracy i efekty ich dziaalnoci nie róni si od siebie”. Podobny problem, jak wskazuj cytowani autorzy, dotyczy czynnika ziemi, którego jako moe róni si nawet w obrbie jednego gospodarstwa, nie wspominajc ju o caej rozpatrywanej, zwykle licznej, próbie badawczej. Podobne zastrzeenia mona zgosi pod adresem czynnika kapitau. Nawet przyjmujc (tak jak w bazach danych Banku wiatowego lub FAO) reprezentujce go zmienne jako liczb maszyn rolniczych, pomija si istotne elementy, jakimi jest nie tylko wiek i stan techniczny tych maszyn, wpywajcy, co oczywiste, na efektywno produkcji, ale równie ich rodzaj – odmienny dla rónych prac gospodarczych czy wrcz sposobów organizacji produkcji przez danego producenta. Przywoujc przykad z zakresu produkcji rolnej, mona powiedzie, e w gospodarstwie kierujcym si ekologicznymi metodami pro- 22 dukcji, zastosowanie czynników produkcji bdzie ksztatowao si inaczej ni w pozostaych. Ogólnodostpne bazy danych z reguy nie prowadz tymczasem podobnego rozrónienia. Co wicej, problem braku homogenicznoci czynnika kapitau wie si z zagadnieniem wyboru przez producenta odpowiedniej technologii produkcji. Jak mona bowiem zauway, rónica midzy technologiami bardziej i mniej pracochonnymi dotyczy nie tylko wielkoci nakadów czynnika pracy, ale i cech czynnika kapitau, któremu ta praca towarzyszy. Innymi sowy, inny kapita moe by wymagany w zalenoci od tego, jak due jest wykorzystanie pracy [Lazzarini, 2008, s. 8]. Praca jako czynnik produkcji od czasów Smitha traktowana bya w szczególny sposób, jako ten czynnik, który umoliwia powstawanie nadwyki w dziaalnoci gospodarczej. Pozostae czynniki miay charakter uzupeniajcy [Bartkowiak, 2008, s. 37]. Piszc o czynnikach wzrostu produkcji, Smith wymienia zarówno zwikszenie nakadów czynnika pracy, czyli de facto co, co okrelamy w pracy jako moliwo wzrostu ekstensywnego, jak i wzrost jego produktywnoci. Ten drugi wynika ze specjalizacji pracy, a wic ze zmian organizacji procesów wytwórczych, czyli w naszym ujciu odpowiednik zmiany funkcji produkcji i – tym samym – zmian intensywn. Ostatnim, trzecim czynnikiem umoliwiajcym wzrost produktu jest akumulacja kapitau, tj. tworzenie go za porednictwem inwestycji [Bartkowiak, 2008, s. 43-46]. Praca jest czynnikiem produkcji, który wydaje si wystpowa najczciej w modelowaniu produkcji, a wyraany jest najczciej w godzinach [por. Zangeneh, Omid i Akram, 2010] (lub te jako roczna jednostka pracy AWU – Annual Work Unit), co wydaje si bardziej precyzyjne, czy te przedstawianym jako liczba zatrudnionych. Przedstawione wyej ujcie jest oczywicie najbardziej ogólne. W bardziej szczegóowym zasadne moe by podzielenie nakadu na osignicie danego efektu. Mogoby to by powicenie odpowiedniego czasu pracy na wykonanie takich czynnoci jak: sadzenie, okopywanie, nawadnianie, aplikacj nawozów, opryski, niwa czy te transport [Zangeneh, Omid, Akram, 2010]. Podejcie takie skutkuje wprawdzie utrat ogólnoci i nie zawsze jest moliwe do zastosowania w przypadku wikszych grup producentów, ze wzgldu na ewentualne problemy z dostpnoci danych i mogc pojawia si w póniejszych etapach modelowania zoono obliczeniow, znajduje jednak zastosowanie w modelach optymalizacji liniowej bd nieliniowej, sucej wyborowi planu produkcyjnego. Mniej zasadne wydaje si natomiast dla funkcji produkcji. 23 Przy wprowadzeniu ujcia dynamicznego lub chociaby uwzgldnieniu w modelu rónych okresów czasu (nastpujcych po sobie faz produkcji i organizacji pracy), warto zauway, e niektóre czynniki produkcji odgrywaj istotn rol tylko w jednym z nich. Moe równie zaistnie sytuacja, w której ten sam czynnik produkcji zastosowany w dwóch rónych okresach uznaje si za dwa odrbne [Nath, 1974; za: Rembisz, Sielska, 2012, s. 163]. Z kolei w przypadku skali makroekonomicznej lub regionalnej definicja pracy moe przyj posta przykadowo liczby ludnoci aktywnej zawodowo w rolnictwie [Mundlak, Butzer, Larson, 2012, s. 141]. Jest to równie obarczone pewnym brakiem precyzji. Czynnik pracy stanowi zatem istotny przypadek nie tylko ze wzgldu na niehomogeniczno, ale równie w zwizku z kwesti pomiaru. Nakady pracy jest relatywnie trudniej zmierzy ni wykorzystanie energii czy te takich czynników specyficznych dla produkcji rolnej, jak nawozy. Problem jest szczególnie zauwaalny w skali mikroekonomicznej. U producentów operujcych w niewielkiej skali i charakteryzujcych si maym zatrudnieniem, np. w przypadku rodzinnych gospodarstw rolnych, wie si ze wspóistnieniem gospodarstwa rolnego i gospodarstwa domowego. Oba te podmioty korzystaj z tych samych zasobów, a dochód uzyskany z gospodarstwa rolnego staje si ródem zaspokojenia popytu czonków rodziny zarzdzajcego tym gospodarstwem. Czonkowie ci mog wiadczy usugi pracy na rynku w sektorze pozarolniczym, mog (alternatywnie albo równie) pracowa we wasnym gospodarstwie, stanowic uzupenienie najemnej siy roboczej lub wrcz wiadczc cakowite nakady pracy. Zatrudnienie osób spoza gospodarstwa domowego wie si z ponoszeniem wyszych kosztów, w zwizku z czym w sytuacji gdy pojawiaj si trudnoci finansowe, zarzdzajcy mog zrezygnowa z takiej siy roboczej [Brookfield, 2008, s. 111]. W przypadku pracy najemnej producent musi wzi oczywicie równie pod uwag niepewno, jaka wie si z jej zatrudnieniem. Czynnik zdefiniowany w ten sposób jest mniej elastyczny w zarzdzaniu i zmianie nakadów ni praca wiadczona przez czonków rodziny decydenta. Cena pacona za jego usugi jest podyktowana warunkami rynkowymi, a w konsekwencji czynnik ten pod tym wzgldem moe przypomina czynnik kapitau [Heady, du Toit, 1954, s. 495]. W tym kontekcie mona przywoa równie ide rolnictwa wielofunkcyjnego, majcego poza celami produkcyjnymi zadania dostarczania, np. dóbr publicznych [Wilkin, 2007, 2009, 2010; Adamowicz, 2005]. Powizanie dziaalnoci produkcyjnej i pozarolniczej, np. prowadzenia agroturystyki, przy wykorzystaniu przynajmniej w jednej z tych sfer wasnych zasobów siy roboczej, 24 wie si nie tylko z niszymi kosztami, ale równie z trudnociami oszacowania faktycznie ponoszonych nakadów. Rozpatrywana kwestia jest szczególnie istotna w przypadku krajów takich jak Polska, w których w dalszym cigu wikszo nakadów pracy stanowi czonkowie rodzin zamieszkujcych gospodarstwa domowe powizane z gospodarstwami rolnymi. Jest to równie cigle, jak mona zauway na podstawie rysunku 1, przypadek znacznej czci pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Rysunek 1. Udzia nakadów pracy wasnej w nakadach pracy ogóem w pastwach UE w latach 2004-2012 100% 100% 80% 80% 60% 60% 40% 40% 20% 20% 0% 0% Belgia Bugaria Cypr Hiszpania Estonia Francja Czechy Dania Niemcy Wgry Irlandia Wochy Grecja Litwa 100% 100% 80% 60% 40% 20% 0% 80% 60% 40% 20% 0% Luksemburg otwa Malta Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Finlandia Szwecja Sowacja Sowenia Wielka Brytania ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Na skutek wspomnianych powyej, nie zawsze jasnych zalenoci zwizanych z wykorzystaniem czynnika pracy, trudno jest oceni, w jakim stopniu posiadane przez gospodarstwo zasoby siy roboczej s faktycznie wykorzystywane w procesie produkcyjnym i jaka jest ich efektywno bd wydajno. 25 W przypadku danych odnoszących się do skali makroekonomicznej zagadnienie to wiąże się dodatkowo z problemem ukrytego bezrobocia. W ujęciu teoretycznym podstawową klasyfikacją czynników wzrostu produkcji wydaje się podział ze względu na podstawę wzrostu, który może wynikać z czynników produkcji lub z organizacji procesu produkcji (technologii). W przypadku pierwszej grupy producent może, w drodze maksymalizacji swojej funkcji celu, zmienić alokację czynników wytwórczych w taki sposób, by zwiększyć nakłady: Wówczas, zgodnie z założeniem o dodatniej produktywności krańcowej ( ), zyska on możliwość wytwarzania większego produktu. W dłuższym horyzoncie czasowym postępowanie takie, przy ustalonych nakładach pozostałych czynników, będzie oczywiście przynosić coraz mniejsze efekty, zgodnie z założeniem o ujemności drugiej pochodnej funkcji produkcji ( ). Po dobna zmiana technologii wytwarzania, skutkująca ekstensywnym wzrostem produkcji, przedstawiona na rysunku 2 dla dwóch czynników – kapitału () i pracy () – jest zatem strategią, która może okazać się skuteczna w krótkim okresie, chociaż wiąże się w oczywisty sposób ze wzrostem kosztów ponoszonych na zaangażowanie danego czynnika: gdzie: – cena czynnika . Od zależności między tymi dodatkowymi kosztami a dodatkowymi przychodami możliwymi dzięki zwiększonej produkcji zależy finalna opłacalność takiej decyzji z punktu widzenia producenta. Jak piszą Rembisz i Sielska [2015, s. 250], w dłuższym okresie strategia skutkuje naciskiem na wzrost ceny otrzymywanej . Jeżeli nie podniesie się ona, wówczas będzie miało miejsce zmniejszenie się opłacalności produkcji. W konsekwencji może dojść nawet do bankructwa danego producenta. 26 Rysunek 2. Ekstensywny wzrost produkcji y yB L y yB = yC y A LC yD L A B B LB LA C C A D LD KA D D KB K K K ródo: [Rembisz, Sielska, 2015, s. 251]. Dla lepszego zilustrowania wpywu zmian nakadów pojedynczego czynnika wytwórczego na wielko produkcji, na rysunkach 3-5 zamieszczono prost symulacj cigego wzrostu nakadów dla trzech wybranych technologii, które mona opisa dwuczynnikow funkcj typu Cobba–Douglasa. Z okresu na okres zmianie ulegaj tylko nakady oznaczonego na wykresach czynnika wytwórczego. Nakady drugiego czynnika utrzymywane byy na niezmienionym poziomie, a wahania wynikaj z wpywu czynnika losowego. Jak mona zauway, najwikszy wzrost produkcji uzyskany zosta, co oczywiste, z czynnika o wikszej elastycznoci. Rónice midzy zwikszeniem nakadów poszczególnych czynników a sytuacj wyjciow (ܻ) oraz midzy efektami zmian indywidualnych czynników produkcji zale, jak wida, od specyfiki samego procesu produkcyjnego, w tym wypadku od efektów wzgldem skali, informujcych o cznym wpywie jednakowych zmian nakadów na wytwarzan produkcj. 27 Rysunek 3. Izolowany efekt wzrostu nakadów czynników produkcji dla funkcji typu Cobba–Douglasa z malejcymi przychodami wzgldem skali 2,5 2 1,5 X2 X1 1 ݕൌ ܽ ܺଵ ǡଶ ܺଶ ǡହ Y 0,5 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295 0 ródo: Opracowanie wasne. Rysunek 4. Izolowany efekt wzrostu nakadów czynników produkcji dla funkcji typu Cobba–Douglasa ze staymi przychodami wzgldem skali 3,5 3 2,5 2 X2 1,5 X1 Y 1 0,5 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295 0 ródo: Opracowanie wasne. 28 ݕൌ ܽ ܺଵ ǡଶ ܺଶ ǡ଼ Rysunek 5. Izolowany efekt wzrostu nakadów czynników produkcji dla funkcji typu CobbaDouglasa z rosncymi przychodami wzgldem skali 3 2,5 2 X2 1,5 X1 ݕൌ ܽ ܺଵ ǡହ ܺଶ ǡ Y 1 0,5 1 15 29 43 57 71 85 99 113 127 141 155 169 183 197 211 225 239 253 267 281 295 0 ródo: Opracowanie wasne. Zmiany alokacyjne zachodzce midzy poszczególnymi producentami, wynikajce z rónic w organizacji procesów wytwórczych i ich efektywnoci, s zgodne z teori stworzon przez A. Smitha [Rembisz, Floriaczyk, 2014, s. 21]. W toku powyszych zmian nakadów dochodzi równie do zmian relacji czynników produkcji. Substytucja moe wynika z denia do lepszego zorganizowania procesu produkcji tak, aby spenione byy warunki równowagi, w których zaangaowanie czynników wynika z tego, jak s one wynagradzane. Ze wzgldu na ograniczenia stawiane przez wykorzystywan przez producenta technologi, zachodzi ona jednak, jak zauwaa Gdek [2009, s. 41] skokowo, a nie jako ciga zmiana. Stopa substytucji dwóch czynników opisuje moliwo ich wzajemnej zastpowalnoci do wytworzenia niezmienionej wielkoci produkcji: οܺ οܺ opisuje wic ona tym samym moliwoci stwarzane przez stosowan u danego producenta technologi. Zmiany zachodzce w taki sposób (w oparciu o rysunek 2 zilustrowane poprzez zmiany nakadów midzy parami punktów ܣi ܦdla niszego oraz ܥi ܤdla wyszego poziomu produktu) mog by reakcj na dodatkowe bodce pynce z otoczenia producenta, np. zmiany rynkowych cen czynników produkcji (substytucja relatywnie droszego relatywnie taszym) albo zmiany ich jakoci (np. utrata dostpu do wykwalifikowanej siy roboczej 29 i konieczno korzystania z mniej efektywnych zasobów tego czynnika). Stopa substytucji pozwala równie wnioskowa na temat moliwoci zwikszenia produkcji. Wzrost relacji czynników przekraczajcy wysoko stopy substytucji bdzie mia efekt w postaci wzrostu poday, jeli, co rozwaalimy wyej, nie pocignie za sob nadmiernego wzrostu kosztu kracowego w relacji do ceny otrzymywanej. Jak pisz Rembisz i Sielska [2015, s. 236], obecnie w gospodarce mona zauway, w jakim kierunku zmieniaj si relacje czynników produkcji zaangaowanych w procesie wytwórczym. Z biegiem lat producenci wykorzystuj coraz mniej czynnika pracy, zwiksza si natomiast zaangaowanie czynnika kapitau uprzedmiotowionego. Substytucja czynnika pracy przez czynnik kapitau jest zauwaalna zwaszcza w krajach o wysokim poziomie rozwoju, w przypadku których wystpuj wysokie koszty zwizane z zatrudnianiem czynnika pracy. W przypadku producentów (równie rolnych) zjawisko to jest wyranie zauwaalne, co zilustrowano, przedstawiajc na rysunku 6 wartoci indeksów jednopodstawowych, obliczonych dla redniego zaangaowania danych czynników w pastwach Unii Europejskiej i Polski w latach 2003-2009. Rysunek 6. Dynamika zatrudnienia i liczby uywanych maszyn w rolnictwie Unii Europejskiej (2003=1) 3 2,5 2 zatrudnienie UE maszyny UE 1,5 zatrudnienie Polska 1 maszyny Polska 0,5 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO. Wydaje si, i najwiksze moliwoci w zakresie zmian relacji midzy zaangaowanymi nakadami czynników produkcji stwarza wzrost technicznego uzbrojenia pracy ( ), czyli relacji kapitau rzeczowego do nakadów pracy. Zwikszenie wyposaenia pracy w kapita pozwala na wzrost produkcji, co 30 w poczeniu z brakiem zmian nakadów pracy oznacza bdzie zwikszenie wydajnoci czynnika pracy: ο ο ͳ ֜ οܻ Ͳǡ Ͳ ο ο Zmiany stosunku kapitau na jednostk pracy s przedmiotem analizy w modelu Solowa i objaniaj przyrost produktu przypadajcy na jednostk efektywnej pracy [Zajczkowska-Jakimiak, 2006, s. 48]. Jak mona wnioskowa na podstawie rysunku 6 w ostatnim okresie wskanik ten wzrasta zarówno w rolnictwie Polski, jak i Unii Europejskiej. Ksztatowanie si dokadnych wartoci zilustrowano na rysunku 7 za pomoc indeksów jednopodstawowych. Rysunek 7. Dynamika relacji liczby uywanych maszyn i zatrudnienia w rolnictwie Polski i UE (2003=1) 3 2,5 2 UE 1,5 Polska 1 0,5 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO. W modelu Harroda–Domara przyjmuje si, e wzrost gospodarczy jest pochodn oszczdnoci i stopy zwrotu kapitau [Rembisz, Floriaczyk, 2014, s. 24]. W tym podejciu wzrost nakadów kapitau jest jednym z efektów dualnego wpywu, jaki wywieraj inwestycje. Oddziaujc od strony podaowej, powoduj one wzrost nakadów kapitau, a w konsekwencji wzrost poday dóbr, przy czym istotn rol w skali tego wpywu odgrywaj zarówno wielko samych inwestycji, jak i produktywno uzyskanego dziki nim kapitau [Bartkowiak, 2010, s. 43]: ο Ͳ ֜ ο ܭ Ͳ ֜ οܻ Ͳ 31 ο μ ǡ ο ֜ ο μ Jak wskazuje cytowany autor, rozumowanie takie prowadzi nieuchronnie do paradoksu, bowiem wykorzystanie kapitau powstajcego dziki inwestycjom nie jest moliwe bez dalszego ich zwikszania, co de facto nie moe nastpi. Same za inwestycje s dodatnio zalene od poczynionych oszczdnoci [Bartkowiak, 2010, s. 44]. Problem niemonoci zrealizowania nieskoczonych inwestycji zosta czciowo rozwizany w modelu Samuelsona–Hicksa dziki wprowadzeniu granic wzrostu produktu: dolnej, okrelonej przez wysoko inwestycji autonomicznych, rozpoczynajcych proces wzrostu (poczynionych zarówno przez producentów, jak i przez pastwo), oraz górnej, zdefiniowanej przez pene zatrudnienie czynników produkcji, tj. pracy i kapitau [Bartkowiak, 2010, s. 44-46]. W podejciu Solowa pojawia si natomiast konieczno zmian w technologii produkcji, umoliwiana przez rozpatrywanie dwóch czynników wytwórczych (ekstensywnych czynników wzrostu produktu), by wzrost technicznego uzbrojenia pracy okaza si skuteczny jako ródo wzrostu produkcji [por. Bartkowiak, 2010, s. 51; Rembisz, Floriaczyk, 2014, s. 25]. Podobnie jak wczeniej, równie w tym ujciu wzrost produkcji dokonuje si dziki przyrostowi kapitau, a ten nastpuje za spraw inwestycji, które z kolei wynikaj z oszczdnoci. W kapitale za jest ucieleniony postp techniczny. Jak wskazuje Zajczkowska-Jakimiak [2006, s. 48], Solow dopuci w póniejszym okresie take i inne róda postpu i wzrostu produktywnoci, wynikajce m.in. z bada lub dziaa edukacyjnych. Zmiany zachodzce w organizacji procesów wytwórczych, w ujciu formalnym odzwierciedlane przez zmiany produkcji, maj odmienny charakter. Usprawnienie procesów technologicznych umoliwia sprawniejsze, bardziej efektywne wykorzystanie czynników produkcji, co stwarza podstaw nie tylko do utrzymania dotychczasowej produkcji na niezmienionym poziomie w obliczu ewentualnej koniecznoci zmniejszenia nakadów czynników wytwórczych, ale te jej wzrost. Od strony formalnej, w przypadku modeli, w których pojawia si explicite posta analityczna funkcji produkcji, zachodzenie takich zmian opisywane jest jako odpowiednia zmiana parametrów modelu, opisujcych poszczególne elementy procesu wytwarzania, bd te zmiana samej postaci analitycznej. Istotnym elementem odpowiadajcym temu procesowi, a czsto wprowadzanym do modeli dynamicznych jest postp techniczny, który pozwala modelowa zmiany wielkoci produkcji zachodzce wraz z upywem czasu. Dla standardowej technologii typu Cobba–Douglasa, przedstawionej poniszym wzorem, przyjmuje si, e postp techniczny wyraony jest przez parametr ߙ . 32 ܻ ൌ ߙ ෑ ܺ୧ ఈ ୀଵ W teorii Malthusa nowe technologie, a zatem postp, s jedyn moliwoci, by pozyskiwa nowe zasoby przyrody, zwiksza poda ywnoci i tym samym umoliwia wzrost liczby ludnoci. Podobnie w ujciu Kremera [Bartkowiak, 2010, s. 60-67]. Piszc o postpie technicznym, jak zauwaa Tokarski [2009, s. 27], najczciej charakteryzuje si go jako dynamicznie zachodzce zjawisko, które umoliwia wytwarzanie z tego samego nakadu wikszej produkcji. Alternatywnie mona powiedzie, e jest to proces, na skutek wystpienia którego mona ograniczy nakady czynników przy tej samej wielkoci wytwarzanej produkcji. Midzy poszczególnymi podejciami do zagadnienia postpu technicznego wystpuj pewne rónice. Postp techniczny w rozumieniu Hicksa charakteryzuje si tym, e w taki sam sposób wpywa na produkcyjno kapitau rzeczowego i pracy [por. Tokarski, 2009, s. 29; Batra, 1970, s. 87]. Oznacza to, e wraz z upywem czasu wzrastaj moliwoci produkcyjne wynikajce z zastosowania obu tych czynników: μ μ ൌ Ͳ μ μ Takie zmiany kracowej produkcyjnoci nie pocigaj za sob zmian kracowej stopy substytucji czynników produkcji. Optymalny podzia czynników produkcji w sensie ich proporcji pozostaje wic taki sam, jak przed zaistnieniem postpu, chocia same nakady mog si zmieni. Jak wskazuje Tokarski [2009, s. 29], postp taki moe by rozumiany jako przejaw zwikszenia si zasobu wiedzy. Wzrost wiedzy u decydenta nadzorujcego i organizujcego procesy wytwórcze pozwala mu sprawniej wykorzystywa czynniki w ustalonych ju proporcjach. Takie ujcie jest czsto stosowane w wikszoci podej do zagadnienia pomiaru produktywnoci [Doraszelski, Jaumandreu, 2015, s. 2-3]. Pozostae dwa podejcia, przywoywane przez Tokarskiego do definiowania postpu technicznego, oddziauj bezporednio na wybrany czynnik produkcji. W przypadku ujcia Solowa jest to czynnik kapitau: μ Ͳ μ za dla ujcia Harroda – czynnik pracy: 33 Procesy produkcyjne, w tym mające miejsce w grupach producentów rolnych, mają charakter zmienny. Można pokazać, że postacie funkcyjne wybrane jako najlepiej opisujące dany proces wytwórczy zmieniają się z biegiem czasu, a zmiany te mogą być uzależnione od różnorodnych czynników. Wynikać mogą ze specyfiki producenta, jego specjalizacji lub uwarunkowań zewnętrznych. Wśród konkretnych procesów wytwórczych można znaleźć zarówno takie, w których dominują nieliczne możliwości organizacji procesów wytwórczych, np. w związku ze ścisłą komplementarnością pewnych par czynników produkcji lub koniecznością stosowania określonych zasobów, jak i takie, w których organizacja procesu wytwarzania jest w większym stopniu uzależniona od autonomicznych decyzji producenta i wachlarz sposobów odpowiedniej organizacji jest wystarczająco szeroki. Kolejnym poważnym źródłem są zmiany będące efektem jednostkowych charakterystyk samego producenta jako podejmującego decyzje w gospodarstwie rolnym. Cechy indywidualne, takie jak płeć, wiek bądź wykształcenie są wymieniane wśród tych czynników, które różnicują kryteria decyzyjne lub cele stawiane sobie przez producentów. Temat ten był szeroko dyskutowany w literaturze przedmiotu, zarówno polsko- [Majewski, Ziętara, 1997; Ziętara, 1986; Sielska, 2014], jak i obcojęzycznej [Harman i in., 1972; Sahin i in., 2013; Van Kooten, Schoney, Haywarth, 1986] i nie będziemy w tym miejscu szerzej nawiązywać do tej dyskusji. Dość zauważyć, że zmienne opisujące cechy indywidualne producenta rolnego, wykorzystywane zwykle w podobnych badaniach, odzwierciedlają pewne cechy decydenta, jak otwartość na nowe rozwiązania czy skłonność bądź awersja do ryzyka [por. Edwards-Jones, Deary, Willock, 1998]. Te cechy, endogeniczne dla producenta rolnego, bo związane z nim samym, odpowiadać mogą skłonności do adaptacji nowego profilu technologicznego, tj. podjęcia innowacji w prowadzonej działalności. Znajdują one odzwierciedlenie w skłonności zarządzających gospodarstwem rolnym do stosowania nowych podejść lub modyfikacji organizacji pracy, co w ujęciu formalnym związane jest z występowaniem wspomnianego już postępu technicznego. Postęp ten może być traktowany jako poprawa efektywności procesów wytwórczych, czyli coraz lepsze, z biegiem czasu, wykorzystanie czynników [Rembisz, Floriańczyk, 2014, s. 32]. Wyznacza się go, obliczając różnicę między stopą wzrostu produktu a stopą wzrostu nakładów. Można krótko nawiązać w tym miejscu również do kwestii kapitału ludzkiego, którego idea rozwija klasyczne rozumienie czynnika pracy. Wprowadze34 nie go jako dodatkowego czynnika produkcji umoliwia zrónicowanie dokonywanych inwestycji midzy dwoma rodzajami kapitau (ludzkim i rzeczowym). Oba rozwizania daj w efekcie pozytywne rezultaty, poniewa inwestycje w kapita ludzki pozwalaj akumulowa równie kapita rzeczowy, podczas gdy inwestycje w kapita rzeczowy skutkuj m.in. wzrostem kapitau ludzkiego [Zajczkowska-Jakimiak, 2006, s. 53]. Zgodnie z Mundlakiem, Butzerem i Larsonem, technologia jako zmienna nie jest obserwowalna, w przeciwiestwie do skutków wywieranych przez jej zmiany. Jako przykad mona tutaj przywoa wielko zmiany zachodzcej w wielkoci produkcji, otrzymywanej w niezmiennych warunkach. Dla rolnictwa takim naturalnym przykadem informujcym o zmianach zachodzcych w technologiach wytwórczych jest plon uzyskiwany z jednostki ziemi. Jak wskazuj cytowani autorzy, w badaniach empirycznych mona wprowadza zmienne penice rol noników technologii, a jako przykad przywouje si w tym kontekcie cechy kapitau ludzkiego [Mundlak, Butzer, Larson, 2012, s. 141]. Jak zauwaa Zegar [2012, s. 69], w obecnych czasach w rolnictwie (ale odnosi to mona take do innych sektorów gospodarki) postp przyjmuje raczej posta przyrostu wiedzy ni koncentracji i specjalizacji. Zmiany zachodzce w technologii mona traktowa jako osiganie przez producenta lepszych wartoci funkcji celu w sposób intensywny. Pozwalaj one bowiem sprawniej i bardziej efektywnie wykorzystywa dostpne zasoby. Wzrost taki, zilustrowany na rysunku 8, jest uzasadniony, kiedy producent nie ma moliwoci ksztatowania ceny otrzymywanej i jest zmuszony dostosowa do niej efektywno swoich procesów produkcyjnych [Rembisz, Sielska, 2015, s. 256]. 35 Rysunek 8. Intensywny wzrost produkcji Y f B K A , LA f A K A , LA f B K B , LB fB L fA L A B B L LA LLBA B B B A KA KB KB KA K K ródo: [Rembisz, Sielska, 2015, s. 254]. 1.3. Wydajno w kontekcie endo- i egzogenicznoci czynników wzrostu produkcji Wród warunków egzogenicznych, w których funkcjonuje gospodarstwo rolne, Kowalski i Rembisz [2003, s. 8] uwzgldniaj uwarunkowania o zrónicowanym charakterze oddziaujce na producenta. Zalicza si tutaj zarówno rynek rolny wraz z jego charakterystykami (wysoko cen produktów rolnych, a zwaszcza ich relacja do cen nakadów), jak i uwarunkowania makroekonomiczne (PKB per capita), mogce wiadczy porednio lub bezporednio o sytuacji ogólnogospodarczej, która równie wywiera wpyw na funkcjonowanie indywidualnych producentów, przykadowo tworzc podstawy do oszacowania kosztu alternatywnego wykorzystywanych zasobów czynników wytwórczych. Jako zwizan z wysokoci produktu na osob mona traktowa równie infrastruktur finansow lub techniczn wymienian jako jedno z uwarunkowa. Z naszego punktu widzenia istotn rol odgrywaj natomiast uwarunkowania zwizane z podejmowaniem decyzji na szczeblu makroekonomicznym, zwizane z dziaalnoci pastwowych instytucji oraz funkcjonowaniem polityki rolnej. Endogeniczne uwarunkowania z kolei odnosz si bezporednio do tych aspektów procesu produkcyjnego, które uzalenione s bezporednio od decyzji producenta [Kowalski, Rembisz, 2003, s. 8]. S to zasoby czynników wytwór36 czych posiadane przez producenta oraz relacje zachodzce midzy ich wykorzystywanymi nakadami, które z kolei definiuj technik produkcji. Cytowani autorzy uwzgldniaj równie czynniki zwizane z zarzdzaniem procesem produkcyjnym, strategi oraz kompetencjami i umiejtnociami. Od obu powyszych grup zale najwaniejsze cechy charakteryzujce proces produkcyjny, tj. jego efektywno i opacalno. Warto zauway, e nawet przy wprowadzeniu podobnego rozrónienia midzy tymi dwiema grupami zachodzi pewna interakcja. Efekty oddziaywania czynników egzogenicznych mog wpywa na ksztatowanie si endogenicznych. Nie dotyczy to wycznie producentów rolnych. Jako przykad przytoczy mona wpyw polityki gospodarczej ukierunkowanej na dany sektor, która zmienia poziom opacalnoci stosowania pewnych czynników wytwórczych lub pewnych technologii produkcyjnych, np. za spraw wprowadzenia pewnych norm rodowiskowych. Pomimo zatem i sfera endogeniczna pozostaje w obszarze decyzyjnoci producenta, to na decyzyjno t wpywa sfera egzogeniczna, która moe modyfikowa funkcj celu lub warunki ograniczajce w zagadnieniu optymalizacyjnym producenta. Wród uwarunkowa przytoczonych w [Rembisz, Sielska, 2015, s. 233-234] kluczowe znaczenie dla producentów wydaj si mie relacje ksztatujce przychody i wydatki ponoszone na zatrudnienie czynników wytwórczych oraz podatki i obcienia bdce pochodn relacji instytucjonalnych. Podobnie, wyej omówione róda wzrostu produkcji mona traktowa jako endo- bd egzogenne. W przypadku róde endogennych, producent ma kontrol nad ródem wzrostu. Moe on oddziaywa na nie wedug potrzeb, dc do maksymalizacji swojej funkcji celu. Odnosi si to do relacji midzy czynnikami wytwórczymi. Decyzje alokacyjne podejmowane s indywidualnie przez danego producenta, chocia nastpuj pod wpywem uwarunkowa zewntrznych i rynkowych, takich jak wysoko cen otrzymywanych i paconych bd dostpno danego czynnika na rynku czynników produkcji. Zgodnie z podstawowymi warunkami równowagi producenta procesy wytwórcze powinny by zorganizowane w taki sposób, by alokacja czynników produkcji odzwierciedlaa relacje ich cen. W uproszczonym przypadku jednostkowych cen otrzymywanych oznacza to, e dany czynnik powinien by stosowany tak dugo, jak dugo jest to opacalne dla producenta, tj. jego nakady powinny by zdefiniowane przez równo: ܿଡ଼୧ ൌ 37 ߲ܻ ߲ܺ W sytuacji gdy warunek ten nie zachodzi, producent mógby bowiem poprawi swoj sytuacj. W przypadku, w którym zaoenie o jednostkowych cenach otrzymywanych zostanie uchylone, mamy do czynienia z sytuacj, w której koszty wytworzenia danej jednostki produktu musz zosta pokryte poprzez przychody z jej sprzeday. Jest to proste uogólnienie wczeniejszej równoci: ܿଡ଼୧ ൌ ߲ܻ ήܿ ߲ܺ ଢ଼ Producent decyduje zatem o nakadach autonomicznie, uwzgldniajc jednak uwarunkowania egzogeniczne. Warto nadmieni, e w przypadku zmian cen czynników produkcji istnieje moliwo zmiany techniki wytwarzania poprzez przeksztacenie jej w bardziej praco- lub kapitaochonn. ȟܿଡ଼୧ ് Ͳ ֜ ȟܺ ് Ͳ Szczególnym przypadkiem jest tutaj rozpatrywany ju wzrost nakadów kapitau przypadajcych na nakady pracy, tj. zmiana technicznego uzbrojenia pracy i zwikszenie kapitaochonnoci produkcji. Skutki tego posunicia maj wymiar zarówno wski, dotyczcy indywidualnego procenta rolnego, jak i szerszy. W przypadku danego producenta wzrost relacji nakadów czynników kapitau i pracy umoliwia, jak ju wspomnielimy, zwikszenie w przyszoci zarówno samej produkcji, jak i wydajnoci pracy poprzez unowoczenienie technik wytwarzania. Unowoczenienie to, w przypadku wykorzystywania nowych, bardziej energooszczdnych metod, przyczynia si do dalszej poprawy sytuacji producenta, zmniejszajc ponoszone przez niego koszty i umoliwiajc dalsze inwestycje. Unowoczenienie technik wytwarzania z kolei moe przyczynia si do dalszych zmian alokacyjnych, tj. uwolnienia czci wykorzystywanych nakadów pracy bez znaczcych negatywnych konsekwencji dla wolumenu produkcji. To drugie zjawisko moe potencjalnie odegra istotn rol w odniesieniu do czynnika pracy w rolnictwie polskim, które nadal w przewaajcej mierze korzysta z wasnej siy roboczej. Jednake i w takim przypadku warto zauway, i czonkowie rodziny prowadzcego gospodarstwo, którzy nieodpatnie wiadcz usugi pracy, posiadaj alternatyw w postaci pracy w sektorze nierolniczym i pobierania za t prac wynagrodzenia. W ocenie procesu produkcyjnego znaczc rol odgrywaj jego efektywno i opacalno, determinowane przez czynniki endogeniczne. 38 Na poziom efektywności produkcji istotny wpływ mają relacje zachodzące między nakładami poszczególnych czynników wytwórczych i uzyskiwanym z nich efektem produkcyjnym, a zatem wydajności czynników [Rembisz, Sielska, 2015, s. 231]: gdzie: – efektywność produkcji . Podczas gdy poszczególne wydajności informują o tym, jak sprawnie producent stosuje dany czynnik, efektywność produkcji jest miernikiem odnoszącym się do całego procesu. Na efektywność gospodarstwa rolnego, jak piszą Kopeć i Nietupski [1980, s. 78-79] wpływa szereg czynników charakteryzujących producenta i jego otoczenie. Wśród tych pierwszych wymienić można m.in. zarządzanie oraz procesy pracy i produkcji, które są w oczywisty sposób uzależnione od decyzji podejmowanych na szczeblu indywidualnego producenta. Do tych drugich, o charakterze egzogenicznym zaliczać można warunki przyrodnicze bądź zewnętrzne warunki ekonomiczne. Zarządzając procesem produkcyjnym decydent musi dążyć do tego, by działać w sposób optymalny przy danych ograniczeniach zewnętrznych. Relacje oraz bezpośrednie i pośrednie oddziaływania zachodzące między rozważanymi cechami są trudne do jednoznacznego określenia. Uwagę zwrócić można jednak na takie czynniki, określane mianem cech dominujących, które mają decydujące znaczenie i wywierają silniejszy wpływ od pozostałych. Charakteryzują się mocnymi związkami z pozostałymi charakterystykami gospodarstwa i są to warunki produkcji, intensywność organizacji gospodarstwa, i zwłaszcza – jak podkreślają cytowani autorzy – charakter systemu gospodarczego. Zbliżoną informację jak efektywność, ale w ujęciu wartościowym, przekazuje wskaźnik opłacalności prowadzonej produkcji, stanowiący relację między przychodami uzyskiwanymi w efekcie prowadzonego procesu produkcyjnego do kosztów zaangażowania czynników wytwórczych: gdzie: – opłacalność produkcji . 39 Jako kryterium oceny tak ujta efektywno wydaje si mie t przewag nad zapisan w ten sposób opacalnoci, e pozwala na dokonywanie analiz dynamicznych bez koniecznoci przejcia na stae ceny produktów i czynników produkcji. Trzeba mie jednak na uwadze kryterium decyzyjne producenta, który ustalajc alokacj poszczególnych czynników produkcji i wybierajc najbardziej korzystn technik wytwarzania, dokonuje, jak stwierdzilimy wczeniej, porównania jednostkowego wynagrodzenia danego czynnika z jego produkcyjnoci. Informacja o cenach zostaa zatem przez producenta wykorzystana ju wczeniej, przed powstaniem produktu, który posuy do oceny efektywnoci. W podobny sposób, jak zauway Adamowski [1973, s. 57], budowa mona zblione wskaniki charakteryzujce jako procesów wytwórczych w odniesieniu do ich efektu wyraonego wolumenem albo do wynikowej wartoci, czyli dochodu uzyskiwanego przez producenta. Ogólna posta tych mierników, zaprezentowana w tabeli 2, sprowadza si do porównania zastosowanego czynnika produkcji z jego efektem. Analogiczne mierniki mona zdefiniowa w ujciu kosztowym. Warto zauway, e dochód wyspecyfikowany w poniszej tabeli nie jest t sam kategori, co dochód w przypadku konsumenta. Tutaj stanowi on przyrost wartoci w formie pieninej bd majtkowej i moe by rozumiany jako nadwyka wartoci produkcji nad kosztami poniesionymi na jej wytworzenie [Adamowski, 1973, s. 53], odpowiada wic w zasadzie temu, co wczeniej okrelane byo w niniejszej pracy mianem zysku uzyskiwanego ze sprzeday wytworzonej produkcji. Tabela 2. Grupy mierników efektywnoci gospodarowania Wska nik Produkcyjno (wydajno zasobów) Zasobochonno (majtkochonno produkcji) Podstawa odniesienia Produkcja Dochodowo zasobów Wzór ܻ ܺ୧ ܺ୧ ܻ ܦሺܻሻ ܺ୧ gdzie: ܦሺܻሻ – dochód uzyskiwany z produkcji ܻ. ܺ୧ ܦሺܻሻ Dochód Zasobochonno dochodu ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Adamowski, 1973]. 40 Jak zauwaylimy wczeniej, wan rol w ksztatowaniu si wartoci tych mierników odgrywa wydajno poszczególnych czynników produkcji. Dla danego czynnika jest ona uzaleniona od jego nakadów, wielkoci produkcji oraz od relacji zachodzcych midzy nakadami pozostaych czynników, co mona, rozwijajc wzór zaproponowany dla czynników pracy i ziemi przez Rembisza i Floriaczyka [2014, s. 72], zapisa jako: ܻ ൌ ܺଵ ή ܺଶ ܺ୬ ܻ ή ǥή ή ܺଵ ܺ୬ିଵ ܺଶ ܺ୬ ܻ ܻ ൌ ή ǥή ή ܺଵ ܺଵ ܺ୬ିଵ Jest to zgodne z prawidami ekonomicznymi, zgodnie z którymi o wyniku procesu produkcyjnego i efektach zaangaowania wybranych czynników decyduj nakady innych czynników wytwórczych. Podobn tre przekazuj równie zaoenia, jakie dla funkcji produkcji przyjmuje si odnonie do pochodnych mieszanych ( డమ డ డೕ Ͳǡ ݅ ് ݆). W nawizaniu do tych prawide przywoa mona w tym miejscu publikacj Ruttana [2002, s. 161], w której odnosi si on do ewolucji, jak przeszy róda wzrostu produkcji rolnej. Cytowany autor dzieli ostatni wiek na dwa zasadnicze okresy. W pocztkowym, przed pocztkiem XX w., wzrost zwizany by ze zwikszaniem si wykorzystywanego areau, za po zmianach, jakie dokonay si w poowie wieku, pod koniec XX w. wynika w zasadzie ze wzrostu produktywnoci tego czynnika. Istotnym elementem, jaki wypada tu podkreli, mimo jego oczywistoci, jest brak moliwoci nieograniczonego wzrostu areau. Wrcz przeciwnie, jak wspomina m.in. Zegar [2012, s. 79-80], ubytek gruntów, który zwizany jest ze wzrostem gospodarczym oraz urbanizacj, mona przeoy na wymiern strat dla rolnictwa. Na rysunku 9 zaprezentowano t tendencj w ujciu szczegóowym dla indywidualnych pastw czonkowskich. Z nielicznymi wyjtkami, wielko areau malaa. Zmianom tym towarzyszya w dugim okresie wzrastajca wydajno ziemi (obliczona jako iloraz uzyskiwanej produkcji i wykorzystanego do jej wytworzenia areau), co dla produkcji zbó zarówno w przypadku Polski, jak i pastw czonkowskich Unii Europejskiej zilustrowano na rysunku 10. Jak mona zauway, nastpuje stopniowe zmniejszanie si areau, ale zmiany te cechuj si znacznie mniejsz dynamik. 41 Rysunek 9. Zmiana areau w pastwach UE w latach 2000-2012 (2000=1) 1,3 1,1 1,05 1 0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7 1,2 1,1 1 0,9 0,8 Austria Belgia Bugaria Chorwacja 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0,7 Cypr Niemcy Grecja Irlandia Wochy Wgry 1,2 1,1 1,05 1 0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7 1,1 1 0,9 0,8 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0,7 Czechy Dania Finlandia Francja Estonia otwa Litwa Luksemburg Malta Holandia 1,05 1,1 1,05 1 0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7 1 0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 0,7 Polska Portugalia Sowenia Hiszpania Rumunia Sowacja Szwecja Wielka Brytania ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO. 42 Rysunek 10. Dugookresowa dynamika plonów zbó i areau zbiorów w Polsce i UE (1963=1) 3 2,5 Area zbiorów (Ha) Polska 2 Area zbiorów (Ha) UE 1,5 Plon (Hg/Ha) Polska 1 Plon (Hg/Ha) UE 0,5 1961 1963 1965 1967 1969 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 0 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO. Istotny z punktu widzenia zasobów czynnika ziemi jest równie ukad powierzchniowy gruntów. Grunty, które s np. rozdrobnione bd rozmieszczone w szachownicy, za spraw scalania gruntów (operacje takie mog by dofinansowane ze rodków programów unijnych) mog zosta przeksztacone w wiksze dziaki o regularnym ksztacie. Dziaanie takie umoliwia dostosowanie rozogu do potrzeb danego producenta, usprawnienie procesów produkcyjnych i w konsekwencji bardziej racjonalne wykorzystanie ziemi. Poniewa, jak zauwaaj za Smithem Rembisz i Floriaczyk [2014, s. 21], jeeli wysza produktywno ziemi prowadzi do koncentracji kapitau, to proces ten wpywa korzystnie na produktywno równie innych czynników, w tym coraz lepiej wyposaonej w kapita pracy. Wspomniane przez Ruttana [2002] przejcie odzwierciedla zmian gospodarowania z systemu opartego w przewaajcym stopniu na zasobach do systemu opartego w wikszej mierze na odpowiedniej organizacji i zarzdzaniu procesami produkcyjnymi. Poniewa tendencj wzrostow kapitau rzeczowego oraz jego stosunku do wykorzystywanych nakadów pracy przedstawialimy ju wczeniej, zilustrujemy w tym miejscu jedynie tendencj dugookresow, w której zmiany te s ju bardzo wyrane (rysunek 11). Na rysunku 12 przedstawilimy natomiast dugookresowe zmiany wydajnoci kapitau rzeczowego dla dwóch rodzajów produkcji rolniczej – produkcji zbó oraz mleka. Miernikami wydajnoci by stosunek wielkoci odpowiedniej produkcji do nakadów kapitau mierzonych liczb maszyn (odpowiednio cigników i kombajnów oraz maszyn wykorzystywanych w produkcji mleka). 43 Rysunek 11. Dugookresowa dynamika liczby maszyn rolniczych w Polsce i Unii Europejskiej (1963=1) 16 14 12 10 8 Polska 6 UE 4 2 0 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO. Rysunek 12. Dugookresowa dynamika wydajnoci kapitau w Unii Europejskiej (1963=1) 1,3 1,2 1,1 1 zboe mleko 0,9 0,8 0,7 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych FAO. Zmiany zachodzce w postrzeganiu roli wzrostu produkcji rolniczej id równie dalej. Jak pisze Czudec [2009, s. 9-10], proces szybkiej modernizacji rolnictwa w drugiej poowie XX w. pozwoli wprawdzie na zwikszenie produkcji, a w konsekwencji zredukowanie deficytu ywnoci, ale towarzyszyy mu te przemiany o charakterze negatywnym. Cz z nich ma wymiar socjologiczny, taki jak stopniowa rezygnacja ludnoci wiejskiej z tradycyjnego stylu ycia, 44 ale ekonomiczne efekty równie mog okaza si niekorzystne dla produkcji w duszym okresie. Wród tych ostatnich wymieni mona degradacj rodowiska naturalnego, która wynika z denia do adaptowania w rolnictwie rozwiza stosowanych w innych sektorach gospodarczych, a które nie okazuj si tu do koca adekwatne. Cytowany autor przytacza takie przykady, jak zwikszanie skali jednorodnej produkcji. Celem takiego dziaania, uzasadnionym z ekonomicznego punktu widzenia, jest zwikszenie konkurencyjnoci poszczególnych producentów. Nadmierna eksploatacja zasobów nie przyczynia si jednak do wzrostu produkcji w dugim okresie, a dziaania tego typu mog obniy jako stosowanych rodków produkcji, co równie wpynie negatywnie na moliwoci wzrostu. Negatywne procesy pojawiajce si wród producentów rolnych s uwaane za koszt zwikszenia efektywnoci gospodarowania, przyczyniy si jednak do powstania koncepcji rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa, która, obok funkcji produkcyjnych, podkrela równie rol czynników pozarynkowych. Mimo to, zmniejszenie negatywnego oddziaywania producentów rolnych na otoczenie ma pozytywne skutki ekonomiczne, spowalniajc zachodzce w dugim okresie obnienie si jakoci czynników produkcji. To z kolei moe znale odzwierciedlenie w spadajcej produktywnoci bd wydajnoci: ߲ܻ ߲ቀ ቁ ߲ܺ୧ ൘ ߲ ݐ൏ Ͳ ܻ ߲ቀ ቁ ܺ୧ ൘ ߲ ݐ൏ Ͳ Zmiany postulowane w koncepcji rozwoju wielofunkcyjnego maj suy równie poprawie jakoci produktów, co w konsekwencji skutkuje wysz ocen ich uytecznoci dokonywan przez konsumentów: οܷሺܺ ሻ Ͳ O wpywie rolnictwa na rodowisko i odtwarzaniu zasobów oraz przywracaniu ich wartoci mówi równie koncepcja rolnictwa zrównowaonego [Czudec, 2009, s. 19; Wo, Zegar, 2002]. Chocia, jak wskazuje Czudec [2009, s. 133], rolnictwo zostao relatywnie póno objte midzynarodow liberalizacj, to wraz z uchwaleniem ustale rundy urugwajskiej uczyniono krok w kierunku traktowania rolnictwa jako sek45 tora gospodarki, który jest w stanie efektywnie funkcjonowa wedug regu rynkowych. Istotnym elementem, który wpywa na moliwoci wzrostu w sektorze rolnym jest aktualnie równie proces globalizacji, za spraw którego „wzrost sektora rolnego jest w coraz wikszym stopniu uzaleniony od stopnia dostosowania do przetwórstwa wiatowego reprezentowanego przez globalne marki (…)” i który „wymusza potrzeb sprostania konkurencji na poziomie midzynarodowym przy rónym poziomie rozwoju technologicznego i warunkach naturalnych” [Rembisz, Floriaczyk, 2014, s. 17]. Jak zauwaaj Kowalski i Rembisz [2003, s. 4], gospodarstwo rolne, bdce jednoczenie producentem i konsumentem, poza specyficznymi jednostkowymi celami, dy do maksymalizacji dochodu, a jego zachowanie jako jednostki jest wynikiem decyzji podejmowanych w trzech obszarach. Pierwszym z nich jest wybór wielkoci i rodzaju produkcji, drugim – alokacja zasobów i nakadów. Decyzje podejmowane w tych obszarach s wspózalene. Trzecia „paszczyzna decyzyjna”, rozwaana przez autorów odrbnie, wie si z faktem, e producent rolny nie prowadzi dziaalnoci w warunkach pewnoci, a podejmowane przez niego decyzje obarczone s pewnym ryzykiem. W wikszoci przypadków, kiedy nie jest rozwaany specyficzny problem decyzyjny, jakim moe by na przykad zabezpieczenie si przez ryzykiem, sfera ta jest czci poprzednich. Przykadem, jaki podaj cytowani autorzy, jest midzy innymi wpyw charakterystycznych cech prowadzonej dziaalnoci, tj. zaleno od warunków naturalnych i pogodowych, na uzyskiwane wyniki. Chocia jest to czynnik, który w istotnym stopniu dotyka producenta rolnego, odnosi si równie do innych producentów, którzy w prowadzonej dziaalnoci nie s w stanie jednoznacznie przewidzie ksztatowania si np. cen rynkowych. W ujciu teoretycznym, w zagadnieniu maksymalizacyjnym producenta rolnego powinny zosta zatem uwzgldnione wartoci oczekiwane, a przy samej maksymalizacji winno si wzi pod uwag rozmaite stany natury wraz z ich odpowiednimi prawdopodobiestwami. Pierwsza z wymienionych przez cytowanych autorów sfer, tj. decyzja dotyczca charakterystyki przyszego produktu – od jego rodzaju po wolumen – wie si z decyzjami autonomicznymi dokonywanymi na podstawie dostpnych informacji na temat rynku. Producent wybiera tak wielko i rodzaj produkcji, który zapewni mu najwiksz moliw rónic midzy przychodem a kosztami (przy uwzgldnieniu ryzyka do rozwaa wej moe równie kryterium dywersyfikacji). Podczas gdy ceny czynników produkcji s z reguy znane z odpowiednim wyprzedzeniem, to ceny produktów – nie. Czynnik przychodowy jest wic, jak si wydaje, obarczony wikszym ryzykiem ni kosztowy. 46 Czynniki produkcji mog zosta zaangaowane w rónych proporcjach do wytworzenia tego samego produktu. Dokonywanie takiej substytucji umoliwia odpowiednie uksztatowanie strony kosztowej w równaniu dochodu, w której egzogenicznymi czynnikami s ceny. Produktywno czynników produkcji jest, jak zauwaaj Rembisz i Sielska [2012, s. 17] weryfikatorem kosztu alternatywnego, który wpywa na decyzj producenta o zaangaowaniu danego czynnika w procesie wytwórczym bd poza nim. Kracowa produkcyjno pracy jest równie cile zwizana ze stron kosztow funkcji celu. W krótkim okresie, przy zaoeniu, e nakady kapitau nie mog ulec zmianie, producent poza kosztami zwizanymi z zatrudnieniem, nie ponosi innych kosztów zmiennych: ܸܥሺܻሻ ൌ ܿ ή ܮሺܻሻ ߲ܸܥሺܻሻ ߲ܮሺܻሻ ή ܿ ߲ܶܥ ሺܻሻ ൌ ൌ ߲ܻ ߲ܻ ߲ܻ Przy zaoeniu egzogenicznych i staych kosztów pozwala to uzyska: ߲ܮሺܻሻ ή ܿ ߲ሺሻ ߲ܶܥ ሺܻሻ ൌ ൌ ܿ ή ߲ܻ ߲ܻ ߲ܻ a zatem iloczyn wysokoci wynagrodzenia i odwrotnoci wydajnoci pracy. W takim wypadku zaleno midzy tymi zmiennymi jest odwrotnie proporcjonalna. Racjonalnie postpujcy producenci bd dyli do wzrostu wydajnoci, gdy – dopóki nie dojdzie do wzrostu wynagrodze – bdzie si to wizao ze spadkiem kosztu kracowego. 47 2. Moliwoci zewntrznego ksztatowania wzrostu wydajnoci pracy Jak pisz Floriaczyk i Rembisz, w modelach jako ródo wzrostu traktowane s zmiany czynników wytwórczych. W odniesieniu do elementów lecych u podoa tych zmian ujmuje si czasami czynniki instytucjonalne, w tym polityk roln. W przypadku, w którym analizowany model jest oparty na funkcji produkcji, wpyw instytucji odzwierciedlany jest w pooeniu funkcji i przypisuje mu si to, czego nie mona w bezporedni i jednoznaczny sposób powiza ze zmianami zaangaowania czynników wytwórczych [Rembisz, Floriaczyk, 2014, s. 49]. Opisujc moliwoci zewntrznego ksztatowania wzrostu wydajnoci czynnika pracy, koncentrujemy si na trzech gównych aspektach. Pierwszym z nich jest zagadnienie modelowania i analizy tego wpywu – a w konsekwencji w dalszych etapach równie oceny skutecznoci i zasadnoci odpowiedniej interwencji. W dalszej czci odnosimy si do powodów, dla których moe mie miejsce zewntrzny wpyw na ksztatowanie si wydajnoci. Uwzgldniamy tu zarówno przesanki o charakterze bardziej ogólnym i teoretycznym, jak i odnosimy je do potrzeb zidentyfikowanych dla polskiego rolnictwa i wynikajcych z jego charakterystyki. Naszym celem nie jest tutaj dokonanie szczegóowej analizy, co byo ju przedmiotem innych bada (np. analiza SWOT polskiego sektora rolnego [PROW 2014-2020, 2014]), a jedynie krótkie zarysowanie problemu. W ostatniej czci rozdziau krótko charakteryzujemy moliwoci zewntrznego wpywu na przedstawione wczeniej róda wzrostu wydajnoci. Przywoujemy w tym kontekcie pewne dziaania PROW 2014-2020, zwaszcza majce zwizek ze szczególnie istotnym dla przedmiotu naszej pracy wsparciem inwestycji w rodki trwae. Ponownie, nasz ambicj nie jest dokadna charakterystyka poszczególnych instrumentów, a raczej zaznaczenie ich istnienia i istotnoci dla wskazanych przez nas wczeniej moliwych róde wzrostu wydajnoci. 2.1. Wpyw na wzrost wydajnoci jako przedmiot modelowania i analizy Dziaanie gospodarki jest uwarunkowane interakcjami tworzcych j podmiotów. Jak pisze Jakimowicz [2012, s. 11], ruch gospodarki jest pochodn zachowa i decyzji podejmowanych przez postpujce racjonalnie i dce do realizacji swoich funkcji celu przedsibiorstwa i gospodarstwa domowe oraz wspózalenoci midzy tymi podmiotami. Pastwo z kolei ma na celu osigni- 48 cie pewnych korzyci natury spoecznej i ekonomicznej. Pierwszy z tych czynników cytowany autor uwaa za dziaajcy raczej w krótkim okresie, podczas gdy drugi ujawnia si w duszym horyzoncie czasowym. Zarówno indywidualny podmiot gospodarczy, jak i cay sektor, funkcjonujc, musi uwzgldnia jednak uwarunkowania narzucone przez oba te systemy, a wic zarówno interakcje z konkurentami i dostawcami, jak i warunki tworzone przez konsumentów i ich oczekiwania wzgldem produkowanych dóbr, a take wpyw wywierany na gospodark przez pastwo za pomoc odpowiednich narzdzi polityki. Dc do realizacji swojej funkcji celu, producent dziaa w pewnym systemie uwarunkowa endo- i egzogenicznych, o których wspomnielimy ju w poprzednim rozdziale. Uwarunkowania te wpywaj zarówno na same parametry jego funkcji celu (np. poprzez ceny), jak i na warunki ograniczajce (m.in. dostpno czynników produkcji). Jak pisze Gdek [2009, s. 22], wszystkie przedsibiorstwa funkcjonuj w pewnym otoczeniu, które przechodzi przez nieustanny cykl zmian, a na które skadaj si rónorodne uwarunkowania, wpywajce na prowadzon przez danego producenta dziaalno i zarzdzanie ni. Podejmowane przez producentów decyzje s zatem swoist odpowiedzi na wyzwania stawiane przed producentem przez otoczenie. Równie Gobiewska [2010, s. 35] zauwaa, e dla indywidualnego producenta poszczególne uwarunkowania wynikajce z jego otoczenia mog stanowi zarówno szanse, jak i zagroenia. Warto nadmieni, e modelowanie takiego wpywu jest zagadnieniem niebanalnym. Odwoa si tu mona do tzw. krytyki Lucasa [Lucas, 1976], zgodnie z któr przy zaoeniu racjonalnych oczekiwa jednostek i wpywu tych oczekiwa na ich reguy decyzyjne, zmiany uwarunkowa spowoduj zmian regu decyzyjnych. Podmioty bd dostosowywa si do ulegajcego modyfikacjom rodowiska, a tym samym zmienia si bdzie sam modelowany obiekt. W przypadku indywidualnych producentów zmianie mog ulec zarówno cele, jak i warunki ograniczajce, a efektem tego moe by sytuacja, w której nowych, rzeczywistych postaci tych czynników bdzie w modelu brakowa. Relacje te w uproszczony sposób przedstawiono poniej (rysunek 13). Jak pisze Jakimowicz [2012, s. 28-29], chocia obiektem tej krytyki miay by keynesowskie modele nierównowagi, to moe si ona odnosi równie do klasycznych modeli równowagi. 49 Rysunek 13. Etapy wpływu zmian polityki na reguły decyzyjne i zachowania modelowanych podmiotów Polityka Uwarunkowania decyzji Oczekiwania Zachowanie Reguły decyzyjne Źródło: Opracowanie własne. Rozważane zagadnienie nie jest problemem jedynie teoretycznym, ponieważ modelowanie wpływu polityki gra istotną rolę w jej ocenie i tworzeniu. Decydent polityczny, dokonując wyboru dotyczącego podjęcia konkretnych działań, musi ocenić płynące z nich korzyści i porównać z kosztami. Te drugie wydają się łatwiejsze do ustalenia. Jeżeli stosowane modele nie pozwalają jednak na wiarygodną ocenę korzyści wynikających z zastosowania określonych instrumentów politycznych, kryterium decyzyjne, którym jest stosunek obu tych wartości, pozostaje nieprecyzyjne. Przy założeniu, że środki przeznaczone na realizację ewentualnego programu wsparcia są ustalone, decydent stara się je rozdysponować w taki sposób, by zmaksymalizować oczekiwane korzyści3: gdzie: ± wartość oczekiwana, ± korzyści z wdrożenia wsparcia, 3 Alternatywną postać zagadnienia optymalizacyjnego dla problemu ustalenia optymalnego, z punktu widzenia decydenta politycznego, poziomu podtrzymywanych cen przedstawiono w Bezat-Jarzębowska A., Rembisz W., Sielska A., Wybór polityki i jej wpływ na decyzje producentów rolnych w ujęciu analitycznym z elementami weryfikacji empirycznej, Program Wieloletni 2011-2014, nr 49, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2012, s. 112-117. Ujęcie jest bardzo podobne, główna różnica polega na tym, że w tym miejscu uwzględniamy nie tylko wsparcie ukierunkowane na poziom cen, ale ogólnie dedykowane na rozwój obszarów wiejskich (lub – bardziej ogólnie – dowolnej postaci wsparcie skierowane do danej grupy beneficjentów). 50 ! "# $$ &'* +< ''= *= !> ! "# $# $$ &'* + ? $"' &$* $@' Q @$ $ $ ' *@< @ ' *< V # $ $$$' $ >!+ @$ "*@ ! '$# *@# *@ @ $$& '*< $@ & !> $@ $@ $@' $>=* $=' $&* $V @$ *=# '!+< @ '$& >* '* > &V ? '< $ $ =$@ = > * '$$ #$$ =' '$=' $&!' \Rozwój Obszarów Wiejskich (2007-2013)< ^__`< q{ |$@$ $ = $ $@ $ $*=< =$ @$ ' = $@ & ! > '$ >< @ $ @# "'@ '$# ?& &$ @$ ' < $ $@ $ $ &'* =$ ! @$& $< $ $ !$ $ *! '$ V *=$& >$$"@$ $ $ *! = ' }V $ $$= = $$@ =*> $ $>$V $$ >$@ $ >$' $# #< !$ > * @$& \Rozwój Obszarów Wiejskich (2007-2013)< ^__`< ~{ ?@ @* '$= $*#< ' $< $ *@ $@ $@$ $>$$$< $ $* > >V >$ '$ ** '$=* |>=$' $ $ =V '$= '&@# = '=# $'! $=#< =$ !$< < $@ $ ex post *$ $@ = V $ @'$@ $ < > @ $*' $ ? ' * ' @ @ *=$@ *V @ * '& $@ $=< ! '&> $< &> $ ' = }$ $ @$ $$&* ! |V < = ' |? *= &* ! # !# $! \PROW 2014-2020< ^_~< `^{ ? ** =@ '$ = $< !$ >$$ $=$ $$ $ $=@ $=! $$@ ? $*=* '$ >$$$ * $$@ ? V tycz za korzyci, które wynikaj wprawdzie z udzielonego wsparcia, jednake maj skutki nie tylko dla bezporednich beneficjentów, ale równie oddziaywujce w szerszej sferze. Z ogólnoci ujcia wie si z koniecznoci pewna ogólno samego miernika, w którym trudno byoby uwzgldni niektóre efekty, np. mnonikowe. Ze wzgldu na tematyk opracowania szczególne znaczenie bd miay dla nas wskaniki rezultatu, umoliwiajce ocen wpywu wsparcia na wyniki ekonomiczne. Przy uwzgldnieniu faktu, e wskaniki takie powinny dawa informacj o wyodrbnionym wpywie wsparcia na dan zmienn, tj. w idealnym przypadku uwzgldnia jedynie zmiany danej kategorii wynikajce wycznie z egzogenicznego wpywu wybranego czynnika. W naszym wypadku tym czynnikiem jest polityka rolna. Nie ulega jednak wtpliwoci, e o ile porównanie sytuacji w danym podmiocie przed uzyskaniem wsparcia i po jego otrzymaniu jest oczywicie proste, to wyodrbnienie wpywu analizowanego czynnika ciko uzna za trywialne. Jedyn metod dajc pewno poprawnej analizy byoby bowiem porównanie sytuacji tego samego beneficjenta w póniejszym okresie z jego hipotetyczn sytuacj w tym samym okresie, ale przy zaoeniu, e nie otrzyma on wsparcia. Podejciem okrelanym jako zoty standard w ewaluacji, byoby – niemoliwe do przeprowadzenia w praktyce – przypisanie badanym jednostkom wartoci determinanty w sposób losowy – tj. w tym wypadku losowe udzielanie bd nie wsparcia, bez uzaleniania go od spenienia innych warunków przez przyszego beneficjenta [Investment Support under Rural Development Policy, 2014, s. 26]. Wykonalne jest natomiast quasi-eksperymentalne porównanie ksztatowania si danej zmiennej wynikowej w losowo wybranych grupach obiektów rónicych si jedynie (lub w najwikszym stopniu) wartociami zmiennej bdcej determinant, tj. wsparciem (porównanie z grup kontroln). W przypadku idealnym grupa kontrolna i badana powinny mie takie same charakterystyki w sytuacji braku wsparcia. W razie koniecznoci dobr metod zwikszajc precyzj kocowych rezultatów analizy byby podzia wyszczególnionych podgrup na mniejsze tak, aby w ich obrbie ujednolici w miar moliwoci charakterystyki opisujce beneficjentów. Ze wzgldu na znaczn liczb cech mogcych obok wsparcia (lub wrcz danego instrumentu polityki) wpywa na ksztatowanie si zmiennych uwzgldnianych we wskaniku rezultatu, ocena powinna by prowadzona przy utrzymywaniu pozostaych zmiennych na ustalonym poziomie. Poziom ten moe wynika z ekstrapolacji lub zosta ustalony w oparciu o charakterystyki obiektów z grupy kontrolnej (w przypadku polityki rolnej gospodarstw o podobnych charakterystykach, ale niezaliczonych do grona beneficjentów). 52 Istotna rola ewaluacji i monitoringu nie ulega wtpliwoci. W 2012 r. Poczta i in. [2012, s. 16] przyjli dwie zasady zaangaowania rodków publicznych w dziaalno podmiotów prywatnych. Pierwsz z nich byo zapewnienie osignicia spoecznych celów polityki rolnej bd te przyspieszenie pozytywnych procesów, które mogyby zaj równie bez interwencji. Drug – zwikszenie efektywnoci na poziomie mikroekonomicznym (gospodarstwa bdcego beneficjentem). Oba kryteria musz zosta ocenione poprzez porównanie wyników rzeczywistych z wybranym benchmarkiem, odzwierciedlajcym sytuacj, w której pozytywny wpyw instrumentów polityki nie istnieje. Utrudniona moe by zatem zarówno analiza ex ante, jak i ocena ex post. Polityka i jej instrumenty traktowane s z reguy jako kategoria zewntrzna w stosunku do decyzji podejmowanych przez producentów, jednak naley pamita, e „czynniki egzogeniczne, niezalenie od tego, jakie by one nie byy – czy to polityczne, socjologiczne, psychologiczne czy odzwierciedlajce siy natury – zawsze znajduj si w interakcji z czynnikami endogenicznymi” [Jakimowicz, 2012, s. 63]. adnej z tych sfer nie naley zatem rozwaa oddzielnie. Zmiany zachodzce w sferze endogenicznej mog by wynikiem autonomicznych decyzji producenta, mog te stanowi pochodn zmian zachodzcych w sferze egzogenicznej. Rozrónienie midzy tymi dwoma ródami bywa trudne (zmiana organizacji produkcji na skutek wzrostu wiedzy spowodowanego samoksztaceniem, nabywaniem dowiadczenia lub uczestnictwem w szkoleniach finansowanych ze rodków publicznych), ale równie jest znaczce. Wydajno pracy, podobnie jak i inne czynniki wzrostu produkcji moe by, jak zauwaylimy wczeniej, ksztatowana przez obie te sfery, wewntrzn i zewntrzn w stosunku do producenta. W tej czci pracy skoncentrujemy uwag na wpywie czynników wicych si z efektami funkcjonowania polityki sektorowej, w przypadku producentów rolnych – polityki rolnej i tworzonych za jej spraw uwarunkowa. 2.2. Przesanki zewntrznego oddziaywania na produktywno w rolnictwie Jak si wydaje, mona wyróni kilka gównych przesanek wsparcia kierowanego do sektora rolnego. Byy one tematem licznych dyskusji i publikacji [Stiglitz, 1987; Wilkin, 2002]. Trzema podstawowymi grupami, które, jak si wydaje, mona wyróni, s: poprawa konkurencyjnoci, poprawa bd utrzymanie stanu rodowiska naturalnego oraz poprawa jakoci ycia na terenach wiejskich. Motywacje s 53 ogólnorozwojowe, a produktywno i wydajno w rolnictwie moe zosta powizana z kad z nich. Jej wpyw na poziom konkurencyjnoci jest oczywisty dziki zastosowaniu nowych, bardziej efektywnych technik wytwarzania, z kolei jako rodowiska naturalnego równie jest w pewnym sensie zdeterminowana przez wykorzystywane czynniki produkcji oraz sposób funkcjonowania gospodarstwa. Odnosilimy si krótko do tego zagadnienia w poprzednim rozdziale, wspominajc o przesankach dla producenta, by utrzymywa wysok jako czynników wytwórczych, nie dopuszczajc do obnienia ich produktywnoci. Zasoby natury i rodowiska zaliczaj si do tych czynników. Poprawa jakoci ycia na terenach wiejskich moe by wynikiem zarówno inwestycji w infrastruktur tych obszarów, jak i wzrastajcej produktywnoci i – w konsekwencji – coraz wyszych dochodów uzyskiwanych przez ludno wiejsk. Obie metody s komplementarne, poniewa inwestycje w infrastruktur stanowi uatwienie funkcjonowania lokalnych producentów, a przez to mog, np. dziki obnieniu kosztów, wpyn pozytywnie na wydajno, jednak gównym ródem wzrostu, jak si uznaje, powinno by samo gospodarstwo i inwestycje oraz zmiany dokonane przez indywidualnych producentów. W 2012 r. autorzy wykonanej na zlecenie MRiRW ekspertyzy orzekli, i dotychczasowe czonkostwo Polski w Unii Europejskiej przyczynio si do zwikszenia konkurencyjnoci krajowego sektora rolnego [Poczta i in., 2012], niemniej jednak za konieczn uznali kontynuacj dziaa wspierajcych podmioty z tego sektora. Wskazali na trzy gówne obszary, o istotnym znaczeniu: modernizacja i restrukturyzacja, umoliwienie przemian pokoleniowych oraz umoliwienie poprawy kondycji ekonomicznej podmiotu o sabych wynikach ekonomicznych poprzez rozpoczcie innej dziaalnoci lub odpowiedni restrukturyzacj. Jak mona zauway, area ziemi uytkowanej rolniczo przypadajcy na gospodarstwo jest w Polsce cigle niszy ni przecitnie dla Unii Europejskiej (rysunek 15), pozostaje równie niszy ni w wikszoci pastw czonkowskich (rysunek 14). Cechuje si on jednak tendencj wzrostow. W porównaniu do 2004 r., kiedy Polska przystpia do UE, area wzrós o blisko 20%. 54 Rysunek 14. Wielko areau w pastwach UE w latach 2004-2012 150 250 200 100 150 100 50 50 0 0 Belgia Bugaria Cypr Hiszpania Estonia Francja Czechy Dania Niemcy Wgry Irlandia Wochy Grecja Litwa 100 80 60 40 20 0 700 600 500 400 300 200 100 0 Luksemburg otwa Malta Holandia Rumunia Finlandia Austra Polska Szwecja Sowacja Sowenia Wielka Brytania Portugalia ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Ze wzgldu na znaczne rozdrobnienie agrarne, istotne staj si dziaania majce na celu uatwienie tworzenia grup producentów rolnych, które umoliwi lepsz organizacj produkcji oraz bardziej efektywne zarzdzanie zasobami. Wspólne dziaania skutkuj wzmocnieniem pozycji producentów rolnych na rynku i w acuchu ywnociowym. Rozdrobnienie agrarne niesie ze sob równie zwikszon podatno na ryzyko zwizane z wystpieniem niekorzystnych warunków zewntrznych. Ponadto, jak pisz autorzy analizy SWOT dla polskiego rolnictwa, „pojedynczy producent dysponujcy niewielk skal produkcji, brakiem dostpu do wyposaenia technicznego i nowoczesnych technologii zazwyczaj nie jest w stanie skutecznie reagowa na zmiany zachodzce w jego otoczeniu. (…) Saba organizacja producentów rolnych w Polsce pozostaje wci nierozwizan kwesti, która w duej mierze decydowa bdzie o konkurencyjnoci tego sektora w duszej perspektywie czasu.” [PROW 2014-2020, 2014, s. 47]. 55 Rysunek 15. Wielko i dynamika (2004=1) powierzchni uytków rolnych w Polsce i UE 40 1,4 35 1,2 30 1 25 0,8 UE Polska 20 0,6 15 0,4 10 Dynamika UE Dynamika Polska 0,2 5 0 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Majc na uwadze wspomniany przez nas wpyw wzrostu produktywnoci rolnictwa na ca gospodark, warto zauway, e wsparcie majce na celu uzyskanie rosncej produktywnoci moe by nakierowane nie tylko na wzrost sektora czy te ogólny wzrost gospodarczy, ale równie na ustalenie odpowiednich relacji wydajnociowo-dochodowych midzy poszczególnymi sektorami gospodarki. Wie si to z kwesti podziau wypracowanej w gospodarce wartoci. Zgodnie z podejciem mikroekonomicznym, indywidualny producent powinien wynagradza czynniki produkcji zgodnie z ich wydajnoci: ߲ܻ ܿଡ଼୧ ൌ ൬ ൰ ߲ܺ co przy uwzgldnieniu wartoci wytwarzanego produktu pozwala uzyska kryterium oceny postaci: ܿଡ଼୧ ߲ܻ ήܿ ߲ܺ ଢ଼ Zaleno taka znana jest jako jednostkowe koszty pracy (Unit Labour Cost – ULC) i traktowana jest jako miernik empiryczny konkurencyjnoci kosztowej oraz podstaw efektywnoci i opacalnoci dla indywidualnych producentów lub ich grup. W przypadku, w którym wynagrodzenia s wysze od wydajnoci, czynnik pracy nie moe zosta w caoci sfinansowany ze wiadczonych przez siebie usug. W ska56 li sektora oznacza to nie tylko konieczno zwikszenia wydajnoci i moliwo wzrostu wydajnoci pracy w skali caej gospodarki dziki migracji pracowników do innych sektorów, ale równie wskazuje na to, e wynagrodzenia finansowane s dziki jakiemu zewntrznemu ródu, np. wartoci wypracowanej w innych sektorach bd te wsparciu politycznemu. W Polsce jest to, jak wskazuj przeprowadzone badania, przypadek sektora rolnego [Rembisz, Sielska, 2014a]. W tym kontekcie, jak zauwaaj cytowani autorzy, „trudno mówi o transferze nadwyki wypracowanej w rolnictwie na rzecz innych dziaalnoci gospodarczych. Wynagrodzenie jest bowiem prawie takie samo, a wydajno bardzo róna na niekorzy rolnictwa. (…) Rolnictwo jest raczej (…) uprzywilejowane w zakresie podziau, co mona chyba, jak ju wspomnielimy, przypisa efektom polityki rolnej. W tym sensie jest to pozytywny skutek tej polityki.” [Rembisz, Sielska, 2014a, s. 90]. Nie jest to problem, który dotyczy jedynie Polski. Przykadowo, Tamašauskiene i Stankaityte [2013] przedstawili porównanie ksztatowania si wydajnoci i wynagrodzenia w rozmaitych branach na Litwie. Jak mona zauway, rolnictwo zostao tam zidentyfikowane jako jedna z bran, w których wynagrodzenia przewyszaj wydajno pracy. Rysunek 16, który przedstawia porównanie stosunków wynagrodze i wartoci dodanej w wybranych krajach europejskich, potwierdza te spostrzeenia. Rysunek 16. Relacja stosunków wynagrodze do wartoci dodanej w sekcji Rolnictwo, Lenictwo, owiectwo i Rybactwo (RLR) do tego samego stosunku w pozostaych sekcjach dla wybranych pastw w 2013 i 2004 r. 0,6 0,5 0,4 0,3 2004 0,1 2013 0 Belgia Bugaria Czechy Dania Niemcy Estonia Irlandia Grecja Hiszpania Francja Wochy Cypr otwa Litwa Luksemburg Wgry Malta Holandia Austria Polska Portugalia Rumunia Sowenia Sowacja Finlandia Szwecja Wielka… 0,2 ródo: Opracowanie wasne na podstawie danych Eurostat. Wraz ze wspomnian ju ewolucj róde wzrostu w rolnictwie zachodziy zmiany w postrzeganiu sektora rolnego jako elementu relacji wzrostowych 57 w gospodarce [Ruttan, 2002, s. 162]. Początkowo, w połowie XX w. było ono traktowane jako źródło zasobów dla sektora przemysłowego, a zachodzący w nim wzrost był kluczowy dla wzrostu w całej gospodarce, następnie zaczęto uwzględniać swego rodzaju specyfikę regionalną związaną z wyposażeniem w zasoby i warunkami początkowymi. Wzrost wydajności pracy w sektorze rolnym zazwyczaj traktowany jest jako źródło wzrostu w pozostałych sektorach, a w konsekwencji również i w całej gospodarce. Przyjmuje się, że jego oddziaływanie jest wielotorowe. Przede wszystkim za sprawą wzrostu wydajności podstawowego czynnika produkcji dochodzi do możliwości zwiększenia podaży przy dotychczasowych nakładach. Wzrost podaży stwarza możliwość zaspokojenia popytu4, a tym samym poprawy sytuacji konsumentów. Kolejnym skutkiem wzrostu wydajności i spowodowanego przezeń wzrostu podaży są zmiany cen relatywnych na rynku. Na skutek większej dostępności produktów ż ywnościowych spada ich cena relatywna. To z kolei ma dwa skutki dochodowe dla konsumentów. Po pierwsze, rośnie dochód relatywny. Po drugie, zmieniają się możliwości substytucji dóbr konsumpcyjnych, co umożliwia osiągnięcie wyższej użyteczności. gdzie: – podaż produktów żywnościowych . Od strony procesów wytwórczych w dłuższym okresie wzrost wydajności będzie oddziaływał na wynagrodzenia płacone przez producenta czynnikom wytwórczym (płace). Stwarza to oczywiście kolejne możliwości dochodowe dla konsumentów. 4 Popyt na produkty żywnościowe nie ma, jak wiadomo, nieograniczonych możliwości wzrostu, ponieważ dobra te służą do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Mimo to, w skali globalnej, wraz ze wzrostem liczby ludności wzrasta również popyt, a – co warto przypomnieć – w niektórych rejonach ciągle przeważa on nad podażą. 58 Równocześnie zachodzą zmiany technik wytwarzania. Możliwe jest, dzięki zastosowaniu bardziej wydajnych czynników, częściowe wyeliminowanie bariery wzrostu produkcji wynikającej z niezmiennych zasobów innych czynników, zwłaszcza ziemi. Zmiany ukierunkowane na substytucję czynników mniej wydajnych i relatywnie droższych, bardziej wydajnym i tańszym umożliwiają uwolnienie przez producenta części wykorzystywanych do tej pory czynników wytwórczych. W przypadku skali makroekonomicznej dochodzi do migracji czynników produkcji do innych sektorów gospodarki. Przyrost zasobów w tych sektorach umożliwia z kolei zwiększenie wytwarzanej w nich produkcji, a tym samym – ponownie – przyrost użyteczności konsumentów oraz wzrost dochodu w gospodarce. Jest to znana zależność. Przykładowo, wśród funkcji o charakterze ekonomicznym, spełnianych przez rolnictwo w ujęciu lokalnym [Watson i in., 2009, s. 21], wymienia się efekty zatrudnieniowe w drugim i trzecim sektorze gospodarki. Zegar [2012, s. 79] pisze również, że "nie do przecenienia są funkcje rolnictwa w zakresie reprodukcji siły roboczej na potrzeby całego gospodarstwa społecznego (zasoby pracy)". Jednakże, wraz z rozwojem gospodarki, rola rolnictwa jako sektora, który może być źródłem pozyskiwania zasobów czynnika pracy, maleje. Procesy rozwojowe zachodzące w pozostałych rodzajach działalności gospodarczej budują bowiem popyt na wykwalifikowaną siłę roboczą, a działalności przemysłowe, dawniej postrzegane jako źródło takiego popytu, stają się coraz mniej pracochłonne, a ich znaczenie w kreowaniu PKB spada [Czudec, 2009, s.15]. gdzie: – podaż produktów pozażywnościowych . Jak piszą Rembisz i Floriańczyk [2014, s. 41], „we wcześniejszych modelach dualnych (…) rolnictwo traktowane było jako rezerwuar zasobów, których przepływ do innych działów wręcz warunkował rozwój ogólnogospodarczy”, zaś migracja pracy do innych sektorów wyznaczała wzrost. Nawiązać można tutaj po raz kolejny do jednostkowych kosztów pracy. Wartości tych wskaźni- 59 ków przekraczające jedność i świadczące o wynagrodzeniu przewyższającym wydajność pracy wynikać mogą z niskiej wydajności, a ta z kolei – w zależności od sposobu pomiaru – może być efektem zatrudnienia przekraczającego rzeczywiste potrzeby. Wpływ tzw. renty politycznej (patrz: [Bezat-Jarzębowska, Rembisz, Sielska, 2012a, 2013]) może okazać się substytucyjny bądź komplementarny w stosunku do alternatywnych źródeł finansowania usprawnień procesu produkcyjnego, np. dochodu z poprzednich okresów (lub przyszłych, tj. kredytów) czy oszczędności. Szeroko na ten temat pisali Bezat-Jarzębowska, Rembisz i Sielska [2012a, 2013]. Otóż, biorąc pod uwagę funkcję celu producenta, jaką jest maksymalizacja zysku5, można zauważyć, że optymalna wartość tej funkcji będzie uzależniona od organizacji procesu produkcyjnego (nakładów czynników produkcji i wolumenu wytwarzanego produktu) oraz od warunków egzogenicznych, tj. wysokości cen otrzymywanych i płaconych. Jest ona zatem funkcją efektywności produkcji. Analogicznie, dochód producentów rolnych na poziomie indywidualnych gospodarstw uzależniony jest od osiąganej w nich efektywności. W tym miejscu uwzględnić należy również potencjalny dochód uzyskiwany z tytułu renty politycznej, tj. środki finansowe trafiające do gospodarstwa dzięki odpowiedniemu wsparciu, które może wynikać z innych czynników niż bieżąca działalność produkcyjna: gdzie: – dochód z tytułu renty politycznej. Wpływ transferów i wsparcia na wzrost dochodów jest oczywiście odnotowywany w literaturze [Rembisz, Floriańczyk, 2014, s. 110, 146]. 5 W przypadku producentów rolnych jako cel przyjmuje się często maksymalizację dochodu, chociaż nie jest to jedyna możliwość zdefiniowania zagadnienia decyzyjnego, które ma w zasadzie charakter wielokryterialny. Por. Sielska A., Decyzje producentów rolnych w ujęciu wielokryterialnym – zarys problemu, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2012; Harman W.L., Eidman V.R., Hatch R.E., Claypool P.L., Relating farm and operator characteristic to multiple goals, Southern Journal of Agricultural Economics, vol. 04, no. 01, 1972, s. 215-220; Hayashi K., Multicriteria analysis for agricultural resource management: A critical survey and future perspectives, European Journal of Operational Research, vol. 122, no. 2, 2000, s. 486-500. Poprzestajemy na odnotowaniu tego faktu i nie będziemy go szerzej rozważać. 60 Cytowane przez nas publikacje Bezat-Jarzbowskiej, Rembisza i Sielskiej [2012a, 2013] odnosz si do kwestii substytucyjnoci bd komplementarnoci tych dwóch róde w ksztatowaniu si dochodu producentów rolnych i d do udzielenia odpowiedzi na pytanie, które ródo odgrywa obecnie w Polsce przewaajc rol. My chcielibymy zwróci krótko uwag na dodatkow kwesti zwizan z takim podziaem determinant dochodu w kontekcie rozwaanych przez nas problemów pomiaru. Otó, jak si wydaje, efektywno produkcji mona dalej okreli jako pochodn charakterystyk samego decydenta, jak i zarzdzanych przez niego procesów produkcyjnych. Efektywno wynika zatem przykadowo z jakoci wykorzystywanych czynników produkcji (ponownie napotykamy problem zwizany z zaoeniem ich ewentualnej homogenicznoci), jak i z wiedzy decydenta nabytej podczas zbierania dowiadczenia zawodowego, ksztacenia (powszechnego lub w ramach odrbnych kursów i szkole) czy wreszcie poczynionych w przeszoci inwestycji. Warto nadmieni, e w przypadku, gdy poprawa w której z tych sfer wymaga poniesienia okrelonych nakadów finansowych (np. opacenia uczestnictwa w szkoleniu), ródem finansowania mog by oszczdnoci gospodarstwa lub rodki uzyskiwane w ramach wsparcia. Producent moe oczywicie finansowa zwikszenie efektywnoci we wasnym zakresie, jednak do pewnego stopnia moe wykorzysta równie (bezporednio lub porednio dziki uwolnieniu czci oszczdnoci w wyniku uzyskiwania wyszego dochodu) finansowanie z tytuu polityki rolnej. Równie Rembisz i Floriaczyk [2014, s. 146] zauwaaj, e transfery i wsparcie stanowi strumie rodków finansowych, który mona oceni pozytywnie ze wzgldu na jego wpyw na przyrost oszczdnoci stanowicych podstaw inwestowania. To z kolei wywiera pozytywny efekt na moliwoci wzrostu wydajnoci – a nastpnie ponownie – wzrostu dochodów. Powysze spostrzeenia rodz, jak ju wspomnielimy wczeniej, pewne problemy zwizane z moliwoci oszacowania wpywu polityki na efektywno, a w konsekwencji i na kategori wynikow, czyli dochody. W przypadku, w którym wsparcie nie jest ukierunkowane cile na dan inwestycj majc mie okrelone skutki ekonomiczno-finansowe, praktycznie niemoliwe jest pene zidentyfikowanie róda zmian wyników ekonomicznych producenta. Powysze rozwaania pozwalaj krótko przedstawi cznie, bez rozróniania wpywu omawianych róde, efekt wywoywany przez oszczdnoci, dochód z tytuu wsparcia politycznego i inwestycje na popraw sytuacji producenta (rysunek 17). Oba te róda finansowania, zarówno wewntrzne, jak i zewntrzne umoliwiaj dokonanie inwestycji bd, jak wspomnielimy, zmian organizacji procesów produkcyjnych lub popraw jakoci czynników produkcji. W konsekwencji powstaje nowa technika wytwarzania, a na skutek inwestycji 61 dochodzi do wzrostu technicznego uzbrojenia pracy. Zmiany te skutkuj zwikszon produkcyjnoci pracy, która zgodnie ze znanymi z mikroekonomii relacjami, przekada si na wzrost dochodu producenta, gospodarstwa domowego powizanego z gospodarstwem rolnym, w którym zachodz te procesy, a tym samym równie i poprawy sytuacji decydenta [por. Dorward, 2013, s. 42-44]. Rysunek 17. Oddziaywanie oszczdnoci, renty politycznej i inwestycji na sytuacj producenta Oszczdnoci i renta polityczna Wzrost technicznego uzbrojenia pracy Inwestycje Powstanie nowej technologii Wzrost dochodu Wzrost produkcyjnoci pracy Poprawa sytuacji producenta ródo: Opracowanie wasne. Wpyw dziaa politycznych, nawet ukierunkowanych na jeden wybrany sektor, na ca gospodark moe okaza si znaczcy dziki powizaniom midzy poszczególnymi branami, umoliwiajcymi transfer korzyci wynikajcych z pocztkowego impulsu z sektora publicznego. W analizach symulacyjnych takie sytuacje mog by badane przy wykorzystaniu odpowiednich modeli równowagi, np. dynamicznych stochastycznych modeli równowagi ogólnej (DSGE – Dynamic Stochastic General Equlibrium). Zgodnie z przyjmowanym w takich przypadkach ujciem efekt staje si dugofalowy i obejmuje zmiany nie tylko w danym sektorze, ale i w caej gospodarce. Przykadowo, w badaniu wpywu PROW 2007-2013 [Instytut Bada Strukturalnych, 2011], przeprowadzonym na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, w odniesieniu do caej gospodarki rozpatrywano skutki dla takich kategorii makroekonomicznych jak PKB, zatrudnienie, wydajno oraz – dla sektora rolnego – poziom cen i produkcji. Dla pierwszego z tych mierników gówny pozytywny efekt miaby w pierwszym okresie, zgodnie z przeprowadzon symulacj, wynika z transferów oraz – w kolejnych latach – z inwestycji, co pozostaje w zgodzie z ogólnym nurtem mylowym zaprezentowanym w tej pracy. Pozytywny wpyw na wydajno wynika miaby równie z transferów oraz inwestycji. Z kolei wzrost produkcji mia by spowodowany zwikszajcym si popytem, wynikajcym ze rodków 62 PROW. Za najistotniejsze dla wzrostu produkcji w pocztkowym okresie uwaano transfery, za wpyw inwestycji mia si ukaza dopiero póniej. Ze wzgldu na wspózaleno sektorów inwestycje przeprowadzone w wybranych z nich mog mie oddziaywanie globalne. W Polsce, jak mona zauway na poniszym wykresie (rysunek 18), w przypadku sektora prywatnego przewaay inwestycje dokonane w sektorach przemysowych, przetwórstwie przemysowym i budownictwie. Mimo to udzia nakadów inwestycyjnych w sekcji A6, w skad której wchodzi rolnictwo, wzrasta z roku na rok. Rysunek 18. Udzia nakadów inwestycyjnych w sektorze prywatnym w poszczególnych sekcjach gospodarki wg PKD w nakadach inwestycyjnych ogóem w Polsce w latach 2009-2013 oraz dynamika udziau nakadów inwestycyjnych w sekcji A (2009=1) 100% 1,40 90% S R Q P O N M L K J I H G F 0,20 A BCDE 0,00 A 1,20 80% 70% 1,00 60% 0,80 50% 40% 0,60 30% 0,40 20% 10% 0% 2009 2010 2011 2012 2013 A – rolnictwo, lenictwo, owiectwo i rybactwo; B – górnictwo i wydobywanie; C – przetwórstwo przemysowe; D – wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz, par wodn, gorc wod i powietrze do ukadów klimatyzacyjnych; E – dostawa wody; gospodarowanie ciekami i odpadami oraz dziaalno zwizana z rekultywacj; F – budownictwo; G – handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, wczajc motocykle; H – transport i gospodarka magazynowa; I – dziaalno zwizana z zakwaterowaniem i usugami gastronomicznymi; J – informacja i komunikacja; K – dziaalno finansowa i ubezpieczeniowa; L – dziaalno zwizana z obsug rynku nieruchomoci; M – dziaalno profesjonalna, naukowa i techniczna; N – dziaalno w zakresie usug administrowania i dziaalno wspierajca; O – administracja publiczna i obrona narodowa; obowizkowe zabezpieczenia spoeczne; P – edukacja; Q – opieka zdrowotna i pomoc spoeczna; R – dziaalno zwizana z kultur, rozrywk i rekreacj; S – pozostaa dziaalno usugowa. ródo: Opracowanie wasne na podstawie BDL GUS. Naley jednak zauway, e zgodnie z danymi FADN poziom inwestycji, zarówno brutto, jak i netto (tj. pomniejszonych o amortyzacj) w Polsce cigle nie przedstawia si wysoko w porównaniu z pastwami UE (rysunek 19). 6 Posugujemy si tutaj klasyfikacj PKD 2007. Sekcj A okrela bdziemy póniej w pracy akronimem RLR (Rolnictwo, Lenictwo, owiectwo i Ryboówstwo). 63 Rysunek 19. Relacja wysokoci inwestycji brutto i netto w Polsce do wysokoci tych inwestycji w UE 10 8 6 4 2 0 Inwestycje brutto -2 Inwestycje netto -4 -6 -8 -10 -12 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Zwracamy szczególn uwag na poziom inwestycji w Polsce, poniewa, jak si wskazuje, chocia w gospodarstwach rolnych warto zarówno aktywów ogóem, jak i kapitau wasnego wzrastaa w ostatnim okresie, to cigle ksztatuje si na niskim poziomie, zwaszcza w stosunku do pozostaych pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Wyposaenie techniczne jest sabsze ni w wielu innych pastwach UE, a zuycie rodków trwaych – wysokie. W konsekwencji producenci rolni musieli korzysta w wikszej mierze z technik bardziej pracochonnych [PROW 2014-2020, 2014, s. 26]. Takie ksztatowanie si wyposaenia pracy w kapita nie sprzyja procesom modernizacyjnym, unowoczenianiu technik wytwórczych i dalszemu zwikszaniu produkcji. Mona doda, e wydajno pracy w rolnictwie cigle ksztatuje si na relatywnie niskim poziomie i nie zachodz w tej kwestii adne widoczne zmiany. Jej poziom stanowi wrcz, jak pisze si w PROW, „kolejn sab stron polskiego sektora rolnego” [PROW 2014-2020, 2014, s. 46]. Std te tak istotne jest jej zwikszenie, które poza inwestycjami w rodki trwae i popraw technicznego uzbrojenia pracy, moe by skutkiem poprawy jakoci tego czynnika produkcji (inwestycji w kapita ludzki). Szkolenia i wsparcie dotyczce wyksztacenia jest istotne, poniewa, jak zauwaono w analizie SWOT majcej na celu identyfikacj potrzeb dla PROW, wyksztacenie kierujcych gospodarstwami jest do niskie, a sie placówek owiatowych nie jest dostatecznie rozwinita [PROW 2014-2020, 2014, s. 23-24]. 64 Rysunek 20. Wyksztacenie zarzdzajcych indywidualnymi gospodarstwami rolnymi w Polsce w 2013 r. 1,6% 10,7% 1,4% wysze 13,9% Ogóem policealne rednie zawodowe 27,4% rednie ogólnoksztacce zasadnicze zawodowe 39,4% gimnazjalne, podstawowe podstawowe nieukoczone i bez wyksztacenia szkolnego 5,6% 2,5% 0,3% wysze 11,5% Rolnicze policealne 13,2% rednie zawodowe zasadnicze zawodowe 52,3% kurs rolniczy 20,2% brak wyksztacenia rolniczego ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., 2014]. Jak mona zauway (rysunek 20), wród zarzdzajcych indywidualnymi gospodarstwami w Polsce w 2013 r. cigle przewaao wyksztacenie zasadnicze i rednie. Warto odnotowa, e w ujciu ogólnym udzia niszego poziomu wyksztacenia spad w stosunku do 2005 r., podobnie jak wyksztacenia nierolniczego (rysunek 21). 65 Rysunek 21. Rónica udziau wyksztacenia zarzdzajcych indywidualnymi gospodarstwami rolnymi w Polsce w 2013 r. w stosunku do 2005 r. 0,08 0,03 -0,07 podstawowe nieukoczone i bez wyksztacenia szkolnego gimnazjalne, podstawowe zasadnicze zawodowe rednie ogólnoksztacce rednie zawodowe policealne wysze -0,12 brak wyksztacenia rolniczego kurs rolniczy zasadnicze zawodowe rednie zawodowe policealne 0,06 0,04 0,02 0,00 -0,02 -0,04 -0,06 -0,08 -0,10 wysze Rolnicze Ogóem -0,02 ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., 2006; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., 2014]. Jedna ze zmiennych wynikowych, popraw wartoci których powinno porednio lub bezporednio pocign za sob wsparcie, jest dochód uzyskiwany przez gospodarstwa rolne. Mona zauway jednak, e w znacznej liczbie przypadków dochód ten wzrasta wolniej ni wsparcie, co zilustrowano stosunkami odpowiednich wskaników dynamiki na rysunkach 22 i 23. 66 Rysunek 22. Stosunek dynamiki (pierwszy niezerowy rok=1) dochodu do dynamiki wsparcia dla obszarów wiejskich 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 15 10 5 0 -5 -10 Belgia Bugaria Cypr Grecja Hiszpania Estonia Czechy Dania Niemcy Francja Wgry Irlandia 5 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 4 3 2 1 0 Wochy Litwa Austria Polska Luksemburg otwa Portugalia Rumunia Malta Holandia Finlandia Szwecja ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Dynamika dochodu bya z reguy sabsza ni dynamika wsparcia, co szczególnie wyranie wida w przypadku Polski. W Polsce dochód gospodarstw rolnych wzrasta, jednake wolniej ni subsydia, nie wspominajc ju o wysokoci wsparcia dla rozwoju obszarów wiejskich (rysunek 23). Podobny wzrost odnotoway równie dopaty przeznaczone na cele inwestycyjne. 67 Rysunek 23. Stosunek dynamiki dochodu do dynamiki wsparcia dla obszarów wiejskich oraz dynamiki dochodu do dynamiki subsydiów (2004=1) w Polsce i UE 1,4 1,2 Wsparcie do rozwoju obszarów wiejskich (Polska) 1 0,8 Wsparcie do rozwoju obszarów wiejskich (UE) 0,6 Subsydia (Polska) 0,4 Subsydia (UE) 0,2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Źródło: Opracowanie własne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Mimo rozbieżności, ogólna sytuacja gospodarstw rolnych w Polsce zmienia się, również na skutek interwencji, na korzyść. Przykładowo, Józwiak i in. [2014, s. 69] wymieniają między innymi wzrost dopłat umożliwiający zwiększenie dochodów gospodarstw rolnych i wspierających inwestycje jako jedne z przesłanek dla wzrostu liczby konkurencyjnych gospodarstw w Polsce po przystąpieniu do UE. Również Lenkiewicz, Rokicki i Wieliczko [2014, s. 70] wskazują na fakt umocnienia się pozycji rolnictwa w gospodarkach poszczególnych województw. Nie będziemy się tu odnosić do kwestii możliwego wpływu środków pozyskanych w ramach WPR na zmiany zróżnicowania wyników ekonomicznych w poszczególnych regionach kraju [por. Lenkiewicz, Rokicki i Wieliczko, 2014, s. 70-71; Kuszewski, Sielska, 2012], odnotowujemy jedynie, że zachodząca na obszarach rolnych ewolucja mimo tych zastrzeżeń oraz ciągle niekorzystnych wartości jednostkowych kosztów pracy [Rembisz, Sielska, 2014a, b], może być rozpatrywana w kategoriach pozytywnych. Warto również odnotować, że „beneficjentami interwencji w rolnictwie, zwłaszcza w formie dopłat bezpośrednich i programów rozwoju obszarów wiejskich, są nie tylko producenci rolni, a także inni mieszkańcy wsi związani bardzo pośrednio z rolnictwem, raczej jest to ludność pracująca w miastach, oraz – co jest istotne – drobni posiadacze gospodarstw rolnych nieutrzymujący się z produkcji rolnej” [Rembisz, 2013, s. 99]. W związku z tym w ocenie wpływu polityki należałoby uwzględniać obie te sfery. 68 2.3. Polityka jako egzogeniczne uwarunkowanie decyzji produkcyjnych Mimo i w naukach o zarzdzaniu otoczenie producentów dzielone jest zwykle na blisze i dalsze, to jak pisze Gobiewska [2010, s. 34], obie te grupy powinny by dla producentów rolnych zdefiniowane w sposób odmienny od stosowanego w odniesieniu do producentów dziaajcych w branach przemysowych. Cytowana autorka zwraca równie uwag na istotn w przypadku producentów rolnych i na terenach oraz w spoecznociach wiejskich rol organizacji nieformalnych, a wród gównych elementów bezporedniego otoczenia gospodarstwa wymienia m.in. instytucje doradcze i spoeczno lokaln. Badanie empiryczne wydaj si to potwierdza. Przykadowo, pokazuje si, e decyzje podejmowane w gospodarstwach rolnych mog wykazywa wspózaleno przestrzenn, tj. producenci gospodarujcy na tym samym obszarze przejawiaj podobne zachowania decyzyjne. Moe to wiadczy o silnych interakcjach zachodzcych midzy poszczególnymi jednostkami, dyfuzji informacji oraz wymianie dowiadcze [por. Läpple, Kelley, 2015]. Do podobnych relacji odwouj si równie autorzy cytowanej ju przez nas ekspertyzy [Poczta i in., 2012], którzy zaproponowali oprócz indywidualnego trybu ubiegania si o wsparcie z funduszy równie tryb zespoowy majcy na celu m.in. zwikszenie skali wspópracy midzy rolnikami. Tworzenie grup producentów rolnych umoliwia nie tylko wzmocnienie pozycji w acuchu ywnociowym, stabilizacj zbytu i lepsz pozycj przetargow i negocjacyjn w kontaktach z partnerami handlowymi, ale równie korzystanie ze wspólnego zasobu wiedzy. Moliwo wspólnego zaplanowania i zorganizowania produkcji uatwia racjonalne wykorzystanie czynników wytwórczych i optymalizacj wysokoci kosztów [PROW 2014-2020, 2014, s. 277]. Warto doda, e tworzenie grup producentów rolnych moe poprzedza pionow integracj tyche z podmiotami dziaajcymi w sektorze przetwórczym, co byoby korzystne z punktu widzenia ekspozycji gospodarstw na ryzyko operacyjne i dla stabilizacji cen [PROW 2014-2020, 2014, s. 47]. Wspópraca moe by pochodn istniejcej w spoecznoci lokalnej wizi spoecznej, moe by równie stymulowana odpowiednimi instrumentami polityki rolnej, jak np. uatwieniem dla dziaalnoci podejmowanych wspólnie przez dwóch lub wicej producentów. Polityka stanowi dla producenta czynnik zewntrzny, jednak jej wpyw moe by szeroki i rónorodny. Odwoujc si do zamieszczonego na pocztku pracy równania funkcji celu producenta, moemy zauway, e dochód produ- 69 centa jest uzaleniony od czynników o charakterze zarówno endogenicznym (wydajno pracy bdca efektem podjtych decyzji dotyczcych organizacji produkcji, zatrudnienia czynników, jak równie i wczeniejszych decyzji odnoszcych si do powzitych inwestycji, majcych na celu usprawnienie produkcji i podniesienie efektywnoci gospodarstwa), jak i egzogenicznych, takich jak ceny produktów uzyskiwane przez producenta na rynku. Instrumenty polityki rolnej mog oddziaywa wieloma kanaami, na oba rodzaje determinant dochodów, poczynajc od instrumentów wspierania cen lub zmieniajcych warunki rynkowe, po umoliwienie (lub wrcz wymuszenie) dokonania zmian przez samego producenta w procesach wytwórczych. Dochody mog by zatem realizowane jako efekt czny zmian endogenicznych i egzogenicznych, w szczególnoci jako suma dochodów pochodzcych z wydajnoci i dochodów utrzymywanych z tytuu oddziaywania instrumentów polityki rolnej. W tabeli 3 przedstawilimy moliwoci wpywu polityki na wybrane róda wzrostu produkcji. Znaczca ogólno zaproponowanego ujcia jest zamierzona, naszym celem nie jest tutaj opis konkretnych instrumentów polityki (w tym szczególnie polityki rolnej), ale wskazanie moliwych kanaów oddziaywania oraz form, jakie moe ono przybra. Tabela 3. Moliwoci wpywu polityki na wybrane róda wzrostu produkcji ródo wzrostu produkcji Zaangaowanie czynników produkcji (zmiana substytucyjnoci, technologii wytwarzania) Jako czynników produkcji Zmiany technologiczne Dziaanie x Dopaty na inwestycje umoliwiajce wykorzystanie czynników produkcji w nowych relacjach, x Kredyty na zakup maszyn i urzdze, x Wymogi techniczne, x Transfer wiedzy. x Wymogi techniczne, x Wsparcie dla produkcji ekologicznej, x Wsparcie inwestycji umoliwiajcych wykorzystanie czynników produkcji odpowiedniej jakoci, x Wsparcie umoliwiajce transfer wiedzy skutkujcy przeprowadzanymi indywidualnie zmianami jakoci czynników produkcji, x Wsparcie adresowane do otoczenia producenta (szkolenia wród miejscowej ludnoci). x Wsparcie procesów inwestycyjnych, których efekt odzwierciedlany jest w zmianie parametrów funkcji produkcji, x Transfer wiedzy. 70 Wydajno czynników produkcji Obnienie relatywnych kosztów produkcji cd. tab. 3 x Wsparcie dla zaangaowania nowych czynników produkcji zwikszajcych produktywno dotychczasowych, x Wsparcie dla inwestycji na usprawnienie procesu produkcji (wprowadzenie zmian technologicznych), x Wsparcie dla poprawy jakoci czynników produkcji. x Interwencje w zakresie cen otrzymywanych, x Interwencje w zakresie cen paconych (ogólnogospodarczy minimalny poziom wynagrodze), x Wsparcie dla poprawy jakoci czynników produkcji skutkujce wikszym wzrostem ich produktywnoci ni wynagrodze, x Wsparcie skutkujce zmianami zaangaowania czynników produkcji. ródo: Opracowanie wasne. PROW 2014-2020 ma na celu realizacj 6 priorytetów poprzez 15 dziaa, 35 poddziaa i 42 typy operacji (tabela 4). Nie bdziemy szerzej odnosi si do potrzeb zwizanych z ekologi, rodowiskiem czy te zmianami klimatu, poniewa – jakkolwiek wakie same w sobie – nie stanowi one istotnego zagadnienia w kontekcie niniejszej pracy. W zwizku z koniecznoci poprawy konkurencyjnoci polskich gospodarstw rolnych jednym ze szczegóowych celów PROW 2014-2020 jest „poprawa wyników gospodarczych wszystkich gospodarstw oraz uatwianie restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw, szczególnie z myl o zwikszeniu uczestnictwa w rynku i zorientowania na rynek, a take zrónicowania produkcji rolnej” [PROW 2014-2020, 2014, s. 81]7. Tabela 4. PROW 2014-2020 Priorytety i proponowane instrumenty Priorytet Priorytet 1 Uatwianie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie i lenictwie oraz na obszarach wiejskich Priorytet 2 Zwikszenie rentownoci gospodarstw i konkurencyjnoci wszystkich rodzajów rolnictwa we wszystkich regionach oraz promowanie innowacyjnych technologii w gospodarstwach i zrównowaonego zarzdzania lasami Instrumenty Transfer wiedzy i dziaania informacyjne Doradztwo Wspópraca orodków naukowych i transfer innowacji do praktyki Modernizacja gospodarstw rolnych Restrukturyzacja maych gospodarstw Premia dla modych rolników 7 Cel szczegóowy 2A, dziaanie „Inwestycje w rodki trwae”, poddziaanie „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych”, operacja „Modernizacja gospodarstw rolnych”. 71 cd. tab. 4 Systemy jakoci produktów rolnych i rodków spoywczych – premie motywujce dla podmiotów wdraajcych systemy jakoci, dotacje pokrywajce koszty zwizane z certyfikacj Priorytet 3 Pomoc finansowa na realizacj inwestycji w przeWspieranie organizacji acucha ywnociowego, w tym przetwarza- twórstwie i marketingu produktów rolnych dla podmiotów, które bd trwale powizane z producentami nia i wprowadzania do obrotu produktów rolnych, dobrostanu zwierzt surowców rolnych oraz zarzdzania ryzykiem w rolnic- Wsparcie w formie ryczatu na tworzenie grup protwie ducentów rolnych, w tym grup producentów owoców i warzyw Pomoc na przywracanie potencjau produkcji rolnej zniszczonego w wyniku klsk ywioowych i katastrof Patnoci ryczatowe za dziaania rolnorodowiskowo-klimatyczne Priorytet 4 Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie Wsparcie ryczatowe dla rolnictwa ekologicznego ekosystemów zwizanych z rolnicPatnoci ryczatowe dla obszarów ONW twem i lenictwem Scalanie gruntów – refundacja kosztów poniesionych na realizacj projektu Priorytet 5 Promowanie efektywnego gospodarowania zasobami i wspieranie przechodzenia w sektorach rolnym, spo- Zalesianie i tworzenie terenu zalesionego ywczym i lenym na gospodark niskoemisyjn i odporn na zmian klimatu Premie na rozpoczcie prowadzenia dziaalnoci pozarolniczej na obszarach wiejskich przez rolników, czonków ich rodzin oraz mieszkaców terenów wiejskich Tworzenie i rozwój przedsibiorczoci Priorytet 6 Wsparcie na podstawowe usugi i odnow wsi na Promowanie wczenia spoecznego, obszarach wiejskich, w szczególnoci na odbudow zmniejszania ubóstwa oraz rozwoju i popraw dziedzictwa kulturowego wsi, rozwijanie gospodarczego na obszarach wieji popraw infrastruktury handlowej (budowa lub moskich dernizacja targowisk, budowa, przebudowa, remont lub wyposaanie obiektów budowlanych przeznaczonych na cele promocji lokalnych produktów i usug) oraz tworzenie, ulepszanie lub rozbudowa infrastruktury o maej skali Program LEADER ródo: Opracowanie wasne na podstawie [PROW 2014-2020, 2014]. 72 Wród potrzeb natury cile ekonomicznej mona wymieni wzrost liczby konkurencyjnych gospodarstw, popraw zbytu produktów i wzmocnienie pozycji rolników w acuchu ywnociowym oraz popraw jakoci wytwarzanych produktów rolnych i ywnociowych. Pierwsza z wymienionych potrzeb jest wyranie zwizana ze wzrostem wydajnoci. Wród odnoszcych si do tego priorytetów wymieni mona nie tylko wspieranie innowacyjnoci, wspópracy i rozwoju bazy wiedzy na obszarach wiejskich czy wsparcie szkole zawodowych w sektorze rolnictwa, czego wpyw na wzrost wydajnoci ju skomentowalimy, ale równie denie do poprawy wyników gospodarczych wszystkich gospodarstw i wparcie ich restrukturyzacji i modernizacji. Ma to m.in. uatwi dywersyfikacj produkcji rolnej. Ponadto program ukierunkowany jest na takie potrzeby o charakterze nieco bardziej ogólnym, dotyczcym otoczenia producentów rolnych, jak: tworzenie moliwoci zatrudnienia poza rolnictwem bez zmiany miejsca zamieszkania, czyli kreowanie miejsc pracy na obszarach wiejskich, co moe równie dziki efektom mnonikowym dziaa na korzy caej lokalnej spoecznoci, w tym producentów. Podobnie denie do aktywizacji mieszkaców obszarów wiejskich i wykorzystanie potencjaów endogenicznych na rzecz rozwoju lokalnego. Inn z wymienianych potrzeb jest potrzeba rozwoju infrastruktury technicznej i spoecznej na obszarach wiejskich, co ju bardziej bezporednio moe przekada si na opacalno produkcji. Szczególnie istotne wydaje si, w kontekcie przeprowadzonych wczeniej rozwaa na temat wzrostu wydajnoci, wsparcie udzielane w sferach: edukacyjno-szkoleniowej i zwizanej z transferem wiedzy, rozwoju infrastruktury technicznej, w tym energetycznej oraz w sferze inwestycji w rodki trwae. Temu ostatniemu elementowi powicono czwarte dziaanie PROW 2014-2020 (patrz: zacznik), zgodnie z którym wsparcie ma na celu m.in. popraw konkurencyjnoci gospodarstw rolnych lub osignicie w ich przypadku odpowiednich efektów rodowiskowych (dziaanie przypisano m.in. do priorytetu zwizanego z odtwarzaniem, ochron i wzbogacaniem rónorodnoci biologicznej) [PROW 2014-2020, 2014, s. 178-208]. Uwzgldniane inwestycje mog mie charakter materialny bd niematerialny. Inwestycje te mog mie na celu bardziej racjonalne wykorzystanie zasobów, a modernizacja gospodarstw rolnych moe uwzgldnia m.in. wprowadzenie nowych technologii lub zmiany organizacji produkcji czy te podjcie nowych kierunków produkcji. Celem restrukturyzacji jest poprawa ogólnych wyników gospodarstwa rolnego poprzez m.in. zwikszenie efektywnoci wykorzystania niektórych zasobów czy róde energii. Warto doda, e wsparcie moe zosta udzielone na inwestycje, które 73 realizowane s przez wicej ni jednego producenta, co umoliwia dalsze usprawnienia procesów produkcyjnych oraz obnienie ponoszonych kosztów. W przypadku gospodarstw pooonych na obszarach OSN pomoc inwestycyjna ma na celu uatwienie przystosowania si producentów do nowych wymogów. Z kolei wsparcie dla rolników, którzy podejmuj przetwarzanie produktów rolnych ma na celu uatwienie i umoliwienie im zwikszenia udziau w acuchu ywnociowym, wejcia w dalsze fazy tego acucha. W ramach pomocy gospodarstwom pooonym na obszarach Natura 2000 wprowadzono wsparcie inwestycji, które wi si z rolniczym wykorzystaniem k i pastwisk, a take produkcj zwierzc, przy uwzgldnieniu wymogów ochrony rodowiska. Innym istotnym elementem, równie wpywajcym na proces produkcyjny i objtym wsparciem w ramach czwartego dziaania M04, jest scalanie gruntów, które ma na celu ograniczenie ponoszonych kosztów oraz uatwienie restrukturyzacji i modernizacji gospodarstw. Scalanie gruntów moe równie prowadzi, jak zauwaylimy wczeniej, do bardziej racjonalnego wykorzystania posiadanych przez producentów czynników produkcji, a tym samym pociga za sob wzrost wydajnoci [PROW 2014-2020, 2014, s. 178-208]. Za najwaniejsz kwesti uznano tutaj dalsz modernizacj rolnictwa. Wsparcie ma by kierowane przede wszystkim do maych i rednich gospodarstw rolnych w celu wzmocnienia ich potencjau produkcyjnego, przez co zauwaalny powinien by wzrost wartoci dodanej, która w przeliczeniu na jednostk pracy pozwala zmierzy wydajno pracy8. Szerzej do kwestii zwizanych z tym pomiarem odniesiemy si w kolejnych rozdziaach. Kluczowe znaczenie bdzie te miao kreowanie oraz wdraanie innowacyjnych rozwiza. Pomoc ma by udzielana na inwestycje, które poprawi konkurencyjno lub zwiksz rentowno gospodarstw prowadzcych zarobkow dziaalno rolnicz9. Celem instrumentu jest wsparcie gospodarstw w obszarach: x rozwoju produkcji prosit, x rozwoju produkcji mleka krowiego, x rozwoju produkcji byda misnego, 8 Mona doda w tym miejscu, e GVA/AWU bywa te czasami traktowane jako miernik dochodu. Por. Bowler I.R., Agriculture Under the Common Agricultural Policy: A Geography, Manchester University Press, Manchester 1985, s. 201. 9 „Przez prowadzenie dziaalnoci w celach zarobkowych rozumie si prowadzenie dziaalnoci, której podstawowym celem jest osigniecie dochodu. Prowadzenie dziaalnoci w celach naukowo-badawczych nie stanowi prowadzenia dziaalnoci w celach zarobkowych.” Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2014, s. 189. 74 x racjonalizacji technologii produkcji, wprowadzenia innowacji, zmiany profilu produkcji, zwikszeniu skali produkcji, poprawy jakoci produkcji lub zwikszenia wartoci dodanej produktu. Operacje majce suy poprawie ogólnych wyników gospodarstwa mog dotyczy produkcji oraz przygotowania do sprzeday zarówno ywnociowych, jak i nieywnociowych produktów rolnych. Naley jednak podkreli, i restrukturyzacja gospodarstw powinna by zorientowana na rynek, uwzgldniajc zmiany zachodzce w otoczeniu gospodarczym oraz wewntrzne potrzeby danego gospodarstwa. Bezporednim wynikiem procesu restrukturyzacji gospodarstw rolnych ma by wzrost wartoci dodanej brutto w gospodarstwie, zwaszcza poprzez racjonalizacj technologii produkcji oraz wprowadzenie innowacji, zmian struktury lub skali produkcji, popraw jakoci produkcji lub zwikszenie wartoci dodanej produktu. Poprawa konkurencyjnoci lub zwikszenie rentownoci polskich gospodarstw rolnych mog równie zosta osignite poprzez: x popraw efektywnoci korzystania z zasobów wodnych w gospodarstwie, x popraw efektywnoci wykorzystania energii w gospodarstwie, x zwikszenie wykorzystywania odnawialnych róde energii w gospodarstwie, x redukcj emisji gazów cieplarnianych i amoniaku z rolnictwa w gospodarstwie. Pomoc w ramach operacji „Modernizacja gospodarstw rolnych” bdzie miaa charakter refundacji czci kosztów kwalifikowalnych operacji. Koszty podlegajce refundacji dotycz: x kosztów budowy lub modernizacji budynków lub budowli; x kosztów zakupu i instalacji (lub leasingu), zakoczonego przeniesieniem prawa wasnoci, nowych maszyn i wyposaenia do wartoci rynkowej majtku; x kosztów zakupu i instalacji (lub budowy) elementów infrastruktury technicznej; x kosztów przygotowania dokumentacji technicznej operacji, sprawowania nadzoru inwestorskiego lub autorskiego czy te kosztów zwizanych z kierowaniem robotami budowlanymi, opatami za konsultacje oraz opatami za doradztwo gospodarczo-rodowiskowe; x kosztów zakadania sadów i plantacji krzewów owocowych owocujcych efektywnie duej ni 5 lat; x kosztów zakupu (lub rozwoju) oprogramowania komputerowego i zakupu patentów, licencji, praw autorskich, znaków towarowych. 75 Inwestycje zwizane z kosztami kwalifikowalnymi musz bezporednio dotyczy dziaalnoci rolnika. Przedmiotem pomocy mog by tylko ekonomicznie uzasadnione inwestycje, których realizacja byaby niemoliwa bez udziau rodków publicznych. Wsparciem objci zostan rolnicy prowadzcy dziaalno rolnicz w celach zarobkowych10. Wielko ekonomiczna gospodarstwa powinna stanowi równowarto co najmniej 10 000 euro, ale nie wicej ni 200 000 euro11. O pomoc w ramach tej operacji nie moe ubiega si rolnik posiadajcy gospodarstwo o powierzchni powyej 300 ha. Moliwo wystpienia efektu deadweight oraz trudnoci dotyczce potwierdzenia wielkoci ekonomicznej gospodarstwa dla upraw polowych stanowi jedyne ryzyka zwizane z realizacj tej operacji12. 10 Jeeli rolnik jest jednostk organizacyjn bez osobowoci prawnej, wówczas o dotacje ubiega si moe tylko spóka osobowa. 11 Wyjtkiem s inwestycje dotyczce rozwoju produkcji mleka krowiego. 12 Efekt deadweight oznacza „sytuacj, w której dotowany projekt zostaby zrealizowany w peni lub czciowo równie bez udzielonej pomocy”. Europejski Trybuna Obrachunkowy, Czy wsparcie UE dla przemysu przetwórstwa spoywczego w sposób skuteczny i wydajny zwikszao warto dodan produktów rolnych?, Sprawozdanie specjalne nr 1, 2013. 76 3. Warto dodana jako zmienna ekonomiczna Warto dodana jest kategori wystpujc zarówno w makro-, jak i mikroekonomii. W rozdziale odnosimy si do obu tych uj, uwzgldniajc kwestie pomiaru oraz agregacji, a take, w dalszej czci, przedstawiamy krótko wyniki oblicze ilustrujcych nasze rozwaania. W szczególny sposób uwzgldniamy tutaj specyfik producentów rolnych. Niezalenie od makro- czy mikroekonomicznego sposobu zmierzenia wartoci dodanej staje si ona naturaln podstaw do wyznaczania miary wydajnoci pracy. W takim ujciu wydajno pracy jest kategori ekonomiczn odzwierciedlajc efektywno powstawania nowej, dodanej wartoci w procesach ekonomicznych. 3.1. Warto dodana w ujciu makroekonomicznym Pomiar makroekonomiczny wartoci dodanej w ujciu modelowym jest definiowany w modelu przepywów midzygaziowych [Leontief, 1936]. Pozwala to zauway i analizowa wzajemne powizanie poprzez wielko kosztów porednich midzy wszystkimi sektorami gospodarki, a take odnie globaln produkcj do cakowitych poniesionych kosztów. W makroekonomii warto dodana zwizana jest przede wszystkim, jak si wydaje, z pojciem produktu krajowego brutto. PKB definiuje si w ujciu nominalnym jako miar wartoci pieninej wszystkich dóbr i usug finalnych wytworzonych w danym kraju w okrelonym czasie. Nominalny PKB jest mierzony w cenach biecych. Bliniacz kategori realn jest PKB liczony w cenach porównywalnych albo staych. Iloraz nominalnego PKB i realnego PKB nazywamy deflatorem PKB, albo inaczej wskanikiem cen PKB. Kategori t mona analizowa z rónych punktów widzenia. Po pierwsze, PKB traktowane moe by jako suma wydatków na zakup dóbr i usug dokonywanych przez wszystkie podmioty ekonomiczne i instytucje, powikszona o rozliczenie obrotów z zagranic. Najwaniejszymi skadowymi PKB s w tym ujciu konsumpcja indywidualna, zakupy dóbr i usug przez instytucje pastwowe i samorzdowe, inwestycje oraz tzw. eksport netto dóbr i usug. Po drugie, PKB mona traktowa jako sum dochodów wszystkich podmiotów uzyskanych w procesie produkcji. Wtedy jako skadowe PKB pojawiaj si midzy innymi wynagrodzenia za prac, dochody z wasnoci, zyski spóek, odsetki i inne transfery pienine. 77 Trzecim sposobem badania rozmiarów PKB jest traktowanie go jako sumy wartoci produkcji i usug wytworzonych przez wszystkie sektory gospodarki. Ze wzgldu na cel opracowania wanie podejcia drugie i trzecie s dla nas najbardziej istotne. Mówi si wówczas, e PKB jest zsumowaniem wartoci dodanej pojawiajcej si na kolejnych etapach procesów gospodarczych. Statystycznie w rachunku tworzenia PKB warto dodana jest nieco mniejsza od PKB, cho jest jego najistotniejsz skadow. Omówieniu specyfiki pomiaru tych wielkoci powicona bdzie dalsza cz pracy. Jeszcze inaczej mona powiedzie, e warto dodana brutto13 jest wartoci produkcji globalnej pomniejszonej o wydatki na zuyte surowce i materiay. W ujciu modelowym kompleksowego systemu rachunków narodowych [Tomaszewicz, 1994, s. 14] warto dodana jest uwzgldniona jako skadowa w rachunkach spoycia w sekcji pomiaru dochodów i wydatków. 3.2. Warto dodana w ujciu mikroekonomicznym 3.2.1. Warto dodana w ujciu mikroekonomicznym – istota i róda danych Z drugiej strony warto dodana jest definiowana jako kategoria mikroekonomiczna14. Dla przedsibiorstwa stanowi ona rónic midzy przychodem ze sprzeday a kosztem pozyskania dóbr i usug od innych firm. W sektorze produkcji rolnej gospodarstwo indywidualne moe by traktowane jako jednostka produkcyjna i przy dodatkowych zaoeniach utosamiana jako miejsce pracy osób z gospodarstwa domowego wspomaganych najemn si robocz. Ta nietypowo uzasadnia wykorzystanie wartoci dodanej jako kategorii bdcej podstaw wyznaczania dochodów z dziaalnoci i wydajnoci pracy producenta rolnego. W mikroekonomicznym ujciu modelowym [Boratyski, 2009, s. 108] skadniki wartoci dodanej s tosame z kategoriami wystpujcymi w ujciu makroekonomicznym. Wród tych skadowych wymienia si wynagrodzenia, skadki na ubezpieczenia spoeczne pacone przez pracowników, skadki na ubezpieczenia spoeczne pacone przez pracodawców, inne koszty zwizane 13 Ilekro pojawia si rozrónienie na ujcie brutto i netto, rozumie si, e kategoria netto jest wartoci brutto pomniejszon o amortyzacj stosownie do definiowanej kategorii. 14 W mikroekonomii pojawia si równie pojcie ekonomicznej wartoci dodanej (Economic Value Added – EVA), rozumianej jako super zysk, bdcej sum zysku operacyjnego po opodatkowaniu i pewnego narzutu kapitaowego. EVA jest miernikiem zysku ekonomicznego uwzgldniajcym alternatywny koszt kapitau. 78 z zatrudnieniem (nagrody, premie, itp.), podatki pomniejszajce dochody producentów, dotacje dla producentów pomniejszajce warto dodan oraz nadwyk operacyjn brutto. ródem danych w badaniach wydajnoci pracy w ujciu mikroekonomicznym mog sta si róne badania statystyczne. Przykadem moe by badanie FADN, któremu powicamy wicej miejsca w kolejnej czci opracowania. Gówny Urzd Statystyczny równie prowadzi dwa badania, które mog by potencjalnym ródem danych mikroekonomicznych do badania wydajnoci pracy. S to: badanie budetów gospodarstw domowych (BGD) oraz europejskie badanie dochodów i warunków ycia (EU-SILC). Kluczowe problemy w operowaniu danymi mikroekonomicznymi wi si z moliwociami analizy danych dla obszaru terytorialnego mniejszego ni kraj. Poszczególne badania: FADN, EU-SILC oraz BGD dziel terytorium Polski w odmienny sposób. Charakterystyk zawiera tabela 5. Podzia przyjty w badaniu EU-SILC jest podziaem terytorium na tzw. jednostki NTS1, a podzia na województwa jest podziaem na jednostki NTS2 i oba wymienione s stosowane przez EUROSTAT. Podzia stosowany w FADN jest odmienny. Istnieje tylko jeden sposób wspólnej agregacji terytorialnej i jest to podzia na województwa. Zatem poczenie baz danych z bada FADN, EU-SILC oraz BGD jest moliwe tylko na podstawie dokonania dezagregacji danych z baz FADN i EU-SILC do poziomu województw. Wymaga to dostpu do danych indywidualnych podczas analiz. 79 Tabela 5. Podzia terytorium Polski w badaniach FADN, EU-SILC i BGD Województwa w BGD Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmisko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ródo: Opracowanie wasne. Regiony w FADN Wielkopolska i lsk Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Pomorze i Mazury Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Mazowsze i Podlasie Wielkopolska i lsk Maopolska i Pogórze Mazowsze i Podlasie Pomorze i Mazury Maopolska i Pogórze Maopolska i Pogórze Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Pomorze i Mazury Regiony w EU-SILC Poudniowo-zachodni Pónocny Wschodni Pónocno-zachodni Centralny Poudniowy Centralny Poudniowo-zachodni Wschodni Wschodni Pónocny Poudniowy Wschodni Pónocny Pónocno-zachodni Pónocno-zachodni Najdusz tradycj w Polsce ma badanie budetów gospodarstw domowych. Pierwsze dane zbierano jeszcze przed II wojn wiatow. W kilka lat po wojnie badania wznowiono i prowadzi si je dla okresów rocznych na podstawie prób losowanych metod reprezentacyjn co pozwala na uogólnianie uzyskanych wyników, z okrelon precyzj, na wszystkie gospodarstwa domowe w Polsce. Ze wzgldu na tematyk omawianego przez nas badania jest istotne, i od 2005 r. wprowadzono [Budety gospodarstw…, 2014, s. 15] w BGD klasyfikacj gospodarstw domowych wedug piciu podstawowych grup spoecznoekonomicznych ludnoci15. Jedn z tych grup s gospodarstwa rolników, czyli gospodarstwa domowe, których wycznym lub przewaajcym ródem utrzymania s dochody z prowadzenia gospodarstwa rolnego. Oprócz tych dochodów gospodarstwo rolników moe osiga dochody z takich tytuów jak emerytura, renta, inne róda jak praca najemna, praca na wasny rachunek czy wykonywanie wolnego zawodu. Do gospodarstw indywidualnych w rolnictwie w badaniu BGD s zaliczane gospodarstwa prowadzone na gruntach wasnych bd dzierawionych oraz waciciele zwierzt gospodarskich nieposiadajcy uytków rolnych. W badaniu s gromadzone informacje o dochodach rozumianych jako 15 Oprócz gospodarstw rolników s wyróniane gospodarstwa domowe pracowników, gospodarstwa pracujcych na wasny rachunek, gospodarstwa emerytów i rencistów oraz gospodarstwa utrzymujce si z niezarobkowych róde. 80 rónica midzy wartoci produkcji rolnej z uwzgldnieniem spoycia naturalnego i dopatami na uytkowanie gospodarstwa a biecymi nakadami ponoszonymi na produkcj roln i paconymi podatkami, zwizanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Najistotniejszymi kryteriami klasyfikacyjnymi s: miejsce prowadzenia gospodarstwa rolnego (województwo) oraz liczba osób w gospodarstwie domowym. Fizyczna liczba osób wchodzcych w skad gospodarstwa domowego moe zosta przeliczona, wedug ustalonej metodyki, na liczb jednostek konsumpcyjnych bd na jednostki ekwiwalentne. W badaniu BGD nie stosuje si rocznych jednostek pracy (AWU) uywanych np. w FADN. Europejskie badanie dochodów i warunków ycia (EU-SILC) jest prowadzone w Polsce dla okresów rocznych od 2005 r. Dezagregacja terytorialna obejmuje 6 regionów stanowicych sum terytoriów województw, std istnieje moliwo, przy zaoeniu odpowiedniego kodowania identyfikatorów gospodarstw domowych, agregowania danych indywidualnych w podziale wedug województw. Wród 5 wyrónionych grup spoeczno-ekonomicznych znajduje si grupa rolników. 3.2.2. Szacowanie wartoci dodanej w ujciu mikroekonomicznym Pomijajc teraz rónice metodyczne gromadzenia danych, w kadym z wymienianych bada statystycznych rozwaymy istot szacowania wydajnoci pracy w sektorze rolnym rozumianej jako warto dodana brutto przypadajca na jednostk nakadu pracy na podstawie danych mikroekonomicznych, gdzie dane mikroekonomiczne s rozumiane jako dane o gospodarstwach domowych, czyli w odniesieniu do sektora rolnego jako dane o producentach rolnych prowadzcych gospodarstwa indywidualne, w których pracuj czonkowie gospodarstwa domowego oraz najemna sia robocza. Podstawy wspomnianych szacunków s rozwijane zarówno w teorii ekonomii, jak i w teorii statystyki od wielu lat. Reid [1934] jako jeden z pierwszych zda sobie spraw z trudnoci w badaniu rozmiarów produkcji w jakimkolwiek gospodarstwie domowym. Becker [1990] i Ironmonger [1989] opracowali ilociowy sposób modelowania i pomiaru rynkowej i nierynkowej produkcji gospodarstwa domowego, a Deaton [1998] zajmowa si aplikacj teorii w szacunkach ekonometrycznych opartych na danych z bada budetów gospodarstw domowych. Szybko zdano sobie spraw, i badanie produkcji takiej jednostki produkcyjnej jak gospodarstwo domowe wymaga powicenia uwagi bilansowi czasu produkcyjnego i nieprodukcyjnego czonków tego gospodarstwa i rozwijano badania na ten temat. Wydaje si, e najbardziej aktualne podsumowanie 81 zawiera opracowanie Marszałek [2014]. Pobocznym, ale ważnym ze względu na sposób podejmowania decyzji w jednostkach produkcyjnych jest wątek badania struktury gospodarstw domowych jako struktur unitarnych (dyktatorskich) bądź kolektywnych [Browning, Chiappori i Weiss, 2011]. Ten krótki przegląd literatury można zakończyć spostrzeżeniem, iż co prawda w tym fragmencie opracowania mowa jest o rachunkach mikroekonomicznych, ale ich konsekwencje są makroekonomiczne i ściśle związane z pomiarem efektywności gospodarowania, o czym piszą w swoim raporcie Stiglitz, Sen i Fitoussi [2013]. Jedną z propozycji rachunku wydajności pracy w rolnictwie jest koncepcja zgłoszona przez Gollin, Lagakos i Waugh [2014a, b]. W dalszych rozważaniach abstrahujemy od możliwości statystycznej operacjonalizacji referowanego rozwiązania. Zakładamy, że dostępnymi danymi są dane indywidualne z gospodarstw domowych producentów rolnych. Jeśli dane pochodzą z badań nieobejmujących całej populacji, to koniecznym jest przyjęcie o reprezentatywności tychże badań, co kieruje uwagę na możliwość wykorzystania danych z FADN. Wartość dodana ogółem wytworzona w sektorze rolnym jest sumą składowych charakteryzujących wielkość dochodów producentów rolnych pochodzących co najmniej z trzech źródeł: gdzie: – indeks producenta rolnego, –miara dochodu z pracy będącej samozatrudnieniem producenta rolnego i przeważnie członków jego rodziny, – – dochód kapitałowy gospodarstwa rolnego osiągnięty zarówno w sektorze rolnym, jak i poza nim. Wielkość jest szacowana na postawie ilości przepracowanego czasu w gospodarstwie rolnym oraz kwalifikacji czy kapitału ludzkiego osób pracujących. Alternatywnie, drugim sposobem pomiaru wielkości jest uzależnienie jej wartości od konsumpcji, inwestycji i oszczędności rozpatrywanego gospodarstwa rolnego i traktowanie jako wartości produktu netto gospodarstwa domowego. Wtedy dochody z pracy będącej samozatrudnieniem można szacować zgodnie z formułą: 82 gdzie: – indeks rozróżniający produkty pochodzące z sektora rolnego, – cena producenta dla produktu j, – ilości produktów j dla gospodarstwa i, które zostały zużyte w gospodarstwie domowym (home), sprzedane na rynku (market) oraz zainwestowane bądź oszczędzone (invest), – agregat odpowiadający wartości zużytych środków produkcji, opłat za wynajętą siłę roboczą, opłat za dzierżawę gruntów i innych kosztów. W ogólnym przypadku można przyjąć rozgraniczenie na dochody pracy najemnej ( ) opłacone przez producenta rolnego w pieniądzu oraz dochody pracy najemnej opłacone przez producenta rolnego w naturze i następnie oszacowane wartościowo. Co ważne, członkowie jednego gospodarstwa domowego mogą świadczyć usługi pracy w „macierzystym” gospodarstwie rolnym i wtedy taka usługa jest wyceniana jako część opłacenia samozatrudnienia oraz mogą świadczyć usługę pracy najemnej w innym gospodarstwie rolnym, gdzie są opłacani w gotówce lub w naturze. Ujęta w równaniu wartości dodanej składowa jest, jak zaznaczyliśmy, dochodem kapitałowym gospodarstwa rolnego osiągniętym zarówno w sektorze rolnym, jak i poza nim. Przykładowo, takim dochodem osiąganym w sektorze rolnym może być opłata za użyczenie usługi pracy maszyn (bez opłaty za obsługę) czy suszenia ziarna we własnej suszarni, wtedy gdy ziarno zostało zebrane jako plon w innym gospodarstwie rolnym. Dochodem kapitałowym gospodarstwa rolnego osiąganym poza sektorem rolnym mogą być dochody uzyskiwane z operacji giełdowych. Jest oczywiste, że zreferowany sposób szacowania wartości dodanej jest sposobem wymagającym systematycznego przeprowadzania badań zbliżonych do badań producentów rolnych jakie są przeprowadzane dla FADN. Sposób obliczania wartości dodanej wypracowanej w danym gospodarstwie rolnym mógłby być wtedy analogiczny do wykonywanego w FADN. Niewykluczone, że wyrażanie ilości pracy w jednostkach przeliczeniowych zwanych osobą pełnozatrudnioną jest jedynym poprawnym rozwiązaniem metodycznym w sektorze rolnym. 83 3.3. Warto dodana i nakady pracy w ujciu makroekonomicznym – metodyka statystyczna 3.3.1. Przegld wybranych definicji W systemie rachunków narodowych obowizuj definicje kategorii statystycznych rónice si, z oczywistych wzgldów, stopniem szczegóowoci od definicji formuowanych w teorii ekonomii. Wydaje si, e dla uniknicia nieporozumie w interpretacji przytaczanych dalej danych statystycznych warto przytoczy niektóre z tych definicji dotyczcych okrelonego okresu, najczciej roku. Pod pojciem produkcji globalnej16 gospodarki rozumiemy sum produkcji globalnej produktów (wyrobów i usug) wszystkich sektorów wasnoci albo sektorów instytucjonalnych albo wszystkich sekcji i dziaów gospodarki. W sektorze przedsibiorstw niefinansowych produkcja globalna obejmuje przychody ze sprzeday produktów wasnej produkcji oraz mare realizowane na sprzeday towarów zakupionych do odsprzeday, warto produktów w formie rozlicze w naturze, produkty przeznaczone na powikszenie wasnych rodków trwaych oraz zmian zapasów wyrobów gotowych i produkcji niezakoczonej. W sektorze gospodarstw domowych, w tym gospodarstw indywidulanych w rolnictwie, produkcja globalna obejmuje warto produkcji, w tym przeznaczonej na spoycie naturalne, cznie z dopatami uzupeniajcymi oraz warto mary handlowej na sprzeday na targowiskach, sprzeday drewna, runa lenego oraz warto usug wiadczonych przez osoby zatrudniane do prac domowych w gospodarstwach domowych. Precyzyjniej, globalna produkcja rolnicza17 obejmuje: produkcj rolinn, tj. surowe (nieprzetworzone) produkty pochodzenia rolinnego oraz produkcj zwierzc, tj. produkcj ywca rzenego, surowych (nieprzetworzonych) produktów pochodzenia zwierzcego oraz przyrost pogowia zwierzt gospodarskich. Zuycie porednie podczas wytwarzania produktu globalnego obejmuje: warto zuytych materiaów netto, warto surowców, energii, gazów technicznych i usug obcych, warto usug transportowych, najmu sprztu, usug telekomunikacyjnych i obliczeniowych, koszt dzierawy i najmu oraz usug finansowych i marketingowych. 16 Definicje pochodz z publikacji Gównego Urzdu Statystycznego, w szczególnoci z Uwag ogólnych do dziau „Rachunki narodowe” w: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2014, s. 685-698. 17 Por. wskazówki metodyczne „Warto produkcji rolniczej” w: Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa 2014, s. 53-54. 84 Zgodnie ze specyfik sektora zuycie porednie w produkcji rolniczej obejmuje warto zuytych na cele produkcyjne produktów rolnych pochodzcych z wasnej produkcji, zakupu materiaów do produkcji, zuytych paliw. Warto dodana brutto jest wartoci rónicy midzy produkcj globaln a zuyciem porednim. Produkt krajowy brutto (PKB) pokazuje kocowy rezultat dziaalnoci wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. PKB jest równy sumie wartoci dodanej brutto wszystkich sektorów wasnoci albo sektorów instytucjonalnych lub sumie wartoci dodanej brutto wszystkich sekcji oraz dziaów powikszonej o podatki od produktów i pomniejszonej o dotacje do produktów. Wymienione kategorie makroekonomiczne s prezentowane zarówno w cenach biecych, jak i staych. W szczególnoci do wyceny produkcji i wartoci dodanej jest stosowana kategoria tzw. ceny bazowej. Jest ona jednostkowo definiowana jako kwota pienidzy otrzymywana przez producenta od nabywcy, pomniejszona o podatki od produktu oraz o ewentualne rabaty i opusty a powikszona o dotacje otrzymywane do produktu. Gówny Urzd Statystyczny jako ceny stae w latach 1995-2013 przyjmuje dla produkcji rolniczej, produkcji globalnej, zuycia poredniego i Produktu Krajowego Brutto ceny biece z roku poprzedzajcego rok badany, z wyjtkiem ziemniaków, warzyw i owoców, w przypadku których s przyjmowane rednie ceny z dwóch kolejnych lat: roku badanego i roku poprzedzajcego rok badany. 3.3.2. Metodyka wyznaczania wartoci dodanej na pracujcego Niezwykle istotne w prawidowej interpretacji danych publikowanych przez instytucje statystyczne jest zapewnienie identycznoci i porównywalnoci badanych kategorii ekonomicznych, szczególnie w przypadku badania zmiennoci tych kategorii w duszym okresie. Zmieniajce si warunki gospodarowania i pynca std konieczno odwzorowywania tych zmian w statystyce, przynaleno do midzynarodowych organizacji statystycznych czy wreszcie doskonalenie warsztatu bada statystycznych powoduj konieczno zmiany metodyk gromadzenia i prezentacji informacji o wielu kategoriach. Te zastrzeenia s istotne dla przedmiotu naszego zainteresowania. Rachunek podstawowych wielkoci makroekonomicznych jest prowadzony w Polsce przez Gówny Urzd Statystyczny zgodnie z ustaleniami zawartymi w tzw. Systemie Rachunków Narodowych (SRN). Tene system krajowy jest wynikiem wdroenia w statystyce narodowej ustale zawartych w „Europejskim Sys85 temie Rachunków Narodowych i Regionalnych w Unii Europejskiej” (ESA – European System of Accounts). System ESA18 jest nieustannie reformowany, aby zachowa moliwo odzwierciedlania zmieniajcych si procesów gospodarczych, wzajemnych zwizków zdarze gospodarczych oraz uwzgldnia postp w metodach statystycznych pomiaru. Obecnie obowizujcy system ESA 2010 zosta wprowadzony rozporzdzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady nr 549/2013 z dnia 21.05.2013 r. i zastpi obowizujcy do 31.08.2014 r. system ESA 1995. GUS w publikacjach ukazujcych si od koca 2014 r. prezentuje dane o wielkociach notowanych w systemie rachunków narodowych ju w nowej metodyce. Jednoczenie s publikowane zrewidowane i poprawione dane dla lat wczeniejszych. Wszystkie prezentowane w niniejszym opracowaniu wielkoci z rachunków narodowych s wielkociami wyznaczonymi wedug standardów ESA 2010. Najwaniejsze zmiany wprowadzone w systemie ESA 2010, w porównaniu z systemem ESA 1995, majce wpyw na warto dodan brutto w ogólnoci, a szczególnie w sektorze produkcji rolniczej, mona scharakteryzowa nastpujco19: x rejestrowanie w nakadach brutto na rodki trwae, a nie w zuyciu porednim, wydatków na prace badawczo-rozwojowe i wydatków na tzw. mae narzdzia; x uwzgldnienie w nadwyce operacyjnej brutto wyceny produkcji na wasne cele finalne dla producentów rynkowych; x wyczenie z obrotów towarowych wartoci towarów wysyanych za granic i przysyanych z zagranicy w celu uszlachetnienia i wczenie samej usugi uszlachetnienia do obrotów usugowych; x uwzgldnienie dziaalnoci nielegalnej w zakresie prostytucji, produkcji i handlu narkotykami oraz przemytu papierosów, x uwzgldnienie szacunku szarej gospodarki, tj. legalnej produkcji ukrytej w zarejestrowanych podmiotach gospodarczych z liczb pracujcych do 9 osób (niezalenie od formy wasnoci) oraz z liczb pracujcych od 10 do 49 osób w sektorze prywatnym, a take wartoci usug wiadczonych przez osoby fizyczne w ramach wykonywania pracy nierejestrowanej. 18 ESA jest europejskim dostosowaniem ustale zawartych w zalecanym przez Organizacj Narodów Zjednoczonych Systemie Rachunków Narodowych (System of National Accounts, SNA), którego ostatnia wersja pochodzi z 2008 r. 19 Przytoczono obszerne fragmenty wskazówek metodycznych z dziau „Rachunki narodowe” w: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2014, s. 685-686. 86 Podzia systemu gospodarczego na sektory i dziay decyduje o moliwoci pozyskania niezbdnych danych statystycznych bez potrzeby wykonywania samodzielnych szacunków. Takie szacunki s zawsze pracochonne i obarczone ryzykiem popenienia bdu. Przypominamy, e przedmiotem naszego zainteresowania jest produkcja rolnicza i nakady na ni, zbierane dla Polski i województw dla okresów rocznych. W systemie rachunków narodowych wikszo danych dotyczy dziau RLR (Rolnictwo, Lenictwo, owiectwo i Rybactwo), tote z koniecznoci nasze dalsze analizy dotyczy bd wanie takiego zakresu rachunków narodowych. Kolejnym wanym w niniejszym opracowaniu aspektem jest pomiar nakadów pracy. W statystyce narodowej mamy do dyspozycji kilka kategorii, notowanych w sposób cigy i w odpowiedniej dezagregacji terytorialnej, takich jak: aktywni ekonomicznie (w tym pracujcy i bezrobotni), pracujcy czy wielko przecitnego zatrudnienia w cigu roku. Aktywno ekonomiczna ludnoci jest notowana albo na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka albo na podstawie Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci (BAEL). W badaniu BAEL wystpuje kategoria „ludno wiejska zwizana z gospodarstwem rolnym”, jest notowana przecitnie w roku, ale zgromadzenie spójnych szeregów czasowych dla badanego okresu nie jest moliwe. Podobne spostrzeenie mona odnie do kategorii „pracujcy w wieku 15 lat i wicej wedug wymiaru czasu pracy i sektorów ekonomicznych”. Z kolei dane dotyczce przecitnego zatrudnienia obejmuj wycznie zatrudnionych na podstawie stosunku pracy i s w przypadku naszego badania cakowicie nieprzydatne. Drog eliminacji, ze wszystkich rozpatrywanych kategorii pomiaru nakadów pracy, jako przydatna i moliwa do wykorzystania w celu choby przyblionego porównania wydajnoci pracy w rolnictwie z wydajnoci pracy w gospodarce pozostaa informacja o liczbie pracujcych w danym roku wedug dziaów gospodarki, czyli z wyrónionym dziaem RLR. Informacja o liczbie pracujcych jest odnotowywana na dzie 31 grudnia danego roku, co przy sezonowoci pracy w rolnictwie moe by powodem deformacji wyników badania efektywnoci nakadów pracy. Bd jest jednak systematyczny, co spowoduje, i w badaniu dynamiki zmian efektywnoci nakadów pracy wpyw tego bdu bdzie znikomy. Dane o liczbie pracujcych s gromadzone w okresie od 2004 r. do teraz wedug prawie jednolitej metodyki, w której przyjto nastpujce ustalenia20: 20 Przytoczono obszerne fragmenty wskazówek metodycznych z dziau „Rynek pracy” w: Rocznik Statystyczny Województw, GUS, 2013, s. 290. 87 x dane dotyczce pracujcych podano bez przeliczenia niepenozatrudnionych na penozatrudnionych, przy przyjciu zasady jednorazowego ujmowania tych osób w gównym miejscu pracy; x podziau pracujcych wedug województw dokonano na podstawie faktycznego, staego miejsca pracy i rodzaju dziaalnoci; x dane dotyczce pracujcych w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie w latach 2004-2009 wyszacowano na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludnoci i Mieszka 2002 oraz Powszechnego Spisu Rolnego 2002 oraz od 2010 r. – na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego 2010; x do pracujcych w gospodarstwach indywidualnych zaliczono osoby pracujce w gospodarstwach prowadzcych dziaalno rolnicz, ale w latach 2004-2009 nie zaliczono do nich osób pracujcych w gospodarstwach o powierzchni uytków rolnych powyej 1 ha produkujcych wycznie na wasne potrzeby oraz pracujcych w gospodarstwach o powierzchni do 1 ha i wacicieli zwierzt gospodarskich produkujcych wycznie lub gównie na wasne potrzeby; od 2010 r. kategoria obejmuje wszystkich pracujcych w indywidualnych gospodarstwach niezalenie od powierzchni uytków rolnych i przeznaczenia produkcji. Na marginesie zauwamy, i zgodnie z przytoczon wyej definicj pracujcy w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie nie s objci obowizujc definicj gospodarstwa rolnego21. Definicja ta wyklucza posiadaczy uytków rolnych nieprowadzcych dziaalnoci rolniczej oraz posiadaczy uytków rolnych o powierzchni poniej 1 ha prowadzcych dziaalno rolnicz o maej skali. Dla prac analitycznych obejmujcych wycznie rolnictwo dostpna jest jeszcze jedna kategoria statystyczna pomiaru nakadów pracy wyraana w rocznych jednostkach pracy (AWU). Jest to miara umowna, stworzona specjalnie na potrzeby rolnictwa ze wzgldu na wikszy udzia pracy w niepenym wymiarze godzin oraz pracy dorywczej lub sezonowej w tym dziale gospodarki w porównaniu z innymi dziaami. Umowna AWU jest ekwiwalentem czasu przepracowanego w cigu roku w gospodarstwie rolnym przez 1 osob penozatrudnion. W tym przypadku rok jest tzw. rokiem gospodarczym, czyli obejmujcym cykl produkcji rolniczej zawarty w dwóch ssiednich latach kalendarzowych22. Ten sposób liczenia utrudnia zestawienie nakadów pracy z jej efektami, takimi jak 21 Por. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa 2014, s. 45. Przykadowo, rok gospodarczy 2009/2010 obejmuje okres od 1 lipca 2009 r. do 30 czerwca 2010 r. 22 88 np. warto dodana brutto, poniewa ona z kolei jest liczona zgodnie z zasadami obowizujcymi w rachunkach narodowych, tzn. dla roku kalendarzowego23. Nieregularne publikowanie danych dotyczcych nakadów pracy wyraanych w rocznych jednostkach pracy jest kolejnym argumentem przemawiajcym przeciwko uyciu tej kategorii w regularnych badaniach prowadzonych dla przekroju przestrzennego wedug województw. 3.3.3. Warto dodana, pracujcy – dane ródowe w statystyce pastwowej W tej czci pracy prezentujemy podstawowe dane statystyczne dotyczce omawianych wczeniej kategorii makroekonomicznych. Pozwol one na zaobserwowanie zalenoci i proporcji ilociowych. Przegld rozpoczynamy od danych globalnych dotyczcych polskiej gospodarki w latach 2010-2013 z uwzgldnieniem dziau RLR. Uwzgldnienie danych tylko z czterech lat pozwala na uniknicie mudnych rachunków dodatkowych zapewniajcych pen porównywalno danych. W szczególnoci chodzi o sposób notowania danych o pracujcych. Dokadniejsze wyjanienia znajduj si w innej czci pracy. 23 Dane o nakadach pracy wyraonych w AWU w podziale wojewódzkim opublikowano np. w Roczniku statystycznym województw 2011 za rok 2009/2010 oraz w poprawionej wersji za ten sam okres w Roczniku Statystycznym Województw 2012. W Roczniku Statystycznym Rolnictwa, GUS, Warszawa 2014, s. 152 opublikowano dane za okres 2012/2013. 89 Tabela 6. Produkt krajowy, warto dodana, pracujcy, wydajno pracy w latach 2010-2013 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 2013 Ogóem Produkt krajowy brutto, ceny biece, mld z 1 437,4 1 553,6 1 615,9 1 662,1 Warto dodana brutto, ceny biece, mld z 1 265,9 1 365,6 1 431,9 1 476,5 Produkt krajowy netto, ceny biece, mld z 1 274,9 1 384,6 1 436,7 1 474,0 Warto dodana netto, ceny biece, mld z 1 103,4 1 196,7 1 252,7 1 288,4 Dynamika PKB, ceny stae, rok pop.=100 103,7 104,8 101,8 101,7 Dynamika WDB, ceny stae, rok pop.=100 103,7 104,7 101,8 101,8 Pracujcy, tys. osób, przecitnie w roku 14 763 15 039 14 969 14 826 WDB, ceny stae, tys. z na pracujcego 74,7 76,8 78,6 80,8 Rolnictwo, lenictwo, owiectwo i rybactwo Udzia WDB RLR w ogóem, ceny biece, 37 520 44 576 46 018 48 766 mln z Udzia WDB RLR w ogóem, % 2,96 3,26 3,21 3,30 Dynamika WDB, ceny stae, rok pop.=100 93,3 101,3 95,3 104,7 Pracujcy, tys. osób, przecitnie w roku 2 146 2 256 2 259 2 254 WDB, ceny stae, tys. z na pracujcego 17,5 16,8 16,0 16,8 ródo: Rocznik Statystyczny R P 2014, s. 699-702 i obliczenia wasne. Podstawowe makroproporcje kategorii badanych w latach 2010-2013 s nastpujce (patrz tabela 6). Po pierwsze, udzia wartoci dodanej brutto w produkcie krajowym brutto w gospodarce wynosi okoo 88-89%, czyli podatki od produktów pomniejszone o dotacje do produktów oraz ca i inne opaty importowe stanowi okoo 11-12% produktu krajowego brutto. Dodatkowo, udzia wartoci dodanej netto w wartoci dodanej brutto w gospodarce wynosi okoo 87%, czyli rokrocznie warto amortyzacji jest szacowana na okoo 13% wartoci produktu krajowego brutto. Z kolei wydajno pracy mierzona wartoci dodan brutto w cenach staych w przeliczeniu na 1 pracujcego ronie w gospodarce od 74,7 tys. z do 80,8 tys. z rocznie w badanym okresie24. Dynamika wartoci dodanej brutto w dziale RLR w latach 2010-2013 jest zupenie odmienna od dynamiki wartoci dodanej brutto w caej gospodarce: w gospodarce warto dodana brutto wyraona w cenach staych ma stay trend wzrostowy, natomiast wartoci dodanej brutto interesujcego nas dziau nie mona przypisa adnej staej tendencji. Udzia wartoci dodanej brutto dziau RLR w wartoci dodanej ogóem wynosi od 2,96 do 3,30%, natomiast udzia pracujcych w tym dziale przecitnie w roku 24 Warto dodan brutto w cenach staych oszacowano na podstawie jej wartoci z 2010 r. oraz indeksów dynamiki tej kategorii. 90 do liczby pracujących w gospodarce waha się około 15%. Wydajność pracy w dziale RLŁR mierzona wartością dodaną brutto w cenach stałych w przeliczeniu na 1 pracującego utrzymuje się na poziomie około 17 tys. zł rocznie w badanym okresie. Wartość dodaną brutto w cenach stałych oszacowano na podstawie jej wartości z 2010 r. oraz indeksów dynamiki tej kategorii, zatem tak mierzona wydajność pracy w dziale RLŁR jest wielokrotnie niższa od wydajności pracy w gospodarce. W kolejnym kroku analizy statystycznej dokładniejsza uwaga zostanie zwrócona na dział RLŁR i miejsca w tym dziale sektora rolnego. I znów ze względu na zmianę metodyki rachunków narodowych z ESA 1995 na ESA 2010 istnieje potrzeba ograniczenia się do informacji dostępnych w publikacjach GUS sygnowanych rokiem wydania 2014. Tabela 7. Produkcja globalna, wartość dodana, pracujący w dziale Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo, rybactwo a sektor rolniczy w latach 2010-2013 Wyszczególnienie 2010 2011 2012 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Produkcja globalna, ceny bieżące, mln zł 97 235 116 847 120 193 2013 123 336 48 766 2 382,1 Wartość dodana brutto, ceny bieżące, mln zł 37 520 44 576 46 018 Pracujący, stan w dniu 31 XII, tys. osób 2 380,8 2 379,6 2 380,8 Rolnictwo Produkcja globalna, ceny bieżące, mln zł 84 484 100 674 103 114 107 811 Wartość dodana brutto, ceny bieżące, mln zł 31 177 41 702 40 722 46 776 Dynamika WDB, ceny stałe, rok pop.=100 98,8 99,1 97,7 112,4 Pracujący, stan w dniu 31 XII, tys. osób 2 330,0 2 327,6 2 328,0 2 329,3 Źródło: Rocznik Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej [ 2014, s. 474-476, 710, 718] i obliczenia własne. Z porównania wartości dodanej brutto w dziale RLŁR rachunków narodowych i wartości dodanej brutto produkcji rolniczej (tabela 7) widać, iż w dalszych obliczeniach należy skorygować wartości tej kategorii dla podziału wojewódzkiego wzięte z rachunków narodowych. Pracujący w rolnictwie stanowią około 98% pracujących w dziale RLŁR, ale dane dla tej kategorii są publikowane w podziale wojewódzkim w Rocznikach Statystycznych Rolnictwa, wobec czego nie istnieje potrzeba szacowania tych wielkości na podstawie danych z rachunków narodowych. Wspomniano wcześniej, iż ostatnie publikacje Głównego Urzędu Statystycznego dotyczące przeliczania danych z rachunków narodowych według metodyki ESA 2010 pozwalają na wykonanie tejże analizy dla lat 2000-2013 dla rolnictwa ogółem, a dla wojewódzkiego podziału terytorialnego – dla lat 2000-2012. W niniejszym opracowaniu analizę ograniczono do okresu 2010-2012 ze 9 wzgldu na dostpno jeszcze jednej, do tej pory nieomówionej, kategorii statystycznej. Mowa o powierzchni uytków rolnych. Standardowo, w opracowaniach analitycznych dotyczcych rolnictwa jest brana pod uwag powierzchnia uytków rolnych. Jednak w ostatnich latach, zgodnie z metodyk EUROSTAT-u, pojawia si kategoria uytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze25. Po raz pierwszy dane o powierzchni uytków rolnych w dobrej kulturze rolnej w podziale wojewódzkim opublikowano za 2010 r. Wydaje si, e dla celów analitycznych jest to waciwsza kategoria od uytków rolnych ogóem, bowiem wród jej skadowych wyróniono grunty ugorowane. Dla orientacji warto wspomnie, i w tyme 2010 r. uytki rolne utrzymane w dobrej kulturze rolnej stanowiy okoo 94% uytków rolnych ogóem, a grunty ugorowane obejmoway okoo 3% gruntów utrzymanych w dobrej kulturze. Jak atwo zauway w tabeli 8, powierzchnia kadego rodzaju uytków rolnych, oprócz powierzchni gruntów ugorowanych, maleje. Tabela 8. Uytki rolne w latach 2010-2013, w tys. ha Wyszczególnienie 2010 2011 Uytki rolne ogóem 15 503 15 442 w tym: Uytki rolne w dobrej kulturze rolnej 14 603 14 780 w tym: grunty ugorowane 450 468 Pozostae uytki rolne 900 662 ródo: Roczniki Statystyczne Województw [2011, s. 499], [2012, s. [2014, s. 517]. 2012 14 969 2013 14 609 14 529 14 410 440 447 440 199 515], [2013, s. 513], Reasumujc dotychczasowe rozwaania, trzeba podkreli, e sposób gromadzenia danych makroekonomicznych o wartoci dodanej brutto czyni dostpn informacj o tej wielkoci globalnie i w podziale wojewódzkim dla dziau RLR. Publikowana jest globalna wielko wartoci dodanej brutto dla rolnictwa, ale bez podziau wojewódzkiego – przejcie do podziau wojewódzkiego dla wartoci dodanej brutto w samym rolnictwie jest moliwe na podstawie samodzielnie dokonanych szacunków. Z kolei nakady pracy w gospodarce, w szczególnoci w rolnictwie, s mierzone przez kilka publikowanych kategorii. Merytorycznie najwaciwsz kategori wydaj si nakady pracy liczone w rocznych jednostkach pracy (AWU), ale s publikowane dla lat gospodarczych, a nie kalendarzowych, co czyni t kategori nieprzydatn dla rachunków wspólnych z uwzgldnieniem 25 Okrelenie normy dobrej kultury uytków rolnych jest zawarte w Rozporzdzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2007 r. 92 wartoci dodanej brutto liczonej w latach kalendarzowych. Dla pomiaru nakadów pracy w tym opracowaniu wybrano liczb pracujcych wg stanu na dzie 31 grudnia kadego roku ze wiadomoci niedoskonaoci wyboru: x zamiast powszechnie do tej pory stosowanej kategorii uytków rolnych ogóem wybrano kategori uytków rolnych utrzymanych w dobrej kulturze rolnej z moliwoci zmniejszenia jej wartoci o powierzchni gruntów ugorowanych; wartoci wymienionych zmiennych s dostpne w podziale wojewódzkim wedug stanu w czerwcu danego roku; x w dalszej czci analizy s przeprowadzane dla kategorii notowanych w cenach biecych; w cenach staych s publikowane tylko wartoci ogóem dla Polski; zrónicowanie cen skupu i cen uzyskiwanych przez rolników na targowiskach w ukadzie wojewódzkim pokazuje, i przeliczenie wartoci dodanej brutto z cen biecych na ceny stae w ukadzie wojewódzkim wykracza poza ramy niniejszego opracowania; x do ilustracji wybrano okres 2010-2012, poniewa od 2010 r. s publikowane dane o uytkach utrzymanych w dobrej kulturze rolnej; okres ten jest równie wygodny ze wzgldu na zmienion w 2009 r. metodyk zbierania danych o liczbie pracujcych; dla 2013 r. brak jest danych o wartoci dodanej brutto w podziale wojewódzkim. W dalszej czci opracowania koncentrujemy si na jednoczesnym zobrazowaniu zrónicowania czasowego i przestrzennego omawianych kategorii. Terytorialn analiz zmiennoci wartoci dodanej brutto, liczby pracujcych, powierzchni uytków rolnych oraz wydajnoci pracy w dziale RLR i dla samego sektora rolniczego przeprowadzono zarówno w podziale na województwa, jak i w podziale na regiony FADN. W pomiarze wymienionych zmiennych dla regionów FADN s one definiowane jako suma wartoci zmiennych dla województw wchodzcych w skad regionów. 3.3.4. Wydajno pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 Prezentowana w tym podrozdziale analiza jest uporzdkowana w nastpujcy sposób. W pocztkowej czci pokazujemy zrónicowanie przestrzenne i czasowe wielkoci wyjciowych: wartoci dodanej brutto, liczy pracujcych i powierzchni uytków rolnych. Nastpnie poddajemy dyskusji zrónicowanie wartoci wydajnoci pracy w rolnictwie mierzone wartoci dodan brutto na pracujcego. Zrónicowanie przestrzenne wydajnoci pracy szacowanej z danych pierwotnych wedug województw agregowanych do regionów FADN jest porównywane z miar wydajnoci pracy w gospodarstwach rolnych mierzon na podstawie danych notowanych w systemie FADN. Na zakoczenie proponuje93 my dekompozycj miary wydajnoci pracy na dwie skadowe. Rozkad wartoci wydajnoci pracy na czynniki jest rozkadem przykadowym, jednym z wielu moliwych do uzyskania na podstawie danych. Warto produkcji dodanej brutto dziau RLR wynosi okoo 3% wartoci dodanej brutto ogóem w Polsce (tabela 9). Tabela 9. Udzia wartoci dodanej brutto wytworzonej w dziale Rolnictwo, lenictwo, owiectwo, rybactwo do wartoci ogóem (%), udzia liczby pracujcych w tym dziale do liczby pracujcych ogóem (%) w latach 2010-2012 Warto dodana brutto 2010 2011 2012 2,9 3,2 3,1 Polska Dolnolskie 1,5 1,7 1,6 Kujawsko-pomorskie 4,3 4,6 4,6 Lubelskie 5,4 6,6 5,9 Lubuskie 3,5 4,0 4,1 ódzkie 3,7 4,1 3,7 Maopolskie 1,6 1,8 1,6 Mazowieckie 2,7 3,0 2,8 Opolskie 3,9 4,3 4,4 Podkarpackie 1,8 2,0 1,9 Podlaskie 7,7 8,2 7,8 Pomorskie 2,3 2,4 2,5 lskie 0,8 0,8 0,9 witokrzyskie 3,9 4,6 4,1 Warmisko-mazurskie 6,4 7,1 6,9 Wielkopolskie 4,4 4,4 4,8 Zachodniopomorskie 3,4 3,4 3,8 ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS. Województwa 2010 17,3 8,8 15,8 38,8 11,3 19,0 22,3 13,5 16,3 33,2 31,8 8,9 6,3 32,7 16,5 16,0 9,8 Pracujcy 2011 2012 17,1 17,2 8,7 8,8 15,7 15,9 38,3 38,8 11,1 11,4 19,2 19,4 22,0 21,9 13,3 13,2 16,1 16,4 32,7 33,1 31,4 31,9 8,9 9,0 6,2 6,2 32,4 32,8 16,5 16,8 15,7 15,7 9,7 9,9 Najsilniej zorientowanym na produkcj w omawianym dziale gospodarki narodowej s województwa podlaskie i warmisko-mazurskie, natomiast najsabiej – województwo lskie. Udzia pracujcych w sektorze RLR wynosi w Polsce rednio okoo 17%, ale zrónicowanie w ramach województw jest due. Najwikszy udzia pracujcych w tym sektorze wykazuj województwa kujawsko-pomorskie, podkarpackie i witokrzyskie, natomiast najmniejszy – lskie, dolnolskie i pomorskie. Oszacowane udziay pokazuj, i niezalenie od przyjtej metody wyznaczenia produktywnoci sektora rolniczego naley oczekiwa duego zrónicowania wartoci produktywnoci w poszczególnych województwach. 94 Oszacowanie wydajności pracy w dziale RLŁR mierzonej wartością dodaną brutto na pracującego uzyskano po zastosowaniu formuły: gdzie: wydajność pracy w roku t, mierzona w tys. zł na pracującego na rok, wartość dodana brutto w roku t, liczba pracujących w roku t, stan na dzień 31 grudnia. Dla zachowania czytelności, we wzorze pominęliśmy indeks jednostki terytorialnej. W zależności od zestawienia jest to Polska ogółem, województwo bądź region FADN26. W tabelach 10 i 11 zestawiono wartości pomiaru wydajności pracy w dziale RLŁR w latach 2010-2012. Do podziału terytorialnego według województw dodano podział terytorialny według regionów FADN. Zabieg ten umożliwi porównanie wydajności pracy w dziale RLŁR, wyznaczonej na podstawie danych opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny z wydajnością pracy oszacowaną dla rolnictwa, a w następnym kroku z wydajnością pracy oszacowaną na podstawie danych FADN. 26 Terytorium Polski jest podzielone na 4 regiony FADN. Region Pomorze i Mazury obejmuje województwa: lubuskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie; region Wielkopolska i Śląsk – województwa dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, opolskie i wielkopolskie; region Mazowsze i Podlasie – województwa lubelskie, łódzkie, mazowieckie oraz podlaskie; region Małopolska i Pogórze – województwa małopolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie. 95 Tabela 10. Wydajno pracy w dziale Rolnictwo, lenictwo, owiectwo, rybactwo w latach 2010-2012 w województwach, tys. z na pracujcego na rok, ceny biece Województwa 2010 15,5 Polska Dolnolskie 18,4 Kujawsko-pomorskie 22,7 Lubelskie 8,7 Lubuskie 27,6 ódzkie 16,0 Maopolskie 5,6 Mazowieckie 24,5 Opolskie 21,0 Podkarpackie 3,3 Podlaskie 17,5 Pomorskie 25,0 lskie 12,2 witokrzyskie 8,6 Warmisko-mazurskie 31,9 Wielkopolskie 24,4 Zachodniopomorskie 33,8 ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS. 2011 18,3 22,4 25,8 11,5 33,7 18,9 6,8 29,7 25,3 4,2 20,1 28,4 14,5 10,7 38,0 26,8 35,5 2012 18,7 22,9 27,3 10,9 35,3 17,9 6,5 29,0 26,3 4,0 19,7 31,8 15,9 9,8 38,3 30,6 40,6 Z powodu szacowania wydajnoci pracy w cenach biecych porównania w czasie nie s zasadne. Porównanie wydajnoci pracy w poszczególnych województwach pozwala na wymienienie województwa zachodniopomorskiego jako lidera w dziedzinie wydajnoci pracy w dziale RLR oraz zauwaenie, i w województwie podkarpackim wydajno pracy jest okoo 10 razy mniejsza ni w województwie zachodniopomorskim. Zrónicowanie województw wzgldem wartoci tak okrelonej miary produktywnoci jest due. Tabela 11. Wydajno pracy w dziale Rolnictwo, lenictwo, owiectwo, rybactwo w latach 2010-2012 w regionach FADN, tys. z na pracujcego na rok, ceny biece Regiony 2010 Polska Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS. 96 15,5 29,5 22,5 16,6 6,3 2011 18,3 33,9 25,5 20,1 7,7 2012 18,7 36,4 27,9 19,4 7,5 Agregowanie województw do regionów FADN pozwala zauway, i zmienno wydajnoci pracy w regionach jest mniejsza ni w województwach. Najwiksz przecitn produktywno osigaj pracujcy w regionie Pomorze i Mazury. Regionem o najmniejszej produktywnoci jest Maopolska i Pogórze, ale wydajno pracy w tym regionie jest okoo 5 razy mniejsza ni w regionie przodujcym. Oszacowanie, na podstawie danych GUS, wydajnoci pracy w samym rolnictwie mierzonej wartoci dodan brutto na pracujcego w podziale wojewódzkim, a nastpnie, przez agregacj, w regionach FADN, nie jest bezporednio moliwe. Wymaga przyblionego wyznaczenia wartoci dodanej brutto uzyskanej w rolnictwie w poszczególnych województwach. Na potrzeby opracowania wykonalimy szacunek, zmniejszajc proporcjonalnie warto dodan brutto w poszczególnych województwach odnotowan w dziale RLR. Wspóczynnik proporcjonalnoci w danym roku jest ilorazem wartoci dodanej brutto produkcji rolniczej ogóem oraz wartoci dodanej brutto dziau RLR. Taki sposób szacunku jest obarczony bdem wynikajcym z przenoszenia globalnej struktury sektorowej w dziale na wielkoci wartoci dodanej brutto w podziale wojewódzkim. Zaznaczono wyranie, i oszacowane mierniki wydajnoci pracy s podane jako wartoci w cenach biecych. Wobec tego nie jest zasadne bezporednie porównywanie wartoci wydajnoci pracy w kolejnych latach. Sprowadzenie jej do wielkoci wyraonej w cenach porównywalnych jest moliwe dla charakterystyk globalnych, czyli wydajnoci pracy w rolnictwie dla Polski ogóem. Szacowanie odpowiednich deflatorów w podziale wojewódzkim i w podziale na regiony FADN jest wykonalne, ale wymaga znacznego nakadu pracy przy braku gwarancji osignicia odpowiedniej poprawnoci metodyki statystycznej i waciwej dokadnoci oblicze. Uzyskane wyniki szacowania wydajnoci pracy wycznie w rolnictwie zarówno w podziale wojewódzkim (tabela 12), jak i w podziale na regiony FADN (tabela 13) nie róni si istotnie w swojej strukturze od wartoci uzyskanych dla caego dziau RLR (tabele 10 i 11). 97 Tabela 12. Wydajno pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 w województwach, tys. z na pracujcego na rok, ceny biece Województwa Polska Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmisko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS. 2010 13,4 16,3 19,5 7,4 25,9 13,6 4,7 20,9 18,4 2,8 15,1 22,7 10,6 7,3 28,9 21,0 32,0 2011 17,9 22,6 25,2 11,0 35,9 18,2 6,5 28,6 25,0 4,0 19,6 29,2 14,3 10,3 39,0 26,2 38,5 2012 17,5 22,1 25,5 10,0 36,1 16,5 5,9 26,8 24,8 3,7 18,3 31,3 14,9 9,0 37,7 28,7 42,2 Tabela 13. Wydajno pracy w rolnictwie w latach 2010-2012 w regionach FADN, tys. z na pracujcego na rok, ceny biece Regiony Polska Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze ródo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS. 2010 13,4 27,2 19,5 14,1 5,4 2011 17,9 35,4 25,2 19,4 7,4 2012 17,5 36,4 26,3 17,9 7,0 Wszystkie wnioski sformuowane na podstawie zawartoci tabel 10 i 11 pozostaj uprawnione dla wielkoci prezentowanych w tabelach 12 i 13. Kolejnym krokiem w analizie jest zestawienie miary wydajnoci pracy w rolnictwie, podawanej w systemie FADN z wielkociami oszacowanymi na podstawie danych GUS. W systemie FADN dane s podawane albo w przeliczeniu na osob penozatrudnion (AWU), albo na gospodarstwo rolne. Kategorie wartociowe s notowane w cenach biecych. Okazuje si, e warto dodana brutto (zmienna SE410 wg nomenklatury FADN) oraz warto dodana netto (zmienna SE415 wg nomenklatury FADN) s prezentowane w przeliczeniu na gospodarstwo rolne. Obok tego warto dodana netto jest równie notowana w przeliczeniu na 98 osob penozatrudnion (zmienna SE425 wg nomenklatury FADN). Rónice w metodyce gromadzenia danych midzy GUS a FADN, jak i konsekwencje dla szacowania wydajnoci pracy s bez trudu widoczne. Prezentacj rónic rozpoczynamy od danych dla lat 2010-2012 zawartych w tabeli 14. Tabela 14. Warto dodana netto w latach 2010-2012 w regionach FADN, tys. z na osob penozatrudnion na rok, ceny biece Regiony Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze ródo: Opracowanie wasne na podstawie FADN 2010 39,8 35,2 22,6 15,3 2011 42,8 37,7 24,4 17,1 2012 50,3 39,8 23,7 17,5 Dane z tabel 13 i 14 nie s bezporednio porównywalne, ale mona sformuowa na ich podstawie kilka przypuszcze. Po pierwsze, wysze wartoci dodane netto na osob penozatrudnion wskazuj na znany fakt, i liczba pracujcych odnotowywana przez GUS dla sektora rolnego jest liczb zawyon. Trudno te oceni, jak na warto miary wydajnoci pracy podawanej w systemie FADN wpywa pominicie wartoci amortyzacji, poniewa nie ma atwej moliwoci przejcia w wycenie amortyzacji z agregacji z systemu FADN na agregacj stosowan w rachunkach narodowych. W FADN amortyzacja podawana jest w przeliczeniu na gospodarstwo rolne albo w rozliczeniu na osob penozatrudnion. Gdyby zaoy, e w latach 2010-2012 nie zachodziy gwatowne zmiany w przepisach dotyczcych stawek amortyzacyjnych skadników majtku trwaego w gospodarstwach rolnych oraz nie dokonywaa si w polskim rolnictwie rewolucja technologiczna powodujca gwatowny wzrost wartoci majtku z powodu zakupów nowych generacji maszyn rolniczych, to zmiany w strukturze wyceny wydajnoci pracy raz mierzonej jako warto dodana brutto na pracujcego, a raz jako warto dodana netto na osob penozatrudnion s wycznie wynikiem realnej oceny nakadów siy roboczej w systemie FADN. Porównanie zawiera tabela 15. Jedynym, co znaczco róni si w obu zestawieniach, jest dystans dzielcy ocen wydajnoci pracy w regionie Pomorze i Mazury od oceny wydajnoci w regionie Maopolska i Pogórze oraz regionie Wielkopolska i lsk. Tak jak atwo wskaza przyczyn dla regionu najsabszego, bo jest ni zapewne przeszacowane przez GUS zatrudnienie w produkcji rolnej, tak nie wydaje si, aby ta przyczyna staa za rozpitoci dla regionu Wielkopolska i lsk. Oszacowanie owego dystansu dla regionu Mazowsze i Podlasie jest dla obu róde danych bardzo podobne. 99 Trzeba podkreślić, iż szacowanie wartości dodanej brutto i netto w systemie FADN odbywa się na podstawie danych pochodzących z gospodarstw rolnych, czyli danych mikroekonomicznych. Specyfika pomiaru mikroekonomicznego wartości dodanej brutto zostanie szerzej omówiona w kolejnej części opracowania. Tabela 15. Struktura miar wydajności pracy według GUS i FADN, wydajność pracy w regionie Pomorze i Mazury = 1 GUS FADN 2010 2011 2012 2010 2011 2012 Pomorze i Mazury 1 1 1 1 1 1 Wielkopolska i Śląsk 0,72 0,71 0,72 0,89 0,88 0,79 Mazowsze i Podlasie 0,52 0,55 0,49 0,57 0,57 0,47 Małopolska i Pogórze 0,20 0,21 0,19 0,38 0,40 0,35 Źródło: Opracowanie własne na podstawie FADN Public Database [European Commission – EU FADN]. Regiony Na zakończenie części ilustrującej pomiar i statystyki zmierzające do wyznaczania wielkości charakteryzujących produktywność czynników produkcji warto zapsrezentować przykładową dekompozycję miary zwanej produktywnością i pojawiające się wtedy możliwości uzyskania dodatkowych interpretacji źródeł zmian produktywności. W pracy [Gollin, Lagakos i Waugh, 2014a, b] zaproponowano następującą dekompozycję: gdzie: – wydajność pracy w roku t, mierzona w tys. zł na pracującego na rok, – wartość dodana brutto w roku t, – liczba pracujących w roku t, stan na dzień 31 grudnia, – powierzchnia użytków rolnych utrzymanych w dobrej kulturze z wy łączeniem gruntów ugorowanych, tys. ha. 10_ Tabela 16. Dekompozycja miary wydajności pracy według GUS 2010 Regiony 2011 Pomorze i Mazury 27,19 19,24 1,41 35,42 Wielkopolska i Śląsk 19,50 20,88 0,93 25,16 Mazowsze i Podlasie 14,12 24,87 0,57 19,40 Małopolska i Pogórze 5,36 21,13 0,25 7,42 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS. 2012 24,67 1,44 36,45 25,54 1,43 27,08 0,93 26,27 28,51 0,92 33,41 0,58 17,93 31,08 0,58 28,65 0,26 6,95 28,91 0,24 Jak łatwo zauważyć, nie sprecyzowano jednostek pomiaru czynników dekomponujących wartość wydajności pracy. Te jednostki miary nie są istotne. Zostały dobrane tak, aby rząd wielkości czynników iloczynu i iloczynu był podobny. Dokonana dekompozycja stwarza dodatkowe możliwości interpretacyjne. Przykładowo, widać, że wzrost wydajności pracy w regionie Wielkopolska i Śląsk w roku 2011 w porównaniu z 2010 jest w całości efektem wzrostu wartości dodanej brutto uzyskiwanej z hektara użytków rolnych, której wartość zwiększyła się z 20,88 jednostek do 27,08 jednostek, a wartość miary użytków rolnych na pracującego pozostała bez zmian na poziomie 0,93. Wartość ostatniej z wymienionych miar pozostaje we wszystkich regionach praktycznie stała z okresu na okres. Oznacza to, przy w przybliżeniu ustalonej powierzchni użytków rolnych, brak zmian w liczbie pracujących. Korzystając z prostego przekształcenia wzoru na zdekomponowaną wydajność pracy w rolnictwie mierzoną wartością dodaną brutto na pracującego, można dodatkowo pokazać trzy składniki wzrostu wydajności z okresu na okres: gdzie: – zmiana wartości danego miernika z okresu na okres. W ten sposób wzrost wydajności pracy jest podzielony na 3 składowe: na wzrost wywołany zmianą powierzchni użytków rolnych na pracującego, na wzrost wywołany zmianą wartości dodanej brutto na hektar użytków rolnych 101 oraz na wzrost zmierzony iloczynem zmiany wartoci obu czynników. T ostatni skadow mona nazwa efektem synergii midzy efektywnoci uytków rolnych a ich nasyceniem pracujcymi. Dla przykadu rozwamy zmian wydajnoci pracy w regionie Pomorze i Mazury z 27,19 tys. z/rok w 2010 r. do 35,42 tys. z/rok w 2011 r. czyli o 8,23 tys. z/rok. Niezbdne do oblicze wartoci znajduj si w tabeli 16. Wida, e ο ൌ ͲǡͲ͵ oraz ο ௐ ൌ ͷǡͶ͵. Std, efekt synergii midzy efektywnoci uytków rolnych a ich nasyceniem pracujcymi wynosi okoo 0,12 tys. z/rok, a pozostae skadowe wzrostu osigaj wartoci oraz ο ௐ ௐ ο ൌ 0,43 tys. z/rok ൌ 7,68 tys. z/rok (niewielkie niedokadnoci mog wynika z bdów zaokrgle). 102 4. Pomiar wartoci dodanej w kontekcie PROW W tym rozdziale odniesiemy si do kwestii zwizanych z pomiarem wartoci dodanej w odniesieniu do programów wsparcia. Szczególn uwag skierujemy na dziaanie „Inwestycje w rodki trwae”, majce na celu zwikszenie wartoci dodanej. Odniesiemy si równie do wartoci dodanej w przeliczeniu na jednostk pracy, która to wielko jest planowana do wykorzystania jako jeden ze wskaników rezultatu PROW. Rozwaania prowadzimy w oparciu o analiz moliwoci stwarzanych przez baz Polskiego FADN. 4.1. Warto dodana brutto zgodna z metodyk MRiRW (GVA) Dostosowujc instrumenty polityki UE w zakresie zwikszania wydajnoci pracy w rolnictwie, w Programie na lata 2014-2020 zdefiniowano wskanik rezultatu bdcy relacj wartoci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy (GVA/AWU). Dla czytelnoci pracy i w celu uniknicia niejasnych definicji warto dodan brutto obliczon zgodnie z metodyk MRiRW bdziemy okrela dalej akronimem GVA (Gross Value Added). Jako AWU rozumiemy natomiast roczn jednostk pracy zdefiniowan przez FADN jako 2120 godzin rocznie. Wskanik GVA/AWU bdzie stanowi podstaw do okrelenia poziomu realizacji celu przyjtego przez wnioskodawc. Warunkiem kwalifikowalnoci dla otrzymania wsparcia jest utrzymanie wzrostu wartoci dodanej brutto co najmniej o 10% przez okres 5 lat od dnia przyznania pomocy27. Realizacja tego celu moe nastpi poprzez: x wzrost wartoci dodanej produktu, x popraw jakoci produktu, x zmniejszenie kosztów produkcji, x zwikszenie intensywnoci produkcji, x zwikszenie skali (wielkoci ekonomicznej) produkcji, x zmian struktury produkcji. Ubiegajc si o przyznanie dotacji, wnioskodawca zobowizuje si do utrzymania struktury i rozmiaru produkcji sucych obliczeniu wartoci doda27 Okres bazowy oznacza rok, w którym przypada dzie rozpoczcia terminu skadania wniosków o przyznanie pomocy. Obok okresu bazowego wnioskodawca deklaruje równie pierwszy rok okresu docelowego, oznaczajcy rok zoenia wniosku o patno kocow. Okres docelowy trwa natomiast do upywu 5 lat od dnia wypaty patnoci kocowej. 103 nej brutto przez 5 lat od przyznania pomocy. Wzrost wartoci dodanej powinien nastpi we wszystkich gospodarstwach rolnych, które ubiegaj si o wsparcie w ramach poddziaania 4.1 „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objtego PROW 2014-2020 na operacje typu „Modernizacja gospodarstw rolnych”. Skadajc wniosek o przyznanie dotacji, naley przedstawi biznesplan, w którym to zostanie uwidoczniona realizacja celu w postaci wzrostu wartoci dodanej. Powinno si wskaza cele porednie oraz logicznie ze sob powizane dziaania prowadzce do osignicia wzrostu wartoci dodanej. Opis dziaa powinien by precyzyjny, aby moliwa bya ocena realnoci realizacji celu. Na potrzeby obliczenia wskanika rezultatu zdefiniowano warto dodan brutto jako „warto sprzedanych produktów rolnych i zwierzt wytworzonych w gospodarstwie rolnym oraz warto wybranych patnoci otrzymanych przez gospodarstwo rolne pomniejszone o koszty zwizane z ich wytworzeniem oraz podatki zapacone przez gospodarstwo rolne” [Instrukcja uytkownika do skoroszytu B_Plan, 2015]. Skadniki wartoci dodanej brutto wedug definicji zatwierdzonej przez ARiMR przedstawiono w tabeli 17 oraz na rysunku 24. Tabela 17. Skadniki wartoci dodanej brutto wedug definicji zatwierdzonej przez ARiMR Wyszczególnienie Skadowe wartoci dodanej brutto wg definicji PROW 2014-2020 x Obrót rynkowy produktami rolnymi i zwierztami x Produkty rolne i zwierzta nieodpatnie przekazane poza gospoSprzeda darstwo rolne x Produkty rolne i zwierzta nieodpatnie przekazane do przetworzenia w gospodarstwie rolnym x Patnoci do powierzchni upraw x Patnoci do zwierzt Patnoci x Patnoci rolnorodowiskowo-klimatyczne x Patnoci w okresie konwersji na rolnictwo ekologiczne x Patnoci w celu utrzymania rolnictwa ekologicznego x Koszty ogólnoprodukcyjne gospodarstwa rolnego Koszty x Koszty bezporednie produkcji rolinnej i zwierzcej x Podatek rolny x Podatek od dziaów specjalnych Podatki x Podatek od rodków transportowych gospodarstwa rolnego x Podatek od nieruchomoci gospodarstwa rolnego ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Instrukcja uytkownika do skoroszytu B_Plan, 2015]. 104 Rysunek 24. Wpyw poszczególnych skadowych na warto dodan brutto wedug definicji zatwierdzonej przez ARiMR ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Instrukcja uytkownika do skoroszytu B_Plan, 2015]. Do kategorii sprzedanych produktów rolnych i zwierzt zalicza si warto ich obrotu rynkowego, nieodpatne przekazanie poza gospodarstwo rolne oraz nieodpatne przekazanie do przetworzenia w gospodarstwie rolnym. Nie naley natomiast uwzgldnia zapasów, zuycia produktów rolnych w gospodarstwie (przykadowo na siew lub pasze) oraz wartoci sprzedanych produktów przetworzonych. 105 Patnoci otrzymane przez gospodarstwo rolne obejmuj patnoci: do powierzchni upraw, do zwierzt, rolnorodowiskowo-klimatyczne, w okresie konwersji na rolnictwo ekologiczne oraz na utrzymanie rolnictwa ekologicznego. Nieujmowane s: jednolita patno obszarowa, patno dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami oraz patno za zazielenienie. W ramach kategorii kosztów zwizanych z wytworzeniem produktów rolnych i zwierzt uwzgldnia si koszty ogólnoprodukcyjne gospodarstwa rolnego oraz koszty bezporednie produkcji rolinnej i zwierzcej, przy czym bez kosztów przetworzenia produktów rolnych i zwierzt. Podatki obejmuj podatek rolny, od dziaów specjalnych oraz od rodków transportowych i nieruchomoci gospodarstwa rolnego. Nie naley natomiast uwzgldnia skadek KRUS czy podatku lenego. 4.2. Warto dodana brutto wedug definicji FADN 4.2.1. Podstawowe informacje o FADN Wprowadzenie w Polsce Systemu Zbierania i Wykorzystywania Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych (Polski FADN) zwizane byo z przystpieniem Polski do Unii Europejskiej. System ten jest czci Sieci Danych Rachunkowych Gospodarstw Rolnych (FADN, ang. Farm Accountancy Data Network) i obowizuje we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Ze wzgldu na jednolit struktur i metodyk, wyniki FADN pozwalaj na porównanie kondycji gospodarstw zarówno w obrbie jednego pastwa, jak i pomidzy rónymi pastwami. Badania FADN dotycz gospodarstw silniejszych ekonomicznie, znajdujcych si w polu obserwacji. Pole obserwacji stanowi gospodarstwa wytwarzajce w danym pastwie 90% Standardowej Produkcji28. W Polsce próg wielkoci ekonomicznej, wczajcy gospodarstwo do bada, zosta ustalony na poziomie 4000 euro SO. Ze wzgldu na znaczne rozdrobnienie gospodarstw w naszym kraju znaczna ich cz (ok. 50%) pozostaje poza polem obserwacji, co oznacza, e nie s one objte badaniami FADN. Uzgodniona z Komisj Europejsk próba gospodarstw przekazujcych dane w ramach FADN stanowi 12 100 podmio28 Standardowa Produkcja jest parametrem klasyfikacyjnym stosowanym we Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych, patrz: Bocian M., Cholewa I., Tarasiuk R., Wspóczynniki Standardowej Produkcji „2010” dla celów Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych, IERiG-PIB, Warszawa 2014, s. 41. 106 tów i jest reprezentatywna pod wzgldem regionu FADN, klasy wielkoci ekonomicznej i typu rolniczego dla pola obserwacji29. Wszystkie gospodarstwa uczestniczce w FADN s klasyfikowane zgodnie z zasadami Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych. Klasyfikacja polega na okreleniu wielkoci ekonomicznej gospodarstwa oraz okrelenia szczegóowego typu rolniczego. Na tej podstawie gospodarstwo jest zaliczane do odpowiedniej klasy ekonomicznej oraz typu rolniczego. Dla takich grup s prezentowane wyniki opracowane na podstawie zebranych danych. 4.2.2. Organizacja bada FADN w Polsce W ramach Polskiego FADN wystpuj dwa róne sposoby pozyskiwania danych rachunkowych, zalenie od formy prawnej gospodarstwa. Ze wzgldu na brak obowizku prowadzenia zarówno rachunkowoci, jak i innej sprawozdawczoci przez gospodarstwa osób fizycznych w Polsce, dane na potrzeby FADN zbierane s w tych podmiotach przez cay okres obrachunkowy, za pomoc przygotowanych w tym celu formularzy. Pozwala to na du szczegóowo zbieranych informacji, co umoliwia przeprowadzanie pogbionych analizy, w stosunku do tych opartych na danych zagregowanych do pozycji obowizujcych w Sprawozdaniu z Gospodarstwa Rolnego30. Z gospodarstw posiadajcych osobowo prawn informacje zbierane s za pomoc formularza ankiety zbudowanego na wzór Sprawozdania z Gospodarstwa Rolnego, a wic z zaoenia zbierane informacje nie s tak szczegóowe, jak w przypadku gospodarstw osób fizycznych. 29 Plan wyboru próby gospodarstw rolnych sporzdzany jest w momencie udostpnienia przez GUS najnowszych danych z Powszechnego Spisu Rolnego oraz badania struktury gospodarstw rolnych. W latach 2013-2015 pole obserwacji liczyo 730 879 gospodarstw Goraj L., Osuch D., Bocian M., Cholewa I., Malanowska B., Plan wyboru próby gospodarstw rolnych Polskiego FADN dla roku obrachunkowego 2013, IERiG-PIB, Warszawa 2012; Goraj L., Osuch D., Bocian M., Cholewa I., Malanowska B., Plan wyboru próby gospodarstw rolnych Polskiego FADN od roku obrachunkowego 2014, IERiG-PIB, Warszawa 2013. 30 Format sprawozdania z gospodarstwa rolnego (ang. Farm Return) okrelony jest rozporzdzeniem Komisji Europejskiej. Od roku obrachunkowego 2015 obowizuje rozporzdzenie delegowane Komisji (UE) nr 1198/2014 z dnia 1 sierpnia 2014 r. uzupeniajce rozporzdzenie Rady (WE) nr 1217/2009 ustanawiajce sie zbierania danych rachunkowych o dochodach i dziaalnoci gospodarczej gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej. Zastpio ono obowizujce w poprzednich latach obrachunkowych rozporzdzenie wykonawcze (UE) nr 385/2012. 107 4.2.3. Zakres danych FADN Zbierane informacje dotycz dziaalnoci gospodarstwa rolnego. Oprócz podstawowej produkcji rolniczej (uprawy rolin oraz chowu i hodowli zwierzt), stanowicej fundament funkcjonowania gospodarstwa, w sferze zainteresowania FADN jest równie dziaalno gospodarcza inna ni rolnicza bezporednio zwizana z gospodarstwem rolnym (Other Gainful Activity, OGA), a take dziaalno finansowa i inwestycyjna. Do dziaalnoci gospodarczej innej ni rolnicza bezporednio zwizanej z gospodarstwem rolnym (OGA) zaliczamy taki rodzaj aktywnoci gospodarstwa, w ramach której wykorzystywane s jego zasoby (ziemia, budynki, maszyny, urzdzenia, praca) lub wytworzone produkty rolne [Goraj i in., 2012]. W zwizku z powyszym jako OGA traktowane s: x agroturystyka prowadzona w budynkach zbudowanych dla potrzeb prowadzenia dziaalnoci rolniczej; x rkodzielnictwo; x przetwórstwo produktów rolnych pochodzcych z wasnego gospodarstwa (np. produkcja serów, wdlin, chleba). Nie zalicza si tu przetwarzania produktów rolnych na cele konsumpcyjne gospodarstwa domowego rolnika. Dopuszczalny jest równie zakup surowców, o ile stanowi to uzupenienie do produktów wasnych. Z OGA wyczona jest produkcja wina i oliwy, jeeli jest w gównej mierze oparta o wasne produkty; x produkcja energii odnawialnej przeznaczona na rynek (m.in. biogaz, biopaliwa, energia elektryczna z elektrowni wiatrowych i innych lub z surowców rolniczych). Nie zalicza si tu produkcji energii odnawialnej wytwarzanej wycznie na potrzeby wasne gospodarstwa, sprzeday surowców rolniczych przedsibiorstwom produkujcym energi odnawialn, dzierawy ziemi pod wiatraki; x przetwarzanie surowego drewna w gospodarstwie (np. cicie i heblowanie, wyrób desek z przeznaczeniem na sprzeda); x akwakultury – chów i hodowla ryb i innych organizmów wodnych (np. raków, ab) w sztucznych i naturalnych zbiornikach wodnych; x usugi wiadczone z wykorzystaniem zasobów gospodarstwa zarówno w rolnictwie, jak i poza rolnictwem (np. usugi zbioru, odnieanie); x lenictwo – produkcja lena i prace lene wykorzystujce zarówno si robocz, jak i maszyny gospodarstwa uywane zwykle do dziaalnoci rolniczej; 108 x inne (np. hodowla zwierzt futerkowych, okresowe wykorzystanie budynków gospodarstwa do przechowywania przyczep kempingowych, odzi itp., o ile przez reszt roku wykorzystywane s do celów rolniczych). Pojcie OGA zostao wprowadzone do bada od roku obrachunkowego 2014, niemniej jednak wiele z tych pozycji byo raportowanych w latach poprzednich w ramach produkcji pozostaej. Dziaalno finansowa gospodarstwa zwizana jest z zarzdzaniem struktur kapitaów w gospodarstwie rolnym. W praktyce sprowadza si do zacigania i spaty kredytów i poyczek. Do dziaalnoci tej nie s zaliczane opaty zwizane z korzystaniem z kapitau obcego (odsetki, prowizje, itp.), które znajduj si w pozycji kosztów czynników zewntrznych. Dziaalno inwestycyjna obejmuje natomiast nabywanie i zbywanie trwaych skadników majtku. 4.2.4. Warto dodana brutto zgodna z metodyk FADN Warto dodana brutto to rónica pomidzy produkcj ogóem osignit w gospodarstwie rolnym a zuyciem porednim skorygowana o saldo dopat i podatków dotyczcych dziaalnoci operacyjnej (rysunek 25). Kategoria ta odzwierciedla nowo wytworzon warto w gospodarstwie rolnym z uwzgldnieniem wpywu polityki pastwa poprzez stosowanie systemu dopat i podatków [Goraj, Mako, 2009]. 109 Rysunek 25. Skadniki wartoci dodanej brutto wedug definicji FADN ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Floriaczyk i in., 2013]. Produkcja ogóem gospodarstwa rolnego obejmuje produkcj rolinn, zwierzc oraz pozosta. Do produkcji rolinnej zaliczamy sprzeda produktów rolinnych, nieodpatne przekazanie poza gospodarstwo rolne (na potrzeby rodziny rolnika oraz na dary), a take zuycie wewntrzne (cznie z produktami przekazanymi na przerób w gospodarstwie rolnym) i rónic stanu zapasów. Produkcja zwierzca to sprzeda, przekazania poza gospodarstwo rolne oraz zuycie wewntrzne produktów pochodzenia zwierzcego oraz zwierzt, pomniejszone o zakup zwierzt stada obrotowego oraz skorygowane o zmian stanu zapasów produktów zwierzcych oraz stada obrotowego zwierzt. W przypadku zwierzt stada podstawowego dokonuje si równie korekty o rónic wartoci zwierzt z tytuu zmiany cen jednostkowych w cigu roku obrachunkowego. Produkty wasne, które s wykorzystywane we wasnym gospodarstwie rolnym lub przekazywane poza gospodarstwo wyceniane s po cenie „loco go- 110 spodarstwo” z dnia zuycia lub przekazania31. Zasada ta obowizuje jedynie w przypadku produktów potencjalnie towarowych. Dla produktów nietowarowych (np. soma, siano, obornik) nie jest ewidencjonowane ich rozdysponowanie wewntrz gospodarstwa rolnego, a jedynie rejestrowane s stany zapasów na pocztek i koniec roku obrachunkowego. Do produkcji zaliczamy równie odszkodowania za poniesione straty produktów rolniczych stanowicych 1 stycznia roku obrachunkowego zapas gospodarstwa, a take warto produktów przetworzonych. Produkcja pozostaa obejmuje przychody pozostae, np. z czynszów dzierawnych, gospodarki lenej, wiadczenia usug wynajmu sprztu, przychody z agroturystyki. Zaliczane s do niej równie usugi wasne na rzecz inwestycji gospodarstwa rolnego oraz odszkodowania produkcyjne wspólne32. Koszty bezporednie oraz koszty porednie (ogólnogospodarcze) stanowi kategori zwan zuyciem porednim. Koszty bezporednie wedug metodyki przyjtej przez FADN to koszty, które bez wtpliwoci mona powiza z okrelon dziaalnoci produkcyjn, a ich skala znajduje odzwierciedlenie w wartoci produkcji. Do kosztów bezporednich produkcji rolinnej zaliczane s midzy innymi koszty: nasion, nawozów, rodków ochrony rolin. Koszty bezporednie produkcji zwierzcej to gównie koszty pasz, opieki weterynaryjnej i leków, usugowego odchowu zwierzt, czynsz za dzierawion powierzchni paszow, koszty inseminacji33. Zachowujc wspómierno kosztów i przychodów poszczególne nakady zaliczane s do kosztów w roku, w którym pozyskana jest produkcja. Warto produktów przeznaczonych na zuycie wewntrzne w gospodarstwie rolnym znajduje odzwierciedlenie zarówno w produkcji, jak równie, w takiej samej wysokoci, w zuyciu porednim. Z tego wzgldu jest obojtna na wynik wartoci dodanej brutto, o ile produkcja, której dotycz, zostanie pozyskana w roku zuycia produktów na potrzeby gospodarstwa rolnego. W przypadku, gdy produkcja zostanie pozyskana w latach nastpnych, warto zuytych produktów zostanie ujta w bilansie jako zapasy produktów w polu. Koszty ogólnogospodarcze zawieraj pozycje, których nie mona w sposób jednoznaczny przypisa do okrelonej dziaalnoci produkcyjnej. Skadowymi tych kosztów s midzy innymi: koszty utrzymania maszyn i budynków, 31 Cena „loco gospodarstwo” to cena moliwa do uzyskania przy sprzeday na terenie gospodarstwa. Nie uwzgldnia wic dopat z tytuu transportu. 32 Zaliczane s tutaj wpywy z odszkodowa z tytuu ubezpiecze midzy innymi budynków, mienia ruchomego, ogólnoprodukcyjnych. 33 Aby czynsz uzna za koszt bezporedni produkcji zwierzcej, musi to by opata za powierzchni paszow. 111 energia, koszty usug, woda, opaty zwizane z dziaalnoci operacyjn gospodarstwa (np. telefoniczne). Koszty utrzymania maszyn i budynków dotycz biecych remontów, konserwacji oraz przegldów. Nie zawieraj nakadów na remonty biece i modernizacj majtku trwaego, gdy te zaliczane s do dziaalnoci inwestycyjnej gospodarstwa. Saldo dopat i podatków do dziaalnoci operacyjnej obejmuje dopaty do dziaalnoci operacyjnej oraz saldo podatku VAT do dziaalnoci operacyjnej pomniejszone o podatki dotyczce gospodarstwa rolnego. Dopaty do dziaalnoci operacyjnej obejmuj dopaty bezporednie, w tym jednolit patno obszarow, krajowe patnoci uzupeniajce, dopaty w ramach wsparcia specjalnego, patnoci rolnorodowiskowe, dopaty z tytuu gospodarowania na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, dopaty do kosztów dziaalnoci biecej (do zakupu materiau siewnego zwrot akcyzy zawartej w cenie oleju napdowego). Podatki dotyczce dziaalnoci operacyjnej gospodarstwa to w gównej mierze podatek rolny, leny oraz od nieruchomoci. Naley mie na uwadze, e zgodnie z metodyk FADN podatek rolny pacony przez gospodarstwo rolne za grunty dzierawione od osób trzecich nie jest ujmowany w pozycji podatków, a jest zaliczany do czynszu dzierawnego paconego za korzystanie z tych gruntów. Czynsze dzierawne natomiast zaliczane s do kosztów czynników zewntrznych i nie bior udziau w rachunku wartoci dodanej brutto. Podatek od towarów i usug, czyli podatek VAT, ujmowany jest w rachunku poprzez saldo podatku VAT z dziaalnoci operacyjnej, obliczane jako rónica VAT nalenego (od sprzeday) i VAT naliczonego (przy zakupach). Obliczajc warto dodan brutto, brany jest pod uwag jedynie podatek VAT z dziaalnoci operacyjnej. Zgodnie ze standardem FADN we wszystkich gospodarstwach, równie tych korzystajcych z moliwoci ryczatowego rozliczania podatku VAT, dane zbierane s w sposób umoliwiajcy ustalenie podatku VAT nalenego oraz naliczonego. 4.3. Porównanie czynników skadowych wartoci dodanej brutto wedug definicji MRiRW oraz FADN Podstaw do obliczenia wskanika GVA/AWU bd informacje zebrane wedug europejskiego systemu zbierania danych rachunkowych z gospodarstw rolnych FADN. Naley jednak zwróci uwag na rozbieno definicji wartoci dodanej brutto stworzonej na potrzeby PROW 2014-2020 oraz stosowanej przez FADN. Podstawowe rónice ujto w tabeli 18. Dla kategorii sprzeday wnioskodawca ubiegajcy si o wsparcie powinien poda informacje odnonie produkcji rolinnej (wielko upraw i poplonów), zwierzt (roczny obrót zwierzt) oraz pozostaej produkcji. Do upraw za112 liczane s uprawy na gruntach ornych, w plantacjach wieloletnich, sadach, trwae uytki zielone oraz ugory. Zgodnie z klasyfikacj przyjt przez FADN uwzgldniane s zatem: uprawy, produkty rolinne rolnictwa, produkty ogrodnictwa, plantacje nasienne, produkty cyklu dugiego, grzyby uprawne oraz produkty uboczne (np. soma, licie buraczane). Do wartoci dodanej brutto nie wliczone natomiast zostan nawozy zielone, uprawa ogródka gospodarstwa domowego oraz produkty pochodzenia rolinnego przetworzone w gospodarstwie rolnym. W przypadku obrotu zwierzt (liczonego w sztukach fizycznych) uwzgldnione zostan: koniowate, bydo, owce, kozy, trzoda chlewna, drób oraz zwierzta futerkowe. Do definicji wartoci dodanej brutto nie wczono natomiast obrotu rybami i pozostaymi akwakulturami. Do pozostaej produkcji wczone zostan produkty pochodzenia zwierzcego za wyjtkiem produktów uzyskanych z przerobu uszlachetniajcego mleka. Nieuwzgldnione zostan równie produkty surowe i przetworzone z wasnego lasu, biopaliwa, produkty pochodzenia nierolniczego oraz wyroby rkodzielnicze. W kategorii patnoci wnioskodawca powinien wskaza otrzymane wsparcie w ramach patnoci zwizanych z produkcj rolinn, produkcj zwierzc, dziaaniami rolnorodowiskowo-klimatycznymi oraz rolnictwem ekologicznych. Dla patnoci zwizanych z produkcj rolinn naley poda patnoci do: buraków cukrowych, rolin wysokobiakowych, chmielu, ziemniaków skrobiowych, owoców mikkich, pomidorów, lnu oraz konopi wóknistych. Dla patnoci do zwierzt uwzgldnione zostan natomiast patnoci do: krów, byda, owiec oraz kóz. Zgodnie z klasyfikacj FADN do patnoci rolnorodowiskowo-klimatycznych zalicza si patnoci na rzecz: rolnictwa zrównowaonego, ochrony gleb i wód, zachowania sadów tradycyjnych odmian drzew owocowych, cennych siedlisk i zagroonych gatunków ptaków na obszarach Natura 2000, cennych siedlisk poza obszarami Natura 2000 oraz zachowania zagroonych zasobów genetycznych rolin i zwierzt w rolnictwie. Do dotacji zwizanych z rolnictwem ekologicznym zaliczone zostan natomiast patnoci w okresie konwersji na rolnictwo ekologiczne oraz patnoci w celu utrzymania rolnictwa ekologicznego. W porównaniu do dopat uwzgldnianych przez FADN w rachunku wartoci dodanej brutto, przy obliczaniu wskanika rezultatu nieuwzgldniona zostanie jednolita patno obszarowa, z tytuu zazielenienia, dla modych rolników, dla maych gospodarstw, pomoc na inwestycje w gospodarstwach rolnych czy te dotacje do kosztów produkcji. 113 Tabela 18. Skadniki nieuwzgldnione w definicji wartoci dodanej brutto PROW 2014-2020 na podstawie danych FADN Wyszczególnienie a) b) c) Sprzeda Patnoci d) e) f) g) h) a) b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l) m) a) Koszty b) c) d) e) f) g) h) i) j) k) l) Skadowe nieuwzgldnione w definicji PROW 2014-2020 Nawozy zielone Ogródek gospodarstwa domowego (uprawa) Produkty pochodzenia rolinnego przetworzone w gospodarstwie rolnym Ryby i pozostae akwakultury Produkty uzyskane z przerobu uszlachetniajcego mleko Miso i jego przetwory Produkty surowe i przetworzone z wasnego lasu Biopaliwa, produkty pochodzenia nierolniczego oraz wyroby rkodzielnicze Jednolita patno obszarowa Patno z tytuu zazielenienia Patno dla modych rolników Przejciowe wsparcie krajowe Patno dodatkowa w ramach patnoci bezporednich Patno dla maych gospodarstw Wsparcie dla nowych uczestników systemów jakoci Wsparcie dla modernizacji gospodarstw rolnych Wsparcie dla inwestycji odtworzeniowych (w przypadku klsk ywioowych, itp.) Premie na rozpoczcie dziaalnoci pozarolniczej Patno z tytuu zalesiania Patno dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami Dotacje do kosztów produkcji Materiay majce charakter kosztów bezporednich do wykorzystania w ramach dziaalnoci gospodarczej innej ni rolnicza bezporednio zwizanej z gospodarstwem (OGA) Usugowy odchów zwierzt Usugi do produkcji lenej Usugi do produkcji nierolniczej Usugi agroturystyczne, transportowe, magazynowe Praca wasna (czonków rodziny), staych pracowników najemnych, dorywczych pracowników najemnych do dziaalnoci operacyjnej Praca z przekazania i darowana do dziaalnoci operacyjnej Stoowanie i zamieszkanie pracowników Koszty sprzeday majtku trwaego Odsetki, obsuga bankowa, dywidendy Kary umowne i odsetki karne (zapacone lub otrzymane) Czynsze dzierawne i opaty leasingowe 114 cd. tab. 18 a) Podatek leny b) Podatek od budynków gospodarczych Podatki c) Rozliczenie podatku VAT z Urzdem Skarbowym (z wyczeniem podatku VAT od inwestycji) ródo: Opracowanie wasne na podstawie [Instrukcja uytkownika do skoroszytu B_Plan, 2015; Instrukcja kodowania oraz wykaz kodów, 2014]. W kategorii kosztów ujto materiay do dziaalnoci operacyjnej takie jak: materiay do produkcji rolinnej lub zwierzcej z zakupów lub nieodpatnych przekaza, materiay opaowe, materiay pdne, smary i oleje silnikowe, czci zamienne oraz materiay eksploatacyjne. Dodatkowo w pozycji poniesionych kosztów wnioskodawca moe uwzgldni opaty (np. za energi elektryczn, wod, wywóz cieków) oraz ubezpieczenia (np. konkretnych upraw i zwierzt, budynków, ryzyka prowadzenia dziaalnoci). Do wartoci dodanej brutto nie wliczono natomiast: materiaów do wykorzystania w ramach dziaalnoci gospodarczej innej ni rolnicza bezporednio zwizanej z gospodarstwem (OGA), kosztów obsugi bankowej, czynszów dzierawnych czy te opat leasingowych. W przypadku kategorii podatków definicja wartoci dodanej brutto, wedug której obliczany bdzie wskanik rezultatu dla aplikujcych o dopaty w ramach PROW 2014-2020, obejmie podatek: rolny, od dziaów specjalnych, od rodków transportowych oraz od nieruchomoci. Wnioskodawca nie bdzie móg jednak uwzgldni podatku lenego, podatku od budynków gospodarczych oraz salda podatku VAT dla dziaalnoci operacyjnej. 4.4. Pomiar wpywu wsparcia na stosunek wartoci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy Stosunek wartoci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy (GVA/AWU) jest jednym z planowanych wskaników rezultatu w PROW 2014_2020. Wzrost wartoci dodanej w gospodarstwach bdcych beneficjentami wsparcia dostarcza informacji o zmianach w wynikach ekonomicznych jednostek, w których zrealizowano inwestycje [Zacznik nr 5 do PROW 2014-2020, 2014, s. 4]. W ujciu najprostszym, wynikajcym z samej definicji wskanika, przyrost tak okrelonej zmiennej moe wynika z trzech efektów: wzrostu wartoci dodanej, spadku nakadów pracy, bd te ze wzrostu wydajnoci (obu wymienionych zmian cznie): 115 ቁ൘ ߲ቀ ߲ܷܹܣ ߲ܣܸܩ Ͳǡ ൌͲฺ ߲ ݐ Ͳ ߲ݐ ߲ݐ ቁ൘ ߲ቀ ߲ܣܸܩ ߲ܷܹܣ ൌ Ͳǡ ൏Ͳฺ ߲ ݐ Ͳ ߲ݐ ߲ݐ Warto nadmieni, e poza moliwociami zwikszenia efektywnoci i konkurencyjnoci wynikajcymi z inwestycji finansowanych z PROW, a odzwierciedlanych we wzrocie wartoci dodanej brutto na jednostk pracy, wsparcie oddziauje równie innymi kanaami, w tym bardziej porednimi (transfer wiedzy i dziaalno informacyjna, wsparcie ksztacenia zawodowego i nabywania umiejtnoci, usugi doradcze), które, mimo i nie odnosz si wprost do gospodarstwa rolnego, mog wpywa na nie za porednictwem jego otoczenia (dziaania wspierajce rozwój infrastruktury wiejskiej i odnow wsi, których efektem jest poprawa warunków ycia i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej). W takim ujciu zasadne wydaje si korzystanie obok danych mikroekonomicznych gromadzonych przez Polski FADN równie z danych makroekonomicznych lub regionalnych, które umoliwi uwzgldnienie podobnej synergii. To podejcie powinno zosta poczone z ujciem mikroekonomicznym odnoszcym si do indywidualnych producentów. Odnosilimy si do moliwoci takich agregacji i czenia danych w rozdziale 3. Wydaje si, e najbardziej podane jest dokonywanie podobnych uogólnie na podstawie tej samej bazy danych, z których wykorzystywane s dane indywidualne, tj. FADN. W ogólnym ujciu wpyw polityki rolnej na ksztatowanie si wartoci dodanej brutto na roczn jednostk pracy w skali pojedynczego producenta i regionalnej moe by mierzony jako wpyw pozyskanych w ramach PROW rodków na finansowanie inwestycji na ksztatowanie si wartoci dodanej brutto na roczn jednostk pracy (tak w skali pojedynczego producenta, jak i regionalnej) bd jako wpyw dziaa prowadzonych w ramach PROW nieukierunkowanych bezporednio na gospodarstwo rolne, a na jego otoczenie. Przede wszystkim przedmiotem naszej uwagi powinien by wpyw wsparcia inwestycyjnego na ksztatowanie si wielkoci wskanika u wybranego beneficjenta. Wyniki te mona póniej zagregowa w celu dokonania oceny ex post caego wsparcia w skali na przykad regionalnej. W przypadku modelowania wpywu wsparcia inwestycji na warto wskanika naley mie na uwadze niektóre z moliwych trudnoci. Mog one wynika z dwóch róde – by pochodn przyjtej metody lub te wiza si 116 z naturalnymi ograniczeniami baz danych. Jakkolwiek naley zaznaczy, e nie istnieje jedna metoda pozwalajca w doskonay sposób wyizolowa i oceni wpyw wsparcia, to w tym pierwszym kontekcie warto, jak si wydaje, nawiza do niektórych podej [por. Michalek, 2012; Investment Support under Rural Development Policy, 2014]. Mimo swojej prostoty, szczególnie naraone na wynikajce z takich czynników bdy s metody naiwne, mogce bazowa bd na porównaniu wartoci wskanika w tym samym obiekcie przed interwencj i po tym, jak zosta on beneficjentem, czy te porównywanie beneficjentów z niebeneficjentami bez uwzgldnienia innych kryteriów podziau czy wyboru grupy kontrolnej [Michalek, 2012, s. 14-17]. Proponuje si do oblicze wykorzystywa dane zgromadzone przez Polski FADN. Stanowi one do szczegóow baz danych, co umoliwia wyznaczenie grup gospodarstw w oparciu o ich dodatkowe, pozaekonomiczne charakterystyki, zwizane na przykad z osob zarzdzajcego, którego cechy, jak ju wspomnielimy wczeniej, mog mie wpyw na podejmowane przez nich decyzje, w tym na skonno do podejmowania inwestycji albo modernizacji. Dane zawarte w systemie FADN umoliwiaj wyznaczenie wartoci dodanej brutto zgodnie z podejciem MRiRW, gromadzone s równie dane dotyczce AWU. Jako uzyskiwanych wyników uzaleniona jest przede wszystkim od iloci, dostpnoci oraz szczegóowoci danych. W przypadku wykorzystywania danych FADN naley pamita, e mimo reprezentacyjnoci, stanowi one jedynie prób, a nie dotycz caej populacji uzyskujcej wsparcie. Próba ta nie ma równie charakteru panelu zbilansowanego, a poprzez sprowadzenie do takiego moe utraci walory reprezentatywnoci. Na skutek tego moliwa bdzie ocena jedynie wpywu wsparcia w badanych gospodarstwach, bez moliwoci uogólnienia wyników na cay kraj i wszystkich beneficjentów. Nie jest równie wiadome z góry, jaka cz próby nie zostanie beneficjentami, tj. bdzie moga zosta ewentualnie zakwalifikowana do grupy kontrolnej ani czy w grupie kontrolnej nie bd wystpowa obiekty bdce równie pod porednim wpywem wsparcia, co dodatkowo moe zaburzy wynik porównania. Istotna jest równie dugo okresu. Zgodnie z zaoeniami poczynionymi w PROW, dziaania modernizacyjne maj przynie wzrost wartoci dodanej w cigu 5 lat [PROW 2014-2020, 2014, s. 189]. W przypadku, w którym w analizie nie zostanie uwzgldniona grupa kontrolna, a jedynie dla kadego beneficjenta zostan wyznaczone w drodze symulacji pewne ustalone, „bazowe” poziomy odpowiednich charakterystyk ekonomicznych, stanowice odzwierciedlenie jego sytuacji, gdyby nie otrzymywa on wsparcia, pojawi si mog trudnoci zwizane z prognozowaniem na podstawie krótkiego szeregu (dane Polskiego FADN obejmuj okres od 2004 r.). Dodatkowym utrudnieniem prowa- 117 dzonych bada byoby wówczas kolejne zmniejszenie liczebnoci próby wynikajce z ograniczenia jej do podmiotów, o których dane zebrano z wystarczajcej liczby lat, by prowadzi wiarygodne prognozy. Ponadto przeprowadzenie takich prognoz wymaga do mocnego zaoenia, zgodnie z którym jedynie wpyw wsparcia jest swego rodzaju szokiem, zmieniajcym ustalone ju trendy. W rzeczywistoci czynników takich, mogcych pojawi si z biegiem czasu, jest zdecydowanie wicej (np. zmiana zarzdzajcego gospodarstwem). Ustalenie oczyszczonych z wpywu wsparcia wartoci zmiennych, które zarazem odzwierciedlayby wikszo zachodzcych w gospodarstwie i jego otoczeniu zmian, majcych wpyw na wyniki ekonomiczne. Na tej podstawie zatem mona uzna, e mimo i wykorzystanie danych FADN umoliwia wyraenie GVA w ujciu bardziej szczegóowym, co z kolei pozwala na dokonanie analizy bd symulacji przy ustalonych niektórych elementach, to jednak preferowanym podejciem byoby porównanie z wartociami uzyskanymi dla odpowiednio wyznaczonej grupy kontrolnej. W zwizku z kwestiami dostpnoci danych naley równie zauway, e w chwili obecnej FADN nie gromadzi danych dotyczcych róda pozyskanych rodków inwestycyjnych, a jedynie ich przeznaczenia. Jednak od roku obrachunkowego 2015 wprowadzony jest podzia w zalenoci od dziaania wyszczególnionego w PROW. Jak zauwaono wczeniej, sprawdzon procedur postpowania jest w takich przypadkach porównanie z grup kontroln. W odniesieniu do badanego zjawiska uzasadnione byoby porównanie wartoci wskanika stosunku wartoci dodanej brutto do rocznej jednostki pracy w grupach gospodarstw o zblionych cechach, podzielonej na podgrupy podmiotów korzystajcych ze wsparcia w ramach PROW, oraz niebdcych beneficjentami. Warto zauway, e sposób wyboru gospodarstw stanowicych benchmarki moe zosta okrelony rozmaitymi procedurami. Wybór ten powinien by dokonany w sposób zapewniajcy maksymalne prawdopodobiestwo tego, e wartoci wskaników GVA/AWU w porównywanych parach ksztatowayby si tak samo w przypadku, w którym jedno z gospodarstw nie uzyskaoby wsparcia. Na podstawie wczeniejszych rozwaa dotyczcych potencjalnych determinant wartoci dodanej i wydajnoci pracy mona wyszczególni przykadowe zmienne objaniajce wartoci tych wskaników, opisujce zarówno cechy ekonomiczne, jak i nieekonomiczne, których przykady przedstawiono w tabeli 19. Wykorzystywana baza danych umoliwia pozyskanie zmiennych opisujcych te determinanty. 118 Tabela 19. Przykady potencjalnych determinant GVA/AWU Grupa Ogólna charakterystyka podmiotu Zmienne demograficzne Procesy produkcyjne Cechy Forma prawna, dziaalno ekologiczna Wyksztacenie, wiek, fakt posiadania nastpcy Typ produkcyjny, warto produkcji, zaangaowanie czynników produkcji, wysoko kosztów, sposób organizacji procesów produkcyjnych Czynniki zwizane Lokalizacja, dziaalno na obszarach o trudnych warunkach z otoczeniem zewntrznym gospodarowania, wskaniki ekonomiczne w rejonie (koszty alternatywne zaangaowania czynników produkcji, koszty utrzymania gospodarstwa domowego) ródo: Opracowanie wasne. W porównaniu do poprzednio omawianego rozwizania, porównanie z grup kontroln nie wymaga tak bardzo szczegóowego wyraania GVA. Wydaje si, e w takim rozwizaniu do analizy wartoci wskanika wystarczajcym jest poziom szczegóowoci pozwalajcy wyznaczy GVA/AWU. Czynniki wybrane do uzyskania grupy kontrolnej powinny spenia dwa warunki: rónicowa warto wskanika oraz zapewnia porównywalno par gospodarstw z grupy beneficjentów i spoza niej. Zakadamy tutaj, e wpyw niektórych z czynników egzogenicznych na pewn grup gospodarstw bdzie taki sam, przykadowo oddziaywanie warunków lokalnych. Ze wzgldu na charakter wskanika, uwzgldniajcego kategori wynikow (warto dodan brutto) na roczn jednostk pracy, stanowic nakad, wydaje si zasadne równie rozwaenie wyznaczenia relacji zachodzcych midzy czynnikami produkcji a efektem procesów wytwórczych. Procesy te, chocia w pewnym stopniu s zdeterminowane uwarunkowaniami endo- i egzogenicznymi (posiadanymi przez producenta zasobami bd czynnikami rodowiskowymi), mog wykazywa pewn tendencj do zmian w czasie na skutek bd rozwoju producenta i przyrostu jego wiedzy bd umiejtnoci zarzdczych (tutaj mona odwoa si do omawianej ju przez nas koncepcji postpu technologicznego), bd te w wyniku jego reakcji na zmiany zachodzce w otoczeniu. Z drugiej strony problem zwizany z uwzgldnieniem znacznej liczby determinant polega na znaczcym wzrocie zoonoci problemu na skutek tzw. przeklestwa wymiarowoci. W zwizku z tym Michalek [2012] proponuje dokonywanie doboru par na podstawie jednej zmiennej uwzgldniajcej wpyw tego licznego zbioru determinant – skonnoci do korzystania ze wsparcia oszacowanej modelem logitowym lub probitowym. Zaznacza jednoczenie, e podejcie to pociga za sob konieczno przyjcia pewnych do mocnych zaoe, zgodnie z którymi nie wystpuj porednie efekty wsparcia dla gospo119 darstw niebdcych beneficjentami [Michalek, 2012, s. 56-57]. Jak mona zauway na podstawie przykadowych analiz zaprezentowanych w pracy [Michalek, 2012, s. 47], procedura wykorzystujca model logitowy i odpowiedni algorytm dopasowania moe si wiza ze znaczcym ograniczeniem dostpnego zbioru danych (w cytowanej pracy liczba beneficjentów spada z 51 do 14). Innym sposobem jest dobór porównywalnych par na podstawie danego kryterium kwalifikujcego do uzyskania wsparcia. Mona bowiem przyj, e gospodarstwa osigajce podobne wartoci zmiennej wynikowej s podobne [Investment Support under Rural Development Policy, 2014, s. 27-28]. Metoda ta ma oczywicie swoje ograniczenia zwizane z istnieniem licznych kryteriów kwalifikowalnoci, co ma miejsce w przypadku wsparcia inwestycji. W takim wypadku ponownie staje si przed problemem wyznaczenia maksymalnie podobnych do siebie gospodarstw w oparciu o wiele cech, co moe równie skutkowa komplikacjami natury obliczeniowej. Naley odnotowa, e wachlarz metod umoliwiajcych dobór benchmarków dla indywidualnych gospodarstw bd ich grup jest szeroki, poczynajc od prostych miar podobiestwa opartych na wyraeniu kadego gospodarstwa poprzez punkt z przestrzeni wielowymiarowej o wspórzdnych opisanych wartociami przyjmowanymi przez poszczególne charakterystyki, a nastpnie bezporednio na wyznaczeniu macierzy odlegoci midzy badanymi obiektami, po metody grupowania wykorzystywane w statystycznej analizie wielowymiarowej. Zarówno wybór samej metody wyznaczania par gospodarstw najbardziej podobnych, jak i – w jej obszarze – wybór odpowiedniej miary podobiestw (np. miary odlegoci) moe wywiera istotny wpyw na ostateczny wynik. Std te szczególn rol w procesie opracowywania algorytmu odgrywa analiza wraliwoci wyników ze wzgldu na zastosowane podejcie [Michalek, 2012, s. 47-48]. Dokonanie takiej analizy jest koniecznym wymogiem poprzedzajcym ustalenie szczegóowego algorytmu obliczania wartoci wskanika. Propozycje zasugerowane w cytowanej pracy powinny równie zosta przetestowane na polskich danych [por. Michalek 2012; Investment Support under Rural Development Policy, 2014]. 120 Podsumowanie W prezentowanej monografii dokonano przegldu zagadnie zwizanych z wszystkimi najwaniejszymi aspektami dotyczcymi wydajnoci pracy w rolnictwie. Po pierwsze, omówiono gówne ustalenia teorii ekonomii, w których wydajno pracy wystpuje jako jeden z wanych czynników wzrostu gospodarczego. Odniesiono si take do roli rolnictwa w procesach wzrostu. Po drugie, w kolejnych czciach opracowania pokazano modelowe zalenoci midzy czynnikami produkcji, cenami, wielkoci produkcji a dochodami producentów zarówno w aspekcie opisu za pomoc funkcji produkcji, jak i nawizano krótko do modelowania procesów podejmowania decyzji. Wywód teoretyczny zawarty w monografii prowadzi do wyodrbnienia czynników dajcych moliwo wywierania zewntrznego wpywu na ksztatowanie procesów wzrostu podmiotów gospodarujcych w rolnictwie. Najistotniejszym, z punktu widzenia celu badania, jest wpyw wydajnoci pracy na wzrost i moliwoci oddziaywania na t wydajno. Std wynika konieczno waciwego zdefiniowania i jak najdokadniejszego pomiaru wydajnoci pracy w rolnictwie. Moe by ona mierzona za pomoc stosunku wartoci dodanej do nakadów czynnika pracy. Wskanik ten bywa równie stosowany jako miernik dochodu, co stanowi o jego uniwersalnoci. Ze wzgldu na moliwoci wpywu na wydajno pracy poprzez czynnik zewntrzny, jakim jest polityka rolna, istotne staj si moliwoci oceny zasadnoci i skutecznoci tego wpywu. Odpowiednie mierniki umoliwiaj dokonanie prognoz oczekiwanych skutków wsparcia przed jego wdroeniem oraz analiz jego rzeczywistego oddziaywania. Wanym aspektem w procesie pomiaru jest szacowanie wpywu programów wsparcia gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich zadeklarowanych we Wspólnej Polityce Rolnej. W tym celu naley dysponowa odpowiedni baz danych i waciwymi narzdziami analizy statystyczno-ekonometrycznej. Oszacowania wartoci dodanej brutto przypadajcej na nakady czynnika pracy w rolnictwie mog zosta dokonane na podstawie danych gromadzonych przez GUS i odnoszcych si do skali regionalnej bd krajowej. Omówione w opracowaniu uwarunkowania badania wydajnoci pracy w rolnictwie rozumianej jako warto dodana brutto przeliczona na jednostk nakadu pracy wskazuj na wiodcy charakter w takim badaniu danych pochodzcych z Farm Accountancy Data Network. Badania budetów gospodarstw domowych oraz badanie dochodów i warunków ycia mog dostarczy informacji uzupeniajcych, przy czym zawsze porównania obarczone mog by bdami wynikajcymi z odmiennych metodyk gromadzenia informacji w kadym z wymienionych bada statystycznych. 121 Baza Polskiego FADN umoliwia wyraenie wartoci dodanej brutto na roczn jednostk pracy w sposób zgodny z metodyk MRiRW a take – w razie koniecznoci – dezagregacj tej wielkoci i oszacowanie wpywu jej poszczególnych skadowych na ksztatowanie si zmiennej wynikowej. Wskanik rezultatu GVA/AWU powinien dawa informacj o bezporednich skutkach interwencji. Z tego wzgldu istotne jest odpowiednie zmierzenie tego wyodrbnionego wpywu, przy wyczeniu pozostaych determinant wartoci dodanej przypadajcej na jednostk pracy. Ustalenie wartoci poszczególnych skadowych na staym poziomie moe by w przypadku czci beneficjentów utrudnione ze wzgldu na ewentualno wystpienia zbyt maej liczby obserwacji, by dokona na przykad ekstrapolacji. Proponowanym w literaturze alternatywnym podejciem do tego zagadnienia jest, jak wskazalimy, porównanie z grup kontroln [Michalek, 2012], które przy zaoeniu ogólnego podobiestwa gospodarstw charakteryzujcych si okrelonym zbiorem cech umoliwia wybranie par beneficjent-benchmark i obliczenie stosownych rónic w ksztatowaniu si wartoci GVA/AWU. Podejcie takie wie si z zastosowaniem metod ekonometrycznych oraz analizy wielowymiarowej, za znaczna liczba moliwych do zastosowania alternatywnych podej wydaje si wiadczy o elastycznoci metody oraz moliwoci dopasowania jej do wybranego zbioru danych. 122 Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Adamowicz M., Przesanki rozwoju wielofunkcyjnoci rolnictwa i zmian we wspóczesnej polityce rolnej, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1(302), 2005, s. 17-32. Adamowski Z., Podstawy ekonomiki i organizacji przedsibiorstw rolnych, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1973. Ball V.E., Bureau J., Nehring R., Somwaru A., Agricultural Productivity Revisited, American Journal of Agricultural Economics, 79(4), 1997, s. 1045-1063. Bartkowiak R., Historia myli ekonomicznej, wydanie II zmienione, PWE, Warszawa 2008. Bartkowiak R., Rozwój myli ekonomicznej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2010. Batra R., Hicks- and Harrod-Neutral Technical Progress and the Relative Stability of a Two-Sector Growth Model with Fixed Coefficients, Journal of Political Economy, vol. 78, nr 1, 1970, s. 84-96. Becker G.S., Ekonomiczna teoria zachowa ludzkich, PWN, Warszawa 1990. Bessell J.E., An Input-Output Analysis For Intensive Grassland Dairy Farms, The Incorporated Statician, vol. 8, nr 2, 1958, s. 67-87. Bezat-Jarzbowska A., Rembisz W., Sielska A., Wybór polityki i jej wpyw na decyzje producentów rolnych w ujciu analitycznym z elementami weryfikacji empirycznej, Program Wieloletni 2011-2014, nr 49, IERiG-PIB, Warszawa 2012a. Bezat-Jarzbowska A., Rembisz W., Sielska A., Wybrane postacie analityczne funkcji produkcji w ocenie relacji czynnik-czynnik oraz czynnikprodukt dla gospodarstw rolnych FADN, Studia i Monografie, nr 154, IERiG-PIB, Warszawa 2012b. Bezat-Jarzbowska A., Rembisz W., Sielska A., Wpyw polityki rolnej na decyzje producentów rolnych odnonie dochodów i inwestycji, Program Wieloletni 2011-2014, nr 97, IERiG-PIB, Warszawa 2013. Bocian M., Cholewa I., Tarasiuk R., Wspóczynniki Standardowej Produkcji „2010” dla celów Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych, IERiG-PIB, Warszawa 2014. Boratyski J., Analiza tworzenia i podziau dochodów na podstawie modelu wielosektorowego, Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego, ód 2009. 123 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Boussard J.M., Bio Physical Models as Detailed Engineering Production Functions, [w:] Bio-Economic Models applied to Agricultural Systems, pr. zbior. pod red. G. Flichman, Springer, 2011, s. 15-28. Bowler I.R., Agriculture Under the Common Agricultural Policy: A Geography, Manchester University Press, Manchester 1985. Brookfield H., Family Farms Are Still Around: Time to Invert the Old Agrarian Question, Geography Compass, vol. 2/1, 2008, s. 108-126. Browning M., Chiappori P.A., Weiss Y., Family Economics, Cambridge University Press, Cambridge 2011. Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., Informacje i opracowania statystyczne, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2014. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS, Warszawa 2006. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2013 r., GUS, Warszawa 2014. Chen P., Yu M., Chang Ch., Hsu S., Total factor productivity growth in China’s agricultural sector, China Economic Review, vol. 19, issue 4, 2008, s. 580-593. Chmielak A., Pułapki rozwoju gospodarczego, Optimum, Studia Ekonomiczne, Vol. 4 (44), 2009, s. 143-155. Cohen A.J., Harcourt G.C., Retrospectives Whatever Happened to the Cambridge Capital Theory Controversies?, Journal of Economic Perspectives, vol. 17, nr 1, 2003, s. 199-214. Czudec A., Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju wielofunkcyjnego rolnictwa, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2009. Deaton A., The Analysis of Household Surveys. A Microeconometric Approach to Development Policy, World Bank, Washington 1998. Doraszelski U., Jaumandreu J., Measuring the Bias of Technological Change, 2015, http://economics.yale.edu/sites/default/files/ces20150319.pdf Dorward A., Agricultural labour productivity, food prices and sustainable development impacts and indicators, Food Policy 39, 2013, s. 40-50. Edwards-Jones G., Deary I.J., Willock J., Incorporating psychological variables in models of farmer behaviour: does it make for better predictions?, Etudes et Reserches sur les Systèmes Agraires et le Dévelopment, vol. 31, 1998, s. 153-173. Ekbom A., Sterner T., Production Function Analysis of Soil Properties and Soil Conservation Investments in Tropical Agriculture, Environment for Development, Discussion Paper Series, EfD DP 08-20, 2008. European Commission – EU FADN. http://ec.europa.eu/agriculture/rica/ database/database_en.cfm 124 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. Europejski Trybuna Obrachunkowy, Czy wsparcie UE dla przemysu przetwórstwa spoywczego w sposób skuteczny i wydajny zwikszao warto dodan produktów rolnych?, Sprawozdanie specjalne nr 1, 2013. Fieldsend A.F., Putting rural at the centre of the European Union’s cohesion policy, Rural development Studies, vol. 9, IERiG-PIB, Warszawa 2012. Floriaczyk Z., Mako S., Osuch D., Ponka R., Wyniki Standardowe 2012 uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczce w Polskim FADN. Cz I. Wyniki Standardowe, IERiG-PIB, Warszawa 2013. Fuss M., McFadden D., Mundlak Y., A Survey of Functional Forms in the Economic Analysis of Production, [w:] M. Fuss, D. Mc-Fadden (red.), Production Economics: A Dual Approach to Theory and Applications, Amsterdam 1978, s. 219-268. Garbicz M., Problemy rozwoju i zacofania ekonomicznego. Dlaczego jedne kraje s biedne, podczas gdy inne s bogate?, Wolters Kluwer, Warszawa 2012. Gdek S., Optymalizacja planów rocznych rodzinnego gospodarstwa rolnego, SGGW, Warszawa 2009. Gollin D., Lagakos D., Waugh M.E, Agricultural Productivity Differences Across Countries, American Economic Review, vol. 104, nr 5, 2014, s. 165-170. Gollin D., Lagakos D., Waugh M.E, The Agricultural Productivity Gap in Developing Countries, Quarterly Journal of Economics, vol. 129, nr 2, 2014, s. 939-993. Gobiewska B., Organizacyjno-ekonomiczne skutki zrónicowania powiza gospodarstw z otoczeniem, SGGW, Warszawa 2010. Goraj L., Mako S., Rachunkowo i analiza ekonomiczna w indywidualnym gospodarstwie rolnym, Difin, Warszawa 2009. Goraj L., Bocian M., Cholewa I., Nachtman G., Tarasiuk R., Wspóczynniki Standardowej Produkcji „2007” dla celów Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych, IERiG-PIB, Warszawa 2012. Goraj L., Osuch D., Bocian M., Cholewa I., Malanowska B., Plan wyboru próby gospodarstw rolnych Polskiego FADN dla roku obrachunkowego 2013, IERiG-PIB, Warszawa 2012. Goraj L., Osuch D., Bocian M., Cholewa I., Malanowska B., Plan wyboru próby gospodarstw rolnych Polskiego FADN od roku obrachunkowego 2014, IERiG-PIB, Warszawa 2013. 125 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. Griffin R.C., Montgomery J.M., Rister M.E., Selecting Functional Form in Production Function Analysis, Western Journal of Agricultural Economics, 12(2), 1987, s. 216-227. Harman W.L., Eidman V.R., Hatch R.E., Claypool P.L., Relating farm and operator characteristic to multiple goals, Southern Journal of Agricultural Economics, vol. 04, nr 01, 1972, s. 215-220. Hayashi K., Multicriteria analysis for agricultural resource management: A critical survey and future perspectives, European Journal of Operational Research, vol. 122, nr 2, 2000, s. 486-500. Heady E.O., du Toit S., Marginal Resource Productivity for Agriculture in Selected Areas of South Africa and the United States, Journal of Political Economy, vol. 62, nr 6, 1954, s. 494-505. Herrendorf B., Teixeira A., Barriers To Entry And Development, International Economic Review, vol. 52, nr 2, 2011, s. 573-602. Ickowitz A., Shifting cultivation and forest pressure in Cameroon, Agricultural Economics, vol. 42, issue 2, 2011, s. 207-220. Instrukcja kodowania oraz wykaz kodów, IERiG-PIB, Warszawa 2014, http://fadn.pl/wp-content/uploads/2015/01/Instrukcja-kodowania-orazwykazy-kodow_2015.pdf Instrukcja uytkownika do skoroszytu B_Plan, Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, 2015, http://www.arimr.gov.pl/fileadmin/pliki/ wnioski/PROW_2014_2020/MGR/2015/A_Instrukcja_uzytkownika_do_ skoroszytu_B_Plan_MGR.pdf Instytut Bada Strukturalnych, Ocena wpywu realizacji PROW 2007-2013 na gospodark Polki, Warszawa 2011. Investment Support under Rural Development Policy, European Commission, Final Report, 2014, http://ec.europa.eu/agriculture/evaluation/ruraldevelopment-reports/2014/investment-support-rdp/fulltext_en.pdf Ironmonger D., Household Work: Productive Activities, Women and Income in the Household Economy, Allen and Unwin, Sydney 1989. Ito J., Inter-regional difference of agricultural productivity in China: Distinction between biochemical and machinery technology, China Economic Review, vol. 21, issue 3, 2010, s. 394–410. Jakimowicz A., Podstawy interwencjonizmu pastwowego, Seria: Wspóczesna ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. Jarrett F.G., Resource productivities and production functions, Review of Marketing and Agricultural Economics, vol. 25, nr 01-02, 1957, s. 67-80. Jówiak W., Kagan A., Niewgowska G., Sobierajska J., Zieliski M., Czynniki wzrostu konkurencyjnoci polskich gospodarstw rolnych, [w:] 126 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. A. Kowalski, M. Wigier, B. Wieliczko (red.), WPR a konkurencyjność polskiego i europejskiego sektora żywnościowego, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014, s. 59-75. Kopeć B., Nietupski T., Podstawy i metody podejmowania decyzji w gospodarstwach rolnych, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1980. Kowalski A., Rembisz W., Model zachowań gospodarstwa rolnego w warunkach endogenicznych i egzogenicznych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 2003, s. 3-13. Kuszewski T., Sielska A., Użyteczna sztuka rankingów społeczno-ekonomicznych, Współczesna Ekonomia, t. 4, nr 1, 2010, s. 143-162. Kuszewski T., Sielska A., Efektywność sektora rolnego w województwach przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Gospodarka Narodowa, nr 3, 2012, s. 19-42. Latruffe L., Balcombe K., Davidova S., Zawalińska K., Determinants of technical efficiency of crop and livestock farms in Poland, INRA Working Paper 02-05, 2002, s. 27. Lazzarini A., The Cambridge Capital Controversy In Historical Perspective And Some Un Settled Analytical Issues, artykuł na podstawie rozprawy doktorskiej obronionej w Università degli Studi Roma Tre w 2008 r., http://pendientedemigracion.ucm.es/centros/cont/descargas/ documento18933.pdf Läpple D., Kelley H., Spatial dependence in the adoption of organic drystock farming in Ireland, European Review of Agricultural Economics, Vol. 42, 2015, s. 315–37. Lenkiewicz S., Rokicki B., Wieliczko B., „Budżet rolny” a konkurencyjność polskiego rolnictwa, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014. Leontief W., Quantitative input and output relations in the economic system of the United States, The Review of Economics and Statistics, vol. XVIII, 1936. Lucas R., Econometric Policy Evaluation: A Critique, [w:] The Phillips Curve and Labor Markets, pr. zbior. pod red. K. Brunner, A. Meltzer, Elsevier, New York 1976, s. 19–46, http://people.sabanciuniv.edu/atilgan/ FE500_Fall2013/2Nov2013_CevdetAkcay/LucasCritique_1976.pdf Majewski E., Ziętara W., System celów w rolniczych gospodarstwach rodzinnych, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 6, 1997, s. 29-43. Marszałek M., Metodologia rachunku produkcji domowej w Polsce w koncepcji systemu statystyki społecznej, niepublikowana rozprawa doktorska obroniona w Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2014. 127 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. Michalek J., Counterfactual impact evaluation of EU Rural Development Programmes propensity score matching methodology applied to selected EU Member States, Publications Office, vol. 1, Luxembourg 2012. Mundlak Y., Butzer R., Larson D.F., Heterogeneous technology and panel data: The case of the agricultural production function, Journal of Development Economics, vol. 99, issue 1, 2012, s. 139-149. Nath S.K., Estimating the Seasonal Marginal Products of Labour in Agriculture, Oxford Economic Papers, vol. 26, nr 3, 1974, s. 375-387. Niezgoda D., Elastyczność produkcyjna i dochodowa procesu produkcji w towarowych gospodarstwach rolnych, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, vol. 97, nr 3, 2010. Omonona B.T., Egbetokun O.A., Akanbi A.T., Farmers Resource – Use and Technical Efficiency in Cowpea Production in Nigeria, Economic Analysis & Policy, vol. 40, issue 1, 2010, s. 87-95. Parish R.M., Dillon J.L., Recent applications of the production function in farm management research, Review of Marketing and Agricultural Economics, vol. 23, nr 04, 1955, s. 215-236. Parlińska M., Dareev G., Applications of production function in agriculture, Quantitative Methods In Economics, vol. XII, nr 1, 2011, s. 119-123. Patra S., Nayak S.R., A Theoretical Study on the Relationship between Wages and Labor Productivity in Industries, International Journal of Economic Research, 2012, s. 157-163, http://www.ijeronline.com,V3i3 Poczta W., Czubak W., Kiryluk-Dryjska E., Sadowski A., Siemiński P., Koncepcja ukierunkowania wsparcia gospodarstw rolnych w perspektywie 2014-2020, Ekspertyza wykonana dla MRiRW, Poznań 2012. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2014. Przygrodzka R., Rola sektora publicznego we współczesnych procesach rozwojowych, Optimum, Studia Ekonomiczne, Vol. 4 (44), 2009, s. 51-62. Reid M., Economics of Household Production, Wiley, New York 1934. Rembisz W., Kwestie ryzyka, cen, rynku, interwencji i stabilności dochodów w rolnictwie, Vizja Press&IT, Warszawa 2013. Rembisz W., Floriańczyk Z., Modele wzrostu gospodarczego w rolnictwie, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014. Rembisz W., Sielska A., Mikroekonomiczna funkcja produkcji - właściwości analityczne wybranych jej postaci, Vizja Press & IT, Warszawa 2012. 128 Rembisz W., Sielska A., Wybrane wskaźniki ekonomiczne w rolnictwie jako skutek długookresowej polityki rolnej i uwarunkowań popytowych, Program Wieloletni 2011-2014, nr 133, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014a. 87. Rembisz W., Sielska A., Renta polityczna a inwestycje oraz relacje wynagrodzenia i wydajności czynnika pracy u producentów rolnych [w:] A. Kowalski, M. Wigier, B. Wieliczko (red.), WPR a konkurencyjność polskiego i europejskiego sektora żywnościowego, Program Wieloletni 2011-2014, nr 146, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2014b, s. 15-27. 88. Rembisz W., Sielska A., Mikroekonomia współczesna, Vizja Press & IT, Warszawa 2015. 89. Rembisz W., Sielska A., Bezat A., Popytowo uwarunkowany model wzrostu produkcji rolno-żywnościowej, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2011, s. 8. 90. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, GUS, Warszawa 2014. 91. Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS, Warszawa 2014. 92. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2011. 93. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2012. 94. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2013. 95. Rocznik Statystyczny Województw, GUS, Warszawa 2014. 96. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 marca 2007 r. „w sprawie minimalnych norm”, Dz.U. 2007 nr 46 poz. 306. 97. Rozwój Obszarów Wiejskich (2007-2013), Podręcznik wspólnych ram monitorowania i oceny. Wytyczne, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Warszawa 2006. 98. Ruttan V.W., Productivity Growth in World Agriculture: Sources and Constraints, Journal of Economic Perspectives, vol. 16(4), 2002, s. 161-184. 99. Sahin A., Gunden C., Cankurt M., Miran B., Yildirim I., Determination of farmers’ goal statements priorities and factors effective on decision (an application of fuzzy pairwise comparison analysis), Proceedings of the 1st Annual International Interdisciplinary Conference, 2013, s. 537-544. 100. Sielska A., Decyzje producentów rolnych w ujęciu wielokryterialnym – zarys problemu, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2012. 101. Sielska A., Podejmowanie decyzji produkcyjnych w gospodarstwach rolnych przy wielorakości celów, niepublikowana rozprawa doktorska obroniona w Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2014. 102. Simola A., Agricultural land use in AGE model production functions, Presented at the 16th Annual Conference on Global Economic Analysis, Shanghai 2013. 86. 129 103. Stiglitz J.E., Some Theoretical Aspects of Agricultural Policies, The World Bank Research Observer, vol. 2, nr 1, 1987. 104. Stiglitz J.E., Sen A., Fitoussi J-P., Report by the Commission on the Measurement of Economic Performanceand Social Progress, opublikowany 14.09.2009, http://www.insee.fr/fr/publications-et-services/ dossiers_web/stiglitz/doc-commission/RAPPORT_anglais.pdf 105. Stiglitz J.E., Sen A., Fitoussi J.P., Błąd pomiaru. Dlaczego PKB nie wystarcza. Raport Komisji ds. Pomiaru Wydajności Ekonomicznej i Postępu Społecznego, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2013. 106. Tamasauskiene Z., Stankaityte A., Evaluating of the Relationship between Wages and Labour Productivity in Lithuania: Territorial and Sectoral Approaches, Social Research, vol. 1 (30), s. 24-35, 2013, http://vddb. library.lt/fedora/get/LT-eLABa-0001:J.04~2013~ISSN_1392-3110.N_1_ 30.PG_24-35/DS.002.1.01.ARTIC 107. Tokarski T., Matematyczne modele wzrostu gospodarczego (ujęcie neoklasyczne), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009. 108. Tomaszewicz Ł., Metody analizy input-output, PWE, Warszawa 1994. 109. Upton M., The unproductive production function, Journal of Agricultural Economics, vol. 30, 1979, s. 179-194. 110. Van Kooten G.C., Schoney R.A., Hayward K.A., An alternative approach to the evaluation of goal hierarchies among farmers, Western Journal of Agricultural Economics, vol. 11, nr 1, 1986, s. 40-49. 111. Watson R.T. (red.), McIntyre B.D., Herren H.R., Wakhungu J., Agriculture at a Crossroads. Global Report, IAASTD, Island Press, Washington DC 2009. 112. Wilkin J., Interwencjonizm państwowy w rolnictwie: dlaczego był, jest i będzie, Biuletyn informacyjny ARR, vol. 9(135), 2002, s. 18-24. 113. Wilkin J., Wielofunkcyjność rolnictwa i obszarów wiejskich. Wyzwania przed obszarami wiejskimi i rolnictwem w perspektywie 2014-2020, Nowe Życie Gospodarcze, Warszawa 2007, s. 3-5. 114. Wilkin J., Wielofunkcyjność rolnictwa – konceptualizacja i operacjonalizacja zjawiska, Wieś i Rolnictwo, vol. 4(145), IRWiR PAN, Warszawa 2009, s. 9-28. 115. Wilkin J. (red.), Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne, Seria: Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa 2010. 116. Woś A., Zegar J.S., Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2002. 130 117. Zajączkowska-Jakimiak S., Wiedza techniczna i kapitał ludzki w teorii wzrostu gospodarczego, Gospodarka Narodowa, vol. 11-12, 2006, s. 47-69. 118. Zangeneh M., Omid M., Akram A., A comparative study on energy use and cost analysis of potato production under different farming technologies in Hamadan province of Iran, Energy, vol. 35, issue 7, 2010, s. 2927V2933. 119. Zegar J.S., Współczesne wyzwania rolnictwa, PWN, Warszawa 2012. 120. Ziętara W., Cele gospodarowania rolników indywidualnych, Wieś Współczesna, nr 7, Warszawa 1986. 131 ^ Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych Poddziaanie Operacja Rolnicy Beneficjenci Wybrane warunki kwalifikowalnoci Obsada zwierzt 2 DJP/ha x zakup sprztu do produkcji i zbioru rolin na trwaych uytkach zielonych, w tym urzdze (gdy program ochrony nie do usuwania drzew i krzewów oraz selektywnego okrela inaczej) usuwania chwastów i rolin inwazyjnych x wyposaanie pastwisk x budowa budynków inwentarskich i wyposaenia do produkcji zwierzcej w celu rozwoju chowu zwierzt trawoernych, zapewniajcych racjonalne wykorzystanie uytków zielonych w gospodarstwie x koszty budowy (a take przebudowy lub rozbu- Wykluczone ze wsparcia s dowy) urzdze do gromadzenia, przechowywa- gospodarstwa prowadzce chów lub hodowl drobiu nia i aplikacji nawozów naturalnych oraz przepowyej 40 000 stanowisk chowywania pasz soczystych lub chów lub hodowl wi x koszty ogólne powyej 2000 stanowisk dla wi powyej 30 kg lub 750 stanowisk dla macior Koszty kwalifikowalne 60% kosztów kwalifikowalnych (mody rolnik) lub 50% kosztów kwalifikowalnych (pozostae przypadki), ale nie wicej ni 50 tys. z. 60% kosztów kwalifikowalnych (mody rolnik) lub 50% kosztów kwalifikowalnych (pozostae przypadki), ale nie wicej ni 200 tys. z (na inwestycje niezwizane z budow lub modernizacj budynków inwentarskich) lub 500 tys. z (w pozostaych przypadkach) Kwoty i stawki wsparcia Zacznik. Skrócona charakterystyka poddziaa w ramach dziaania Inwestycje w rodki trwae w ramach PROW 2014-2020 Inwestycje w gospodarstwach pooonych na obszarach Natura 2000 Inwestycje w gospodarstwach pooonych na obszarach OSN Wsparcie inwestycji w przetwarzanie produktów rolnych, obrót nimi lub ich rozwój Modernizacja gospodarstw rolnych Przetwórstwo i marketing produktów rolnych x koszty budowy lub modernizacji budynków lub budowli x koszty zakupu lub leasingu, zakoczonego przeniesieniem prawa wasnoci, nowych maszyn i wyposaenia do wartoci rynkowej majtku x koszty zakupu lub budowy elementów infrastruktury technicznej x koszty ogólne zwizane z wydatkami dot. ww. kosztów x koszty zakadania sadów i plantacji krzewów owocowych owocujcych efektywnie duej ni 5 lat x koszty zakupu lub rozwoju oprogramowania komputerowego i zakupu patentów, licencji, praw autorskich, znaków towarowych x koszty budowy, modernizacji lub przebudowy budynków produkcyjnych lub magazynowych x koszty zakupu lub leasingu x koszty zakupu oprogramowania x koszty wdroenia procedury certyfikowanych systemów zarzdzania jakoci x opaty za patenty i licencje x koszty ogólne Rolnik prowadzcy dziaalno rolnicz w celach zarobkowych lub grupa takich rolników Osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadajca osobowoci prawnej, która: x posiada zarejestrowan dziaalno w zakresie przetwórstwa lub wprowadzania do obrotu produktów rolnych, x dziaa jako przedsibiorca wykonujcy dziaalno jako mikro, mae lub rednie przedsibiorstwo Rolnik posiadajcy gospo- 60% kosztów kwalifikowaldarstwo rolne o powierzchni nych (mody rolnik lub inweuytków rolnych co najmniej stycje zbiorowe) lub 50% kosz1 ha, ale nie wikszej ni tów kwalifikowalnych (pozo300 ha. Wielko ekonostae przypadki) i nie mniej ni miczna gospodarstwa sta30% kosztów kwalifikowalnowi co najmniej równowar- nych (z ograniczeniami). to 10 tys. euro i nie jest wiksza ni 200 tys. euro (z wyjtkami). Warto dodana brutto w gospodarstwie ma wzrosn co najmniej o 10% w odniesieniu do roku bazowego w okresie 5 lat od dnia przyznania pomocy. 50% kosztów inwestycji kwalifikujcej si do wsparcia (nie mniej ni 100 tys. z i nie wicej ni 3 mln z) Wsparcie na inwestycje zwizane z rozwojem, modernizacj i dostosowywaniem rolnictwa i lenictwa Starosta x koszty opracowania projektu scalenia x koszty zagospodarowania poscaleniowego zwizanego z organizacj rolniczej przestrzeni produkcyjnej x koszty ogólne zwizane z wydatkami, o których mowa powyej ródo: Opracowanie wasne na podstawie [PROW 2014-2020, 2014]. Scalanie gruntów 100% kosztów kwalifikowalnych operacji (z ograniczeniami dla poszczególnych województw) EGZEMPLARZ BEZPATNY Nakad 00 egz.,ark. wyd.! Druk i oprawa: EXPOL Wocawek
