WSTĘP
advertisement
Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju SPIS TREŚCI WSTĘP 3 CZĘŚĆ 1. Wprowadzenie. (J.Parański) 5 1.1. Instytucjonalne korelaty postaw agresywnych. 6 1.2. Charakterystyka i główne cele programu. 7 1.3. Teoretyczne odniesienie do zjawiska przemocy. 9 1.4. Raport z badań. (M.Polakiewicz) 17 CZĘŚĆ 2. Przygotowanie kadry zakładu do realizacji treści programowych. (J.Parański, M.Polakiewicz) 2.1. Cykl samokształceniowy Rady Zakładu. 2.2 Postulat uczestnictwa w szkoleniach zewnętrznych oraz warsztatowych. CZĘŚĆ 3. Blok zintegrowanych oddziaływań profilaktyczno – korekcyjnych. 19 20 22 24 3.1. Oddziaływania opiekuńczo – wychowawcze w internacie. (J.Parański) 25 3.2. Oddziaływania socjoterapeutyczne. (A. Maksymiuk) 29 3.3. Oddziaływania psychokorekcyjne. (M. Polakiewicz) 36 3.4. Oddziaływania wychow. – edukacyjne w szkole. (I.Szul-Tomaszewska) 38 CZĘŚĆ 4. Zasady i procedury interwencji wychowawczo – prewencyjnej. (J.Parański, J.Tyc) 4.1. Sposoby zapobiegania agresji. 41 42 4.2. Zasady postępowania z wychowankiem agresywnym. 46 4.3. Procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych. 49 ANKIETA EWALUACYJNA (J.Parański,) 52 BIBLIOGRAFIA 55 ANEKS 56 . Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju WSTĘP Współcześnie obserwuje się szereg niezwykle intensywnych przemian w życiu społecznym, kulturalnym i gospodarczym, których siła i dynamika nie pozostaje bez wpływu na obraz stosunków międzyludzkich. Ulegają one swoistym zniekształceniom, do których zaliczyć można m.in.: ulotność i krótkotrwałość kontaktów, przedmiotowe traktowanie, egoizm i konsumeryzm, niezdolność do empatii, anonimowość i związane z nią wyzbycie się poczucia odpowiedzialności na rzecz poczucia bezkarności. Człowiek, szczególnie młody, poddawany niespotykanej dotąd presji emocjonalnych napięć, frustracji, kompleksów, dysonansów i nacisków zewnętrznych w relacjach interpersonalnych coraz częściej rezygnuje z uznanych form i wzorców na rzecz rozwiązań bezkompromisowych, autorytarnych, destrukcyjnych, pozwalających tu i teraz wydrzeć coś dla siebie z bogatej oferty atrakcyjnych, najczęściej trudnych do osiągnięcia pokus. Dla niedojrzałych, często skąpo wyedukowanych młodych ludzi zachowanie agresywne staje się sposobem na odreagowanie wewnętrznych napięć, pozwala zatuszować własne uchybienia i realnie, bądź choćby pozornie osiągnąć cel. Ponadto wszechobecna przemoc pojawia się w ślad za ubóstwem, patologią, uzależnieniem, rozkładem życia rodzinnego i społecznego, anarchią i anomią norm, a więc zjawiskami, które dawno utraciły swój marginalny charakter. Agresja urasta do rangi problemu społecznego i stanowi poważne zagrożenie dla rozwoju tych , którzy znajdują się w okresie intensywnej socjalizacji, czyli dla dzieci i adolescentów, chłonących wzory bezpośrednio z doświadczanego otoczenia. Zakład Poprawczy jako placówka powołana do realizacji zadań związanych z ogólnie pojętą resocjalizacją i reedukacją nieletnich musi być szczególnie dobrze przygotowana do zapewnienia poczucia bezpieczeństwa i przeciwdziałania zachowaniom agresywnym, które swym destruktywnym i gwałtownym przebiegiem skutecznie uniemożliwiają przeprowadzenie wszelkich zamierzonych i zaplanowanych działań statutowych tej instytucji. Już pobieżna obserwacja wychowanków umieszczonych w naszej placówce oraz analiza akt sądowych pozwala antycypować, iż poziom agresji i gotowości do jej podejmowania wśród tej populacji jest niespotykany dotąd. Jak wskazuje analiza dostępnych nam dokumentów 3 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju i wyniki przeprowadzonych badań1, tak wysoki stopień demoralizacji nieletnich, związany jest głównie z dorastaniem w patologicznym otoczeniu całkowitej anomii norm moralnych, dysfunkcją środowiska rodzinnego, niezdolnego do zaspokajania podstawowych potrzeb psychicznych. Szczególnie mocno akcentowana w okresie dorastania potrzeba identyfikacji i przynależności – związana z zafiksowaniem na poziomie poczucia bezpieczeństwa – realizowana jest w oparciu o rosnącą wciąż ofertę podkultury przestępczej lub paraprzestępczej, dającej poczucie ważności i siły. AUTORZY PROGRAMU: Jacek Parański – wychowawca, redaktor i koordynator programu Maria Polakiewicz – psycholog, konsultant Irena Szul-Tomaszewska – nauczyciel w szkole zakładowej, konsultant Jacek Tyc – wychowawca, konsultant Anna Maksymiuk – terapeuta, konsultant Badania przeprowadził Paweł Polakiewicz – magistrant Wydziału Psychologii UMCS. Sprawozdanie z tychże badań zostało zaprezentowane podczas Rady Zakładu w marcu 2004r. Przez psychologa – Marię Polakiewicz. 1 4 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju CZĘŚĆ PIERWSZA WPROWADZENIE 5 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju INSTYTUCJONALNE KORELATY POSTAW AGRESYWNYCH Zakład Poprawczy jest miejscem, w którym – ze względu na jego charakter – istnieje co najmniej kilka istotnych czynników sprzyjających występowaniu zachowań agresywnych: 1. Na stosunkowo niewielkim obszarze została zgromadzona znaczna ilość tej populacji młodzieży, która w rażący sposób naruszyła zasady współżycia społecznego, dokonując czynów karalnych. Wśród nich rosnący wciąż odsetek to czyny wypełniające znamiona zbrodni, przeciwko zdrowiu, życiu oraz mieniu dokonane ze szczególną brutalnością. 2. Niedoskonałość rozwiązań w zakresie właściwego kierowania nieletnich do zakładów, w oparciu o wskazania i wnioski zawarte w opiniach sporządzonych w wyspecjalizowanych placówkach (Schroniska dla Nieletnich, Poradnie Psychopedagogiczne, ROD-K), a także brak systemowych rozwiązań w zakresie progresji oddziaływań ze względu na poziom dojrzałości interpersonalnej sprawiają, że w tych samych grupach, klasach, salach, sypialniach, na tych samych zajęciach spotykają się osobnicy zaburzeni na różnych poziomach rozwoju osobowego (aspołeczni agresywni, jednostki o rysach psychopatycznych, neurotycy, konformiści). Nakładająca się na to dodatkowo trudna sytuacja finansowo – organizacyjna placówki (wzrost liczebności grup, ograniczenie oferty zajęć fakultatywnych, częściowa dezorganizacja systemu edukacyjno – warsztatowego) wymusza poniekąd zmianę priorytetu działań, zawężając skalę oddziaływań wychowawczych, opiekuńczych i terapeutycznych na rzecz zabiegów prewencyjnych. 3. Totalitarny charakter placówki (potrzeba utrzymania zbiorowej i indywidualnej dyscypliny na niezbędnym poziomie, wszechobecna kontrola i monitoring, zminimalizowanie sfery prywatności) nieakceptowanych sprzyja społecznie tendencjom form drugiego do aktywowania życia, najprzeróżniejszych, wzbogacaniu arsenału metod indywidualnego i zbiorowego sprzeciwu, wobec kadry, utożsamianej z narzędziem a priori skierowanym przeciw wychowankom. Dodać należy, iż podkultury młodzieżowe o charakterze przestępczym stanowią skrajnie aspołeczny i agresywny w swej wymowie przejaw negacji społecznie obowiązujących norm i systemu wartości oraz pełnią rolę ideologicznego usprawiedliwienia dla fizycznej dyskryminacji określonej części społeczności. 4. Zachwianie równowagi pomiędzy zakresem praw i obowiązków. Nadinterpretacja oraz zadziwiająca hipokryzja w sferze artykulacji ochrony praw w odniesieniu do nieletniego 6 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju przestępcy, traktowanego w kategoriach (utożsamianie Konwencji Praw Dziecka z niewinnego i pokrzywdzonego dziecka prawami wychowanka, okresowe anonimowe ankietowanie wychowanków w zakresie orientacji w ich znajomości i przestrzeganiu przez kadrę) wobec nikłej możliwości skutecznego egzekwowania jego obowiązków – głównie spowodowana niedookreśleniem systemowo-prawnym – rozbudza i wzmacnia postawy żądaniowe i roszczeniowe, pogłębia dychotomiczny przebieg relacji wychowawca – wychowanek, usprawiedliwia agresywne postawy, jako sposób osiągnięcia maksimum przywilejów przy jednoczesnej otwartej ignorancji dla regulaminowych obowiązków i powinności. 5. Stosowane przez wychowanków techniki neutralizacji i usprawiedliwiania zachowań agresywnych, w istotny sposób osłabiające wewnętrzną i zewnętrzną kontrolę: kwestionowanie swojej odpowiedzialności (np. miałem ojca alkoholika, trudne dzieciństwo, inaczej nie potrafię, itp.); minimalizacja agresywnego charakteru własnego zachowania poprzez kwestionowanie szkody (np.: przecież jemu się nic nie stało; wszyscy bluzgają; ot tak dla draki); minimalizacja własnej roli w akcie agresji poprzez ferowanie prawa do odwetu, bądź dehumanizację ofiary (np.: to nie jest człowiek, to frajer; za to, co zrobił, należało mu się); ochranianie prawa do agresji poprzez bezwzględną akceptację obowiązywania norm subkulturowych przed ogólnospołecznymi; presja społeczności. CHARAKTERYSTYKA I GŁÓWNE CELE PROGRAMU. Powyższa konstatacja jest wystarczającym powodem do skonsolidowania wysiłków kadry zakładu w celu stworzenia celowego, zintegrowanego długofalowego systemu efektywnych oddziaływań skierowanych przeciw przemocy rówieśniczej. Niniejszy program jest egzemplifikacją tegoż postulatu. Część ogólna programu przedstawia w możliwie skondensowanej formie teoretyczny model współczesnej wiedzy dotyczącej zjawiska agresji. Z praktycznego punktu widzenia 7 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju najbardziej istotnym elementem jest ukazanie mechanizmów generujących agresję oraz funkcje, jakie pełni zachowanie agresywne w warunkach zakładowych. Druga część stanowi tematyczną propozycję cyklu samokształceniowego kadry, który winien być przeprowadzony w ramach posiadanego potencjału dydaktycznointelektualnego. Zawiera również postulat, skierowany zasadniczo do zespołu kierującego placówką i ją nadzorującego, dotyczący wspierania i motywowania pracowników do udziału w różnorodnych formach kształcenia zewnętrznego, mającego na celu zarówno wzbogacenie warsztatu metodycznego, jak i higienę psychiczną pracowników pedagogicznych zakładu poprawczego. Trzecia część – aplikacyjna – jest próbą połączenia i zastosowania w praktyce posiadanej wiedzy, doświadczenia oraz umiejętności pracowników pedagogicznych w formie konkretnych, odpowiednio sprofilowanch zajęć. Istotą tej części jest integracja oddziaływań socjo- i psychokorekcyjnych z oddziaływaniami wychowawczymi we wszystkich działach strukturalnych zakładu. W przedostatniej części zaprezentowano praktyczne rady i wskazania do pracy z wychowankiem emocjonalnie pobudzonym oraz procedury postępowania w przypadku stwierdzenia zaistnienia przemocy fizycznej. Część ewaluacyjna ma na celu uruchomienie autokorekty programu, jak również określenie jego skuteczności po rocznym cyklu oraz zdiagnozowanie i wyeliminowanie barier utrudniających jego funkcjonowanie. Cele główne programu zawierają się w następujących sformułowaniach: 1. Redukcja częstości występowania i dynamiki zachowań agresywnych w relacjach interpersonalnych. 2. Uczenie nieagresywnych sposobów rozwiązywania sytuacji trudnych. 3. Podniesienie poziomu bezpieczeństwa. 4. Osiągnięcie pełnej kontroli w sytuacjach wystąpienia aktów przemocy. Część aplikacyjna stanowi operacjonalizację celów głównych w szczegółowych zadań, wyznaczonych do realizacji w ramach zaproponowanych zajęć. 8 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej postaci Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju TEORETYCZNE ODNIESIENIE DO ZJAWISKA PRZEMOCY 1. Pojęcie agresji. Agresja - jest to działanie, którego celem jest wyrządzenie krzywdy lub szkody osobie lub przedmiotowi, na który zostanie skierowana (uszkodzenie, zniszczenie przedmiotu, sprawienie cierpień moralnych i fizycznych). Agresywność –to taki wzorzec zachowania, którego istotną składową są często powtarzające się zachowania antyspołeczne (kradzieże, wandalizm, tyranizowanie innych, bójki, okrucieństwo, itp. Agresja jest zawsze wynikiem frustracji, ale nie każda frustracja powoduje agresję. Frustracją określa się taki rodzaj stanu psychicznego, który pojawia się w wyniku przerwania działań zmierzających do zaspokojenia i zrealizowania celu (potrzeby, zamierzenia). Stan niezaspokojenia, czyli blokady określonej potrzeby jest jej źródłem. Towarzyszą temu emocje: niezadowolenia, zdenerwowania, przygnębienia, poczucia krzywdy lub zawodu. Irena Pospiszyl nazywa przemocą …wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji. Warte podkreślenia jest to, że zachowanie agresywne jest świadomie prowokowane przez sprawcę, że agresor chce zrobić komuś krzywdę. Przemoc, agresja, zachowanie agresywne są pojęciami bliskoznacznymi i często zamiennie stosowanymi (J. Mesterhazy, 1998.). 2. Rodzaje agresji ze względu na motywy. Wyróżnia się następujące rodzaje agresji: impulsywna (tzw. „gorąca”) – pojawia się pod wpływem złości, nienawiści zazdrości, paniki; ponadto w sytuacji: ataku lub jego antycypowania (ma wówczas charakter obrony) ograniczenia swobody (cel: odzyskanie) 9 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju frustracji potrzeb biologicznych i psychologicznych (bliskości, bezpieczeństwa, przynależności, uznania, osiągnięć – może się pojawić wobec nadmiernego krytykowania, obrażania, nadmiernego karania) awersyjnej stymulacji fizycznej (ból, temperatura, hałas) skumulowania wewnętrznych napięć (sposób na rozładowanie i obniżenie poziomu napięcia emocjonalnego; może się pojawić zjawisko emocjonalnej autostymulacji, wzmagające okrucieństwo). Z biegiem czasu taki sposób reagowania może doprowadzić do agresywnego zachowania jako wyuczonego sposobu rozładowania napięcia frustracyjnego, a w konsekwencji do deficytu samokontroli emocjonalnej, objawiającego się wzmożoną impulsywnością i osłabieniem tolerancji na stres. instrumentalna („zimna”, podejmowaną z premedytacją i wyrachowaniem) – polegająca na wyborze agresji jako strategii postępowania w uzyskaniu spodziewanego efektu, najczęściej za pomocą gróźb, szantażu, przemocy. Może to być również sposób na realizację nieagresywnych intencji, jak np.: zaspokojenie ciekawości, potrzeby zabawy. naśladowcza – (teoria Bandury-Waltersa ujmująca agresję jako efekt społecznego uczenia się) pojawia się w wyniku naśladowania zachowań modela, najczęściej osoby znaczącej (J, Mesterhazy, 1998). spontaniczna – wiąże się z podwyższonym zapotrzebowaniem na stymulację oraz ze zmianami hormonalnymi w okresie dorastania. Z powyższego rozróżnienia daje się wyróżnić pięć celów, jakie próbuje osiągnąć młody człowiek zachowujący się agresywnie: 1. Agresja jako walka z elementami zabawy – cel: wypróbowanie swojej siły; niebezpieczeństwo: zabawa może mieć poważne następstwa. 2. Agresja jako obrona przed zagrożeniem – cel: redukcja lęku, strachu, unikanie obrażeń, itp.; niebezpieczeństwo: destrukcja wroga. 3. Agresja jako reakcja na frustrację – cel: odwet za przegraną, upokorzenie, krzywdę; niebezpieczeństwo: zaspokajanie potrzeb zastępczych. 4. Agresja jako wywiad – cel: sprawdzanie granic i możliwości, wyznaczanie własnego i obcego terytorium; niebezpieczeństwo: egoistyczne dążenie do władzy, instrumentalne traktowanie. 10 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju 5. Agresja jako ukryte pragnienie miłości – cel: pozyskanie uwagi, wsparcia, zaspokojenie potrzeb psychicznych; niebezpieczeństwo: zdobywanie negatywnego zainteresowania. 3. Formy i postaci agresji. Agresja występuje w postaci (Otton Lipkowski, Resocjalizacja, 1980,s. 154.): bezpośredniej – (extrapunitywnej) skierowana na przedmiot lub osobę będącą powodem frustracji, np. atak na kolegę; przemieszczonej ( pośredniej)- niekiedy sytuacja frustracyjna, pomimo pobudzenia emocji złości i gniewu, nie prowadzi do jawnej agresji, gdy działają czynniki hamujące działania agresywne - świadomość kary, jaka pojawi się po wykonaniu reakcji agresywnej. Prowadzi to jednakże do wzrostu stopnia pobudzenia do agresji i w efekcie do przemieszczenia agresji: - pojawiają się czynności agresywne pozbawione kierunku, np. wyładowanie emocji na jakimkolwiek przedmiocie, gdyż skierowanie aktu agresji we właściwym kierunku jest postrzegane jako niemożliwe, - agresja zostaje skierowana na inne obiekty lu inne obiekty lupod jakimś względem do oryginalnego lub niszczenie przedmiotów ważnych dla osoby będącej źródłem frustracji, ukrytej – (impunitywnej). Pod maską obojętności kryją się tendencje do odwetu, które ujawniają się pod postacią np. ucieczek, nocnego moczenia, kradzieży, aktów wandalizmu autoagresji – (intropunitywnej). Podejmowane są akty agresji wobec siebie, tzw. autoagresja (samookaleczanie się, obwinianie się, krytykowanie siebie, itp.). Akty agresji mogą przybierać formę: fizyczną, słowną (psychiczną), wyobrażeniową. 11 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju 4. Źródła zachowań agresywnych. Autorytety naukowe wyrażają sprzeczne opinie na temat tego, czy agresja jest wrodzonym, instynktownym popędem, czy wyuczonym w drodze socjalizacji sposobem zachowania. Na przykład Thomas Hobbes w swym klasycznym dziele „Lewiatan” ( po raz pierwszy opublikowany w 1651r.) wyraził pogląd, że człowiek z natury jest barbarzyńcą. Jedynie narzucone przez prawo represje i porządek społeczny hamują ludzki instynkt agresji. Natomiast Jakub Roussean sformułował koncepcję „szlachetnego dzikusa” ( rozwinął ją w 1762r.), zgodnie z którą ludzie z istoty swej są łagodni, życzliwi i radośni. Cywilizacja jedynie tłumi dobrotliwa naturę człowieka i wyzwala jego agresję. W XX wieku pesymistyczny pogląd Hobbesa rozwinął Zygmunt Freud; przedstawił on teorię, zgodnie z która ludzie rodzą się z instynktem życia ( nazwał go Eros) i z równie potężnym instynktem śmierci (Thanatos), prowadzącym do agresywnych działań. Według Freuda instynkt śmierci może zostać skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz. W pierwszym przypadku znajduje swój wyraz w aktach samoagresji, których formę ekstremalną stanowi próba samobójcza. W drugim przypadku objawia się wrogością oraz tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. Zgodnie ze sformułowaną przez Freuda teorią, energia agresywna musi być rozładowana, gdyż w przeciwnym wypadku następuje jej wybuch. Badania naukowe wykazały również całkowitą błędność freudowskiej koncepcji agresji, w myśl której wybuch agresji wywołanej frustracją prowadzi do catharsis. Wytworzenie zachowań agresywnych powoduje ich stałe wzmaganie się. Analizując biologiczne źródła agresji, należy stwierdzić, że mechanizmy motywacyjne takich zachowań mają charakter wrodzony. Ponadto z badań naukowych wynika, że: agresja jest zachowaniem służącym regulowaniu stosunków z innymi; aktywizacja fizjologicznych i zachowaniowych mechanizmów zaprogramowanych na agresję wymaga stymulacji, ale nie wymaga uczenia się; podrażnianie ciała migdałowatego w mózgu powoduje wzrost agresywności, natomiast tłumienie impulsów tam docierających wpływa na jej redukcję; poziom testosteronu ma wprost proporcjonalny wpływ na poziom agresji; podobne działanie ma alkohol i niektóre narkotyki – znoszą hamulce i osłabiają autokontrolę; 12 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju na podłożu zachodzących zmian chorobowych ( zaburzenia nerwicowe, choroby psychiczne, upośledzenie umysłowe ) – pojawiają się np. ataki szału u schizofreników, złośliwość epileptyków przed atakiem, nasilona agresywność u niektórych upośledzonych umysłowo, objawy zwiększonej pobudliwości emocjonalnej u dzieci nerwicowych ); badania na ludziach prowadzone technikami obrazowania mózgu wskazują, że agresywni zbrodniarze wykazują zmniejszoną aktywność obszarów kory czołowej, natomiast u przestępców seksualnych patologie występują w okolicy płatów skroniowych; na agresywność mają wpływ również substancje metaboliczne, m.in. poziom glukozy w krwi, który obniżony jest u przestępców agresywnych. Poziomem glukozy można regulować zachowania agresywne (słodycze!). Wśród uwarunkowań agresywnego zachowania, będących efektem społecznego uczenia się należy wyróżnić: pojawienie się przeszkód na drodze do osiągnięcia celu (frustracja – teoria Dollarda-Millera – czyli przykre napięcie psychiczne, które pojawia się w sytuacji deprywacji potrzeb, bądź uniemożliwiającej osiągnięcie celu) - Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie sprzyjać wystąpieniu agresji: - dystans dzielący czas od osiągnięcia upragnionego celu lub obiektu. Im bliżej jesteśmy realizacji naszych zamiarów, tym większa jest frustracja przy napotkaniu przeszkody, - poczucie wywołane spostrzeżeniem, że posiadasz mniej niż zasługujesz lub pozwolono ci mniej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do ciebie podobni, - frustracja silniej pobudza do agresji, gdy frustrujące działanie połączone jest z oglądaniem aktów przemocy (badanie W, Josephson; Aronson 1999, s.339), - intencja przypisywana osobie powodującej frustrację (badania S. Mallick i B. McCandless; Aronson 1999, s. 338 13 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju wspomniane w p. 2. pięć celów agresji, modelowanie społeczne – należy podkreślić, że osoby naśladujące agresywne zachowania nie ograniczają się jedynie do naśladownictwa, ale wymyślają nowe, twórcze formy agresji, również postawa permisywna tzn. przyzwalająca i tolerancyjna wobec agresywnych zachowań dziecka bez ustalenia jasnych granic i norm postępowania wpływa na ukształtowanie się agresywnych zachowań wśród dzieci; emocjonalnie chłodne nastawienie osób znaczących do dziecka, brak zaangażowania w jego sprawy (H. Rylke, 1997); aprobata (lub jej brak) innych, ważnych dla procesu socjalizacji, osób jest silnym czynnikiem w istotny sposób nasilającym agresję lub ją obniżającym; • lęk może wyzwolić agresję, która staje się wówczas sposobem jego pokonania (I. Obuchowska, 1989); aktualna ”filozofia życia”, upowszechniająca agresję, tolerująca rozluźnienie więzi moralnych i obyczajowych w rodzinach i lokalnych społecznościach, lansująca hedonistyczny styl życia, skoncentrowany na kolekcjonowaniu silnych wrażeń. Poza tym brak czytelnych perspektyw życiowych, rosnące bezrobocie oraz pogłębiająca się przepaść warstwami społecznymi, stratyfikowanymi ze względu na stan posiadania (P. Barczyk, J. Czerny 1996); przekazy medialne, które w coraz większym stopniu nasycone są obrazami przemocy. Można je spotkać już w "kreskówkach", w filmach, w programach informacyjnych, w grach komputerowych. Według badań prowadzonych wśród młodzieży amerykańskiej "obliczono, że przeciętny dwunastolatek zdążył obejrzeć w ciągu swego życia na ekranie telewizyjnym ponad 100 000 aktów agresji" (Aronson, 1998, s. 513.). Dzieci szczególnie w wieku 7-10 lat oglądające akty przemocy w telewizji są mniej wrażliwe i odczuwają mniej współczucia do ofiar przemocy w realnym życiu; dezindywiduacja, czyli stan zmniejszonego poczucia własnej tożsamości, mniejszej troski o ocenę społeczną oraz osłabionych hamulców przeciw zakazanym formom zachowania, która pojawia się w warunkach zapewniających częściową lub pełną anonimowość (badania Zimbardo; Aronson 1999, s. 341-342). Na przykład analiza B. Mullena pozwala stwierdzić silny, wprost proporcjonalny związek pomiędzy wielkością tłumu a skalą przemocy (tamże); 14 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju agresja samoistna – na jej występowanie wskazują niektórzy współcześni badacze. Ich zdaniem u niektórych kilkuletnich dzieci występują przejawy silnej agresji, sadyzmu, które utrwalają się w późniejszym wieku w postaci osobowości antyspołecznej, bądź cierpiącej na zaburzenia psychiatryczne, jak: schizofrenia, obsesja, kompulsje (J. Danilewska, 2002, s.36.). W warunkach instytucji totalitarnej, jaką jest zakład poprawczy pojawia się jeszcze szczególny rodzaj agresji o znamionach instrumentalnych, mianowicie przemoc seksualna, rozumiana jako każde zachowanie fizyczne i werbalne wyczerpujące zakres definicji wykorzystania seksualnego, przy czym zachowaniom tym towarzyszy zastosowanie przymusu fizycznego (agresja fizyczna) lub przymusu psychicznego (zagrożenie agresją, wykorzystanie przewagi społecznej sprawcy nad ofiarą, manipulacja emocjonalna – np. szantaż i inne). Jakkolwiek szczegółowa typologia zjawiska przemocy seksualnej jest znacznie obszerniejsza, to w środowisku placówek izolacyjnych można wyodrębnić takie sytuacje, które z całą pewnością wyczerpują znamiona tej definicji. Zaliczymy do nich: gwałt indywidualny lub zbiorowy na wychowanku (wychowance); zmuszanie wychowanka (wychowanki) do świadczenia usług o charakterze seksualnym (np. masturbacja); niekontrolowany dostęp do pornografii ze wszystkimi tego skutkami emocjonalnymi i rozwojowymi u nieletnich; uprawianie nierządu dla korzyści materialnych lub dla realizacji potrzeb emocjonalnych (np. potrzeby przynależności, bezpieczeństwa, itp.); molestowanie seksualne wychowanka (wychowanki) przez członka personelu placówki; wszelkie zachowania fizyczne i werbalne członków personelu wobec nieletnich, które mają kontekst erotyczny lub seksualny; zaniechanie zapewniającej tworzenia minimum infrastruktury intymności bytowej podczas dla wychowanków zabiegów sanitarnych i fizjologicznych ; świadome odstąpienie od obowiązku raportowania o problemie, ukrywanie wiedzy o zaistniałych sytuacjach bądź jej lekceważenie w wyniku czego nie nastąpiło przerwanie sytuacji patologicznej. Istnieje kilka czynników, które predestynują środowisko zakładu poprawczego i schroniska dla nieletnich do stwarzania szczególnie podatnego gruntu dla tego typu 15 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju zachowań patologicznych. Są to mikrośrodowiska umieszczone w ograniczonej i zamkniętej przestrzeni, które cechuje: monogamiczność (placówki wyłącznie dla dziewcząt lub chłopców); wiek pensjonariuszy (są to nieletni w rozwojowym okresie dojrzewania i adolescencji z wszystkimi tego faktu konsekwencjami emocjonalnymi i fizjologicznymi); patologiczny system wartości zaburzający adekwatną ocenę czynów i sytuacji; tzw. „drugie życie”, w zasadach którego przemoc seksualna może być narzędziem walki o władzę i pozycję w grupie nieformalnej; niechęć a nawet wrogość wobec wychowanków poszukujących kontaktu z kadrą i wsparcia w sytuacji agresji (także, jako element „drugiego życia”), co z kolei stwarza poczucie bezkarności u agresorów i zachęca do powtarzania zachowań patologicznych; wtórna agresja wobec sprawców przemocy seksualnej (gwałciciele, sprawcy przemocy seksualnej wobec nieletnich i upośledzonych), mająca swe źródło w zaszczepionym z podkultury więziennej stereotypie naznaczania i bezwzględnego karania takich osobników; stręczenie usług seksualnych, jako źródła korzyści materialnych i innych; możliwość wykorzystania przez członków personelu relacji całkowitej zależności i podległości nieletnich. Każdy akt agresji wobec nieletniego niesie, obok cierpienia fizycznego i psychicznego, także nieuniknione konsekwencje wychowawcze i rozwojowe. Przemoc seksualna pozostawia szczególnie głębokie i brzemienne w skutki blizny emocjonalne i okaleczenia psychiczne, które mogą nawet zaburzyć trwale proces resocjalizacji. Problem przemocy seksualnej w placówkach izolacyjnych Ministerstwa Sprawiedliwości nie może być traktowany, jako swoisty odprysk pewnej „mody” i „chwilowej, sztucznie podsycanej, atrakcyjności medialnej tematu” lecz powinien doczekać się rzetelnego oglądu i profesjonalnych rozwiązań proceduralnych, jako niezwykle traumatyczny i patogenny aspekt ogólnie rozumianej agresji. 16 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju FUNKCJE AGRESJI U WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO – RAPORT Z BADAŃ. Agresja może pełnić różne funkcje w różnych środowiskach i przejawia się z różnym nasileniem. Zasadniczym więc celem praktycznym było zbadanie, jaki jej poziom generuje środowisko nieletnich przebywających w zakładzie poprawczym oraz jakie pełni w nim funkcje. Badania empiryczne przeprowadzono na reprezentatywnej próbie 80 wychowanków. Zastosowano w nich następujące metody: Zrewidowana Wersja Inwentarza Psychologicznego Syndromu Agresji IPSA – II oprac. Z. Gaś, Zdania Niedokończone – Kwestionariusz Zachowań w Sytuacjach Trudnych – oprac. P Polakiewicz, Kwestionariusz Adaptacji do Zakładu Zamkniętego – oprac. P.Polakiewicz. Na podstawie analizy jakościowej Kwestionariusza Adaptacji do Zakładu Zamkniętego, wywiadu z wychowawcą – patronem oraz oceny psychologa dokonano podziału badanej populacji na dwie grupy: wychowankowie o niskim statusie socjometrycznym w podkulturze zakładowej; wychowankowie o wysokim statusie socjometrycznym w tejże podkulturze. Generalnie u wychowanków zakładu poprawczego występuje wysokie a nawet bardzo wysokie nasilenie ogólnego wskaźnika agresji. Tylko 12,5% z grupy o niskiej pozycji osiągnęło wynik wskazujący na średnie nasilenie agresji, przy czym wyniki średnie są wynikami najniższymi. Zachowania agresywne służą rozładowaniu napięcia psychicznego. Dla wielu nieletnich (ok. 50%) agresja jest jedynym, bądź jednym z nielicznych sposobów odreagowania emocjonalnego i zachowania się w sytuacjach trudnych, frustrujących. Wychowankowie zakładu poprawczego preferują zachowania wymagające dużego wydatkowania energii fizycznej i traktują je instrumentalnie, a więc jako sposób realizacji własnych celów (92,5 %). Agresja pełni więc funkcję instrumentalną i jest podstawowym, choć nie jedynym sposobem komunikacji. Zachowania agresywne służą osiągnięciu wysokiej pozycji w subkulturze zakładu, do czego prowadzi jawnie okazywana postawa buntu. Wychowankowie o wysokiej pozycji zachowują ją i potwierdzają za pomocą zachowań o bardzo wysokim nasyceniu agresywnością. Nie hamują własnej wrogiej aktywności, a w relacjach interpersonalnych podejmują działania o charakterze przemocy fizycznej. 17 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Znacznie częściej (82,5 %) uciekają się wychowankowie do zachowań agresywnych w obronie własnego ja. Jest to nie tyle obrona, co uprzedzenie antycypowanego ataku, często wyimaginowanego. Zachowanie agresywne jest przejawem zabiegania o szacunek, jest formą jawnej ekspansji. Charakterystyczne dla badanej populacji jest to, że u wszystkich nieletnich spełnione są wszystkie funkcje zachowań agresywnych, jak gdyby agresja była jedynym sposobem na przeżycie w zakładzie poprawczym, a o pozycji socjometrycznej decyduje tylko jej stopień nasilenia. Znając funkcje zachowań agresywnych w określonym środowisku można starać się wypracować metody postępowania pozwalające unikać lub przynajmniej ograniczać sytuacje je wyzwalające, umożliwiać nieagresywną redukcję napięcia psychicznego i uczyć kreatywnych sposobów osiągania wysokiej pozycji socjometrycznej. Taki jest właśnie cel niniejszego programu. 18 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju CZĘŚĆ DRUGA PRZYGOTOWANIE KADRY PEDAGOGICZNEJ ZAKŁADU DO REALIZACJI TREŚCI PROGRAMOWYCH 19 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju CYKL SAMOKSZTAŁCENIOWY RADY ZAKŁADU. Podstawowym warunkiem sukcesu w realizacji jakichkolwiek zaplanowanych działań jest odpowiednie przygotowanie merytoryczne ich realizatorów. Wprawdzie kadra pedagogiczna Zakładu Poprawczego w Jerzmanicach Zdroju – z uwagi na kierunkowe wykształcenie oraz posiadane doświadczenie – jest dostatecznie przygotowana do realizacji zadań zawartych w niniejszym programie, jednak autorzy opracowania uznali za stosowne, a nawet wręcz konieczne przeprowadzenie wewnętrznego cyklu szkoleniowego o charakterze samodoskonalącm. Zasadniczym celem owego szkolenia jest przypomnienie, ugruntowanie i utrwalenie wiedzy z zakresu tematyki szeroko powiązanej z tematem głównym. Intencją autorów jest zminimalizowanie wszelkich wewnątrzpochodnych barier i ograniczeń, które w istotnym stopniu utrudniałyby bądź uniemożliwiały realizowanie treści programowych. Cykl samokształceniowy winien mieć formę konferencji, podczas której – poza wykładem czy też referatem, przygotowanym w oparciu o wewnątrzzakładowy potencjał intelektualny – przewidziana jest również miejsce dyskusja, rozumiana jako wymiana poglądów i własnych doświadczeń. Ewentualne zaproszenie gości – specjalistów z określonej dziedziny, metodyków i wieloletnich praktyków byłoby cennym uzupełnieniem tak rozumianej konferencji. Tab.1. Propozycje bloków tematycznych na konferencje samokształceniowe: TEMAT WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE Pojęcie, źródła, formy, Patrz: bibligrafia i cz.I. funkcje agresji, wskazania do niniejszego opracowania pracy z osobami agresywnymi Definicja, typologia, ofiara i Materiały szkoleniowe sprawca, procedury programu DAPHNE reagowania, język przeprowadzonego przez komunikacji w kwestii IPPF i TRR. seksualności, rola podkultury Zakres pojęciowy, czynniki Szymańska J., Programy ryzyka, czynniki chroniące, profilaktyczne..., W-wa 2000; oddziaływania profilaktyczne Gaś Z, Rodzina a uzależnienia w zakładzie, skutki Lublin 1994; Kompendium uzależnień wiedzy o profilaktyce, Biuro ds. narkomanii, W-wa 1996. OPIS Zachowania agresywne Przemoc seksualna – przeciwdziałanie, rozpoznawanie, reagowanie Profilaktyka uzależnień 20 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Prawidłowości i zaburzenia w poszczególnych okresach z uwzględnieniem zach. agresywnych, szanse rozwojowe, znaczenie grup odniesienia, deprywacji potrzeb Fazy rozwoju grupy, role w grupie, destrukcyjny wpływ podkultury, budowanie pozytywnej kultury rówieśniczej, źródła oddziaływania grupy. Rozwój w okresie adolescencji Grupa i jej dynamika Wartości jako źródło autoidentyfikacji Pojęcie wartości i ich rola, człowiek w sytuacji wyboru, kim jestem, do czego zdążam, plany życiowe ich realizacja. Emocje Struktura i rodzaje emocji, sposoby radzenia, bezpieczne uzewnętrznianie uczuć, emocje towarzyszące, emocje niechciane, współodczuwanie Negocjacje, mediacja, deeskalacja, stereotypy, uprzedzenia, autorytet. Rozwiązywanie konfliktów Komunikacja werbalna i niewerbalna Elementy pedagogizacji rodziców Podstawowe informacje na temat sprawnej komunikacji interpersonalnej, wzbudzenie refleksji dot. własnego stylu porozumiewania się oraz motywacji do modyfikacji zachowań; asertywność. Postawy wobec dzieci-szanse i zagrożenia, asertywność. Porębska M., Osobowość i jej kształtowanie..., WsiP 1991; Oleszkowicz A, Przebieg kryzysu w okresie..., Wrocław 1989; Urban B, Zachowania dewiacyjne młodzieży, Kraków 1997. Pospiszyl K., Resocjalizacja nieletnich..., WSiP 1990; Kosecki J., Ludzie w sytuacji pokusy i upokorzenia, Wiedza Powszechna 1985; Drwal R., Osobowość wychowanków..., PAN 1981; Ostrowska K, W poszukiwaniu wartości..,GWP Gdańsk 1998; Gasiuk G, Formalne cechy systemu wartości.., PWN W-wa 1975 Miller R.S., Niepewność i zakłopotanie, GWP 2003; Davis M.H., Empatia, GWP 2003; Ranschburg, Lęk, gniew, agresja, WsiP 1993. Cialdini R.B., Wywieranie wpływu na ludzi, GWP 2003; Stephan W.C., Wywieranie wpływu przez grupy, GWP 2000; Bałut R., Skuteczne negocjacje, W-wa 1994. Knafel K., Komunikacja społeczna..., Radom 1994; Hamer H., Rozwój umiejętności społ., W-wa 1999; Rees S, Bądź sobą. Trening asertywności, W-wa 1995. Pospiszyl K, Ojciec a rozwój dziecka, Remedium 10/2001. Szkolenie wewnętrzne jest integralną częścią programu, stąd też może i powinno odbywać się równolegle z jego realizacją. Innym ważnym argumentem jest fakt, że dla znakomitej większości kadry będzie stanowić ono formę ugruntowania i uzupełnienia posiadanej już wiedzy teoretycznej. 21 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju POSTULAT UCZESTNICTWA W SZKOLENIACH ZEWNĘTRZNYCH ORAZ WARSZTATOWYCH. Optymalne przygotowanie kadry – poza komponentem poznawczym – winno obejmować również kształcenie konkretnych umiejętności i określonych postaw, niezbędnych do tworzenia właściwego klimatu zajęć, wzbogacania repertuaru metod i technik reedukacyjnych, buforowania negatywnych emocji, kreowania pozytywnej kultury wzajemnych relacji jako przeciwwagi do drugiego życia. Ten typ szkolenia wykracza poza możliwości wewnętrznego potencjału zespołu, stwarzając jednocześnie asumpt do rozważenia potrzeby delegowania przedstawicielstwa kadry pedagogicznej do udziału w szkoleniach o charakterze warsztatowym. Zaleca się stały monitoring różnorodnych ofert szkoleniowych i umożliwienie pełnego ich wykorzystania szczególnie tym pracownikom, którzy przejawiają widoczną motywację do kontynuowania pracy w naszej placówce i są gotowi dzielić się swoją wiedzą i umiejętnościami ze współpracownikami. Oto kilka bieżących propozycji, które są lub w niedalekiej przyszłości znajdą się w ofercie: Trening Zastępowania Agresji – warsztaty organizowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości przy współudziale Fundacji „Dzieci niczyje” (w planie); Program szkoleniowy „Saper” organizowany przez Centrum Edukacyjne Stowarzyszenia Chrześcijańskich Dzieł Wychowania w Krakowie; Profilaktyka i interwencja w przypadkach przemocy seksualnej w zakładach zamkniętych – kontynuacja szkolenia organizowanego przez Ministerstwo Sprawiedliwości przy współudziale Towarzystwa Rozwoju Rodziny. Ponadto zaleca się udział w następujących zajęciach warsztatowych: 1. W zakresie możliwości usprawniania umiejętności społecznych metodą warsztatową – dla wszystkich pracowników placówki: dynamiczna komunikacja – co 3 lata 5 godzin; trening interpersonalny – co 3 lata 50 godzin; superwizje – dla uczestników treningu interpersonalnego 1 x co 4 m-ce; 2. W zakresie zapobiegania zjawisku wypalenia zawodowego brent out: 22 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju badania osobowości określające mocne i słabe strony, poradnictwo – w pierwszym miesiącu pracy, po roku, wg potrzeb; grupy wsparcia – 1 x w miesiącu, skład grupy dowolny, wg potrzeb podmiotowych bądź przedmiotowych; 3. W zakresie monitoringu poprzez bieżące zaangażowanie Rady Zakładu: koła ratunkowe – 1 x co pół roku jako stały element plenarnych Rad Zakładu; Zespół Wychowawczy – 1 x co 2 tygodnie. 23 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju CZĘŚĆ TRZECIA BLOK ZINTEGROWANYCH ODDZIAŁYWAŃ PROFILAKTYCZNO - KOREKCYJNYCH 24 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju ODDZIAŁYWANIA OPIEKUŃCZO – WYCHOWAWCZE W INTERNACIE Podstawą podjęcia jakichkolwiek działań wobec wychowanka jest wstępne poznanie jego osoby, czyli poziomu dojrzałości społeczno – emocjonalnej, rozwoju intelektualnego, umiejętności, zdolności, skłonności, rysów charakterologicznych, rodzaju i stopnia zidentyfikowanych opóźnień i deficytów. Tego rodzaju rozeznanie dokonane na podstawie wstępnej obserwacji nieletniego, rozmów, analizy akt osobowych określa się mianem diagnozy wstępnej. Rzetelność przeprowadzenia tej czynności oraz profesjonalne przygotowanie zespołu pracowników ją wykonujących jest warunkiem sine qua non trafnie formułowanych prognoz i wytycznych w Indywidualnym Programie Resocjalizacji. Już na tym etapie można ze sporym prawdopodobieństwem określić poziom dojrzałości interpersonalnej oraz skłonność do zachowań agresywnych. Źródłem negatywnych napięć emocjonalnych, prowadzących do zachowań agresywnych jest niezaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych. Dlatego też bardzo ważnym elementem diagnozy jest określenie rozmiarów deprywacji tychże potrzeb u nieletniego. Nawiązanie relacji z wychowankiem winno zostać poprzedzone wnikliwą analizą wniosków i wskazań do pracy opracowanych przez zespół diagnostyczny i zawartych we wspomnianym Indywidualnym Programie Resocjalizacji. Schemat prawidłowego konstruowania oddziaływań wychowawczych: Analiza akt (diagnoza obszarów deprywacji) Formułowanie celów ogólnych Operacjonaliza cja celów – konstruowanie zadań Realizacja zadań (neutralizowanie obszarów deprywacji) Do podstawowych potrzeb psychicznych, których deprywacja może manifestować się w postaci zachowań agresywnych należą: potrzeba bezpieczeństwa, potrzeba aktywności (osiągnięć), samodzielności (wolności), szacunku (poczucia własnej wartości). Zatem realizacja wymienionych potrzeb wymaga sformułowania następujących celów: 25 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Tworzenie atmosfery życzliwości i akceptacji; Zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony przed wyzyskiem i nadużyciami ze strony innych osób; Uczenie nawiązywania prawidłowych relacji rówieśniczych i społecznych; Stwarzanie okazji do osiągania sukcesów w sposób społecznie akceptowany; Zwiększanie poczucia własnej wartości w relacjach z innymi; Kształtowanie gotowości do krytycznej samooceny; Aktywne uczestnictwo w kreowaniu rzeczywistości i kreśleniu perspektyw. Internat w zakładzie poprawczym jest miejscem, gdzie koncentruje się zasadnicza część życia wychowanków. Tu w najbardziej intensywny sposób realizują się relacje międzyosobowe, kształtujące struktury, budujące swoisty klimat grup. W internacie dochodzi do interakcji, których przebieg i jakość poddawana jest kontroli, analizie i wpływom korygującym. Cechy specyficzne grup wychowawczych, które determinują charakter oddziaływań: Przyporządkowanie do grupy na zasadzie przymusu; Stratyfikacja grupy odzwierciedlająca podziały nieformalne; Zewnętrzny przymus podporządkowania się regulaminom i porządkowi dnia; Niezbędny poziom dyscypliny indywidualnej i grupowej; Bliski i bezpośredni kontakt członków grupy; Wychowawca jako osoba niezbędna w realizacji wielu potrzeb wychowanka i jednocześnie osoba kontrolująca, egzekwująca wymagania i konsekwencje. Wymienione cechy w istotnym stopniu decydują o jakości relacji wychowawca – wychowanek czy wychowawca – grupa, minimalizując możliwość wykorzystania w swojej pracy niektórych metod i technik stosowanych przez pedagoga w warunkach grupy terapeutycznej (drama, odgrywanie ról, inscenizacje, pantomima). 26 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Tab.2. Propozyzje zajęć wychowawczych w internacie . Obszar: agresja. Temat Cele – zadania Metody Zapoznanie z zasadami prawidłowego funkcjonowania w placówce Zdobycie i utrwalenie wiedzy n/t obowiązujących regulaminów; zaspokojenie potrzeby akceptacji Psychotechnika; metody podające, mini wykład, analiza przypadków Wybrane prawnokarne środki ochrony przed przemocą (zabójstwo, uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia, bójka i pobicie, znęcanie się, naruszenie nietykalności, zniszczenie mienia) Przejęcie odpowiedzialności za przemoc Uświadomienie j.w. nieletnim skutków prawnych stosowania przemocy; wiedza dot. rodzajów zachowań agresywnych Obalenie mitu o pożytkach płynących z stosowania przemocy; kształtowanie postawy zrozumienia i wyrozumiałości, wyrażanie własnych uczuć i myśli Ocena sytuacji Kształtowanie przemocy, czy wiedzy o agresja jest mechanizmach potrzebna?, agresji i o nazywanie przeżyć umiejętności współdziałania bez przemocy; ustalanie dobrych i złych sposobów postępowania z rówieśnikami Formy i pomoce Grupowa, prezentacja materiałów; stosowne akty prawne, regulaminy wewnętrzne Grupowa, prezentacja materiałów; kodeks karny z komentarzem, Uwagi o realizacji Pytania kontrolne dot. poziomu zrozumienia, komentarz; odpowiedzi na pytania; zwrócenie uwagi na możliwość zastosowania przymusu bezpośredniego Zwrócenie uwagi na możliwość zastosowania przepisów KK wobec nieletnich; własny komentarz dot. społ. Napiętnowania przestępstw przeciwko zdrowiu i życiu j.w, burza mózgów, pogadanka, dyskusja, projekcja filmu tematycznego, elem. heurezy Zespołowa, indywidualna, aktywizująca; arkusze papieru, markery Odwołanie się do odczuć ofiary, do pojęcia godności; wypunktowanie strat spowodowanych przez przemoc – lista zachowań krzywdzących Mini wykład, wizualizacja, dyskusja, wpływ osobisty, burza mózgów j.w. Zespoły opracowują własne definicje agresywności, wypracowanie wspólnej, wysuwanie propozycji nieagresywnych sposobów rozwiązywania problemów; wybór z listy przyczyn agresji 27 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Wskazania do pracy wychowawczej w internacie w kontekście profilaktyki przemocy: Integracja grupy wokół określonych celów – zadań wewnętrznych; Podnoszenie prestiżu grupy – współpraca i rywalizacja w ramach turniejów sportowych i konkursów oraz zaplanowanych zajęć na rzecz środowiska lokalnego; Kreowanie pozytywnej kultury rówieśniczej jako przeciwwagi do drugiego życia; o Wysoka kultura wzajemnych relacji (przykład własny); o Bezwzględne deprecjonowanie i sankcjonowanie przejawów podkultury przestępczej przy jednoczesnym nagradzaniu zachowań społecznie pożądanych; o Maksymalne ograniczenie nieformalnych kontaktów z wychowankami innych grup podczas zajęć w internacie; Stanowcze i konsekwentne reagowanie w sytuacji zagrożenia i wystąpienia przemocy zgodnie z opracowanymi procedurami (zob. cz.IV.); Wdrożenie cenzury w zakresie treści agresywnych, pornograficznych i wulgarnych (programy, filmy, czasopisma, agresywny i wulgarny hip – hop); Zastosowanie systemu ekonomii punktowej o charakterze nagradzającym wobec osób powstrzymujących się od zachowań agresywnych; Urozmaicona oferta zajęć organizujących czas wolny wychowanków, wykorzystująca formy zespołowe (uczenie współpracy i komunikacji) oraz metody aktywizujące (osiąganie sukcesu w obszarach akceptowanych, przełamywanie barier komunikacyjnych) – quizy tematyczno – sprawnościowe, rekreacja zespołowa, zajęcia hobbystyczne, praca na rzecz środowiska i otoczenia. 28 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju ODDZIAŁYWANIA SOCJOTERAPEUTYCZNE KLIENCI W zakładach poprawczych przebywa młodzież w wieku 13-21 lat. Orzeczenie środka poprawczego następuje po wyczerpaniu wobec nieletniego wszelkich innych środków opiekuńczych i wychowawczych. Wychowanek zakładu poprawczego to młody człowiek, którego zaburzone zachowanie próbowano skorygować poprzez wcześniejsze działanie wychowawcy, pedagoga w szkole czy kuratora. Środek poprawczy, jako ostateczny i surowy jest stosowany wobec nieletnich wykazujących wyraźne przejawy demoralizacji i dopuszczających się czynów karalnych. Nasi wychowankowie pochodzą z rodzin o zaburzonej więzi emocjonalnej, o różnym stopniu desocjalizacji i dezintegracji, które bardzo często spowodowane są uzależnieniem i przestępczością. Nieprzystosowanie społeczne wychowanków przejawia się agresywnością, nadpobudliwością, nieprzystosowaniem szkolnym, trudnościami w nauce oraz zachowaniami antysocjalnymi i przestępczymi. SA diagnozowani jako nieletni z zaburzeniami zachowania lub o nieprawidłowych cechach osobowości, czyli osobowości o rysach psychopatycznych lub charakteropatycznych. Charakteryzują się oni najczęściej chłodem uczuciowym, brakiem związków emocjonalnych z rodziną, bezwzględnością, egocentryzmem, instrumentalnym i przedmiotowym traktowaniem innych, brakiem empatii wobec innych, agresją słowną i fizyczną, brakiem wglądu w siebie, brakiem motywacji do zmiany i pracy nad sobą, zadowoleniem ze stylu życia jaki prowadzą, utrwaleniem antyspołecznych wartości, impulsywnością, brakiem zrównoważenia, niewspółmiernością reakcji do bodźca, brakiem refleksyjności, kierowaniem się w swoim zachowaniu popędami i dążeniem do natychmiastowego zaspokajanie potrzeb.Przy planowaniu zajęć terapeutycznych musiałam brać pod uwagę wszystkie te czynniki wymienione powyżej, jak również to, że będą to zajęcia prowadzone dla agresorów i ofiar przemocy. ZAŁOŻENIA Zakładam, że agresja wychowanków jest reakcją na różnego rodzaju frustracje oraz utrwala się w postaci nawyków. Nawykiem jest dobrze utrwalone zachowanie do tego stopnia, iż jest zautomatyzowane i realizowane bez pełnej kontroli świadomości. Zachowania agresywne to wyuczony sposób zachowania się, postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi bardzo często do zaspokojenia potrzeby, aby w dalszym procesie 29 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju utrwalić się jako skuteczny i dobry sposób osiągania celu. Doświadczenia związane z pełnieniem ról społecznych i negatywnych doznań emocjonalnych towarzyszących niepowodzeniu w pokonywaniu trudności związanych z pełnieniem tych ról, początkuje stany frustracji ze wszystkimi jej negatywnymi objawami, dezorganizującymi działanie i hamującymi rozwój postaw społecznie pozytywnych i akceptowanych. Skutkiem sytuacji frustracyjnej jest powstanie napięcia emocjonalnego, które staje się pobudką do agresji. W terapii znajdą się różne metody oddziaływań ukierunkowanych na zmianę postaw klientów: sprawców przemocy - agresorów i ofiar przemocy. Elementy psychoterapii behawioralnej mają doprowadzić do usunięcia nieprawidłowych reakcji i do nabycia reakcji prawidłowych. Podstawowym mechanizmem psychologicznym tu wykorzystywanym jest proces uczenia się, rozumiany jako nabywanie nowych reakcji emocjonalnych, werbalnych, jak również fizycznych oraz poznawanie nowych znaczeń bodźców. Chodzi o dostarczenie odpowiednich warunków do uczenia się. Tworzenie takich warunków polega, ogólnie rzecz biorąc, na organizowani w grupie swoistych stosunków interpersonalnych. W terapii będą wykorzystane również założenia psychologii humanistycznej, w której nacisk kładzie się na teorię uczenia się na bazie własnych doświadczeń oraz budowanie takiej atmosfery, która będzie sprzyjać pełniejszemu rozwojowi wychowanka, jego konstruktywnym zmianom w osobowości i zachowaniu. W tak ukształtowanych warunkach jednostka może podjąć decyzję o zmianie swojego zachowania. Jeśli poprzednio nadużywała alkoholu, używała narkotyków i popełniała przestępstwa to czyniła to z własnego wyboru i tylko zatem, z własnego wyboru może przestać to robić. Proces terapeutyczny należy prowadzić zgodnie z kierunkiem rozwoju osobowości i pomagać podopiecznemu w przełamywaniu sztywności i odtrącaniu myśli, że należy być takim, jakim chcą nas widzieć inni. Chodzi o uwolnienie się od oceny płynącej z otoczenia. Terapia będzie zawierała elementy, które mają na celu zwiększenie poziomu tzw. decentracji interpersonalnej, czyli postrzegania sytuacji społecznej z punktu widzenia różnych osób biorących w niej udział. Zdolność ta jest bardzo ważna dla kontaktów społecznych. Pozwala, bowiem na modyfikowanie własnego zachowania w zależności od przewidywanych jego konsekwencji dla innych osób oraz polepsza komunikację międzyludzką. Pozwala ponadto na koordynowanie interesów własnych i cudzych w sytuacjach konfliktowych. Spostrzeganie sytuacji społecznej z perspektywy różnych osób, umiejętność wchodzenia w położenie tych osób i koordynacja rozmaitych perspektyw 30 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju stanowią podstawę dostrzegania stanów i potrzeb drugiego człowieka, a to sprzyja tendencjom do podejmowania zachowań prospołecznych i działań na rzecz innych ludzi. Wskazane będzie zastosowanie treningów interpersonalnych gdyż służą one rozwojowi potencjalnych, mniej lub bardziej, możliwości uczestników terapii. Chodzi w nich bowiem o to , by pacjent poznał lepiej samego siebie, zrozumiał funkcjonowanie grupy i interakcji w niej zachodzących oraz wyćwiczył umiejętność rozumienia ludzi i porozumiewania się z nimi. Atmosfera w trakcie zajęć charakteryzować się powinna wzajemnym zrozumieniem, zaufaniem, szacunkiem i akceptacją. Z tego tez powodu prowadzone będą dwie grupy , gdyż w żadnym przypadku nie można łączyć w jednej grupie ofiar przemocy i agresorów. Będą to grupy 5-7 osobowe, w zależności od liczby uczestników terapii, w których spotkania będą odbywały się raz w tygodniu od 60 do 90 minut. Ze względu na cel terapii, jakim jest przeciwdziałanie przemocy rówieśniczej wyodrębniłam strukturę programu związaną z procesem terapeutycznym, składającym się z 2 bloków, które będą przebiegały równocześnie w dwóch grupach, przy czym będzie to inna treść zabaw i ćwiczeń u agresorów a inna u ofiar agresji. Zakłada się ścisłą współpracę z psychologiem i wychowawcami, z którymi wspólnie dokonywać się będzie doboru pacjentów do grup terapeutycznych oraz omawiania przebiegu spotkań i ewentualnych korekt, które byłyby wskazane. I ETAP Początkowe stadium pracy grupy, jest poświecone budowaniu klimatu zaufania i poczucia bezpieczeństwa. To czas kiedy uczestnicy terapii lepiej się poznają, ustalają normy obowiązujące w grupie. To dobry moment na zaistnienie i zaakceptowanie zasad obowiązujących w grupie, w których zwracać się będzie uwagę na życzliwość, nie przeszkadzanie podczas wypowiedzi, niekrytykowanie, nieocenianie, niewynoszenie tego, co dzieje się w grupie. Osiągniecie atmosfery zaufania, poczucia bezpieczeństwa jest niezbędnym warunkiem do prawidłowego przebiegu kolejnych etapów i prowadzenia całej terapii. Prowadzone na tym etapie gry i zabawy służą zachęcaniu uczestników do, w miarę możliwości, otwartych i szczerych wypowiedzi, nawiązaniu pozytywnych kontaktów pomiędzy uczestnikami oraz uaktywnieniem członków grupy. Ilość tych spotkań będzie w dużej mierze zależała od ewaluacji grupy i wnikliwej obserwacji osoby prowadzącej. 31 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Takim wyznacznikiem osiągnięcia poczucia bezpieczeństwa w grupie będzie aktywność pacjentów w zajęciach, zanik „grypsery” i podziału na grupy nieformalne w warunkach terapii grupowej. II ETAP Za najbardziej odpowiednią formę zajęć terapeutycznych na tym etapie uznałam odmianę psychodramy połączoną z treningiem interpersonalnym i elementami terapii Arnolda Goldsteina TZA. Psychodrama nastawiona jest na kształtowanie zachowań wychowanków. Jest to „dramatyzacja improwizowana, ukierunkowana tylko intencją odtworzenia określonej sytuacji i określonego zachowania, służąca do osiągnięcia projektowanych stanów czy zmian”(Czapów 1969). Psychodrama jako metoda w terapii daje możliwość eksperymentowania z własnym zachowaniem, zmieniania go i powtarzania. Pozwala zobaczyć całą sytuację z perspektywy wszystkich jej uczestników przez przyjmowanie ról i ich zmianę. Sprzyja rozwojowi decentracji interpersonalnej, ułatwia stwarzanie sytuacji pozwalających na wytwarzanie nawyków przez umożliwienie odgrywania wielu różnorodnych ról i powtarzania prawidłowych rozwiązań konfliktów. Włączenie na tym etapie treningu interpersonalnego sprzyja lepszemu poznaniu samego siebie, zrozumieniu warunków funkcjonowania grupy i interakcji w niej zachodzących, oraz wyćwiczenia umiejętności rozumienia ludzi i porozumiewania się z nimi. Zakładam, że na tej płaszczyźnie w przebiegu tego typu spotkań grupowych zaistnieją takie typy interakcji zachodzące wśród uczestników jak: zrzucenie maski konwencji, szczere wyrażanie siebie, ujawnianie swoich emocji, uważne słuchanie tego co mówią inni, dążenie do zrozumienia ich przeżyć, emocjonalne podtrzymanie osoby wyrażającej swoje stany wewnętrzne oraz konfrontacja własnych postaw i zachowań z opinią pozostałych uczestników. Elementy terapii Goldsteina wprowadzać będą wychowanków w stan świadomości własnych zachowań agresywnych. Zajęcia w formie ćwiczeń pozwolą na fizjologiczne rozpoznawanie przeżywanych przez siebie emocji, uczenie się ich rozpoznawania i nazywania, określanie ich natężenia, rozpoznawanie pierwszych bodźców złości – zaczerwienienia, szybszego bicia serca, napięcia mięśni, radzenie sobie z negatywnymi emocjami, poprzez zastosowanie technik oddechowych i relaksacyjnych. Późniejszym etapem byłoby ustalanie tego, co wywołuje złość i dalej na zasadzie samoobserwacji uświadamianie sobie, co wyzwala złość, kto ją wyzwala, kiedy najczęściej, w jakich sytuacjach i okolicznościach. Pacjenci będą odgrywać scenki przedstawiające 32 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju zachowania agresywne i reakcje na nie. Dzięki tym sytuacjom uczestnicy treningu będą potrafili zachowywać się w sytuacjach konfliktowych w nowy sposób. Kształtowanie kontroli gromadzących się w ciele impulsów i reakcji emocjonalnych pozwoli na wyrobienie w wychowankach umiejętności społecznych, które pozwolą w znacznej mierze obyć się bez agresji. Narzędzia, które będą pomocne to kamera i magnetofon. Nagrywanie sesji terapeutycznych pozwoli na późniejsze analizowanie przebiegu spotkań, pomocne będzie przy ocenie stopnia ewaluacji grupy. Ma to zapewnić prawidłową orientację o przebiegu zmian w zachowaniu grupy. Wystąpienie takich zmian należałoby traktować jako symptomy wskazujące, że praca reedukacyjna przebiega właściwie. Brak natomiast oczekiwanych zmian będzie informacją skłaniającą do analizy własnych czynności osoby prowadzącej zajęcia oraz warunków terapii w celu dokonania korekty. Tab. 3. Propozycje zajęć terapeutycznych w obszarze tematycznym: agresja. TEMAT Integracja grupy CELE - ZADANIA -Zapewnienie poczucia bezpieczeństwa uczestnikom, - budowanie atmosfery zaufania, -bliższe poznanie się - kształcenie postawy integrującej i zbliżającej. Czym jest agresja? - poznanie słowa agresja - przybliżenie jego znaczenia, - ćwiczenie postępowania w przypadku pojawienia się agresji, - kształtowanie tolerancji i samoakceptacji METODY I FORMY Grupowa, zespołowa, uczestnicząca Grupowa, i indywidualna, mini wykład. Aktywność ruchowa, myślenie twórcze, czynności manualne, burza mózgów POMOCE Piłeczka , koc, długopisy, kartki Pisaki, taśma klejąca, papier, wycinanki, czasopisma kolorowe. 33 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej UWAGI O REALIZACJI Zbudowanie atmosfery zaufania i poczucia bezpieczeństwa co niewątpliwie ułatwi lepsze i bliższe poznanie siebie. Ilość tych spotkań będzie zależała w dużej mierze od zaangażowania grupy i dynamiki procesów w niej zachodzących od 2 do 5 spotkań. Wykład powinien tylko wyjaśnić czym jest agresja, dalsze poznawanie szerszego pojmowania powinno następować w toku zabaw i ćwiczeń. Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Jak przechytrzyć agresję? - poszerzenie wiedzy o przemocy, agresji - kształtowanie umiejętności rozwiązań problemów bez agresji, - umiejętności łagodzenia konfliktów, - wyrażanie uczyć w bezpieczny, nieagresywny sposób Grupowa, zbiorowa, indywidualna, plastyczna, , zabawowa, Kartki o rodzajach i kategoriach agresji, duże arkusze papieru, pisaki, markery Sposoby radzenia sobie z agresją. - poznawanie różnych sposobów radzenia sobie z agresją, - umiejętność panowania nad emocjami, - wyrażanie swoich uczuć bez agresji, - nauka asertywności, - budowanie prawidłowych relacji z innymi, - nauka techniki oddychania i relaksacji. - dalsze poznanie sposobów radzenia sobie z agresją, - wykorzystanie muzyki w radzeniu sobie z agresją, - zaspokojenie potrzeby akceptacji i zrozumienia siebie i innych, - kształcenie postawy tolerancji, Grupowa, indywidualna, drama, burza mózgów, dyskusja, praca twórcza Kolorowe karteczki papieru, markery, kaseta z nagraniami muzyki dyskotekowej i barokowej, Na tym etapie uczestnicy mają zapoznać się z bezpiecznymi metodami radzenia sobie z e złością, nauczenia się technik relaksacji i metod oddychania. Muzykoterapia, burza mózgów, metoda werbalna i niewerbalna Papier, magnetofon z muzyka relaksacyjną, oraz rozrywkową, karteczki, tasiemka, guziki jednakowej wielkości, kubeczki po jogurcie, kolorowe paski Rozwijanie umiejętności u pacjentów wykorzystania muzyki jako metody niwelowania agresji znalezienie dla każdego takiego rodzaju muzyki który wyciszy i uspokoi. Metody przeciwdziałania agresji 34 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Pokojowe rozwiązywanie konfliktów - poznanie słów agresor i ofiara, umiejętność udzielania pomocy, - wiedza o pokojowych możliwościach rozwiązywania konfliktów, - sztuka negocjacji i sposoby jej zastosowania, - kształtowanie empatii, - kształtowanie stanowczości w podejmowaniu decyzji o nie stosowaniu agresji. Problemowa, informacje zwrotne, dyskusja, grupowa, indywidualna, zbiorowa, analiza indywidualnych przypadków , burza mózgów, psychodrama poznawcza. Kolorowe karteczki, markery, taśma klejąca, brystol, papier, pisaki, korona z papieru 35 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zwrócenie szczególnej uwagi na fakt, że agresor może stać się ofiarą a ofiara agresorem, wyjaśnienie czym jest negocjowanie i jak ważne jest jego zastosowanie dla nas samych, zapoznanie z terminem empatia i wyjaśnienie czym jest i jak pozwala tworzy dobre relacje z otoczeniem. Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju ODDZIAŁYWANIA PSYCHOKOREKCYJNE Kierunki oddziaływań psychoterapeutycznych: A. Praca z agresorami (potencjalnymi agresorami) bezpośrednimi i pośrednimi. B. Praca z ofiarami przemocy. C. Klamra. Ad. A. AGRESORZY 1. Badania indywidualne poziomu, rodzaju i funkcji agresji oraz adaptacji do zakładu zamkniętego – 2 x 2 godziny na osobę; 2. Przedstawienie i omówienie wyników badań w formule ja jako ja i członek populacji – w kontakcie indywidualnym, wg potrzeb indywidualnych – min. 2 x 1 godzina na osobę; 3. Co budzi moją agresję? – wg potrzeb indywidualnych, min. 3 x 0,5 godziny na osobę; 4. Co chcę osiągnąć poprzez agresję? – wg potrzeb indywidualnych, min. 2 x 0,5 godziny na osobę; 5. Co osiągam przez agresję? – bilans zysków i strat, 3 x 0,5 godziny na osobę; 6. Badanie „Umiejętności Prospołecznych” – 1 x 1 godzina na osobę; 7. Ustalenie deficytów i priorytetów – 1 x 1 godzina na osobę; 8. Trening „Umiejętności Prospołecznych” – 6 x 0,5 godziny na osobę; 9. Trening „Wnioskowania Moralnego”: Budowanie grupy i zawarcie kontraktu – 1 x 1 godzina, grupa do 5 osób; Najważniejsze umiejętności i wartości1 x 1 godzina na 1 grupę; Osobiste doświadczenia w odczuwaniu złości przy zderzeniu z wartościami – 2 x 1 godzina na grupę; Modelowanie – 1 x 1 godzina na 1 grupę; Psychodrama, podział ról: aktorzy, obserwatorzy – 2 x 1 godzina na 1 grupę; Recenzja – 1 x 1 godzina na 1 grupę; Korekta – 1 x 1 godzina na 1 grupę; Bilans osobisty – 2 x 1 godzina na 1 grupę. 10. Trening relaksacyjny – 2 x 1 godzina na 1 grupę. 36 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Ad. B. OFIARY I OBSERWATORZY (bezpieczni i nieaktywni) 1. Indywidualne badania poziomu, rodzaju i funkcji agresji oraz adaptacji do zakładu zamkniętego – 2 x 2 godziny na osobę. 2. Przedstawienie i omówienie wyników badań w formule ja jako osoba – podmiot, a jako członek populacji statystycznej w kontakcie grupowym – 2 x 1 godzina na grupę max. 5-osobową. 3. Badanie „Umiejętności Prospołecznych” 1 x 1 godzina na grupę. 4. Ustalenie deficytów i priorytetów – 1 x 1 godzina na grupę. 5. Trening „Umiejętności Prospołecznych” – 1 x 1 godzina na grupę. 6. Trening asertywności – max. 6 x 1 godzina na grupę. 7. Trening bezpiecznej ekspresji: Modelowanie – 1 x 1 godzina na grupę; Psychodrama – podział ról, 2 x 1 godzina na grupę; Recenzja – 1 x 1 godzina na grupę; Korekta – 1 x 1 godzina na 1 grupę; Bilans osobisty – 2 x 1 godzina na grupę. 8. Trening relaksacyjny – 2 x 1 godzina na grupę. Ad. C. KLAMRA (grupy mieszane: agresorzy, ofiary, obserwatorzy): 1. Trening relaksacyjny – 2 x 1 godzina na grupę. 2. Muzykoterapia – 2 x 1 godzina na grupę. 3. Arteterapia – 3 x 1 godzina na grupę. 4. Psychodrama – 4 x 1 godzina na grupę. 5. Bilans zysków i strat – wg potrzeb, min. 3 x godziny na grupę. 37 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju ODDZIAŁYWANIA WYCHOWAWCZO – EDUKACYJNE W SZKOLE Specyficznym miejscem kształtowania się relacji rówieśniczych – ze względu na ich formę i przebieg – jest szkoła zakładowa. Oto czynniki, które wpływają na tę specyfikę: ogromne zróżnicowanie poziomu intelektualnego uczniów, ich możliwości percepcyjnych oraz dotychczasowych doświadczeń edukacyjnych; negatywizm szkolny jako uogólniona postawa reprezentowana przez niemal wszystkich wychowanków; niewielka elastyczność organizacyjna szkoły w zakresie dostosowania do możliwości realizowania oczekiwań programowych; różnorodność kierunków kształcenia skoncentrowana na stosukowo niewielkim obszarze; szkoła jako organizacyjnie najsłabsze ogniwo w zakresie prewencji i skuteczności kontroli zewnętrznej; Szczególnie charakterystyczne dla środowiska szkolnego są przejawy dokuczania i tyranizowania, jak: grożenie, kradzieże, wymuszanie, „ kręcenie afery”, czyli swoista, zaplanowana manipulacja, dyskryminowanie, grożenie i atak fizyczny jako elementy porachunków na tle drugiego życia. Takim zjawiskom sprzyja możliwość realizowania – w warunkach zespołu klasowego – tych kontaktów rówieśniczych, które w warunkach internackich grup wychowawczych są mocno ograniczone i poddane szczególnej kontroli. Stąd też bardzo ważny postulat adresowany do zespołu kierowniczego wiąże się z zapewnieniem właściwej organizacji pracy w szkole ze względu na prewencję zachowań agresywnych i możliwość szybkiej oraz skutecznej interwencji! Ponadto w celu zapobiegania i kontrolowania przejawów przemocy i agresji zasadnym jest rozważenie następujących kwestii: precyzyjny system dozoru – chodzi o zwiększenie poczucia bezpieczeństwa poprzez wzmożenie ochrony podczas zajęć lekcyjnych i przerw międzylekcyjnych; zwiększenie nadzoru ze strony personelu szkolnego – dyżury podczas przerw razem ze strażnikiem; zastąpienie szkła naturalnego w gablotach i drzwiach pleksą lub szkłem syntetycznym; 38 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju odpowiednie urządzenie sali lekcyjnej ze względu na bezpieczeństwo nauczyciela i uczniów – łatwość obserwacji, przemieszczania i ewakuacji; stanowcza i konsekwentna dyscyplina podczas zajęć istnienie i realizowanie wychowawczego programu szkoły ze szczególnym uwzględnieniem obszaru zagadnień profilaktyki i agresji; strategie nauczania dostosowane do indywidualnych potrzeb uczniów; skuteczny system obserwacji oraz przepływu informacji w instytucji; szkolenia z zakresu wiedzy, wrażliwości etycznej oraz radzenia sobie z agresją dla nauczycieli; uściślenie współpracy pomiędzy nauczycielami a zespołem wychowawczym i psychokorekcyjnym w celu ujednolicenia oddziaływań oraz przepływu informacji; W warunkach zakładowych najporęczniejszą formą realizacji szkolnego programu wychowawczego są zajęcia wychowawcze. Oto propozycje zalecanych – ze względu na profilaktykę zachowań agresywnych – obszarów tematycznych na lekcje wychowawcze, których zasadniczym celem ogólnym jest kształcenie różnego rodzaju umiejętności : Podstawowe umiejętności społeczne – słuchanie, prowadzenie rozmowy, dziękowanie, przedstawianie siebie i innych osób. Zaawansowane umiejętności społeczne – proszenie o pomoc, udzielanie oraz wypełnianie instrukcji, przepraszanie, przekonywanie innych. Radzenie sobie z uczuciami – rozpoznawanie i wyrażanie własnych uczuć, rozumienie uczuć innych, radzenie sobie z czyjąś złością, radzenie sobie ze strachem. Alternatywne umiejętności dla agresji – proszenie o pozwolenie, dzielenie się, pomaganie, negocjowanie, samokontrola, reagowanie na dokuczanie, unikanie kłopotów i bójek. Umiejętności planowania – podejmowanie decyzji, wyznaczanie celu, określanie możliwości, ustalanie przyczyn niepowodzeń i ich hierarchizacja, koncentrowanie się na zadaniu. Umiejętności radzenia sobie ze stresem – skarżenie i odpowiadanie na skargę, radzenie sobie z zakłopotaniem i byciem pominiętym, reagowanie na namawianie, 39 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju na niepowodzenia, radzenie sobie z oskarżeniem i sprzeczną informacją, uczestniczenie w trudnej rozmowie, presja grupy. Metody i formy pracy wykorzystywane w czasie zajęć tematycznych z młodzieżą szkolną: „burza mózgów” – rozwiązywanie określonego problemu poprzez tworzenie listy pomysłów wysuwanych przez uczniów; rozwiązywanie problemów – bez naruszania godności uczestników, według następującego schematu: postawienie problemu – jak go widzą uczniowie, powstrzymanie się od wzajemnego oceniania i krytykowania; określenie charakteru problemu – wspólne i różne punkty widzenia; wymiana poglądów na temat wszystkich możliwych rozwiązań; określenie skutków – wybór kilku najbardziej odpowiednich rozwiązań i omówienie skutków zastosowania każdego z nich; wybór jednego rozwiązania – które wszyscy bądź większość akceptuje; praca w zespołach – ułatwia pracę tym, którzy mają problemy a ekspozycją na forum klasy, uczy uwagi, akceptacji i zrozumienia; dyskusja klasowa – dialog uczeń – uczeń, zachęcać wszystkich, zadbać o kulturę i kolejność wypowiedzi, kontrolować styk i wzajemne nastawienie a nie treść dyskusji. 40 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju CZĘŚĆ CZWARTA ZASADY I PROCEDURY INTERWENCJI WYCHOWAWCZO – PREWENCYJNEJ 41 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju SPOSOBY ZAPOBIEGANIA AGRESJI Próby zapobiegania zachowaniom agresywnym czy też reagowania w sytuacji agresji zaistniałej mogą przybierać różne formy. Podobnie ich skuteczność jest zależna od konkretnej sytuacji: kary – generalnie są mało skuteczne; strach przed karą wywołuje agresję przemieszczoną, ale nie eliminuje jej. Nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz zbyt surowa. Kara o średnim stopniu dolegliwości, wymierzona jednak konsekwentnie, zapobiega dokonywaniu aktów przemocy przez osoby dorosłe; wytwarzanie wewnętrznej motywacji zapobiegającej powstawaniu agresji - rolę tę mogą spełniać przyswojone normy postępowania i ukształtowane na ich bazie uczucia moralno-społeczne; normy zawierają zakazy szkodzenia i nakazy pomocy. Działanie sprzeczne z przyjętymi normami powoduje powstanie poczucia winy, które zapobiega tworzeniu się emocji złości, wrogości, chęci szkodzenia, usuwanie blokady niezaspokojonych potrzeb psychicznych i zaspokajanie ich, zabieranie dziecka z otoczenia społecznego modelującego zachowania agresywne; agresja naśladowcza to nawyk bardzo trudny do wyeliminowania, przeciwdziałaniem agresji instrumentalnej jest wykazanie jej nieskuteczności poprzez uniemożliwienie osiągania różnych celów za pośrednictwem agresywnego zachowania się oraz negatywnego oceniania tego rodzaju prób, a także ułatwianie osiągania pożądanych celów w sposób społecznie akceptowany. Niezwykle ważne jest wytwarzanie właściwych postaw społecznych oraz związanej z nimi hierarchii wartości: przeciwstawianie postawie cwaniactwa, kultu siły i przemocy, postawy koleżeństwa, życzliwości, współpracy, pomocy innym. modelowanie nieagresywnego zachowania, trening umiejętności komunikacyjnych i strategii rozwiązywania problemów (kształcenie ludzi w zakresie konstruktywnego wyrażania gniewu, krytycyzmu, poszukiwania kompromisu oraz wrażliwości na potrzeby innych, rozwijanie empatii – dostrzeganie w drugim istoty ludzkiej, nie wroga oraz eliminowanie aktów dehumanizacyjnych, pozbawiających ofiarę cech i wartości ludzkich, 42 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju katharsis – zjawisko uwalniania nagromadzonej agresywnej energii poprzez wysiłek fizyczny. Takie „wypuszczenie pary” obniża prawdopodobieństwo podjęcia agresywnych działań w przyszłości. - „ wyrzuć to z siebie ”, unikanie prowokacji, która wywołuje agresję poprzez wzbudzenie gniewu i cierpienia, wzbudzenie chęci odwetu za doznane poniżenie oraz demonstracji siły. Jeżeli jesteśmy agresywni ok. 45% przyjaznych gestów w naszą stronę odczytamy jako prowokację, świadome rozładowanie gniewu, ujawnienie gniewu w odpowiedni sposób, we właściwych okolicznościach, jest zjawiskiem normalnym, nie przynoszącym żadnych niepożądanych następstw. Akceptowane społecznie formy wyrażania gniewu: jasne zakomunikowanie otoczeniu, że jest się złym i podanie przyczyny swojego złego samopoczucia, otwarte, jasne i pozbawione pretensji powiedzenie o doświadczeniach, negatywnych uczuciach, co umacnia wzajemne zrozumienie i sprzyja nawiązaniu bliskiej więzi między przyjaciółmi i znajomymi, powiadomienie o odczuwanej złości tej osoby, która ją wywołała, podzielenie się swoimi negatywnymi uczuciami z kimś innym (zwierzenie się), przeprosiny - „przepraszam, nie chciałem” , „przepraszam, więcej się nie powtórzy”. Przemoc powodowana jest wieloma czynnikami. Większą szansę w związku z tym mają złożone interwencje psychologiczne, w których agresję usiłuje się usunąć poprzez eliminację różnych inspirujących i podtrzymujących ją czynników oraz poprzez dostarczanie alternatywnych w stosunku do przemocy wzorców zachowania oraz nagradzanie pozytywnych zachowań. Podjęcie optymalnej interwencji jest funkcją doświadczenia i wiedzy na temat uruchamiania mechanizmów agresji. Cenną zatem jest wskazówka zawarta w tabeli nr 4, która podpowiada dobór sposobu reagowania zależnie od rodzaju agresji: 43 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Tab. 4. Rodzaje agresji a odpowiadające im interwencje. AGRESJA INSTRUMENTALNA AGRESJA REAKTYWNA CECHY WŁAŚCIWA INTERWENCJA skierowana na cel celem jest korzyść lub dominacja poziom emocji jest niski działania są planowane konsekwentne karanie zachowania agresywnego nagradzanie zachowań prospołecznych trening umiejętności społecznych skierowana przeciw osobie celem jest krzywda lub osoba złość przemijająca działania afektywne trening kontroli złości trening empatii Praktyczne wskazówki właściwego reagowania w sytuacjach trudnych (bójki, konflikty): dokonanie szybkiej oceny sytuacji (osób biorących udział, rodzaju narzędzi, konieczności wezwania pomocy); wezwanie pomocy; używanie taktyki rozładowania napięcia (spokojny i stanowczy ton, nazywanie po imieniu, próba odwrócenia uwagi, unikanie chaosu, kpin i żartów, unikanie zbyt bliskiego kontaktu fizycznego – o ile nie wymusza tego nagła potrzeba); rozdzielenie wychowanków, tylko wtedy, gdy potrafimy to zrobić i czujemy się bezpiecznie; kontrolowanie tłumu gapiów; jeśli to możliwe przeprowadzenie wyjaśnień ze stronami sporu; podejmowanie przewidzianych w procedurze środków (patrz: Procedury postępowania i reagowania...w niniejszym opracowaniu); wysłuchanie świadków zajścia; zachowanie ostrożności w stosunku do własnej osoby. 44 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Zbyt rzadko zdajemy sobie sprawę z tego, że nasza postawa sprzyja występowaniu przemocy wśród wychowanków. Do często spotykanych, niepożądanych zachowań kadry zakładu należą: unikanie miejsc o szczególnie wysokim ryzyku występowania przemocy (przerwy międzylekcyjne, toalety, pokoje, świetlice w czasie wolnym od zajęć); ignorowanie skarg uczniów i informacji, że grozi im niebezpieczeństwo; ignorowanie minimalnych przejawów przemocy, jak zastraszanie, tyranizowanie, poniżanie; ignorowanie gróźb uczniów dotyczących planowania ataku lub porachunków; podsycanie wzajemnej nienawiści; usprawiedliwianie agresywnych zachowań jako dopuszczalnego środka samoobrony; nieingerencja w przypadkach aktów przemocy lub nieinformowanie o takich zdarzeniach; przejawianie uznania i aprobaty dla elementów podkultury przestępczej – tzw. „praca z grypsem”. Tego rodzaju postawy i zachowania winne podlegać natychmiastowej korekcie ze strony zespołu kierowniczego oraz bezwzględnym sankcjom w przypadkach braku subordynacji. 45 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju ZASADY POSTĘPOWANIA Z WYCHOWANKIEM AGRESYWNYM. Jakie cechy są charakterystyczne dla sprawcy przemocy i jak go rozpoznać? Osoby takie: łatwo irytują się ,szydzą z innych, celowo mówią rzeczy, które mogą kogoś zranić, grożą, wyśmiewają się, popychają, biją innych, niszczą cudze rzeczy; wykorzystują innych do tzw. „czarnej roboty”; zwykle są silniejsi od swoich ofiar; są sprawni fizycznie, mają dobrą koordynację ruchów; mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych; dążą do realizacji swojej woli za wszelką cenę; są porywczy, impulsywni, cechuje ich niski próg frustracji; mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad; są zbuntowani, nieposłuszni i sprytnie wykręcają się z trudnych sytuacji; mają opinię twardych - nie współczują dręczonym; w porównaniu z rówieśnikami stosunkowo wcześnie zaczynają łamać inne normy społeczne, wpadają w złe towarzystwo, sięgają po alkohol, papierosy; zwykle mają poparcie przynajmniej małej grupki kolegów; w wyższych klasach mają negatywny stosunek do szkoły i oceny poniżej średniej; Jak reagować w pracy z klientem pobudzonym? Spokojnie, aczkolwiek zdecydowanie: 1. Zadbać o asertywność w relacji: Mów o tym, co się z tobą dzieje; Mów o tym, co widzisz, słyszysz, czujesz, np.: widzę, że ta sytuacja bardzo cię irytuje; widzę, że zachowujesz się bardzo gwałtownie; słyszę, że podnosisz głos; czuję, że jest to dla ciebie ważne, kłopotliwe; czuję się przez ciebie obrażany; mam wrażenie, że chcesz mnie zastraszyć. 46 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju 2. Pytania o intencję: co chcesz uzyskać swoim zachowaniem, o co ci chodzi? czy chcesz mnie zastraszyć? co chcesz w ten sposób załatwić? czy sądzisz, że w ten sposób osiągniesz... co masz na myśli mówiąc... sugerujesz mi, że... 3. Wejść w szczegóły – nie sposób krzyczeć o czymś szczegółowo. Ludzie, podnoszą głos zwykle uogólniają, mówią: zawsze, wszędzie, każdy, nigdy, ktokolwiek – wejście w szczegóły powoduje konieczność zastanowienia, a to z kolei wymaga uspokojenia; co/jak dokładnie się stało? kto to powiedział / co powiedział? kto brał w tym udział? kiedy dokładnie to było? opowiedz o tym szczegółowo. 4. Odciąć się emocjonalnie. Człowiek stosujący przemoc, liczy na określony efekt, np. przestraszenia, podporządkowania. Jeżeli dostrzega, że jego zachowanie nie doprowadza do założonego celu, musi zmienić strategię działania. Odgrodzenie emocjonalne powoduje, że agresor zauważa bezskuteczność swych działań. Oto przykładowe techniki odgradzania się od sugestywnego stanu emocjonalnego osoby agresywnej: wmawiaj sobie w myślach: to nie moje emocje, to on się denerwuje, ja jestem spokojny; staraj się myśleć w tym czasie o czymś zupełnie innym, przyjemnym; zastosuj dysocjację, czyli wyobraź sobie całą sytuację z pozycji widza stojącego obok; 5. Ponadto: daj mu się wygadać; zaoferuj swoją pomoc, jeśli będzie chciał; jeśli nie dajesz sobie rady, zaaranżuj chwilę przerwy, poszukaj wsparcia (świadka), bądź po prostu przemyśl to sam spokojnie, jeśli nadarza się okazja. 47 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Środki bezpieczeństwa, o które należy zadbać w kontakcie ze sprawcą przemocy: reaguj na najmniejsze oznaki przemocy (asertywność); poinformuj o zapleczu; staraj się być życzliwy; utrzymuj spokojny, urzędowy ton głosu; jeśli możliwe, zadbaj o świadka i dowody; wyklucz wzmocnienia sprawcy, np. jego kolegów; zadbaj o możliwość wezwania pomocy; wycofaj się w razie zagrożenia bezpośredniego; zaproś na swój teren, staraj się nie pracować na terenie sprawcy, tam gdzie on czuje się bezpiecznie; nie bagatelizuj zagrożenia, wykaż czujność; zaplanuj strategię ewakuacji w razie konieczności; raczej pracuj z jednym sprawcą; utrzymuj bezpieczną odległość; staraj się rozładować napięcie (nie podnoś głosu); mów o konsekwencjach, ale nie strasz; nie działaj i nie obiecuj pochopnie, pod wpływem emocji; nie odpowiadaj agresją; kontroluj sytuację, nie daj się zaskoczyć; nie pracuj z pijanym; zabezpiecz drogę odwrotu; nie okazuj strachu; pozbądź się z otoczenia przedmiotów sugerujących przemoc, i tych które mogłyby zostać użyte przeciw tobie; zostaw uchylone drzwi, co stworzy wrażenie, że nie jesteś sam. Poczucie bezkarności wzmaga zachowania agresywne. Natomiast sprawca przemocy czuje się bezkarny, gdy: nie dostrzega reakcji na własne zachowanie; brak jest świadków i nie ma dowodów; znajduje się w miejscu bezpiecznym dla siebie; 48 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju wie o braku zaplecza u ofiary; wie o bezradności ofiary; zauważa możliwość dominacji oraz oznaki strachu u ofiary. PROCEDURY POSTĘPOWANIA W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH Każda procedura postępowania w sytuacji agresji powinna składać się z trzech zasadniczych etapów: 1. Przerwanie sytuacji agresji. 2. Przepracowanie problemu adekwatnie do jego charakteru. 3. Przywrócenie prawidłowych funkcji środowiska. Ad.1. W zależności od rodzaju i skali agresji wychowawca podejmuje interwencję samodzielnie lub ze wsparciem innych pracowników (np. drugi wychowawca, strażnik) w celu przerwania sytuacji agresywnej, a w szczególności: - rozdziela strony konfliktu; - dokonuje rozpoznania wstępnego (rodzaj agresji; osoba sprawcy, osoba pokrzywdzona; świadkowie); - doprowadza do opuszczenia przez strony konfliktu miejsca zdarzenia (podejmuje decyzję o izolacji uczestników konfliktu , lub jednej ze stron; a jeśli nie ma takiej potrzeby – umieszcza osoby konfliktu w miejscu korzystnym i bezpiecznym do podjęcia koniecznych działań); - organizuje zaplecze (wsparcie personalne, poinformowanie przełożonego o sytuacji i odebranie zaleceń lub delegowania uprawnień do podejmowania decyzji, środki materialne i formalne); - zabezpiecza prawidłowe funkcjonowanie grupy dotkniętej skutkami zdarzenia w celu nierozprzestrzeniania konfliktu oraz pozbawienia sprawcy grupy wsparcia. Ad.2. Działania na tym etapie prowadzi samodzielnie wychowawca, jeśli sytuacja pozwala na chwilowe wyłączenie jego osoby z funkcjonowania grupy. W każdej innej sytuacji koordynację działań przejmuje kierownik działu, lub osoba, na którą deleguje on swoje uprawnienia (np. wychowawca inspekcyjny, pedagog, psycholog); jeśli sytuacja tego wymaga – tworzy on Zespół Kryzysowy o charakterze doraźnym, określając jednocześnie 49 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju tryb jego działania (czy sytuacja wymaga reakcji natychmiastowej, czy też pozwala na odroczenie działania np. do godzin porannych). Zespół Kryzysowy działa zawsze pod przewodnictwem dyrektora zakładu i w zależności od sytuacji może składać się z następujących osób: - psycholog; - pedagog; - przeszkolony koordynator programu DAPHNE (w sytuacji zaistnienia przemocy seksualnej); - kierownik działu zakładu; - wychowawca patron ofiary i sprawcy; - specjalista z zewnątrz (profesjonalista w omawianym zakresie), jeśli skala zdarzenia wymaga podjęcia szerszych procedur (np. sankcji prawnych) lub jeśli stroną zdarzenia jest pracownik (również dotyczy przypadku przemocy seksualnej). Zespół Kryzysowy zbiera wszelkie informacje na temat zdarzenia (przesłuchuje strony zdarzenia, osoby raportujące oraz ewentualnych świadków lub podejmuje decyzję o delegowaniu tego zadania na profesjonalistę z zewnątrz), opiniuje decyzje, które powinien wprowadzić w życie dyrektor w związku ze zdarzeniem, nadzoruje sytuację ofiary i sprawcy zdarzenia (udziela wsparcia ofierze a jeśli to konieczne, także sprawcy). Zespół odpowiada także za taki tryb reagowania na problem, by umożliwić prawidłowe przeprowadzenie ewentualnych czynności prawnych wobec sprawcy. Przepracowanie problemu rozpoczyna się od rozpoznania potrzeb stron (np. konieczność udzielenia pomocy medycznej, pomocy psychologicznej, itp). Następny krok, to postępowanie wyjaśniające. Powinno ono nastąpić natychmiast po zdarzeniu, lub możliwie szybko, aby uniemożliwić sprawcy (lub sprawcom) zorganizowanie grupy wsparcia, przygotowanie korzystnej wersji wydarzeń, wywarcie presji na ofiarę (lub ofiary). Wyjaśnienia stron powinny być gromadzone indywidualnie, na piśmie, jeśli to konieczne w obecności świadka. Nie jest dopuszczalne konfrontowanie sprawcy i ofiary na etapie zbierania oświadczeń stron. Następny krok, to analiza sytuacji oraz podjęcie decyzji dotyczących: - postępowania wobec ofiary; - postępowania wobec sprawcy; - oddziaływań wychowawczych wobec obydwu stron konfliktu. 50 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Wdrożenie w życie oddziaływań wychowawczych rozumianych, jako konsekwencje regulaminowe musi mieć charakter jawny, adekwatny do sytuacji i konsekwentny. Jeśli sytuacja tego wymaga – wobec ofiary i sprawcy zaleca się oddziaływania psychoterapeutyczne oraz psychokorekcyjne w zakresie radzenia sobie z sytuacją trudną. Ad.3. Zdarzenie konfliktowe ma zwykle destrukcyjny wpływ na środowisko wychowawcze grupy, dlatego też procedura interwencji w sytuacji agresji musi zakończyć się działaniem przywracającym środowisku wychowawczemu możliwość realizowania prawidłowych funkcji wychowawczych. W tym celu (w zależności od sytuacji problemowej i skutków jej powstania) należy rozważyć następujące działania: - doprowadzenie do zadośćuczynienia (przeprosiny, zwrot utraconego mienia lub jego równowartości, likwidacja powstałych szkód w zakresie dóbr osobistych lub materialnych, itp.); - analiza zdarzenia na forum grupy, jako sytuacji poglądowej w celu uporządkowania emocji członków grupy (odreagowanie, wartościowanie) oraz jako działanie profilaktyczne. W sytuacji, kiedy obiektem agresji jest pracownik pedagogiczny należy: odwołać się do programu adaptacji zawodowej stażysty (jeśli to jego dotyczy); rozważyć zastosowanie takich form superwizji, które pozwolą takiemu pracownikowi konstruktywnie uporać się z sytuacją i powrócić do pracy; przygotować szczególne oddziaływania kadry na wychowanków w celu odbudowy autorytetu wychowawcy i przywrócenie go do prawidłowego funkcjonowania w środowisku. 51 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju ANKIETA EWALUACYJNA 52 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Ankieta dla wychowanków 1. Czy zakład, w którym przebywasz uważasz za miejsce bezpieczne? A. tak B. nie C. nie mam zdania 2. Czy w ostatnich ... miesiącach byłeś ofiarą bądź świadkiem przemocy? A. tak B. nie 3. Kiedy czujesz się najmniej bezpiecznie? A. podczas zajęć w internacie B. podczas zajęć w szkole C. w warsztatach szkolnych D. w czasie ciszy nocnej E. zawsze czuje się bezpiecznie 4. Do kogo zwracasz się w sytuacji zagrożenia? A. dyrektora zakładu B. kierownika działu C. pedagoga / terapeuty D. psychologa E. wychowawcy grupy F. nauczyciela / instruktora G. osoby z zewnątrz 5. Gdy czujesz się zagrożony, to głównie dlatego, że: A. masz niską pozycję w grupie B. jesteś fizycznie słabszy C. silniejsi są bezkarni 6. Obecność nauczyciela / wychowawcy sprawia, że czujesz się bezpieczniej: A. tak, zawsze B. tylko niekiedy C. nie ma to znaczenia – nigdy nie czuję się bezpiecznie D. niczyja obecność nie jest mi potrzebna – zawsze czuję się bezpiecznie 7. Czy znane ci są prawne konsekwencje stosowania przemocy , m.in. pobicia, rozboju, wymuszenia, itp. A. tak B. niezupełnie C. nie 53 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju Ankieta dla wychowawców 1. Czy w Twojej placówce funkcjonuje program mający na celu przeciwdziałanie agresji? A. tak B. nie C. nie wiem 2. Czy skorzystałeś z propozycji bądź wskazań zawartych w takim programie? A. tak B. nie, ponieważ ............................................................................................................... .................. .......................................................................................................................................... ............... 3. W ostatnich ... miesiącach akty agresji w relacjach pomiędzy wychowankami: A. nasiliły się B. zostały ograniczone C. nie zauważam zmian D. zmieniły formę .............................................................................................................. ................ ......................................................................................................................................................... 4. W sytuacji agresji bezpośredniej pomiędzy wychowankami: A. czujesz się bezradny B. reagujesz wg własnych, wypróbowanych metod C. stosujesz procedury i wskazania sugerowane w programie D. możesz liczyć na pomoc innych pracowników E. musisz liczyć tylko na siebie 5. Jakie działania, Twoim zdaniem, należy przedsięwziąć w celu ograniczenia stopnia agresji pomiędzy wychowankami? ....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................. ..................... 6. Jak często bywasz obiektem agresji (fizycznej lub słownej) ze strony wychowanków? A. wcale B. rzadko C. często 7. Jak sobie z tym radzisz? A. odreagowuję spontanicznie przy najbliższej okazji B. rozładowuję napięcie poprzez własne hobby np. sport C. konsekwentnie dążę do ukarania agresora zgodnie z regulaminem D. staram się o tym szybko zapomnieć E. w ogóle sobie z tym nie radzę, czuję się upokorzony i zły F. inne reakcje................................................................................................................. ................... ..................................................................................................................................................................................... ..................................................................................................................................................................................... 54 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej Zakład Poprawczy w Jerzmanicach Zdroju BIBLIOGRAFIA 1. Aronson E. Człowiek jako istota społeczna. Warszawa 1999. 2. Aronson E. Psychologia społeczna, serce i umysł. Poznań 1998. 3. Barczyk P. Agresja w szkole... ”Opieka Wychowanie Terapia” 3/1996. 4. Danilewska J. Agresja u dzieci – Szkoła porozumienia. Warszawa WsiP 2002. 5. Drwal R. Osobowość wychowanków zakładu poprawczego. Wrocław PAN 1981. 6. Gajewska G. Warsztat pracy pedagoga. „COGITO” Zielona Góra 2000. 7. Knez R. Saper, czyli jak rozminować agresję. Kraków „Rubikon” 2002. 8. Kosewski M. Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia. Warszawa 1985. 9. Król-Fijewska M. Trening asertywności, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1993. 10. Król-Fijewska M., Fijewski, Przewodnik do zajęć psychologicznych „Nasze Spotkania”, Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 1992. 11. Rees S., Graham R.S., Bądź sobą. Trening asertywności, Książka i Wiedza, 1993. 12. Lipkowski O., Resocjalizacja, Warszawa 1980. 13. Program modyfikacji zachowań typu A u dzieci, materiały ze szkolenia warsztatowego dla pedagogów szkolnych, wg N. Ogińskiej-Bulik. 14. Mesterhazy J., Przywracanie nadziei, Edukacja i Dialog, 1/1998. 15. Pospiszyl K. Resocjalizacja nieletnich... Warszawa WsiP 1990. 16. Psychologiczne gry i ćwiczenia grupowe, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 1991. 17. Pytka L. Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa WSPS 1993. 18. Polakiewicz P. Raport z badań. UMCS Lublin 2004. 19. Obuchowska I., Przemoc w wychowaniu, w: Kwartalnik Pedagogiczny, 4/1989. 55 Program Przeciwdziałania Przemocy Rówieśniczej
