Metody wychowania

Bielski Janusz
Pułtusk
13
Metody wychowania
METODY ODDZIAŁYWANIA WYCHOWAWCZEGO
W EDUKACJI FIZYCZNEJ
Nauczyciele wychowania fizycznego, zgodnie z zasadą wielostronnej aktywizacji ucznia,
realizują w procesie lekcyjnym zadania poznawcze, kształcące i wychowawcze. Te ostatnie dotyczą
wyrabiania postaw, zachowań i nastawień, wpajania norm moralnych i systemu wartości. Realizacja
zadań wychowawczych wymaga znajomości i stosowania odpowiednich metod wychowania.
Pod pojęciem metody wychowania rozumie się na ogół systematycznie stosowane sposoby
postępowania wychowawczego lub powtarzalne czynności zmierzające do osiągnięcia celów, jakie
stawia sobie wychowawca (W. Okoń, 2001, s. 235; K. Konarzewski, 1992, s. 36). Mówi się też, że
metoda wychowania to „świadomie i konsekwentnie stosowany sposób oddziaływania
pedagogicznego na jednostkę, grupę lub zbiorowość dla osiągnięcia zamierzonego celu
wychowawczego” (Pedagogika, 2000, s. 123). W literaturze pedagogicznej cechę konstytutywną
metod wychowania upatruje się przede wszystkim w „wywieraniu określonego wpływu na aktywność
wychowanka” (H. Muszyński, 1981, s. 309).
Proces wychowania nie sprowadza się jedynie do behawiorystycznej formuły S – R (bodziec –
reakcja). Wychowanie jest bowiem procesem bardzo złożonym. Ukazuje to zasada determinizmu,
głosząca, że zewnętrzne wpływy wychowawcze działają na ucznia zawsze okrężnie poprzez
uwarunkowania wewnętrzne. Tak więc, każda metoda wychowawcza nie będzie oddziaływała
bezpośrednio, lecz poprzez doświadczenia i możliwości wychowanka.
O powodzeniu zabiegów wychowawczych decydują takie czynniki, jak:
- merytoryczne przygotowanie nauczyciela – jego kompetencje pedagogiczne;
- psychiczne predyspozycje wychowawcze;
- życzliwe kontakty emocjonalne pomiędzy nauczycielem i uczniem;
- prawidłowe rozpoznanie przez nauczyciela potrzeb ucznia;
- bezpośrednia motywacja do działania;
- trafność doboru metod do aktualnej sytuacji pedagogicznej.
Skuteczność stosowanych metod wychowawczych zależy też w dużej mierze od zaistniałej
sytuacji wychowawczej i cech osobowości wychowanka, jak i nabytych przez niego doświadczeń i
aktualnie oddziałujących na niego wpływów środowiska.
Oddziaływania wychowawcze zawsze powinny być poprzedzone trafną diagnozą. Tylko takie
rozpoznanie może pomóc wychowawcy w podjęciu słusznej decyzji, co do wyboru
najodpowiedniejszych metod wychowawczych. Wymagana jest też gruntowna znajomość psychiki
ucznia.
Teoria wychowania przestrzega przed zbyt gorliwym i bezrefleksyjnym wykorzystywaniem
zalecanych w pedagogice metod i technik wychowania. Może to – jak się przypuszcza – wpłynąć
ujemnie na podejmowanie przez nauczyciela własnych i oryginalnych podejść w postępowaniu
wychowawczym. Zdaniem K. Konarzewskiego (1992, s. 326) – „nauczanie metod rodzi schematyzm i
zabija twórczość”, ale pewna wiedza o metodach jest jednak nauczycielowi potrzebna i taki jest cel
naszego opracowania.
Najogólniej dzieli się metody wychowawcze na metody oddziaływań indywidualnych i
grupowych. Do metod oddziaływań indywidualnych zalicza się: metodę modelowania, metodę
zadaniową, metodę perswazji, metodę nagradzania i karania (warunkowania); a do metod grupowych
– metodę organizowania działalności zespołowej i samorządnej oraz metodę współdziałania uczniów
w organizowaniu zajęć szkolnych.
1
Istnieje wiele klasyfikacji metod wychowawczych. Autorowi opracowania najbardziej
odpowiada cytowana niżej klasyfikacja metod w ujęciu K. Konarzewskiego (1982).
Metody indywidualne:




Metoda nagradzania i karania
Metoda perswazji
Metoda modelowania
Metoda zadaniowa
Metody grupowe:




Metoda kształtowania odniesienia porównawczego
Metoda nacisku grupowego
Metoda kształtowania systemu ról i norm grupowych
Metoda kształtowania grupowych wzorców życia
1. Metoda nagradzania (wzmacniania pozytywnego)
Warunkiem stosowania przez nauczyciela tej metody jest posiadanie władzy, jaką daje mu jego
sytuacja w szkole i uległość ucznia wobec wymagań nauczyciela.
Nagroda może przybrać postać pozytywnej oceny, pochwały, powierzenia uczniowi określonej
roli na lekcji lub na wycieczce itp. W stosowaniu nagradzania zwiększa się prawdopodobieństwo
wystąpienia oczekiwanego sposobu postępowania przez uczniów, nagroda pozytywnie motywuje ich
do zachowań społecznie pożądanych, wpływa na aktywność i kreatywność, informuje wychowanków,
że ich postępowanie było właściwe, umacnia w poczuciu własnej wartości i godności.
Nagradzając uczniów z właściwe zachowania musimy pamiętać o przestrzeganiu następujących
zasad:
1) należy wzmacniać nagrodą tylko przejawy zachowań pożądanych,
2) nagradzać bezpośrednio po zachowaniu ucznia, a nie po upływie dłuższego czasu,
3) wzmacniać za każdym razem,
4) wzmacniać w sposób przerywany, dzięki czemu zachowania uczniów będą na coraz to
wyższym poziomie,
5) jeśli wystąpi nagroda materialna to nagradzać łącznie z pochwałą.
Należy pamiętać, że częste nagradzanie kształtuje u uczniów postawy roszczeniowe i
interesowne. Może dochodzić do takiej sytuacji, że bez nagrody uczniowie mogą zaniedbywać, a w
skrajnych przypadkach odmówić spełnienia swoich zobowiązań i powinności.
2. Metoda karania (wzmacniania negatywnego)
Są nauczyciele, którzy dość powszechnie stosują tę metodę w procesie wychowania. Jest to
zachowanie typowe dla nauczyciela o autorytatywnym (autokratycznym) sposobie oddziaływania
wychowawczego.
Przy stosowaniu tej metody musimy również pamiętać o pewnych zasadach, oto one:
1) karanie jest tylko pozornie skuteczne,
2) kary fizyczne lub znieważanie ucznia naruszają jego godność,
3) kary należy stosować dyskretnie.
4) nie należy nadmiernie stosować tej metody, zalecana jest wstrzemięźliwość w karaniu,
5) zwracać uwagę w przypadku karania, aby było ono w miarę sprawiedliwe,
6) stosujący karę nauczyciel musi wykazywać pozytywny stosunek do karanego ucznia,
akceptować go.
3. Metoda perswazji
Polega na uświadomieniu dzieciom i młodzieży obowiązków i powinności, jakie mają wobec
społeczeństwa, wobec innych ludzi, kolegów, rodziców i samych siebie oraz na przypomnieniu o
przysługujących im prawach. Metoda ta stanowi rodzaj słownego oddziaływania na świadomość
moralną i społeczną wychowanków. Polega na nadawaniu znaczenia wartościom. W przypadku
wychowania fizycznego – wartościom witalnym, społecznym, etycznym, estetycznym (J. Bielski,
2004, nr 9, s. 3-5). Uczeń identyfikuje się z poglądami nauczyciela, a nauczyciel musi być wiarygodny
w tym, co mówi uczniowi.
2
Dzięki perswazji młodzież i dzieci uczą się odróżniać dobro od zła, wartości od antywartości.
Poznają podstawowe zasady i normy moralne, właściwe standardy zachowań wobec kolegów i ludzi
starszych. Uświadamiają sobie prawdę, żeby: żyć tak, aby nasze życie było warte życia. Perswazja
może pomóc wychowankom w poszukiwaniu i odnajdywaniu sensu swego istnienia, w kształtowaniu
własnego systemu wartości, sensu tego, co robią, sensu dbałości o zdrowie, o rozwój i własną
sprawność fizyczną. Może uchronić uczniów od poczucia pustki i bezsensowności w życiu, może
zabezpieczać przed nerwicą egzystencjalną i stanowić „osłonę” dla życia psychicznego. To wszystko
zależy jednak od osobowości nauczyciela-wychowawcy.
Sama metoda perswazji bez wsparcia metodą modelowania, o której opowiemy za chwilę, jest
mało skuteczna, gdyż o moralnym obliczu człowieka decydują nie słowa, lecz czyny. Zatem nie tylko
wiedza o normach moralnych, wartościach, czy zasadach postępowania, lecz zgodne z nimi
postępowanie rodziców i nauczycieli warunkuje pożądane zachowania uczniów. Górnolotność,
deklaratywność, moralizowanie, czy też tani dydaktyzm nauczycieli są złymi sprzymierzeńcami
perswazji w procesie pedagogicznym.
Dobre rezultaty może dawać perswazja oparta na aforyzmach, „złotych myślach”, maksymach,
sentencjach, przykładach zachowań „fair play”, fragmentach biografii ludzi wielkiego umysłu i serca,
wybitnych sportowców i autorytetów moralnych.
4. Metoda modelowania
Metodę tę nazywa się też „metodą przykładu”, „metodą działania własnym przykładem” lub
„metodą dawania dobrego przykładu”. Jej skuteczność w procesie wychowawczym potwierdza fakt,
że „słowa uczą, a przykłady pociągają”.
Dużą skłonność do naśladowania najbliższych osób przejawiają dzieci w młodszym wieku
szkolnym. Dlatego rodzice i nauczycielki bywają dla nich najlepszym przykładem czy wzorem do
naśladowania. Pedagodzy zajmujący się tym okresem rozwojowym mówią o upodobnianiu się do
zachowań modela (wychowawczyni) w wyniku uczenia się poprzez naśladownictwo i uczenia się
poprzez modelowanie. Dzięki metodzie dawania dobrego przykładu wychowanie może być
najbardziej skuteczne.
O tym powinni wiedzieć nauczyciele wychowania fizycznego prowadzący zajęcia w klasach
starszych, aby być dla uczniów „żywym wzorem kultury fizycznej” oraz nauczycielki uczące w
nauczaniu zintegrowanym, aby odpowiednio przygotować się do prowadzenia zajęć wychowania
fizycznego i realizować je systematycznie, z zaangażowaniem i w sposób rzetelny.
Przedmiotem upodobania i naśladowania mogą być zarówno zachowania wychowawczo
pożądane, jak i niepożądane. Zależy to w dużej mierze od tego, czy pełnią one wobec ucznia funkcję
wzoru postępowania, jaki aprobuje on wewnętrznie.
Istotnym przejawem pozytywnych zachowań i godnym naśladowania jest okazywanie uczniom
wzajemnego zrozumienia, zaufania i serdeczności, udzielania im pomocy i bycia wobec nich
usłużnym, gdy tego potrzebują, wzajemne zabieganie o zdrowie, o prawidłowy rozwój i dobre
samopoczucie.
Modelowaniu podlegają również przybierane przez nauczycieli i rodziców postawy
prospołeczne wobec innych osób, wobec innych nauczycieli, ludzi w starszym wieku, wobec uczniów
chorych, defektywnych i mniej sprawnych, łącznie z organizowaniem dla nich pomocy. Jeśli dzieci
nie doświadczyły pomocy ze strony nauczycieli, to pozbawione są poczucia obowiązku udzielania jej
innym osobom.
Duży wpływ na dzieci i młodzież wywierają te osoby, które odgrywają szczególną rolę w ich
codziennym życiu oraz osoby lubiane. Bo w tej metodzie uczeń identyfikuje się nie tylko z poglądami,
ale i z osobą lubianego nauczyciela.
Wnikliwe obserwacje procesu wychowawczego pozwalają zauważyć, że model (wychowawca)
wywiera tym większy wpływ na wychowanka im w wyższym stopniu wychowanek postrzega jego
kompetencje pedagogiczne (J. Bielski, 2000, s. 117) i prestiż, jakim cieszy się jego nauczyciel w
swoim otoczeniu; im szerszy jest zakres znaczenia modela i możliwość zapewnienia duchowego lub
materialnego wsparcia; im w większym stopniu uczeń dostrzega w swoim nauczycielu podobieństwo
do własnych zainteresowań, umiejętności i uzdolnień; im więcej entuzjazmu przejawia nauczyciel dla
swych zachowań zawodowych i altruistycznych.
3
Za pomocą modelowania możemy łagodnie i niepostrzeżenie wprowadzić ucznia w świat
społecznych norm i wartości (K. Konarzewski, 1987). Oddziaływanie przez dobry przykład nie
wywołuje w uczniach odruchów buntu czy skłonności do robienia komuś na złość – jak to się może
zdarzyć w przypadku metody perswazji, moralizowania czy stosowania kar w postaci wystawiania
złych i niesprawiedliwych ocen.
5. Metoda zadaniowa
Metoda ta polega na powierzaniu uczniom konkretnych zadań w różnych sytuacjach
pedagogicznych, na lekcji, na zawodach sportowych, na wycieczkach i obozach wędrownych, których
wykonanie – jak się zakłada – prowadzi do konstruktywnych zmian w ich zachowaniach i postawach,
pożądanych z wychowawczego punktu widzenia, a także do wzbogacenia ich wiedzy i doświadczeń w
określonej dziedzinie działalności. Mówiąc inaczej, metoda ta polega na uruchomieniu i
ukierunkowaniu aktywności ucznia za pomocą stawianych mu zadań. Chodzi tu o działalność
społeczną i działalność związaną z kulturą fizyczną.
Skuteczność powierzanych uczniom zadań zależy od kilku warunków, a mianowicie:
1)
aby uczniowie podejmowali zadania („podejmowali się służby”) z własnego wyboru,
w sposób świadomy i byli tą działalnością zainteresowani;
2)
byli przekonani o potrzebie realizacji tych zadań, aby dobrze znali cel swoich
poczynań;
3)
aby wykonywali te zadania na miarę swoich możliwości;
4)
aby świadcząc rozmaite usługi, mieli sposobność nabywania wielostronnych
doświadczeń w czynnym wspomaganiu innych;
5)
uczyli się działań na rzecz dobra wspólnego (klasy, szkoły, środowiska),
rozpoczynając od prostych czynności, a kończąc na zadaniach coraz bardziej
złożonych;
6)
aby spotykali się z zachętą i aprobata ze strony rodziców i nauczycieli w formie
pochwał lub pokazywania korzyści osób wspomaganych;
7)
doznawali zadowolenia z tego powodu, że mogą być użyteczni dla innych;
8)
żeby w realizacji zadań nie wyręczali w tym innych osób, którym pomagają.
Przykłady zadań powierzanych uczniom w środowisku szkolnym.
- utrzymywanie porządku w szatni i w magazynku sportowym,
- opieka nad uczniami mniej sprawnymi,
- pomoc w uczeniu się różnych czynności ruchowych, ochranianie przy trudniejszych
ćwiczeniach,
- zadania z okazji zawodów sportowych, wycieczek, obozów wędrownych.
Metody oddziaływań grupowych
Polegają na aktywizowaniu dzieci i młodzieży w działalności zespołowej. W organizowaniu z
ich pomocą różnego rodzaju zajęć. Spodziewany efekt uzyskuje się tu dzięki odpowiednio
zorganizowanej działalności uczniów, jak i poprzez umożliwienie im czynnego udziału w
decydowaniu i organizowaniu tych zajęć.
7. Metody kształtowania odniesienia porównawczego
W tych metodach nauczyciel rezygnuje z bezpośredniego oddziaływania na wychowanka,
starając się tak ukształtować jego otoczenie społeczne, a przede wszystkim jego klasę lub grup
rówieśniczą, aby poprzez wpływ tej grupy doprowadzić do pożądanych zmian w samym
wychowanku. Pod wpływem grupy uczeń może: kształtować pojęcie samego siebie, czyli postrzegać
swój status społeczny i swoje możliwości, definiować bieżącą sytuację zewnętrzną i wewnętrzną,
określać swój wewnętrzny stan, korzystając z informacji innych uczniów znajdujących się w podobnej
sytuacji zewnętrznej (T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, 1997, s. 43-44).
4
8. Metoda nacisku grupowego
Metoda ta różni się od wcześniej omówionej metody karania i nagradzania tym, że biorą w nim
udział aktywnie lub w formie milczącego poparcia pozostali członkowie grupy.
9. Metody kształtowania systemu ról i norm grupowych
Na wstępie przypomnijmy, że rolą społeczną nazywamy ogólnie podzielany wzorzec
postępowania. Za pośrednictwem systemu ról, czyli wzajemnych oczekiwań, partnerzy kontrolują
swoje zachowania. Stosując tę metodę można spowodować u uczniów zmianę myślenia i działania
człowieka.
10. Metody kształtowania grupowych wzorów życia
Przyjęcie przez ucznia pewnego wzoru zachowań powoduje „uodpornienie” go na inne,
niepożądane wpływy.
Wszystkie wyżej zaprezentowane grupowe metody wychowania opierają się na założeniu, że
źródłem zmian psychicznych u ucznia może być nie tylko działalność wychowawcza nauczyciela, lecz
także zachowania się innych uczniów i innych ludzi spoza środowiska szkolnego. W metodach tych
nauczyciel nie oddziałuje bezpośrednio na wychowanka, stara się natomiast ukształtować jego
otoczenie, a przede wszystkim jego grupę lub klasę w taki sposób, aby ich zachowania i wpływy
prowadziły do pożądanych zmian w samym uczniu. Nauczyciel musi zdawać sobie sprawę z tego, jak
tworzyć taką grupę i sytuację, jakie mechanizmy mogą zadziałać na ucznia i jak modyfikować wpływ
grupy.
***
Rzeczywistość pedagogiczna jest dynamiczna i niezwykle złożona. Wymaga od nauczyciela
umiejętności „myślenia w biegu”, w zależności od zaistniałych sytuacji wychowawczej. Nauczyciel w
swojej pracy może spotkać się z nowymi problemami, które nie zawsze dają się rozwiązać przy
pomocy tradycyjnych metod. Sprawna i efektywna działalność wychowawcza nie może polegać tylko
na mechanicznym stosowaniu znanego z literatury repertuaru środków i metod wychowawczych, gdyż
skuteczność jakiejś metody nie jest raz na zawsze ustalona. Ta sama metoda, w zależności od
zaistniałej sytuacji i czynników modyfikujących, może dawać różne efekty.
Skuteczność posługiwania się metodami wychowania zależy od kilku warunków. Jednym z
podstawowych jest dobre przygotowanie nauczycieli do pracy wychowawczej. Dobra znajomość
metod i bogate doświadczenie pedagogiczne warunkują, jak się powszechnie sądzi, skuteczność pracy
wychowawczej. Samo przygotowanie teoretyczne nie daje jednak wystarczających gwarancji
osiągnięcia zamierzonych celów. Najważniejszy jest jednak trafny wybór najwłaściwszej metody
oddziaływania wychowawczego. Trafność wyboru najwłaściwszej metody jest z kolei uwarunkowana
przez umiejętność właściwej oceny sytuacji wychowawczej.
Oddziaływanie wychowawcze powinno być poprzedzone, jak to już zaznaczyłem na początku,
trafną diagnozą. Taka zaś diagnoza wymaga rozumienia sytuacji wychowawczej i przede wszystkim
gruntownej znajomości psychiki ucznia.
Z tych wywodów nasuwa się taki wniosek, że wszystkie te sytuacje, czynniki i warunki
sprawiają, że nie powinniśmy obdarzać zbytnim zaufaniem wszystkich metod, nawet tych
sprawdzonych i efektywnych.
Piśmiennictwo:
1.
J. Bielski, Teoretyczne i metodyczne podstawy efektywności pracy nauczyciela
wychowania fizycznego. Piotrków Trybunalski 2000.
2.
J. Bielski, Wartości źródłem celów wychowania fizycznego. „Lider” 2004, nr
9, s. 3-5.
3.
T.E. Dąbrowska, B. Wojciechowska-Charlak, Między praktyką a teorią
wychowania. Lublin 1997.
4.
K. Konarzewski, Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, wyd. 2.
Warszawa 1987.
5
5.
K. Konarzewski, Podstawy oddziaływań wychowawczych. Warszawa 1982.
6.
K. Konarzewski, O wychowaniu w szkole [w:] Sztuka nauczania. Czynności
nauczyciela, red. K. Kruszewski. Warszawa 1992.
7.
M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie. Kraków 2003, ss.187-230.
8.
H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, wyd. 5. Warszawa 1981.
9.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, wyd. 3. Warszawa 2001.
10.
Pedagogika, red. B. Milerski, B. Śliwerski. Warszawa 2000.
11.
E. Piotrowski, Metody wychowania, [w:] A. Tchorzewski, Wychowanie w
kontekście teoretycznym. Bydgoszcz 1976.
6