3 Charakterystyka środowiska abiotyczego
advertisement
Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Diagnoza stanu Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 6 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 1 INFORMACJE WSTĘPNE 1.1 Podstawa prawna i przedmiot opracowania Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” PLB 300003 realizowany jest na podstawie umowy Nr 36/07 zawartej dnia 11 maja 2007 r. pomiędzy Wojewodą Wielkopolskim, a Narodową Fundacją Ochrony Środowiska z siedzibą w Warszawie, ul. Erazma Ciołka 13. 1.2 Plan ochrony jako element organizacji ochrony obszaru specjalnej ochrony ptaków 1.2.1 Podstawa prawna funkcjonowania obszaru specjalnej ochrony ptaków Tereny chronione w ramach sieci Natura 2000 to miejsca szczególnie licznego występowania najrzadszych, najbardziej zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt i roślin oraz siedlisk na terenie Unii Europejskiej. Jest to więc system ochrony przyrody obszarów ważnych z perspektywy całej Wspólnoty, a nie tylko poszczególnych państw członkowskich. Obszar specjalnej ochrony ptaków „Nadnoteckie Łęgi” został wyznaczony zgodnie z zapisami Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony dzikiego ptactwa zmienionej dyrektywami 91/244/EWG, 94/24/WE oraz 97/49/WE (tzw. „Dyrektywa Ptasia”). Dyrektywa ta odnosi się do ochrony wszystkich gatunków ptactwa występujących naturalnie w stanie dzikim na europejskim terytorium państw członkowskich. Obejmuje ona ochronę, gospodarowanie oraz kontrolę tych gatunków i ustanawia reguły ich eksploatacji. Polska dokonała transpozycji tej Dyrektywy poprzez przyjęcie następujących aktów prawnych: 1) ustawę z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880 ze zmianami1), 2) ustawę z dnia 13 października 1995 r. prawo łowieckie (t.j. Dz. U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 ze zmianami2), 3) ustawę z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 1614 ze zmianami3), Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2005 r. Nr 113, poz. 954, Nr 130, poz. 1087, z 2007 r. Nr 75, poz. 493, Nr 176, poz. 1238, Nr 181, poz. 1286). 2 Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2005 r. Nr 175, poz. 1462, z 2006 r. Nr 220, poz. 1 1600, z 2007 r. Nr 176, poz. 1238). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 7 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4) ustawę z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (t.j. Dz. U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 ze zmianami4), 5) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313 ze zmianami5), 6) rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237). Zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie przyrody, obszar specjalnej ochrony ptaków, będąc obszarem Natura 2000, jest jedną z form ochrony przyrody w Polsce. Obszar specjalnej ochrony ptaków może pokrywać się w całości lub w części z innym obszarem Natura 2000 specjalnym obszarem ochrony siedlisk wyznaczonym zgodnie z zapisami Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. „Dyrektywa Siedliskowa”) oraz z innymi formami ochrony przyrody przewidzianymi ustawą o ochronie przyrody. W przypadku ostoi „Nadnoteckie Łęgi” znaczna jej powierzchnia pokrywa się ze specjalnym obszarem ochrony siedlisk „Dolina Noteci” oraz Obszarem Chronionego Krajobrazu „Dolina Noteci”. Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” została wyznaczona w drodze cytowanego wyżej rozporządzenia Ministra Środowiska z 2004 r. po zasięgnięciu opinii właściwych dla tego obszaru rad gmin. Celem ochrony wszystkich obszarów specjalnej ochrony ptaków jest zachowanie siedlisk i gatunków wymienionych w załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG w tzw. właściwym stanie ochrony. Stan ten został zdefiniowany w art. 5 ustawy o ochronie przyrody jako „stan, w którym dane o dynamice liczebności populacji tego gatunku wskazują, że gatunek jest trwałym składnikiem właściwego dla niego siedliska, naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się ani nie ulegnie zmniejszeniu w dającej się przewidzieć przyszłości oraz odpowiednio duże siedlisko dla utrzymania się populacji tego gatunku istnieje i prawdopodobnie nadal będzie istniało”. 3 Zmiana wymienionej ustawy została ogłoszona w Dz. U. z 2008 r. Nr 111, poz. 708). Zmiany wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2004 r. Nr 69, poz. 625, Nr 92, poz. 880, Nr 96, poz. 959, z 2005 r. Nr 33, poz. 289, Nr 175, poz. 1462, z 2006 r. Nr 249, poz. 1830. 4 5 Zmiana wymienionego rozporządzenia została ogłoszona w Dz. U. z 2007 r. Nr 179, poz. 1275). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 8 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 1.2.2 Stan prawny, w którym sporządzany jest plan ochrony Plan ochrony jest podstawowym narzędziem osiągnięcia celów powołania obszaru Natura 2000, czyli utrzymania tzw. „właściwego stanu ochrony” siedlisk przyrodniczych oraz gatunków i ich siedlisk. Delegacja prawna do sporządzenia planu ochrony dla obszaru specjalnej ochrony ptaków zawarta jest w art. 29 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody. Sporządzanie planu jest zadaniem właściwego terytorialnie wojewody jako sprawującego nadzór nad obszarem (art. 29 ust. 2). Tryb i zakres opracowania projektu planu ochrony określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Zgodnie z obowiązującą legislacją w pracach nad sporządzeniem planu ochrony wyróżnia się dwa etapy: 1) opracowanie dokumentacji do planu ochrony, 2) opracowanie projektu planu ochrony w postaci rozporządzenia ministra środowiska. Dokumentacja do planu ochrony Dokumentacja do planu ochrony jest opracowaniem roboczym, nie mającym mocy prawnej. Stanowi ona uzasadnienie merytoryczne i uzupełnienie formalnych ustaleń planu ochrony. Jest to dokument dostępny publicznie, ale nie publikowany. Dokumentacja do planu ochrony zawiera: 1) wyniki analiz uwarunkowań ekologicznych, społecznych i gospodarczych, w których realizowana jest ochrona obszaru, 2) wyniki analiz aktualnego stanu przedmiotów ochrony, w tym inwentaryzację, waloryzację i kierunki zachodzących zmian, 3) określenie warunków zachowania przedmiotów ochrony we „właściwym stanie ochrony”; w tym określenie kryteriów tego stanu i zdefiniowanie mierzalnych celów ich ochrony, 4) program działań ochronnych, wraz z analizą organizacyjnych i ekonomicznych uwarunkowań ich realizacji, 5) projekt monitoringu przedmiotów ochrony. Załącznikami do dokumentacji do planu ochrony są: 1. Mapy (schematy) z lokalizacją stanowisk lęgowych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, gatunków ptaków wymienionych na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce (Głowaciński 2002), obszarów ważnych dla wybranych gatunków ptaków w okresie migracji, stanowisk lęgowych pozostałych Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 9 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” ważnych dla ostoi gatunków ptaków, stanowisk wystepowania gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, obszarów występowania siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej. 2. Protokół z konsultacji z przedstawicielami urzędów i rad gmin wchodzących w granice ostoi oraz przedstawicielami instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę wodną na terenie ostoi. 3. Opracowanie „Studium granic Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków Nadnoteckie Łęgi” zawierające skorygowaną i opisaną na podstawie wydzieleń geodezyjnych granicę ostoi (osobne opracowanie). 4. Zaktualizowany Standardowy Formularz Danych (osobne opracowanie). 5. Załączniki kartograficzne w skali 1:50 000: 1) Stanowiska lęgowe gatunków ptaków zamieszczonych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, 2) Obszary występowania siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, 3) Mapa hydrologiczna, 4) Istniejące i planowane zagospodarowanie przestrzenne, 5) Zagrożenia dla zachowania gatunków ptaków bedących przedmiotem ochrony na obszarze Natura 2000, 6) Lokalizacja zadań ochronnych, 7) Lokalizacja stałych powierzchni monitoringu derkacza Crex crex oraz podróżniczka Luscinia svecica. 6. Baza danych przestrzennych GIS. Plan ochrony Plan ochrony jest aktem prawnym tworzącym podstawę do realizacji zapisów dokumentacji do planu ochrony. Ustanawiany jest rozporządzeniem ministra środowiska (art. 29 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody). Jego zawartość i struktura jest ściśle określona w art. 29 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody, zgodnie z którym plan ochrony zawiera: 1) opis i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz określenie sposobów eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków, 2) opis warunków zachowania lub przywrócenia właściwego stanu ochrony siedlisk i gatunków roślin i zwierząt, dla których został wyznaczony obszar Natura 2000, 3) wykaz zadań ochronnych, z określeniem sposobu ich wykonywania, rodzaju, zakresu i lokalizacji, na okres stosowny do potrzeb, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 10 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4) określenie zakresu monitoringu przyrodniczego, 5) opis przebiegu granic obszaru Natura 2000. Zapisy art. 29 ust. 2 ustawy o ochronie przyrody nakładają obowiązek uzgodnienia projektu planu ochrony z właściwymi miejscowo radami gmin. Projekt rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ustanowienia planu ochrony podlega również uzgodnieniom z innymi ministerstwami, konsultacjom zewnętrznym z zainteresowanymi podmiotami, publicznym konsultacjom społecznym oraz kontroli poprawności prawnej. Plan ochrony sporządza się na 20 lat. Może być on zmieniony jedynie w sytuacji, która wynika z potrzeb ochrony przedmiotów ochrony (art. 29 ust. 1 ustawy o ochronie przyrody). W końcowym etapie prac nad opracowaniem niniejszej dokumentacji do planu ochrony podjęte zostały prace legislacyjne zmierzające do zmiany sposobu planowania ochrony obszarów Natura 2000. 1.2.3 Zakres opracowania dokumentacji do planu ochrony Zakres przestrzenny Dokumentacja do planu ochrony obejmuje: 1) obszar objęty granicami ostoi „Nadnoteckie Łęgi” przed korektą jej przebiegu, 2) otoczenie ostoi, które może negatywnie oddziaływać na przedmioty ochrony w granicach ostoi. Zakres problemowy Dokumentacja do planu ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w części diagnostycznej uwzględnia retrospektywną ocenę stanu populacji i siedlisk wszystkich gatunków ptaków występujących na terenie ostoi. Część strategiczna odnosi się jedynie do gatunków ptaków, dla ochrony których został wyznaczony obszar Natura 2000. W tej części zostały zidentyfikowane istniejące i potencjalne wewnętrzne i zewnętrzne zagrożenia dla poszczególnych gatunków ptaków oraz wskazane sposoby ich eliminacji lub minimalizacji poprzez sformułowanie programu zadań ochronnych. W związku z tym, że Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” w dużej części pokrywa się z granicami Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk „Dolina Noteci”, dokumentacja do planu ochrony w części diagnostycznej i strategicznej dotyczy również siedlisk przyrodniczych i gatunków będących przedmiotem ochrony w tym drugim obszarze. Ustalenia przyjęte dla siedlisk przyrodniczych i gatunków chronionych z mocy Dyrektywy Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 11 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Siedliskowej powinny być zaadaptowane do planu ochrony Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk „Dolina Noteci”. W planie ochrony przedstawiono również otoczenie społeczno-gospodarcze, w jakim realizowana jest ochrona obszaru Natura 2000, np. sposoby zagospodarowania terenu ostoi. Zakres czasowy Dokumentację do planu ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi” opracowano z uwzględnieniem perspektywy 20 lat, czyli czasu, w którym będą obowiązywać ustalenia planu ochrony. 2 MIEJSCE OSTOI W UKŁADZIE ADMINISTRACYJNYM ORAZ WEDŁUG REGIONALIZACJI PRZYRODNICZYCH 2.1 Położenie ostoi według podziału administracyjnego Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” położony jest na terenie województwa wielkopolskiego, w granicach dwóch powiatów oraz 5 gmin (tab. 1, rys. 1 i 2). Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313, z 2007 r. Nr 179, poz. 1275) zajmuje powierzchnię 16 058,11 ha. W wyniku wykonanej korekty granic ostoi jej powierzchnia wynosi 15 550,79 ha (tab. 1). Położenie OSOP „Nadnoteckie Łęgi” w systemie obszarów Natura 2000 województwa wielkopolskiego prezentuje rysunek 1, natomiast położenie w granicach gmin pokazano na rysunku 2. Tab. 1. Zestawienie powierzchni ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w układzie administracyjnym Lp. Powiat Gmina Powierzchnia gminy (części gminy) [ha] Powierzchnia ostoi w gminie wg Rozporządzenia MŚ [ha] 1 Powiat pilski Gmina Ujście [%] 578 3 [%] 0,93 (miasto) 1 833,90 Powiat czarnkowskotrzcianecki [ha] 5,38 (miasto) 2 Powierzchnia gminy w ostoi po korekcie granic 14,31 12 235 1 793,68 (obszar wiejski) (obszar wiejski) 14,66 Miasto Czarnków 970 125,00 12,89 124,87 12,87 Gmina Czarnków 34 589 7 021,10 20,30 6 338,19 18,32 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 12 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4 Gmina Trzcianka 35 567 3 648,20 10,26 3 553,77 (obszar wiejski) (obszar wiejski) 433 24,93 Gmina Wieleń (miasto) 7,97 42 576 (obszar wiejski) 126 948 5,76 (miasto) 3 429,90 Razem 9,99 16 058,10 12,65 3 709,97 (obszar wiejski) 8,71 15 550,79 12,25 Rys. 2. Położenie Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” w granicach gmin województwa wielkopolskiego W odniesieniu do Obszaru podziału Specjalnej administracyjnego Lasów Państwowych Obszar Specjalnej Ryc. 1. Położenie Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” w systemie obszarów specjalnej ochrony ptaków województwa Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” położony jest nawielkopolskiego terenie działania(schemat) Regionalnej Dyrekcji PLB 300001 – Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego, PLB 300002 – Dolina Środkowej Warty, PLB 300003 Lasów Państwowych w Pile, w zasięgu Nadleśnictw: Zdrojowa Góra, Sarbia, Trzcianka, – Nadnoteckie Łęgi, PLB 300004 – Wielki Łęg Obrzański, PLB 300005 – Zbiornik Wonieść, PLB 300006 – Dolina Małej Wełny podi Potrzebowice Kiszkowem, PLB(rys. 300007 Krucz, Krzyż 3). – Dąbrowy Krotoszyńskie, PLB 300009 – Jezioro Zgierzynieckie, PLB 300011 – Pojezierze Sławskie, PLB 300012 – Puszcza nad Gwdą, PLB 300013 – Dolina Samicy, PLB 300015 – Puszcza Notecka, PLB 300017 – Ostoja Rogalińska, PLB 020001– Dolina Baryczy, PLB 040004 – Ostoja Nadgoplańska, PLB 080005 – Jeziora Pszczewskie i Dolina Obry, PLB 100001 – Pradolina Warszawsko-Berlińska, PLB 320016 – Lasy Puszczy nad Drawą Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 13 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 3. Położenie Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” w zasięgu Nadleśnictw Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych Piła (schemat) 2.2 Położenie Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” według regionalizacji przyrodniczych W ujęciu jednostek do makroregionu fizycznogeograficznych Pradoliny analizowany Toruńsko-Eberswaldzkiej (315.3), obszar zaliczany mezoregionu jest Doliny Środkowej Noteci (315.34) oraz Kotliny Gorzowskiej (315.33), (Kondracki, 2002). Według podziału Polski na krajobrazy roślinne i regiony geobotaniczne (Matuszkiewicz 1993) ostoja położona jest w Dziale Brandenbursko-Wielkopolskim, w Krainie NoteckoLubuskiej, Okręgu Borów Noteckich i podokręgu Dolina Noteci „Ujście-Santok”. Zgodnie z podziałem geobotanicznym (Szafer 1977) ostoja należy do Obszaru EuroSyberyjskiego, Prowincji Niżowo-Wyżynnej Środkowoeuropejskiej, Działu Bałtyckiego, Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej i Okręgu Noteckiego. Według regionalizacji przyrodniczo-leśnej ostoja znajduje się w III Krainie przyrodniczoleśnej Wielkopolsko-Pomorskiej, w Dzielnicy Kotlina Gorzowska (Rozwałka 2003). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 14 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Zgodnie z regionalizacją zoogeograficzną ostoja położona jest w Państwie Holarktyka, Podpaństwie Palearktyka, Krainie Eurosyberyjskiej, Prowincji Niemoralnej, Obszarze Europejskim, Regionie Środkowoeuropejskim oraz Podregionie Środkowopolskim (Kostrowicki 1965). 3 CHARAKTERYSTYKA ŚRODOWISKA ABIOTYCZEGO 3.1 Informacje wstępne Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zajmuje szczególne położenie w krajowej sieci obszarów chronionych. Reprezentuje warunki przyrodnicze stanowiące cechy przejściowe pod względem geologicznym (przebieg granicy głównych jednostek strukturalnych), geomorfologicznym (fragment Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, rozgraniczającej strefy wysoczyznowe zlodowaceń bałtyckich), klimatycznym (przebieg granicy regionów klimatycznych) oraz hydrologicznym (znaczna odrębność hydrologiczna). Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” stanowi fragment kompleksu torfowiskowo-bagiennego o randze europejskiej, obejmującego równoleżnikową część doliny Noteci od Nakła do ujścia do Warty. Teren ten na przestrzeni dziejów Polski podlegał intensywnym przekształceniom środowiskowym, związanym z regulacją sieci rzecznej, budową systemu rowów odwadniających, wylesianiem itp. Współczesne siedliska nadnoteckie stanowią w większości seminaturalne zbiorowiska o zróżnicowanym tempie sukcesji wtórnej, które pomimo znacznego wpływu czynników antropogenicznych w procesie ich kształtowania, należy chronić. W związku z powyższym, celem niniejszego rozdziału jest określenie czynników naturalnych i antropogenicznych warunkujących istnienie równowagi środowiskowej ostoi „Nadnoteckich Łęgów” oraz wyróżnienie czynników zagrażających tej równowadze. W szczególności, przedmiotem opracowania jest diagnoza stanu siedlisk wykorzystywanych przez ptaki w okresie lęgowym oraz w trakcie sezonowych wędrówek i zimowania oraz procesy je kształtujące. 3.2 Metody pracy Uwzględniając specyfikę przedmiotu ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi” przedstawiono charakterystykę i wzajemne powiązania elementów środowiska abiotycznego obejmującą czynniki naturalne i antropogeniczne odpowiedzialne za genezę oraz współczesne funkcjonowanie tych elementów. Analizie poddano następujące komponenty warunkujące strukturę i funkcjonowanie siedlisk ostoi: wgłębną budowę geologiczną, utwory Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 15 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” powierzchniowe, rzeźbę terenu, występowanie i dynamikę wód podziemnych, gleby, warunki klimatyczne oraz układ sieci hydrograficznej i dynamikę odpływu wód powierzchniowych. W każdym przypadku, na podstawie dostępnych informacji literaturowych oraz danych szczegółowych, przedstawiono warunki kształtowania, wpływ czynników antropogenicznych oraz możliwe dalsze przemiany danego komponentu, będące efektem nakładania się procesów antropogenicznych na procesy naturalne. 3.3 Analiza dostępnego piśmiennictwa Podstawą do przygotowania niniejszego rozdziału były materiały kartograficzne, opracowania literaturowe (szczegółowe, regionalne i ogólne), raporty oraz dane liczbowe, których udział i specyfika były swoiste dla charakteryzowanego komponentu środowiska abiotycznego. Poniżej przedstawiono ocenę przydatności poszczególnych źródeł informacji i danych dla poszczególnych komponentów. Wgłębna budowa geologiczna Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Zakres prac Materiały podstawowe Materiały uzupełniające Opis kształtowanie struktury Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej i współczesnej doliny Noteci; kształtowanie ośrodka skalnego i warunków występowania wód podziemnych i ich kontaktu z wodami powierzchniowymi; kształtowanie utworów powierzchniowych, na których w określonych warunkach klimatycznych, hydrologicznych i biocenotycznych powstała pokrywa glebowa. Charakterystyka głównych struktur geologicznych, procesów geologicznych i paleogeograficznych odpowiedzialnych za powstanie Pradoliny ToruńskoEberswaldzkiej. Kowalczyk 1960 – budowa powierzchni podplejstoceńskiej w obrębie pradoliny; Kozarski 1962 – geneza, budowa geologiczna i geomorfologiczna pradoliny Noteci; Starkel 1999 – przemiany środowiska przyrodniczego w plejstocenie i holocenie; Stupnicka 1989 – główne struktury geologiczne obszaru i ich geneza. Budowa geologiczna: Włodek 1980; Kasprzak 1981; Austin 1988; Dzierżek 1997. Geneza i budowa pradoliny: Gadomska 1957; Kozarski 1959; Galon 1961, 1972; Krygowski 1961, 1974; Kozarski, Rotnicki, 1977. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 16 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Utwory powierzchniowe Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Zakres prac Opis kształtowanie typów i gatunków gleb; kształtowanie warunków krążenia i kontaktu hydraulicznego wód gruntowych i powierzchniowych; kształtowanie zespołów biocenotycznych. Charakterystyka zróżnicowania przestrzennego utworów powierzchniowych. Materiały podstawowe Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000; Mapa Glebowo-Rolnicza w skali 1:25 000. Materiały uzupełniające Włodek 1980; Kasprzak 1981; Austin 1988; Dzierżek 1997; Kozarski 1962. Rzeźba terenu Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Zakres prac Materiały podstawowe Materiały uzupełniające Opis kształtowanie warunków krążenia wód powierzchniowych i podziemnych; kształtowanie rzędów i typów gleb. Charakterystyka form geomorfologicznych. rzeźby terenu oraz współczesnych procesów Kozarski 1958 – geomorfologia wzgórz morenowych subfazy chodzieskiej i czarnkowskiej; Kozarski 1962 – budowa geomorfologiczna pradoliny; Kondracki 2001 – układ głównych form rzeźby; Dane SRTM – opracowanie trójwymiarowego modelu rzeźby. Galon 1961, 1972; Krygowski 1961, 1974. Występowanie i dynamika wód podziemnych Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Zakres prac Materiały podstawowe Opis kształtowanie warunków zasilania wód powierzchniowych i mokradeł. Charakterystyka głównych poziomów wodonośnych wraz z parametrami hydrogeologicznymi, ogólnych i szczegółowych warunków krążenia wód podziemnych i ich kontaktu z wodami powierzchniowymi. Położenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” na tle jednostek hydrogeologicznych. Podatność na degradację oraz charakterystyka zagrożeń wód podziemnych. Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 charakterystyka, zasoby i jakość wód podziemnych; Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. z objaśnieniami 17 - Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Materiały uzupełniające Mapa Sozologiczna Polski w skali 1:50 000 – jakość i zagrożenia wód podziemnych. Brak Klimat Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Zakres prac Materiały podstawowe Materiały uzupełniające Opis kształtowanie warunków zasilania wód powierzchniowych i podziemnych, decydujących o reżimie odpływu; kształtowanie przebiegu procesów glebotwórczych i biologicznych. Charakterystyka warunków klimatycznych obejmująca przebieg głównych elementów klimatycznych w układzie miesięcznym i rocznym. Dane opadowe pochodzące z bazy VASClimO; Romer 1949; Woś 1999 – położenie w obrębie regionów klimatycznych Polski; Starkel 1999 – zmienność głównych elementów klimatycznych. Programy ochrony środowiska powiatów pilskiego i czarnkowsko-trzcianeckiego – ogólna charakterystyka klimatyczna. Gleby Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Zakres prac Materiały podstawowe Materiały uzupełniające Opis ukształtowanie zbiorowisk roślinnych i ich składu gatunkowego. Charakterystyka czynników glebotwórczych i głównych typów gleb. Zagrożenia i wyniki monitoringu regionalnego gleb. Mapa Glebowo-Rolnicza w skali 1:25 000 – typy gleb, kompleksy przydatności rolniczej, skała macierzysta gleb; Wyniki monitoringu gleb WIOŚ z lat 2000-2005; Bednarek, Prusinkiewicz 1999; Zawadzki 1999 – charakterystyka typów gleb i procesów glebotwórczych. Mapa Sozologiczna Polski w skali 1:50 000 – degradacja gleb. Sieć hydrograficzna i dynamika odpływu wód powierzchniowych Charakterystyka Znaczenie komponentu dla przedmiotu ochrony Opis kształtowanie ekosystemów (warunków abiotycznych i biotycznych). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 18 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Zakres prac Materiały podstawowe Materiały uzupełniające Charakterystyka struktury i funkcjonowania sieci hydrograficznej. Podział i charakterystyka zlewni. Zasoby wód powierzchniowych, reżim odpływu. Zagrożenia i jakość wód powierzchniowych. Dane RZGW Poznań – sieć hydrograficzna, podział na zlewnie cząstkowe, urządzenia hydrotechniczne, zasoby wód powierzchniowych; Ortofotomapa i mapa topograficzna – struktura pokrycia terenu; Orłowski 1989 – gospodarka wodna w dolinie Noteci; Ugla 1969 – sieć wodowskazowa na charakteryzowanym obszarze; Wyniki monitoringu wód powierzchniowych WIOŚ z lat 2000-2005; Dane GUS Bazy Danych Regionalnych 1995-2005 – gospodarka wodnościekowa gmin, w obrębie których położona jest ostoja „Nadnoteckie Łęgi”. Mapa Sozologiczna Polski w skali 1:50 000 – zagrożenia i jakość wód powierzchniowych; Stachý 1979, 1987; Starkel 1999; Pociask-Karteczka 2003 – struktura zasilania i krążenia wód powierzchniowych; Kaniecki 2007 – przemiany sieci hydrograficznej doliny Noteci. 3.4 Budowa geologiczna i rzeźba terenu 3.4.1 Główne struktury geologiczne i geneza współczesnej rzeźby terenu Charakteryzowany odcinek doliny Noteci stanowi środkowy fragment Pradoliny ToruńskoEberswaldzkiej, rozdzielającej pojezierza wielkopolskie na południu od pojezierzy pomorskich na północy. W ujęciu jednostek fizycznogeograficznych obszar ten zaliczany jest do makroregionu Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej (315.3), mezoregionu Doliny Środkowej Noteci (315.34) oraz Kotliny Gorzowskiej (315.33) (Kondracki 2001). Granica mezoregionów przebiegająca na wysokości ujścia Łomnicy do Noteci, dzieli badany obszar na dwie części: północno - wschodnią Kotlinę Ujską z zachowaną gliną zwałową w dnie pradoliny oraz środkową i południowo - zachodnią część należącą do mikroregionu Doliny Dolnej Noteci (315.334). Na odcinku między ujściem Gwdy a połączeniem Noteci z Wartą, zwierciadło rzeki obniża się od ok. 47 m do ok. 19 m n.p.m. Współczesne środowisko przyrodnicze ostoi „Nadnoteckie Łęgi” kształtowane jest przez dwie grupy czynników: naturalne procesy przebiegające w sposób synergiczny – geologiczne, geomorfologiczne, klimatyczne, hydrologiczne oraz hydrogeologiczne, które są modyfikowane działalnością człowieka. Znaczenie i intensywność wspomnianych procesów w skali czasu geologicznego, ulegała niejednokrotnie drastycznym zmianom, podyktowanym występowaniem przemian o charakterze planetarnym, m.in. tektonika płyt, fluktuacje klimatu związane ze zmienną ilością dostarczanej energii słonecznej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 19 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W niniejszym rozdziale zostaną omówione warunki kształtowania się i występowania struktur geologicznych oraz form geomorfologicznych charakterystycznych dla ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Istnienie przedczwartorzędowych, wgłębnych struktur geologicznych miało decydujące znaczenie dla przebiegu zlodowaceń plejstoceńskich, których efektem są współczesne warunki geomorfologiczne i hydrologiczne doliny Noteci. Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” zajmuje położenie przejściowe między dwiema jednostkami geologicznymi platformy waryscyjskiej: wałem pomorskim (fragment antyklinorium środkowopolskiego) w części północno - wschodniej oraz szczecińską niecką brzeżną (fragment synklinorium szczecińsko-łódzko-miechowskiego) w części południowo - zachodniej (Starkel 1999). Wał pomorski stanowi północno - zachodni fragment złożonej struktury geologicznej o szerokości około 50 km, przebiegającej przez obszar Polski na linii Kołobrzeg - Inowrocław - Starachowice (Stupnicka 1989). Antyklinorium środkowopolskie (zwane inaczej wałem środkowopolskim) położone jest w osi tzw. strefy Gutercha, charakteryzującej się zwiększoną, w porównaniu z obszarami sąsiednimi, miąższością skorupy ziemskiej. Od permu do kredy, wspomniana strefa podlegała intensywnym ruchom obniżającym (subsydencji), w wyniku których zostały nagromadzone miąższe serie osadów permskich i mezozoicznych. Pod pokrywą kenozoiczną występują głównie skały kompleksu permskomezozoicznego, którego łączna miąższość sięga w okolicach Piły 5000 m (Austin 1988; Dzierżek 1997). W górnej kredzie, w związku z nasiloną aktywnością tektoniczną, strefa wału środkowopolskiego została wyniesiona i pocięta serią uskoków podłużnych i poprzecznych. Na obszarze ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, zbiegają się dwa systemy uskoków: podłużny względem osi antyklinorium system Nowogard - Piła, składający się z dwóch uskoków przedzielonych wychodniami jury oraz uskok poprzeczny na linii Czarnków - Tuchola Brodnica (Stupnicka 1989). Równolegle do pierwszej ze struktur przebiega antyklina Piły. Strop podłoża czwartorzędowego antyklinorium obniża się stopniowo z północnego-wschodu ku południowemu-zachodowi, czemu towarzyszą struktury o charakterze uskoków i fleksur oraz wzrost miąższości osadów górnej kredy. Między Piłą a Ujściem powierzchnia podtrzeciorzędowa znajduje się od 80 do 120 m p.p.m., następnie w okolicach Radolina osiąga 160 m i ostatecznie między Radolinem, Czarnkowem i Roskiem strop powierzchni podtrzeciorzędowej zapada się poniżej 160 m (Kowalczyk 1960). Podkonezoiczne wychodnie kredy górnej stanowią granicę między wałem pomorskim a strukturami związanymi z niecką szczecińską. Niecka szczecińska nie jest strukturą jednorodną, składa się z szeregu obniżeń i wypiętrzeń, z których w sąsiedztwie ostoi Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 20 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” „Nadnoteckie Łęgi” przebiega tzw. antyklina Człopy, z charakterystycznymi strukturami halokinetycznymi (słupy i silnie spiętrzone poduszki solne) przebijającymi utwory triasu i jury. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka posiada starsze założenia strukturalne (Kowalczyk 1960) i jest morfogenetycznie związana z równoleżnikowym obniżeniem powierzchni podplejstoceńskiej (izohipsa 0 m), określanej mianem bruzdy Noteci. Po obu stronach bruzdy Noteci istnieją wyniesienia powierzchni podplejstoceńskiej, sięgające na charakteryzowanym odcinku od 60 m na południowy-wschód od Czarnkowa oraz między Gierczykiem a Siedliskiem, do 40 m na wschód od Trzcianki. Jedynie w okolicach Piły występuje depresja powierzchni podplejstoceńskiej sięgająca poniżej 80 m. Osady czwartorzędowe na przeważającym obszarze posiadają miąższość od 40 do 20 m. W miarę przesuwania się na północ i południe od osi pradoliny, miąższość tych osadów wzrasta – w rejonie Czarnkowa i Trzcianki osiąga 60-80 m, a na północ od Piły – ponad 120 m. Między Wieleniem a Krzyżem Wielkopolskim osady trzeciorzędowe występują najpłycej – osady czwartorzędu mają tu poniżej 20 m miąższości. Istnienie kopalnej doliny podplejstoceńskiej w rejonie Ujścia potwierdzają wyniki badań Gadomskiej (1957), a w rejonie Wyrzyska – Włodka (1980). Podobny pogląd utrzymuje Krygowski (1961) wskazując na odtworzenie przez dzisiejszą pradolinę starego obniżenia wykształconego w wyniku procesów tektonicznych oraz rzeźby preglacjalnej. Decydujące przemiany środowiska przyrodniczego omawianego obszaru nastąpiły w neoplejstocenie (od ok. 320 tys. lat temu do 10 tys. lat temu). Warunki klimatyczne ulegały w tym czasie znacznym oscylacjom, czego efektem było występowanie naprzemiennych okresów chłodnych i ciepłych. W neoplejstocenie wystąpiły dwa zlodowacenia, odry i młodsze, wisły, przedzielone okresem interglacjału eemskiego. Ze zlodowaceniem wisły związane jest utrwalenie i rozwój przedplejstoceńskiej struktury bruzdy Noteci i ostateczne ukształtowanie pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, która stanowiła drogę odpływu wód lodowcowych (proglacjalnych) oraz rzecznych ze strefy peryglacjalnej położonej na południe od pradoliny. Zlodowacenie odry objęło swoim maksymalnym zasięgiem w zachodniej Polsce niziny, przedgórze sudeckie aż po północne stoki Sudetów. Utwory lodowcowe i wodnolodowcowe związane z tym zlodowaceniem, są udokumentowane na charakteryzowanym obszarze w postaci silnie zaburzonej glacitektonicznie gliny zwałowej występującej lokalnie w partiach wysoczyznowych. W dnach dolin osady zlodowacenia odry, ze względu na intensywną erozję Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 21 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” glacifluwialną związaną z najmłodszym zlodowaceniem, zachowały się jedynie w formie szczątkowej. W interglacjale eemskim, dzięki polepszeniu warunków klimatycznych, nastąpiła szybka ekspansja lasów liściastych z dębem, leszczyną, wiązem, klonem oraz lipą, a także rozwój roślinności bagiennej i torfowiskowej w dolinach rzek i zastoiskach powstałych w związku z wytapianiem się brył martwego lodu. Schyłek interglacjału eemskiego i początek najmłodszego zlodowacenia obfitował w liczne oscylacje warunków klimatycznych, od klimatu umiarkowanego chłodnego (interstadiały) do warunków klimatu subarktyczngo w czasie kolejnych stadiałów. W interstadiałach, korzystne warunki termiczne (średnia temperatura lipca około 15 °C) sprzyjały rozprzestrzenianiu się lasów, w których dominowały sosna i świerk oraz drzewiaste odmiany brzozy. Wzrostowi sum opadów i ograniczonej denudacji z ustabilizowanych stoków i zboczy, towarzyszyła intensywna działalność erozyjna rzek, czego dowodem jest dobrze wykształcona seria fluwialna z okolic Starego Kurowa (zachodni odcinek doliny Noteci) (Kasprzak 1981; Starkel 1999). Przejściu do warunków właściwych stadiałom towarzyszył spadek średniej rocznej temperatury powietrza (do ok. –4 do –8 °C), spadek rocznych sum opadów do około 50 mm iw rezultacie, stopniowe wkraczanie na miejsce lasów formacji tundrowej, z charakterystycznymi gatunkami brzozy karłowatej, wierzby, jałowca oraz roślinnością zielną. Dna dolin rzecznych ulegały w tym czasie wypełnieniu miąższymi osadami, związanymi z sezonowym zatapianiem równiny zalewowej. Wspomniane warunki sprzyjały rozprzestrzenianiu się wieloletniej zmarzliny i powstawaniu struktur szczelinowych w wyniku kontrakcji termicznej gruntu (podyktowane niskimi temperaturami powietrza i gruntu) oraz występowaniu w dolinach rzecznych krasu termicznego, związanego z podmywaniem cieplejszymi wodami rzecznymi brzegów doliny i rozpuszczaniem lodu gruntowego. W paleostratygrafii zlodowacenia wisły wyróżniono cztery główne fazy nasunięcia czoła lądolodu: najstarszą wyznaczającą maksymalny zasięg zlodowacenia fazę leszczyńską (ok. 20 000 lat temu), fazę poznańską (ok. 18 800 lat temu), główną fazę pomorską (ok. 16 200 lat temu) oraz finalną fazę gardzieńską (ok. 14 500 lat temu). W poszczególnych fazach, czoło lądolodu cofało się systematycznie na północ, jednakże zmienne warunki klimatyczne przyczyniały się do powtarzających się epizodów stagnacji i ponownego nasuwania czoła lądolodu o mniejszej randze (oscylacja). Istotną rolę w kształtowaniu geomorfologii pradoliny Noteci odegrała tzw. oscylacja czarnkowska, subfaza chodzieska oraz faza pomorska. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 22 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W czasie oscylacji czarnkowskiej powstała spiętrzona morena czołowa między Ciszkowem a Kruszewem (kulminacja 125,7 m n.p.m.), (Kozarski 1962; Krygowski 1961, 1974; Petterson 2002). Na południe od moreny czołowej powstał rozległy sandr czarnkowski związany z rozległym systemem odpływu proglacjalnego w kierunku zachodnim, do rynny stanowiącej założenie strukturalne przyszłej pradoliny Warty. W tzw. subfazie chodzieskiej (ok. 17 700 lat temu; Kozarski 1959) powstały graniczące od południa z Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką moreny czołowe między Chodzieżą a Kcynią odznaczające się znacznymi wysokościami względnymi (ponad 50 m). Wśród utworów żwirowo-piaszczystych budujących wspomniane struktury, występują licznie porwaki starszego, plioceńskiego podłoża, świadczące o znaczącej sile egzaracyjnej lądolodu. Wody proglacjalne subfazy chodzieskiej były odprowadzane systemem pradolinnym pra-Wełny, który na wysokości Obornik łączył się z przełomową doliną pra-Warty. Część wód była kierowana na północny-zachód do przyszłej pradoliny Noteci, z którą wspomniany system łączył się na wysokości Ciszkowa (Kozarski 1962). W efekcie procesów glacifluwialnych, częściowemu rozmyciu oraz przysypaniu utworami piaszczysto-żwirowymi uległa morena czarnkowska. Kolejnym etapem rozwoju pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej były oscylacje wyrzyska, strączyńsko-zawadzka oraz jastrowska, w czasie których wody roztopowe wykorzystywały obniżenie terenu związane z Kotliną Ujską (o preplejstoceńskich założeniach) oraz powstałą w czasie subfazy chodzieskiej, rynnę u podnóża czarnkowskiej moreny czołowej. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka w czasie trwania fazy pomorskiej funkcjonowała jako główna droga odpływu wód systemu proglacjalnego oraz dopływających z południa wód z dorzecza Wisły i Odry (system peryglacjalny), w warunkach zablokowanego odpływu wód do Bałtyku. Odpływ wód proglacjalnych równoleżnikowo w kierunku dorzecza Łaby został zdeterminowany położeniem czoła lądolodu w poszczególnych fazach zlodowacenia wisły oraz kierunkiem zapadania starszych struktur geologicznych podłoża. W wyniku intensywnych procesów erozji bocznej i działalności krasu termicznego, w miejscach dopływu do pradoliny wód proglacjalnych i peryglacjalnych powstały rozszerzenia o charakterze kotlin (Kotlina Ujska, Kotlina Gorzowska, Kotlina Toruńsko-Bydgoska). W następstwie recesji lądolodu fazy pomorskiej, znaczenie pradolinnego odpływu wód proglacjalnych malało na rzecz odpływu rzecznego z obszaru objętego warunkami peryglacjalnymi. Zmienne tempo erozji i akumulacji rzecznej związane z sekwencją interstadiałów (dominacja erozji wgłębnej, rozcinania starszych poziomów terasowych) i stadiałów (dominacja erozji Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 23 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” bocznej, akumulacji utworów piaszczysto-żwirowych), (Kozarski, Rotnicki 1977), znajduje współcześnie odzwierciedlenie w układzie teras Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Kozarski (1962) wyróżnił cztery główne poziomy terasowe na odcinku wyrzyskim i trzy poziomy na odcinku czarnkowskim. Terasy pradoliny Noteci na odcinku czarnkowskim tworzą 3 poziomy morfologiczne: terasa górna (IV) na wysokości 68-59 m n.p.m., terasa środkowa (III) na wysokości 60-56 m n.p.m. oraz terasa zalewowa (I) na wysokości 47-38 m n.p.m. Terasa dolna (II) występująca w systemie terasowym odcinka wyrzyskiego, na odcinku czarnkowskim ma charakter terasy kopalnej, przykrytej młodszymi osadami. Wyższe, plejstoceńskie terasy pradolinie mają charakter erozyjno-akumulacyjny, podczas gdy terasa zalewowa jest typową terasą akumulacyjną. 3.4.2 Formy rzeźby terenu W granicach rozpatrywanego obszaru można wyróżnić 4 główne jednostki geomorfologiczne: wzgórza morenowe w okolicach Czarnkowa, Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką wraz z Kotliną Ujską oraz falistą wysoczyznę morenową w okolicach Trzcianki. Wzgórza Czarnkowskie stanowią pozostałość denudowanej moreny czołowej ostatniego zlodowacenia, która pierwotnie ciągnęła się od Wielenia do Kruszewa, współcześnie jest zaś widoczna między Ciszkowem, Czarnkowem a Kruszewem (rys. 4). Wzgórza są zbudowane z silnie zaburzonej glacitektonicznie szarej gliny zwałowej. Od okalającej na północy pradoliny Noteci oraz zachodniej części Międzyrzecza Warciańsko-Noteckiego wzgórza są oddzielone stromą krawędzią, silnie pociętą siecią dolin erozyjnych. Ku południowi wzgórza łagodnie przechodzą w równinę sandrową. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka na odcinku między Wieleniem a Wierzyskiem została podzielona w związku z odmiennymi cechami morfogenetycznymi, na równoleżnikowy fragment Międzyrzecza Warciańsko-Noteckiego, południkowy odcinek czarnkowski oraz Kotlinę Ujską (Kozarski 1962). Kotlina Ujska leży na zachód od zwężenia pradoliny na wysokości Nietuszkowa i Dziembowa. Stanowi wyraźnie oddzielone od otaczających wysoczyzn obniżenie, wypełnione w części południowej torfami (rzędna 47-50 m n.p.m.) i utworami morenowymi tworzącymi trzy poziomy morfologiczne (74, 62 i 55 m n.p.m.) w części północnej. Odcinek czarnkowski (25 km długości, 4-8 km szerokości) łączy Kotlinę Ujską z Międzyrzeczem Warciańsko-Noteckim. Charakteryzuje się występowaniem trzech wyraźnych poziomów terasowych, z których najniższy, stanowiący współczesne dno pradoliny, odpowiada ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Krawędź pradoliny ma wysokość 30-60 m. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 24 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Na odcinku między Czarnkowem a Trzcianką na terasie zalewowej i środkowej, występuje ciąg pagórków wydmowych (Kozarski 1962). Terasa górna jest oddzielona od wysoczyzny i terasy środkowej wyraźnym krawędziami. Występuje w sposób ciągły na prawym brzegu Noteci, między Kuźnicą Czarnkowską (65 m n.p.m.) a ujściem Drawy (60 m n.p.m.) oraz na lewym brzegu między Wilanowcem (68 m n.p.m.) a Romanowem Dolnym (65 m n.p.m.) i między Gulczem (61-59 m n.p.m.) a ujściem Noteci do Warty. Terasa zbudowana jest z horyzontalnie ułożonej sekwencji piasków drobnoziarnistych, szarej gliny zwałowej o miąższości ok. 2 m, warstwy głazów powstałych z rozmycia erozyjnego gliny oraz zalegającej powyżej warstwy piasków gruboziarnistych i żwirów (odsłonięcie terasy górnej w okolicach Romanowa Dolnego; Kozarski 1962). W kierunku zachodnim układ warstw budujących terasę górną ulega modyfikacjom związanym z występowaniem erozyjnych rozcięć dolinnych w obrębie gliny zwałowej, wypełnionych piaskami i żwirami (odsłonięcie w Gulczu). Na prawym brzegu Noteci, między Kuźnicą Czarnkowską a Jędrzejewem glina zwałowa zalega w stropowej części terasy, przykryta cienką warstwą utworów piaszczysto-żwirowych. Terasa środkowa występuje w kilku miejscach odcinka czarnkowskiego: w pobliżu Walkowic, Romanowa Górnego oraz Kuźnicy Czarnkowskiej (Kozarski 1962). Na lewym brzegu terasę tworzy warstwa głazów i grubych żwirów, ponad którą zalegają piaski gruboziarniste i piaski ze żwirami i głazami (m.in. eksploatowanymi w żwirowni w Walkowicach). W rejonie Kuźnicy, dodatkowo odnotowano występowanie w utworach terasy środkowej warstwy gliny zwałowej (np. widocznej w rozcięciu terasy doliną Rudnicy). Terasa akumulacyjna, zalewowa o szerokości od 1,5 do 4 km występuje na całym omawianym odcinku, z wyłączeniem niewielkiego fragmentu pradoliny między Górą a Mikołajewem. Litologicznie terasa zbudowana jest z warstwy piasków gruboziarnistych ze żwirami, przechodzącej ku górze w piaski średnio- i drobnoziarniste z wkładkami utworów pylastych. Wierzchnią warstwę stanowią torfy miąższości 1,8-5 m, sporadycznie podścielone gytią (Kozarski 1962). Zachodni fragment pradoliny należący do Międzyrzecza Warty i Noteci, odznacza się mniejszą różnicą wysokości względnych między dnem pradoliny a otaczającymi wysoczyznami oraz bardzo dobrze wykształconym systemem wydm (np. na północ od Sierakowa i Wronek) (Kondracki 2001). Wysoczyzna Trzcianecka, otaczająca pradolinę od strony północnej, obniża się ku wschodowi (3 poziomy morfologiczne na wysokości 130-80 m n.p.m., 85-80 m n.p.m. oraz 80-75 m n.p.m.). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 25 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Wybrane formy geomorfologiczne ostoi „Nadnoteckie Łęgi” pokazano na rysunku 4. Rys. 4. Szkic geomorfologiczny omawianego obszaru (na podstawie Kozarskiego (1962) 1 – morena czołowa, 2 – wysoczyzna morenowa, 3 – sandr, 4 – wydmy, 5 – terasa górna, 6 – terasa środkowa, 7 – terasa zalewowa, 8 – krawędź erozyjna Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 26 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Trójwymiarowy model rzeźby (rys. 5) opracowano na podstawie udostępnianego od 2000 r. przez USGS cyfrowego modelu terenu (DEM Digital Elevation Model) w ramach projektu Shuttle Radar Topography Mission (dane SRTM o rozdzielczości 90 x 90 m). Rys. 5. Model cyfrowy rzeźby fragmentu doliny Noteci 1 3 2 4 1 – widok od strony południowej, 2 – widok od strony zachodniej, 3 – widok od strony północnej, 4 – widok od strony wschodniej 3.4.3 Współczesne procesy rzeźbotwórcze Współcześnie zachodzące procesy rzeźbotwórcze pradoliny Noteci modelują rzeźbę powstałą w plejstocenie. Charakteryzują się one mniejszą intensywnością, zachodzą lokalnie i w znacznym stopniu ich efekt oraz przebieg jest zależny od działalności człowieka. Antropogeniczne przekształcenia rzeźby obejmują zmiany stosunków wodnych i doliny (skracanie biegu rzeki, zasypywanie starorzeczy, prostowanie meandrów, modyfikowanie koryta) oraz zmiany form rzeźby (np. doły, piaskownie, żwirownie, składowiska, nasypy drogowe i kolejowe, obwałowania cieków). Do najważniejszych naturalnych procesów Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 27 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” rzeźbotwórczych charakteryzowanego obszaru należą: procesy fluwialne związane z doliną Noteci, przemiany fizyczne i chemiczne gleb hydrogenicznych, procesy spłukiwania i erozji wąwozowej, procesy grawitacyjne, procesy eoliczne oraz denudacja chemiczna. Współczesne procesy fluwialne w dolinie Noteci obejmują procesy erozji i akumulacji. W wyniku akumulacji, terasa zalewowa zostaje nadbudowywana materiałem mineralnym (piaski o różnej ziarnistości, otoczaki), natomiast materiał organiczny wbudowywany jest w strukturę gleb hydrogenicznych (torfy, gytie). Przykładem erozyjnej działalności jest podcinanie zboczy doliny i teras, czego efekty można zaobserwować w południowej części obszaru między Górą a Mikołajewem. Działalność erozyjna Noteci w tym miejscu sprzyja intensyfikacji procesów grawitacyjnych (osuwiska). Efektem chemicznych przemian gleb obszaru wysoczyznowego jest ich stopniowe zakwaszanie związane z wymywaniem substancji pokarmowych, w warunkach niskiej zawartości w glebie węglanu wapnia oraz w przypadku intensywnego użytkowania rolniczego. Wyługowane substancje mineralne z gleb wyższych poziomów morfologicznych kumulują się w glebach w obrębie doliny, np. teras zalewowych, co sprzyja powstawaniu zasadowego odczynu gleby i wysokiej żyzności. W warunkach nadmiernego uwilgotnienia gleb hydrogeniczncych związanych z dnem pradoliny, przebiegają procesy bagienne prowadzące do powstania torfów. Ingerencja w stosunki wodne, np. niewłaściwie przeprowadzone melioracje, mogą przyspieszać niekorzystne procesy degradacji torfów, związane z przesuszeniem i utlenianiem materii organicznej. Procesy spłukiwania i erozji wąwozowej zachodzą ze znaczną intensywnością w południowej części obszaru i polegają na rozcinaniu krawędzi wysoczyzny i zbocza pradoliny. Efektem tych procesów są bruzdy i dolinki erozyjne. Powyższe procesy ulegają nasileniu w wyniku redukcji powierzchni leśnych na wysoczyźnie oraz w strefie przykrawędziowej. Procesy eoliczne są związane z wywiewaniem materiału piaszczystego i pylastego, np. z obszaru teras rzecznych, których powierzchnia nie jest ustabilizowana roślinnością. Denudacja chemiczna polega na wymywaniu substancji chemicznych z litosfery. Natężenie tego procesu zależy od wysokości opadów atmosferycznych warunkujących odpływ rzeczny, budowy geologicznej określającej podatność utworów podłoża na wietrzenie chemiczne oraz od ogólnych warunków krążenia wód powierzchniowych i podziemnych. Znaczenie denudacji rośnie wraz ze wzmożonym zanieczyszczeniem komunalnym i przemysłowym oraz użyciem chemicznych środków ochrony roślin. Intensywna denudacja chemiczna jest związana z doliną Noteci. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 28 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 3.4.4 Utwory powierzchniowe Charakterystyka utworów powierzchniowych opisywanego fragmentu Pradoliny ToruńskoEberswaldzkiej została przygotowana na podstawie licznych opracowań geologicznogeomorfologicznych, m.in. Gadomskiej (1957), Galona (1961), Kozarskiego (1959, 1962), Krygowskiego (1961, 1974), Kasprzaka (1981), Włodka (1980), Austina (1988), Dzierżka (1997) oraz Mapy Hydroogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze: Wieleń, Siedlisko, Czarnków oraz Piła. Utwory trzeciorzędowe są reprezentowane przez kilka serii skał osadowych, głównie oligocenu i miocenu. Oligocen w spągowej części budują piaski drobnoziarniste i mułkowate, przechodzące w utwory ilasto-mułkowe. Osady górnego oligocenu to glaukonitowe piaski różnoziarniste. Miąższość utworów oligocenu maleje w kierunku zachodnim, od ok. 120 m w rejonie Czarnkowa do ok. 50 m w okolicach Wielenia. Serie mioceńskie składają się z różnej miąższości utworów piaszczystych, nadbudowanych osadami iłów, mułków i węgla brunatnego, które lokalnie tworzą złoża o znaczeniu ekonomicznym, np. w Trzciance. Mioceńskie utwory iłowo-mułkowe w dolinie Noteci w północno - wschodniej części obszaru (w obrębie struktury wału pomorskiego) są znacznie zredukowane w porównaniu z wysoczyznami, np. na odcinku Czarnków - Zofiowo. Utwory czwartorzędowe tworzą ciągłą pokrywę osadową o różnej miąższości. Są to gliny zwałowe zlodowacenia południowopolskiego (okolice Jędrzejewa), odry oraz najmłodszego zlodowacenia, przedzielone wodnolodowcowymi osadami interglacjalnymi, w postaci różnoziarnistych piasków, z domieszką żwirów oraz utworów ilasto-mułkowych. Budowa Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej na odcinku między Ujściem a Wieleniem charakteryzuje się dużą zmiennością litologiczną utworów czwartorzędowych. Na wysokości Ujścia strop trzeciorzędu znajduje się na rzędnej 0 m n.p.m. i jest nadbudowany jednorodnymi piaskami tworzącymi warstwę o grubości 45 m. Miąższość utworów czwartorzędowych na wysoczyźnie na południe od Ujścia sięga 100 m, na co składa się m.in. ciągła 35 metrowa seria gliny zwałowej podścielonej osadami mułkowymi. Na odcinku między Stobnem a Łomnicą utwory czwartorzędowe stanowią jedynie kilkumetrową, piaszczystą warstwę przykrywająca rozległe wyniesienie powierzchni trzeciorzędowej, z utworami ilastymi o miąższości do 40 m. W profilu Romanowo Dolne-Radolinek, na skutek obniżonego stropu utworu mioceńsko-plioceńskich (30 m p.p.m.), piaski czwartorzędowe osiągają w pradolinie 105 m miąższości. W okolicach Zofiowa uwidacznia się wyraźna depresja stropu utworów trzeciorzędowych, wypełniona 50 m Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. warstwą piasków 29 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” drobnoziarnistych. Budowa geologiczna pradoliny w obrębie struktury niecki szczecińskiej (odcinek między Ciszkowem a Wieleniem) jest bardziej urozmaicona, przy jednoczesnym zredukowaniu miąższości piasków czwartorzędowych do kilkunastu metrów (strop utworów trzeciorzędowych na wysokości 20 m n.p.m.). Najmłodsze, holoceńskie osady (piaski, torfy, namuły) budują terasę zalewową Noteci. 3.5 Wody podziemne 3.5.1 Ogólne warunki występowania wód podziemnych Skomplikowana budowa geologiczna obszaru, związana z przejściowym położeniem między mezozoicznymi strukturami wgłębnymi antyklinorium środkowopolskiego oraz synklinorium szczecińsko-mogileńskiego, występowaniem kilku gliniasto-piaszczystych serii glacjalnych i fluwioglacjalnych oraz ostatecznym rozcięciem wspomnianych osadów głębokim obniżeniem pradolinnym, decyduje o istnieniu wielu, nieciągłych poziomów wodonośnych o zróżnicowanych warunkach krążenia wody. Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka pełni rolę regionalnej bazy drenażu, do której spływają wody podziemne z wysoczyzn Pojezierza Wielkopolskiego oraz Pojezierza Wałeckiego. W pradolinie występuje kontakt hydrauliczny warstw wodonośnych różnych pięter. Odpływ pradoliną odbywa się w kierunku zachodnim, o czym świadczy ukształtowanie zwierciadła wód podziemnych – obniżenie wysokości zwierciadła od 49 m n.p.m.w rejonie Ujścia do 30 m n.p.m. poniżej Wielenia (rys. 6). Uzupełnieniem regionalnego systemu krążenia wód podziemnych związanego z pradoliną Noteci, są występujące lokalnie strefy ukrytego drenażu, charakterystyczne dla obszarów młodoglacjalnych. Przykładem takich struktur mogą być kopalne doliny, rozcięcia erozyjne w utworach czwarto- i trzeciorzędowych towarzyszące rozłamom strukturalnym podłoża podtrzeciorzędowego i okna hydrogeologiczne w utworach gliniastych. Wymienione strefy umożliwiają kontakt hydrauliczny wielu poziomów wodonośnych, modyfikując kierunek odpływu podziemnego. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 30 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 6. Hydroizohipsy i kierunki odpływu wód podziemnych, 1:320 000 (na podstawie Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:50 000) Obszar Międzyrzecza Warty i Noteci należy do najzasobniejszych pod względem w odnawialne zasoby wód podziemnych, występujących w utworach czwartorzędowych (Starkel 1999). Na charakteryzowanym obszarze wspomniane zasoby przekraczają 5 l/s/km2, która to wartość często przekracza wielkość jednostkowego odpływu powierzchniowego. Występują tu dwa główne zbiorniki wód podziemnych, numer 138 Pradolina Toruń Eberswalde oraz 127 subzbiornik Złotów - Piła - Strzelce Krajeńskie. Pradolinny zbiornik wód podziemnych posiada średnią głębokość 30 m; tworzą go piaszczyste osady wodnolodowcowe. Zajmuje powierzchnię 2100 km2, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne sięgają 400 000 m3/dobę. Trzeciorzędowy zbiornik o powierzchni 3876 km2, średniej głębokości 100 m i zasobach 186 000 m3/dobę stanowi fragment większej struktury hydrogeologicznej związanej z Niziną Wielkopolską. Na charakteryzowanym obszarze występują dwa główne piętra wodonośne: czwartorzędowe oraz trzeciorzędowe (rys. 7). W północno - wschodniej części dodatkowo pojawia się piętro mezozoiczne w utworach jurajskich. Zajmujące w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” największą powierzchnię piętro czwartorzędowe reprezentowane jest przez 3 poziomy wodonośne: poziom wód gruntowych, poziom międzyglinowy oraz wgłębny poziom Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 31 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” podglinowy. Poziom wód gruntowych jest związany z przypowierzchniowymi osadami wodnolodowcowymi najmłodszego zlodowacenia wisły. Występuje w piaskach i żwirach pradoliny Noteci (dno doliny oraz terasy), sandrach i spiaszczonych partiach glin zwałowych (Wzgórza Czarnkowskie). Największa miąższość (70 m) tego poziomu występuje w obrębie piaszczystych utworów pradoliny w okolicach Czarnkowa, na pozostałym obszarze nie przekracza 20 m. Swobodne zwierciadło wód gruntowych w ciągu roku ulega znacznym wahaniom podyktowanym warunkami meteorologicznymi. W dolinie Noteci występuje bezpośredni kontakt hydrauliczny wód poziomu gruntowego z wodami rzecznymi, czego efektem jest zbliżony przebieg stanów wody. Poziom śródglinowy towarzyszy piaszczystym utworom rozdzielającym gliny zwałowe poszczególnych faz zlodowacenia wisły i odry, występujących między 50 a 85 m n.p.m. Poziom związany jest z izolowanymi, lokalnymi systemami krążenia (ograniczony kontakt hydrauliczny z wodami podziemnymi innych poziomów). Występuje w obrębie czarnkowskiej wysoczyzny morenowej w okolicach Czarnkowa, Brzeźna i Białężyna (ujęcia wody w Brzeźnie, Białężynie i Komorowie) oraz w okolicach Runowa i Nowej Wsi po przeciwnej stronie pradoliny Noteci. Zwierciadło poziomu międzyglinowego znajduje się pod ciśnieniem subartezyjskim i stabilizuje się na wysokości od 54 m (Czarnków) do 90 m n.p.m. (Brzeźno). Występowanie poziomu podglinowego ograniczone jest do strefy wysoczyznowej w pobliżu Czarnkowa oraz między Bronisławkami i Kruszewem. Budują go piaski drobnoi średnioziarniste zlodowacenia środkowopolskiego, lokalnie przewarstwione wkładkami żwirów lub warstewkami glin zwałowych. Spąg warstwy wodonośnej stanowią utwory trzeciorzędowe. Napięte zwierciadło tego poziomu stabilizuje się na rzędnej 47,5-53,1 m n.p.m. w rejonie Czarnkowa oraz ok. 82,5 m n.p.m. w Bronisławkach, gdzie zlokalizowane jest ujęcie wód. Poziom charakteryzuje się znaczną odrębnością hydrauliczną. Poziom trzeciorzędowy występuje w piaskach drobnoziarnistych miocenu, na rzędnej od 10 m n.p.m. w dolinie Noteci do 37 m w rejonie Ciszkowa i Stajkowa. Wody tego poziomu eksploatowane są przez ujęcia w Ciszkowie, Gulczu, Kruczu, Siedlisku, Runowie, Rudkach, Czarnkowie, Śmieszkowie, Jędrzejowie i Gębicach. Największą miąższość na charakteryzowanym terenie osiągają czwartorzędowe utwory wodonośne w rejonie między Czarnkowem, Trzcianką i Piłą, co jest związane z istnieniem w tym miejscu depresji podłoża trzeciorzędowego (powyżej 40 m). Miąższość poziomu wodonośnego w obrębie pradoliny sukcesywnie maleje w kierunku zachodnim (do poniżej 20 m). Kilkumetrowej miąższości warstwy wodonośne w rejonie południowo - wschodnim Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 32 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” należą do piętra czwartorzędowego (poziom podglinowy) i trzeciorzędowego (poziom mioceński). Należy podkreślić wyraźną dwudzielność hydrogeologiczną obszaru pradoliny, która naśladuje podział wynikający z istnienia głębokich struktur mezozoicznych, wału pomorskiego i niecki szczecińskiej. Rys. 7. Główne poziomy wodonośne, 1:300 000 (na podstawie Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:50 000) 1 2 3 4 1–Q 2 – Q-Tr 3 – Tr-J 4 – Tr GPU - Główny poziom użytkowy = wodonośny 5 5 – brak GPU Zróżnicowanie warunków zasilania i kształtowania się zasobów wód podziemnych jest podstawą regionalizacji hydrogeologicznej (rys. 8), polegającej na wyodrębnieniu jednostek o zbliżonych cechach hydrodynamicznych, układzie pięter wodonośnych, stopniu izolacji od powierzchni terenu oraz stopniu zagrożenia jakości wód. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 33 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 8. Jednostki hydrogeologiczne, 1:300 000 (na podstawie Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:50 000) 1 2 3 4 5 6 8 9 10 11 12 13 7 1 – aQ/TrII, 2 – cTrI, 3 – Q/cTrI, 4 – bQII/Tr, 5 – aQIV/Tr, 6 – abQII/Tr, 7 – Tr/Tr/cTrJI, 8 – bcQ/TrII, 9 – aQII/Tr, 10 – bQII,, 11 – cQI/Tr, 12 – Q/Tr/cTrJI, 13 – brak GPU Największą powierzchnię (ponad 80%) zajmuje jednostka aQ/TrIV, obejmująca przeważającą część pradoliny Noteci z wyłączeniem Kotliny Ujskiej. Jednostka obejmuje dno pradoliny oraz terasy, zbudowane z utworów piaszczysto-żwirowych. Miąższość czwartorzędowego poziomu wodonośnego w granicach jednostki maleje od 40 m i powyżej w północnej i środkowej części obszaru do około 15 m między Gulczem a Wieleniem. Towarzyszy temu spadek przewodności od ok. 1 500 m2/dobę do 500 m2/dobę. Zasoby wód podziemnych tego poziomu są pochodną lokalnych warunków hydrogeologicznych. Największe zasoby odnawialne i dyspozycyjne występują w części północnej (moduł zasobów odnawialnych Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 34 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 450 m3/dobę/km2, moduł zasobów dyspozycyjnych 360 m3/dobę/km2), natomiast na pozostałym obszarze wynosi odpowiednio 190 i 152 m3/dobę/km2. Współczynnik filtracji zmienia się od 30 m/dobę na północy, przez 37,5 m/dobę na odcinku czarnkowskim i w części równoleżnikowej pradoliny osiąga 25 i 40 m/dobę podążając w kierunku zachodnim. Jednostka prawie w całości pokryta jest łąkami i pastwiskami, stosunkowo niewielką powierzchnię zajmują grunty orne, lasy liściaste oraz torfowiska. W Kotlinie Ujskiej obok piętra czwartorzędowego pojawia się piętro trzeciorzędowe (jednostka aQII/Tr). Jednostka zajmuje 15,17% powierzchni ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, w obrębie dna i systemu teras pradoliny. Wysoka miąższość utworów piaszczystych (ponad 40 m), przewodność (1100 m2/dobę), współczynniki filtracji rzędu 30 m/dobę sprzyjają dużej zasobności wód podziemnych (moduł zasobów odnawialnych 460 m3/dobę/km2, moduł zasobów dyspozycyjnych 370 m3/dobę/km2). Jednostka jest użytkowana rolniczo (pastwiska 68,44% i grunty orne 27,09%). Pozostała część ostoi „Nadnoteckie Łęgi” znajduje się w granicach jednostek cTrI (2,33%), cQII/Tr (0,70%), bcQ/TrII (0,68%), Q/Tr/cTr/JI (0,08%) oraz bQII/Tr (0,001%). Trzeciorzędowe piętro wodonośne (poziom mioceński w piaskach drobnoziarnistych) związane z jednostką cTrI występuje na niewielkich fragmentach wyższej terasy pradolinnej w okolicach Wrzeszczyny, Gulcza, Czarnkowa i Wapniarni. Jednostka charakteryzuje się mniejszą zasobnością wód podziemnych w porównaniu z piętrem czwartorzędowym, jednakże ze względu na dobrą izolację od wpływów podłoża, wody poziomu mioceńskiego mają duże znaczenie gospodarcze (ujęcia w Czarnkowie, Gulczu, Kruczu, Sarbi, Śmieszkowie, Gębicach, Jędrzejowie i Hucie). Poziom zalega na głębokościach poniżej 100 m i ma średnią miąższość 20 m. Współczynnik filtracji oraz przewodność warstwy wodonośnej wzrastają w kierunku północnym (od 4 m/dobę w okolicach Gulcza do 10 m/dobę w Czarnkowie i przewodność od 80 do 200 m2/dobę). Zasoby odnawialne i dyspozycyjne maleją w odwrotnym kierunku, od 40 m3/dobę/km2 na zachodzie do 20 m3/dobę/km2 w części północno - wschodniej. Blisko 80% powierzchni tej jednostki w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” zajmują grunty orne, ponadto istotny udział mają lasy iglaste (9,64%). Jednostka cQII/Tr występuje w rejonie Romanowa Dolnego. Budują ją piaski różnoziarniste poziomu podglinowego o miąższości ok. 20 m, współczynniku filtracji rzędu 25 m/dobę, przewodności 500 m2/dobę oraz znacznych zasobach (moduł zasobów odnawialnych 225 m3/dobę/km2, moduł zasobów dyspozycyjnych 180 m3/dobę/km2). Zbliżone wartości, przy większej miąższości (ok. 45 m) i niższym współczynniku filtracji Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 35 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” (ok. 12 m/dobę) charakteryzują jednostkę bcQ/TrII zajmującą terasę górną między dopływami Noteci, Trzcianką i Glinicą. 3.5.2 Zagrożenia zasobów wód podziemnych Zagrożenia zasobów wód podziemnych są związane z bezpośrednim zanieczyszczeniem horyzontu wodonośnego wodami infiltrującymi z powierzchni (zrzuty ścieków do gruntu) lub w strefie kontaktu z zanieczyszczonymi wodami powierzchniowymi oraz podziemnymi innych pięter lub pośrednio w wyniku przekształceń struktury pokrycia terenu (np. wylesianie, tworzenie zwartych powierzchni nieprzepuszczalnych, przenikanie do gruntu zanieczyszczeń i metali ciężkich wzdłuż dróg, substancji biogennych z gruntów ornych itp.). Dodatkowym zagrożeniem dla ilości zasobów wód podziemnych jest ich nadmierna eksploatacja, przewyższająca wielkość zasobów odnawialnych. W rezultacie może dojść do powstania leja depresyjnego w bezpośrednim otoczeniu ujęcia wód podziemnych. Jakość wód podziemnych jest wypadkową czynników określających naturalną odporność wód podziemnych na degradację oraz realnie występujących zagrożeń. Odporność wód podziemnych na degradację jest związana z głębokością i miąższością warstwy wodonośnej, stopniem izolacji od wpływów powierzchniowych (np. istnienie trudno przepuszczalnych utworów gliniastych w stropowej części warstwy), sposobem zasilania wód podziemnych, przewodnością utworów wodonośnych, położeniem względem głównych jednostek geomorfologicznych. Najbardziej zagrożone degradacją są wody gruntowe występujące blisko powierzchni terenu na obszarach wykorzystywanych rolniczo i w zasięgu zabudowy oraz pozostające w kontakcie hydraulicznym z zanieczyszczonymi wodami powierzchniowymi. Względnie odporne na czynniki antropogeniczne są wody poziomów śródglinowego, podglinowego oraz poziomu mioceńskiego, ze względu na znaczną głębokość od powierzchni terenu i dobrą izolację. Zasilanie tych poziomów odbywa się na drodze przesiąkania wody opadowej i wód poziomów nadległych przez ośrodek porowy, co umożliwia wyeliminowanie zanieczyszczeń na drodze samooczyszczania (procesy biochemiczne i fizyczne). Jak wspomniano wyżej w rozdziale poświęconym warunkom hydrogeologicznym, pradolina Noteci stanowi szczególnie istotny element systemu krążenia wód podziemnych. W piaszczystych utworach wypełniających pradolinę ma miejsce swobodny kontakt wód wielu poziomów wodonośnych, odznaczających się różnym stopniem zanieczyszczenia. W szczególności narażone są wody gruntowe dna pradoliny, które w określonych warunkach Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 36 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” mogą być zasilane wodami rzecznymi (np. w czasie trwania opadów po długotrwałej suszy, kiedy stan wody w rzece podnosi się szybciej niż poziom wód gruntowych). Wysoki stopień zagrożenia (rys. 9) posiadają czwartorzędowe wody podziemne w obrębie pradoliny Noteci. Wody gruntowe oraz niższych poziomów czwartorzędowych na obszarze wysoczyznowym charakteryzują się średnim i niskim stopniem zagrożenia. Niski stopień zagrożenia pokrywa się z występowaniem dobrze izolowanych poziomów trzeciorzędowych i mezozoicznych w północno - wschodniej części obszaru. Rys. 9. Stopień zagrożenia wód podziemnych głównego poziomu wodonośnego, 1:300 000 (na podstawie Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:50 000) 1 2 1 – wysoki 2 – średni 3 3 – niski 4 5 4 – bardzo niski 5 – brak GPU Na rysunku 10 oraz w załączniku 1 przedstawiono lokalizację głównych zagrożeń jakości wód podziemnych - punktowych, liniowych i obszarowych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 37 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 10. Zagrożenia jakości wód podziemnych, 1:300 000 (na podstawie Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:50 000, Mapy Sozologicznej Polski, 1:50 000) 1 2 3 4 5 6 7 8 1 – zrzuty ścieków przemysłowych, 2 – oczyszczalnie ścieków, 3 – ujęcia wody, 4 – zrzuty ścieków komunalnych, 5 – składowiska paliw płynnych, 6 – składowiska odpadów komunalnych i rolniczych, 7 – obszary zanieczyszczenia wód podziemnych, drogi, 8 – linie kolejowe Do zagrożeń punktowych należą zrzuty ścieków przemysłowych (Pianówka, Osuch) i komunalnych (Ujście, Wieleń, Stobno, Kruszewo, Jędrzejewo, Stajkowo, Komorzego, Huta i Czarnków) oraz potencjalnie oczyszczalnie ścieków (Wieleń, Czarnków, Brzeźno, Kruszewo, Stobno i Ujście). Zagrożenia o charakterze liniowym są związane z przebiegiem głównych ciągów transportowych: linii kolejowej Piła - Krzyż Wielkopolski oraz dróg przecinających obszar pradoliny (Wieleń - Marianowo, Gajewo - Ciszkowo, Czarnków Kuźnica Czarnkowska, Ujście - Piła). Zanieczyszczenia obszarowe odnoszą się do magazynów oraz składowisk paliw płynnych i stałych (m.in. Czarnków, Wojkowice, Gajewo, Rosko i Folsztyn), składowisk odpadów komunalnych (Marianowo, Kuźnica Czarnkowska Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 38 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” i Ujście), obszarów zabudowanych oraz innego typu gruntów antropogenicznych (np. niewielkie składowiska w okolicach Trzcianki, Czarnkowa, Brzeźna, Storna i Wrzący). Dodatkowo, do wód podziemnych i powierzchniowych przedostają się z obszarów rolniczych związki biogenne wymywane z gleby, pestycydy, a w przypadku stosowania nawożenia gnojowicą, szkodliwe związki zawierające kadm i miedź. 3.6 Wody geotermalne W rejonie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” występują złoża wód geotermalnych występujące w utworach kredy, jury i triasu. Złoża te są częścią basenu ciągnącego się z okolic Łodzi w kierunku Stargardu Szczecińskiego. Ich kulminacja występuje w okolicy Czarnkowa. Łączne zasoby wynoszą 2854 km3 wód, zawierających energię cieplną równoważną 18 812 mln tpu, co daje średnio 42 mln m3 wody/km2, czyli 246 000 tpu/km2. Parametry geotermalne tego niekonwencjonalnego źródła energii są niezwykle atrakcyjne. Głębokość otworów produkcyjnych i chłonnych jest stosunkowo umiarkowana i wynosi 3 200 m. Natomiast temperatura wody geotermalnej jest, jak na stosunki krajowe, niezwykle wysoka i wynosi 110°C przy wydajności otworu 200 m3/h, czyli 4 800 m3/d. Niezwykle korzystne jest położenie zwierciadła statycznego wody względem poziomu terenu na głębokości 40 m, co umożliwia bezproblemowe jej pompowanie. Strop utworów pod dnem doliny Noteci zalega na głębokości od 17 do 30 m. Wody tego poziomu nie są niestety oddzielone od powierzchni żadną warstwą utworów nieprzepuszczalnych, dlatego narażone są na zanieczyszczenie zarówno przez infiltrację skażeń z wodą opadową z powierzchni gruntu oraz infiltrację zanieczyszczonej wody prowadzonej przez rzekę Noteć. Planuje się zagospodarowanie wód geotermalnych jako alternatywy dla dotychczasowych form produkcji ciepła. Mogłyby być one wykorzystane zarówno w celach grzewczych, jak i rekreacyjnych. Zakłada się, że budowa systemu ciepłowniczego w Czarnkowie w oparciu o wykorzystanie wód geotermalnych pozwoli na likwidację około 30 lokalnych źródeł ciepła opalanych węglem kamiennym, co pozwoli na osiągnięcie efektu ekologicznego polegającego na obniżeniu emisji do atmosfery następujących związków: SO2 o 44%, NOx o 42%, CO o 52%, CO2 o 53%, B(a)P o 48%, sadzy i pyłów o 25% oraz redukcję powstawania odpadów stałych o 25% (Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Czarnków). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 39 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 3.7 Warunki klimatyczne Informacje w tej części opracowania pochodzą głównie z Bazy VASClimO (Variability Analysis of Surface Climate Observations). Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, którego cechy termiczne i higryczne są modyfikowane czynnikami hipsometrycznymi o charakterze regionalnym (położenie w pradolinie, w cieniu opadowym Pojezierzy Południowobałtyckich) i lokalnym (południkowy odcinek pradoliny). Czynnikami wpływającymi na swoistą odrębność klimatyczną regionu są: duży udział powierzchni wodnych (cieki, rowy, zbiorniki wodne, podmokłe łąki), znaczne powierzchnie pozbawione zwartego pokrycia lasami, występowanie stromych krawędzi wysoczyznowych. Klimat charakteryzowanego obszaru odznacza się dwudzielnością związaną z przenikaniem się warunków klimatycznych i pogodowych zachodniej części Wielkopolski oraz wpływów centralnego położenia w obrębie Nizin Środkowopolskich. Przejściowość klimatu ostoi „Nadnoteckie Łęgi” znajduje odzwierciedlenie w położeniu względem regionów klimatycznych wyróżnionych przez różnych autorów. W regionalizacji klimatycznej przeprowadzonej przez Romera (1949) ostoja znajduje się w obrębie dwóch subregionów klimatu wielkich dolin: krainy gnieźnieńsko-kaliskiej C6 na odcinku powyżej Radolina i krainy poznańskiej C5 (poniżej Radolina). Podobnie przebiega granica regionów klimatycznych wyróżnionych przez Wosia (1999): poniżej Czarnkowa występuje region Dolnej Warty, powyżej Czarnkowa – region środkowopolski. Na podstawie danych z lat 1881-1960 określono charakterystyczne wartości głównych elementów klimatycznych regionu. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,7 ºC, temperatura miesiąca najchłodniejszego – stycznia -2,2 ºC a najcieplejszego, lipca 18,1 ºC (Starkel 1999). Średnia liczba dni mroźnych z temperaturą powietrza niższą od 0 ºC wynosi 35. Cechą charakterystyczną pradoliny i terenów przyległych jest częste występowanie przymrozków. Średnio w ciągu roku występuje około 30 dni gorących, z temperaturą maksymalną wyższą od 25 ºC. Sumy opadów atmosferycznych kształtują się na poziomie 550 mm. Na wielkość opadów bezpośredni wpływ ma położenie w cieniu opadowym pojezierzy. Niższym w porównaniu z otaczającymi wysoczyznami sumom opadów towarzyszy zwiększona wilgotność powietrza, wynikająca z położenia w dnie pradoliny. Decydujący wpływ na wielkość i czasową zmienność zasobów wód powierzchniowych i podziemnych ma rozkład opadów atmosferycznych. Poniżej zostaną omówione wyniki Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 40 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” analizy wielkości miesięcznych sum opadów w latach 1950-2000 pozyskanych z bazy VASClimO. Dane pochodzą z sieci punktów obserwacyjnych (9 243 stacji) położonych na wszystkich kontynentach poza Antarktydą i Grenlandią i są interpolowane na sieć 71 000 obszarów 0,5 x 0,5 stopnia długości i szerokości geograficznej. Każdemu poligonowi przypisana jest wartość będąca średnią wartością sum opadów wyznaczonych w procesie interpolacji wierzchołków poligonu. Lokalizację poligonów ułatwiają punkty środkowe o podanych współrzędnych geograficznych. Dla ostoi „Nadnoteckie Łęgi” miesięczne i roczne sumy opadów obliczono na podstawie względnego udziału powierzchni 3 poligonów: poligon 21 214 z punktem środkowym 16,25°E 52,75°N (35% powierzchni), poligon 21 215 z punktem środkowym 16,75°E 52,75°N (26% powierzchni) oraz poligon 20 750 z punktem środkowym 16,25°E 53,25°N (38% powierzchni). Przebieg rocznych sum opadów w latach 1951-2000 określonych dla ostoi „Nadnoteckie Łęgi” przedstawia rysunek 11. Rys. 11. Roczne sumy opadów na obszarze ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (obliczone o wyniki interpolacji między punktami sieci VASClimO) w latach 1951-2000 Średnia wieloletnia suma opadów dla terenu ostoi „Nadnoteckie Łęgi” wynosi 569 mm. W okresie pięćdziesięciolecia sumy opadów wahały się w przedziale 446 mm (minimalna suma opadów 354 mm w 1982 r., maksymalna 800 mm w 1967 r.), (tab. 2). Z analizy hietogramu wynika, że okresy z mniejszymi sumami opadów występowały w latach 1951-1957, 1959, 1969-1975 z pominięciem lat 1970 i 1974, 1982-1986 oraz 1989-1992. Nadwyżka opadów w porównaniu z wartością średnią wystąpiła w latach 1958-1962 (bez 1959), 1965-1968, 1976-1981, 1987-1988, 1993-2000. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 41 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 2. Wartości charakterystyczne miesięcznych i rocznej sumy opadów w wieloleciu 1951-2000 STYCZEŃ 90 4 94 Wartość średnia 37,5 LUTY 65 5 70 29,2 15,8 MARZEC 76 9 85 34,3 19,6 KWIECIEŃ 86 11 97 36,5 17,4 Miesiąc Przedział Minimum Maksimum Odchylenie standardowe 18,0 MAJ 85 15 100 50,9 21,4 CZERWIEC 135 17 152 65,7 28,7 LIPIEC 155 11 166 74,2 38,3 SIERPIEŃ 78 22 100 58,9 20,4 WRZESIEŃ 99 8 107 46,9 22,5 PAŹDZIERNIK 140 2 142 42,7 27,1 LISTOPAD 86 13 99 45,3 19,8 GRUDZIEŃ 97 6 103 47,1 22,9 ROK 446 354 800 569,5 95,2 Średnie roczne sumy opadów kształtują się na poziomie 533 - 600 mm. W przedziale wielkości opadu między 533 mm a 566 mm znalazło się 9 lat pomiarowych, natomiast w klasie od 566 mm do 600 mm – 8 lat pomiarowych. Z prawdopodobieństwem ok. 10% występują roczne sumy opadów w przedziale 666 mm i 700 mm. W celu wyróżnienia okresów o deficytowych i nadwyżkowych wielkościach zasobów wód powierzchniowych wydzielono tzw. lata suche i wilgotne. Podstawą klasyfikacji było przyjęcie wielkości opadu granicznego dla lat suchych zgodnie z formułą M – SD i dla lat wilgotnych zgodnie z formułą M + SD (gdzie M – średnia wieloletnia suma opadów, SD – odchylenie standardowe). Charakteryzowane wielkości wyniosły odpowiednio 474 mm i 664 mm. Rozkład lat suchych i wilgotnych w analizowanym wieloleciu prezentuje tabela 3. Do lat suchych, o niewielkich zasobach wód powierzchniowych należały lata: 1951, 1959, 1969, 1972, 1975, 1982, 1991-1992. Odbudowywanie zasobów wód powierzchniowych i podziemnych występowało natomiast w latach: 1958, 1966-1967, 1970, 1974, 1981, 19871988, 1993 oraz 1998. Tab. 3. Lata charakterystyczne (suche i wilgotne) Rok Lata suche Lata wilgotne 1951 1958 1959 1961 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 42 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 1966 1967 1969 1970 1972 1973 1974 1975 1981 1982 1987 1988 1991 1992 1993 1998 Sezonowy rozkład opadów wskazuje na dominację opadów w półroczu letnim (rys. 12a), co jest związane z napływem wilgotnych mas powietrza polarnomorskiego (opady frontalne) oraz rzadziej z napływem mas powietrza kontynentalnego (opady konwekcyjne). Rys. 12a. Rozkład opadów półrocza letniego (maj – październik) Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 43 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 12b. Rozkład opadów półrocza zimowego (listopad – kwiecień) Rysunek 13 prezentuje średnie miesięczne sumy opadów w latach 1951-2000. Najwyższe opady przypadają na lipiec (74 mm), czerwiec (66 mm) oraz sierpień (59 mm). Najniższe opady stanowią około 50% wartości maksymalnych i występują od lutego do kwietnia (odpowiednio 29, 34 i 36 mm). Rys. 13. Średnie miesięczne sumy opadów w latach 1951-2000 Najmniejsze zróżnicowanie miesięcznych sum opadów z roku na rok występuje w lutym (najczęściej opady między 20 a 30 mm), a największe charakteryzuje miesiące letnie – lipiec (najczęściej 25-35 mm) i sierpień (najczęściej 60-67 mm). W maju, marcu i kwietniu sumy opadów kształtują się najczęściej na poziomie 27-33 mm. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 44 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 3.8 Gleby 3.8.1 Charakterystyka pokrywy glebowej Zróżnicowanie pokrywy glebowej na danym obszarze jest wynikiem zmiennego w czasie i przestrzeni oddziaływania czynników glebotwórczych, takich jak: skała macierzysta, warunki klimatyczne, warunki wodne, rzeźba oraz występowaniem określonych układów biocenotycznych. W kształtowaniu środowiska glebowego pradoliny Noteci, o przebiegu procesów glebotwórczych zadecydowały głównie czynniki związane ze zróżnicowaniem litologicznym podłoża, rzeźbą oraz przestrzenną i czasową zmiennością stopnia nawodnienia utworów skały macierzystej i warstwy glebowej (czas trwania i częstość występowania zalewów pozostające w zależności z położeniem w układzie teras dolinnych). Są to głównie gleby śródstrefowe z dominującymi cechami związanymi z nadmierną wilgotnością środowiska glebowego, powstałe z młodoholoceńskich torfów, mad, piasków i żwirów rzecznych oraz charakteryzujące się w przeważającej części słabo wykształconym profilem (Bednarek, Prusinkiewicz 1999; Starkel 1999). Na przylegających do dna pradoliny obszarach wysoczyznowych proces glebotwórczy przebiegał dłużej (generacja gleb młodoglacjalnoeoholoceńska). Są to gleby wytworzone z glin zwałowych oraz osadów wodnolodowcowych zlodowacenia północnopolskiego, wtórnie przekształcone peryglacjalnie u schyłku plejstocenu. Poniżej zostanie zaprezentowana charakterystyka gleb ostoi „Nadnoteckie Łęgi” zgodnie z klasyfikacją przyrodniczą (genetyczną) oraz użytkową gleb (z punktu widzenia możliwości wykorzystania rolniczego). Podstawą do przeprowadzonych analiz przestrzennych była Mapa glebowo-rolnicza IUNG w skali 1:25 000. Na obszarze ostoi „Nadnoteckie Łęgi” wyróżnić można następujące typy gleb: gleby torfowe i murszowo-torfowe (43,1% powierzchni) i gleby murszowo-mineralne i murszowate (12,2%) należące do rzędu gleb pobagiennych, mady rzeczne (rząd gleb aluwialnych - 19,6%), należące do rzędu gleb brunatnoziemnych - gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne (6,6%) oraz gleby brunatne właściwe (0,4%), gleby mułowo-torfowe (rząd gleb bagiennych 6,3%). Najmniejszą powierzchnię zajmują gleby bielicowe i pseudobielicowe (rząd gleb bielicoziemnych - 0,4%) oraz gleby z rzędu czarnych ziem - czarne ziemie zdegradowane (0,3%) i czarne ziemie właściwe (0,3%) (tab. 4, rys. 14). Blisko 11% powierzchni ostoi „Nadnoteckie Łęgi” jest pozbawiony pokrywy glebowej w związku z występowaniem wód powierzchniowych i różnego rodzaju nieużytków odznaczających się brakiem wykształconego profilu glebowego. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 45 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 14. Typy gleb ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:250 000 (na podstawie Mapy GlebowoRolniczej 1:25 000) T F M E Dz D Bw B A W Symbol typów gleb zgodny z tabelą 4. Tab. 4. Typy gleb ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (NŁ) Dział Gleby autogeniczne Rząd Gleby bielicoziemne Typ Gleby bielicowe i pseudobielicowe Gleby Gleby brunatne właściwe brunatnoziemne Gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne Symbol A B Bw Powierzchnia w % powierzchni obrębie NŁ [ha] NŁ 67,9 0,42 57,4 0,36 1 063,9 6,63 Czarne ziemie Gleby semihydrogeniczne Czarne ziemie właściwe D 44,0 0,27 Czarne ziemie zdegradowane (szare) Dz 53,9 0,34 Gleby napływowe Gleby aluwialne Mady rzeczne F 3 153,4 19,64 Gleby bagienne Gleby mułowo-torfowe Et 1 010,5 6,29 Gleby pobagienne Gleby torfowe i murszowotorfowe T 6 916,9 43,07 Gleby murszowo-mineralne i murszowate M 1 955,6 12,18 W 1 734,7 10,80 Gleby hydrogeniczne Brak gleb lub gleby o niewykształconym profilu – nieużytki i wody Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 46 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Poniżej przedstawiono charakterystykę najważniejszych typów gleb ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Gleby torfowe i murszowo-torfowe (T) Skała macierzysta: torfy niskie (100%). Główny proces glebotwórczy: proces torfotwórczy przebiegający w warunkach trwałej anaerobiozy (niedotlenienie profilu glebowego). Niecałkowity rozkład roślinności hydrofilnej w warunkach beztlenowych prowadzi do tworzenia warstw torfu (mieszanina organicznomineralna składająca się z bituminów, kwasów organicznych, celulozy, ligniny oraz innych produktów rozkładu roślin i namułów nanoszonych przez wodę rzeczną (Zawadzki 1999). Kompleksy glebowo-rolnicze: 2z (73,3 %), 3z (22,0 %), 9 (3,4 %), Ls (1,2 %) (tab. 5, rys. 15). Występowanie: terasa zalewowa od strony północnej na odcinku Wieleń - Czarnków oraz po obu stronach koryta Noteci między Czarnkowem i Stobnem. Gleby murszowo-mineralne i murszowate (M) Skała macierzysta: piaski słabo gliniaste (48,8%), brak określonego podłoża (38,9%), pyły ilaste (7,0%). Główny proces glebotwórczy: proces murszenia związany z przesuszonymi glebami organicznymi. Dostęp tlenu powoduje przemiany fizyczne, chemiczne i biochemiczne utworów organicznych polegające na tworzeniu się zbitych agregatów różnej wielkości. W zależności od intensywności i czasu trwania procesu murszenia powstają gleby silnie, średnio lub słabo zmurszałe. Kompleksy glebowo-rolnicze: 2z (38,4%), 3z (25,3%), 9 (21,0%), 6 (9,7%), 7 (3,0%). Występowanie: w strefie przykrawędziowej pradoliny, na terasie zalewowej i środkowej między Wieleniem i Czarnkowem oraz w strefie przykorytowej na wysokości miejscowości Radolinek i Wrząca. Mady rzeczne (F) Skała macierzysta: pyły zwykłe (40,6%), piaski gliniaste lekkie pylaste (13,3%), gliny średnie pylaste (9,5%), pyły ilaste (8,3%), piaski słabo gliniaste zwykłe (7,6%) i pylaste (7,3%). Główny proces glebotwórczy: proces namulania związany z akumulacją osadów aluwialnych, w postaci warstw różniących się składem granulometrycznym i barwą, odzwierciedlających Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 47 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zmienne warunki sedymentacji. Jaśniejsze warstwy w profilu odpowiadają nagromadzeniu substancji mineralnej, natomiast ciemniejsze są wzbogacone w substancję organiczną. Kompleksy glebowo-rolnicze: 2 (64,0%), 3z (27,1%), 6 (4,8%), 9 (2,8%). Występowanie: zwarte obszary w strefie przyportowej Noteci na odcinku między Wieleniem a Czarnkowem oraz wyspowo na wysokości Radolinka, Walkowic i Ujścia. Gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne (Bw) Skała macierzysta: piaski słabo gliniaste (63,0%), piaski luźne (19,9%), gliny lekkie (6,4%), żwiry piaszczyste (5,8%). Główny proces glebotwórczy: brunatnienie jest procesem polegającym na wzbogacaniu górnej części profilu glebowego produktami wietrzenia minerałów pierwotnych. W efekcie, przypowierzchniowe poziomy gleb stają się zasobne we wtórne glinokrzemiany, głównie kaolinit, illit oraz montmorylonit. Obok minerałów ilastych w tzw. poziomie brunatnienia (Bbr) gromadzą się w warunkach dobrego natlenienia profilu glebowego nierozpuszczalne wodorotlenki żelaza oraz glinu tworzące związki kompleksowe z kwasami próchnicznymi próchniczno-ilasto-żelaziste. Gleby brunatne wyługowane charakteryzują się brakiem węglanu wapnia do głębokości 1 m i płytszym, w porównaniu z glebami brunatnymi właściwymi, poziomem próchnicznym. Kompleksy glebowo-rolnicze: 7 (64,5%), 6 (20,1%), Ls (8,8%), 3 (3,4%). Występowanie: na terasie wyższej na odcinku między Gulczem a Górą n/Notecią, Romanowem Dolnym a Walkowicami oraz między Wrzącą a Radolinem, Jędrzejewem a Folsztynem. Gleby mułowo-torfowe (Et) Skała macierzysta: muły torfowe (98,3%), torfy mułowe (1,7%). Główny proces glebotwórczy: proces bagienny przebiegający w warunkach nadmiernego uwilgotnienia. Szczątki roślinne gromadzące się w beztlenowym środowisku podlegają humifikacji częściowej (powstanie torfów) lub całkowitej (powstanie mułów). Kompleksy glebowo-rolnicze: 2z (71,5%), 3z (21,5%), 9 (3,9%), Ls (3,2%). Występowanie: wyspowo w obrębie gleb typu T i F, w ujściowym odcinku Trzcianki, w pobliżu Radolinka, Pianówki, Roska i Wrzeszczyny. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 48 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Kompleksy glebowo-rolnicze określają typ siedliskowy gruntu pod kątem rolniczego wykorzystania, tj. przydatności do uprawy określonych rodzajów roślinności (Zawadzki 1999). Podstawą zakwalifikowania do danego kompleksu są: charakter i właściwości gleby (skład mechaniczny, cechy fizykochemiczne), warunki tlenowe i stopień nawodnienia gleby, położenie w układzie jednostek geomorfologicznych oraz stopień przydatności rolniczej gleby. Na podstawie Mapy Glebowo-Rolniczej wyznaczono w obrębie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” 8 kompleksów glebowo-rolniczych gruntów ornych, 2 kompleksy trwałych użytków zielonych oraz 6 kompleksów nieprzydatnych rolniczo, związanych m.in. z występowaniem wód, lasów, nieużytków rolniczych i terenów zabudowanych (tab. 5, rys. 15). Największą powierzchnię ostoi zajmuje kompleks 2z użytków zielonych średnich (40,8%) związany z glebami mineralnymi i organicznymi (mułowo-torfowe) o nie w pełni uregulowanych stosunkach wodnych (gleby okresowo przesuszone lub nadmiernie uwilgotnione). Są to zwykle łąki dwukośne o potencjalnych plonach do 3 ton siana lub pastwiska (wydajność określona możliwością wyżywienia 2 krów przez 150 dni), (Zawadzki 1999). W klasyfikacji bonitacyjnej użytków zielonych gleby odpowiadają klasie III i IV. Na obszarze ostoi „Nadnoteckie Łęgi” zajmują dno pradoliny Noteci, tworząc mozaikę z kompleksem 3z (użytki zielone słabe i bardzo słabe - 19,6% powierzchni). Kompleks 3z jest związany z glebami mineralnymi, mułowo-torfowymi i torfowymi o skrajnie wadliwych stosunkach wodnych. Niższe plony – łąki jednokośne (turzycowe i trawiaste) decydują o przynależności gleb tego kompleksu do V i VI klasy bonitacyjnej. Kompleksy trwałych użytków zielonych zajmują łącznie ponad 60% powierzchni ostoi, natomiast kompleksy gruntów ornych 27,4%. Gleby te odpowiadają wyższym terasom dolinnym, a ich zróżnicowanie nawiązuje do zmienności litologicznej podłoża. Największą powierzchnię zajmuje kompleks 2 pszenny dobry (12,8%), którego zwarta powierzchnia występuje w Kotlinie Ujskiej, na zachód od Ługów Ujskich. Są to najlepsze pod względem wykorzystania rolniczego gleby w obrębie ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Odznaczają się znaczną zasobnością w substancje pokarmowe, neutralnym odczynem, występowaniem miąższego poziomu próchnicznego, dobrą strukturą i korzystnymi warunkami wodno-tlenowymi, które podlegają okresowej zmianie zgodnie z reżimem wód gruntowych i powierzchniowych. Są to gleby III klasy bonitacyjnej. Zbliżoną powierzchnię zajmują kompleksy: 9 zbożowo-pastewny słaby (4,9%), 7 żytnio-łubinowy (4,8%) oraz 6 żytni słaby (3,7%). W wymienionych kompleksach stopniowo maleje udział utworów gliniastych na rzecz piasków luźnych, zmniejsza się zasobność w substancje pokarmowe oraz pogarszają się właściwości wodne Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 49 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” gleb (przepuszczalność, zdolność retencjonowania wody), a także wydłuża się czas trwania okresów o wadliwych stosunkach wodnych (przesuszenie i nadmierne uwilgotnienie profilu glebowego). Wymienione kompleksy wyższym towarzyszą poziom terasowym, w szczególności wzdłuż północnej krawędzi pradoliny między Wieleniem i Jędrzejewem, Gajewem i Kuźnicą Czarnkowską, Wrzącą i Ługami Ujskimi oraz wzdłuż południowej krawędzi między Walkowicami i Czarnkowem oraz Mikołajewem i Gulczem. Najmniejsza powierzchnia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” przypada na kompleksy 5 żytni dobry (0,5%), 2 pszenny wadliwy (0,5%), 8 zbożowo-pastewny mocny (0,2%) oraz 4 żytni bardzo dobry (0,1%). Położone są one między Radolinem a Białą. Tab. 5. Kompleksy glebowo-rolnicze gruntów ornych i trwałych użytków zielonych w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (NŁ) Kompleksy glebowo-rolnicze A B Bw D Dz F Et T M W % powierzchni NŁ Grunty orne 7,45 64,02 Pszenny dobry 2 Pszenny wadliwy 3 Żytni bardzo dobry 4 5,31 Żytni dobry 5 63,88 Żytni słaby 6 Żytnio-łubinowy 7 Zbożowo-pastewny mocny 8 Zbożowo-pastewny słaby 9 33,00 3,35 8,07 1,26 12,75 1,15 0,48 7,22 0,35 0,14 1,16 3,81 35,04 0,17 0,51 1,80 7,16 20,60 2,93 38,38 4,79 29,02 64,53 49,12 0,44 14,95 11,91 2,74 9,73 3,66 3,01 4,76 0,22 3,86 3,42 20,98 4,89 71,45 73,34 38,40 40,79 Trwałe użytki zielone Użytki zielone średnie 2z Użytki zielone słabe i bardzo słabe 3z 10,33 19,57 59,22 1,55 10,78 27,07 21,46 22,01 25,28 Obszary nieuwzględnione w podziale Lasy Ls Nieużytki rolnicze N Gleby nieprzydatne zalesienie) 0,62 8,82 0,40 3,23 1,24 0,20 5,24 1,99 13,94 1,51 7,10 0,77 rolniczo RN (pod Tereny zabudowane Tz 8,29 0,90 Wody W 23,07 2,49 42,36 Wody, nieużytki WN Nazwy typów gleb i symbole zgodne z tabelą 4. kolumny - % powierzchni NŁ w obrębie poszczególnych kompleksów glebowo-rolniczych, wiersze - udział kompleksów glebowo-rolniczych odpowiadających poszczególnym typom gleb w całkowitej powierzchni NŁ Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 50 4,58 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 15. Kompleksy glebowo-rolnicze gruntów ornych i trwałych użytków zielonych ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:250 000 (na podstawie Mapy Glebowo-Rolniczej 1:25 000) 2 3 4 5 6 7 8 9 2z 3z W Ls Tz RN N Numery i nazwy kompleksów glebowo-rolniczych zgodne z tabelą 5. 3.8.2 Zagrożenia i monitoring gleb Do głównych zagrożeń związanych z degradacją gleb ostoi „Nadnoteckie Łęgi” należą: deformacja stosunków wodnych, w tym przesuszenie gleb hydrogenicznych i semihydrogenicznych, erozja wodna i wietrzna oraz bezpośrednie zanieczyszczenie pokrywy glebowej związane z akumulacją zanieczyszczeń pyłowych (wzdłuż szlaków komunikacyjnych) oraz zanieczyszczeń transportowanych wraz z wodami powierzchniowymi i gruntowymi (w szczególności w czasie wezbrań). Przesuszenie gleb, w których dominuje proces torfotwórczy i bagienny, będące rezultatem niewłaściwych zabiegów melioracyjnych realizowanych w pradolinie, powoduje zintensyfikowanie procesu mineralizacji gleb (murszenie). Murszenie stanowi naturalny etap rozwoju gleb organicznych, jednakże procesy antropogeniczne mogą przyspieszyć ten proces i przyczynić się do niekorzystnych przemian gleb. Przejawem działaniu procesu murszenia Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 51 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” jest zmniejszanie zawartości materii organicznej w profilu gleb torfowych i torfowomułowych. Zmieniająca się struktura gleb organicznych z włóknisto-gąbczastej na agregatową prowadzi do przebudowy profilu glebowego, której widocznym efektem jest tzw. osiadanie torfów. W obrębie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” degradacja gleb jest szczególnie intensywna w Kotlinie Ujskiej, między Walkowicami a Kuźnicą Czarnkowską oraz na odcinku pradoliny poniżej Pianówki. Erozja wodna gleb dominuje wzdłuż stref krawędziowych wysoczyzn (np. na stokach Wzniesień Czarnkowskich), (rys. 16). W wyniku działania procesów erozji, gleba zostaje zubożona w substancje biogenne wymyte z profilu glebowego. Rys. 16. Degradacja (czerwone punkty) i zagrożenie denudacją gleb (obszary oznaczone kolorem szarym) ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:250 000 (na podstawie Mapy GlebowoRolniczej 1:25 000 i Mapy Sozologicznej Polski 1:50 000) W ramach monitoringu regionalnego prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu ocenie poddawany jest stan chemiczny gleb. Standardowy zakres wykonywanych analiz obejmuje oznaczenia: próchnicy, siarki siarczanowej, odczynu pH oraz zawartość pierwiastków: miedzi, manganu, cynku, żelaza, chromu, arsenu, kadmu, niklu i ołowiu (Monitoring regionalny środowiska gleb, 2001). Stopień zanieczyszczenia metalami Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 52 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” ciężkimi określa się na podstawie stężeń granicznych w 6 stopniowej skali (stopień 0 – stężenie naturalne, stopień V – gleby bardzo silnie zanieczyszczone). Przy zaliczeniu gleby do określonego stopnia zanieczyszczenia metalami ciężkimi uwzględnia się m.in. odczyn gleby, skład granulometryczny i zawartość substancji organicznej. Wymienione czynniki wpływają na dostępność i toksyczność metali ciężkich - im niższe pH, tym metale ciężkie stają się bardziej mobilne w glebie, natomiast wzrost zawartości materii organicznej i frakcji spławialnych (gleby ciężkie) sprzyja większemu neutralizowaniu metali ciężkich. W związku z powyższym, gleby organiczne (hydrogeniczne, semihydrogeniczne) oraz organicznomineralne (gleby aluwialne) odznaczają się podwyższoną naturalną odpornością na zanieczyszczenie metalami ciężkimi w porównaniu z glebami o mniejszej zawartości próchnicy (gleby autogeniczne). W bezpośrednim sąsiedztwie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w latach 2000-2005 monitoring gleb prowadzony był w pięciu punktach pomiarowo-kontrolnych oraz dodatkowo przeprowadzono badania agrochemiczne gleb w gminach nadnoteckich w latach 2000-2004 (tab. 6). Tab. 6. Wybrane punkty pomiarowo-kontrolne regionalnego monitoringu gleb w latach 2000-2005 (dane dla gmin) (dane WIOŚ Poznań) Rok Odczyn Siarka siarczanowa [mg/100 g gleby] 1,66 4,2 1,05 Bw ps:gl 1,40 5,0 1,00 Połajewo Bw ps:pl 1,45 5,0 1,35 Nowa Wieś Ujska Ujście A pgl:gl 2,17 5,1 1,10 1531 Gmina Czarnków - - - 0,50 2162 Gmina Lubasz - - - 0,00 2328 Gmina Trzcianka - - - 0,00 1032 Gmina Wieleń - - 1,90 699 Gmina Ujście - - - 1,10 Wieleń Wieleń Bw ps:pl 1,35 4,5 0,59 Miejscowość / Liczba prób Gmina Gleba (typ, gatunek) Łokacz Mały Krzyż Wielkopolski Bw ps:pl Kaczory Kaczory Połajewo 2001 2002 20002004 2005 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. Próchnica [%] 53 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Z zebranych w tabeli 7 stężeń określonych pierwiastków w wybranych punktach pomiarowych wynika, że analizowane próby charakteryzują się naturalną (stężenie tłowe) zawartością metali ciężkich. Średnie stężenie cynku dla gleb Polski wynosi 32,0-40,0 mg/kg gleby. Spośród wybranych punktów wartości wyższe od średniej wystąpiły w przypadku gleb gminy Czarnków (46,7 mg/kg), gminy Trzcianka (66,7 mg/kg) i gminy Wieleń (60,7 mg/kg). Podwyższoną zawartość miedzi miały w latach 2000-2004 gleby gminy Wieleń (11,70 mg/kg; średnia w Polsce waha się od 6,3 mg/kg w glebach bielicowych do 24,0 mg/kg w glebach organicznych). Zawartość niklu i kadmu kształtowała się poniżej wartości średniej (odpowiednio 7,4 mg/kg i 0,3 mg/kg). Wyjątkiem była gmina Trzcianka, w której średnia zawartość kadmu w glebach przekroczyła dwukrotnie wartość średnią i wyniosła 0,63 mg/kg. W przypadku zawartości ołowiu wartość średnia wynosząca 10,0 mg/kg została przekroczona w punktach Łokacz Mały (10,2 mg/kg), Połajewo (12,3 mg/kg), Wieleń (13,7 mg/kg) oraz w gminach: Lubasz (10,7 mg/kg), Trzcianka (15,5 mg/kg) i Wieleń (24,5 mg/kg). Tab. 7. Zawartość metali ciężkich (mg/kg) w glebach w wybranych punktach pomiarowo-kontrolnych (dane WIOŚ Poznań) Miejscowość Cu Zn Cd Pb Ni Cr Mn Fe As Łokacz Mały 2,70 22,70 0,14 10,20 2,13 5,00 201 7500 3,27 Kaczory 3,0 14,30 0,03 7,90 3,47 6,67 239 3833 1,37 Połajewo 6,0 36,70 0,19 12,30 5,17 10,00 428 6200 2,50 Nowa Wieś Ujska 3,70 24,70 0,12 8,90 4,83 6,67 377 4967 1,93 Gmina Czarnków 8,30 46,70 0,13 9,70 7,67 11,67 342 9333 2,70 Gmina Lubasz 6,00 38,70 0,16 10,70 5,50 8,33 332 5933 2,60 Gmina Trzcianka 6,30 66,70 0,63 15,50 5,43 8,33 385 6533 2,60 Gmina Wieleń 11,70 60,70 0,21 24,50 4,63 13,33 535 22833 6,83 Gmina Ujście 3,70 24,70 0,12 8,90 4,83 6,67 377 4967 1,93 Wieleń 8,70 40,70 0,23 13,70 4,07 8,33 848 6333 2,20 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 54 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 3.9 Wody powierzchniowe 3.9.1 Charakterystyka sieci hydrograficznej Obszar Natura 2000 „Nadnoteckie Łęgi” położony jest w środkowej części dorzecza Noteci (rys. 17). Noteć na odcinku objętym analizą przyjmuje dwa prawobrzeżne dopływy, tworzące duże systemy rzeczne odwadniające obszary pojezierne związane ze zlodowaceniem bałtyckim – Gwdę powyżej oraz Drawę poniżej ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Powyższe położenie ostoi ma określone implikacje hydrologiczne i hydrochemiczne, ograniczające możliwość kształtowania ilości i wielkości zasobów wód powierzchniowych jedynie do działań o charakterze zapobiegawczym. Rys. 17. Położenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w zlewni Noteci, 1:1 500 000 (na podstawie Mapy Podziału Hydrograficznego Polski, 1:50 000) Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 55 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Kratowy układ sieci rzecznej jest związany z istnieniem równoleżnikowych odcinków pradolinnych oraz południkowych odcinków dawnych szlaków odpływu wód roztopowych oraz przełomowych fragmentów dolin rzecznych. Sieć hydrograficzna doliny środkowej Noteci podlegała różnokierunkowym przekształceniom od X w. (Starkel 1997; Kaniecki 2007). Powierzchnie leśne były sukcesywnie karczowane i przekształcane w grunty orne. W szczególności proces ten był intensywny na obszarach wysoczyznowych. Do końca XVI w. w wyniku intensywnego wycinania lasów na Nizinie Wielkopolskiej udział powierzchni leśnych zmalał do ok. 41%, co stanowiło połowę pierwotnego areału. W wyniku wylesiania nastąpiły długotrwałe przemiany stosunków wodnych, związane ze wzrostem spływu powierzchniowego, ograniczeniem zdolności inflitracyjnych gleb, obniżeniem poziomu wód gruntowych, wzrostem erozji oraz zmianami ustrojów rzecznych. Od XIV w. nastąpiło zauważalne zwiększenie częstotliwości ekstremalnych zjawisk hydrologicznych, zwiększenie objętości i czasu trwania wezbrań oraz pogłębienie niżówek. Zwiększony spływ powierzchniowy z obszarów wysoczyznowych przyczyniał się do zabagniania dolin rzecznych. Prace melioracyjne w dolinie Noteci, polegające na odprowadzaniu nadmiaru wody, ułatwianiu spływu wody korytem cieków poprzez porządkowanie i wycinanie roślinności, tworzenie rowów melioracyjnych regulujących stosunki wodne na terenach zalewowych wykorzystywanych rolniczo, zostały zapoczątkowane w XIII w. Od końca XVI w. przybrały one intensywny charakter, w związku z napływem ludności holenderskiej, niemieckiej i śląskiej. Warunkiem osiedlenia się na niekorzystnych, zabagnionych terenach doliny Noteci było prowadzenie podstawowych prac melioracyjnych. Na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” powstały osady Olędry Ujskie (1597 r.), Olędry Nowe Dwory koło Wielenia oraz osady w okolicach Herbutowa, Folsztyna i Marianowa. Kolonizatorzy holenderscy zakładali również młyny wodne, którym towarzyszyło budowanie niecek stawów młyńskich, tworzenie grobli, jazów, kanałów młyńskich oraz kanałów ulgi. Uzupełnieniem powyższych prac hydrotechnicznych była regulacja przepływu Noteci polegająca na przegradzaniu koryta i budowanie niewielkich zbiorników w celu retencjonowania wody w okresach suchych. Od drugiej połowy XVI w. rozpoczęto działania mające na celu udrożnienie szlaku żeglugowego Noteci. Przełomowym momentem było wybudowanie w 1777 r. Kanału Bydgoskiego i otwarcie drogi wodnej łączącej dorzecze Wisły i Odry. Regulacja koryta Noteci, polegająca na wyprostowaniu i usunięciu przeszkód w postaci powalonych drzew, piaszczystych progów, roślinności wodnej i nadbrzeżnej, spowodowała istotne zmiany warunków odpływu. Jak pisał Surowiecki (1816) prowadzenie prac regulacyjnych Noteci Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 56 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” „powiększyło w dwójnasób odpływ rzek, obniżyło poziom w samej rzece oraz osuszyło płaszczyzny zatopionych brzegów”. Działania melioracyjne i regulacyjne prowadzone w dolinie Noteci na przestrzeni wieków nie miały charakteru stałego, często były zaniechane, czego rezultatem było wtórne zabagnianie doliny Noteci. Pomimo tego faktu, stosunki wodne tego obszaru zostały w znacznym stopniu zmodyfikowane, czego wpływy widoczne są we współczesnej sieci hydrograficznej oraz strukturze zasobów wód powierzchniowych. System melioracyjny w pradolinie Noteci na odcinku czarnkowskim pochodzi z lat 1903-1914 (Drawieńsko-Notecka kraina…, 2000). Osią hydrograficzną ostoi „Nadnoteckie Łęgi” jest Noteć, będąca ciekiem III rzędu, prawym dopływem Warty. Sieć hydrograficzną uzupełniają nieliczne, krótkie dopływy włączone na terasie zalewowej w rozbudowany system kanałów i rowów melioracyjnych, niewielkie zbiorniki wodne (starorzecza, torfianki, stawy rybne, inne zbiorniki wykorzystywane gospodarczo) oraz ekosystemy wodne związane z dnem pradoliny – torfowiska i pozostałości siedlisk łęgowych. Istotnym elementem sieci hydrograficznej są powszechnie występujące urządzenia hydrotechniczne – jazy, śluzy, zastawki, progi wodne. Szczegółowy podział sieci rzecznej ostoi przedstawiono na rysunkach 18 i 19 oraz w tabeli 8. Rys. 18. Położenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” na tle zlewni cząstkowych, 1:500 000 (na podstawie Mapy Podziału Hydrograficznego Polski w skali 1:50 000) kolor zielony oznacza rząd zlewni cząstkowej, najintensywniejszy kolor oznacza zlewnie III rzędu, najbledszy – VI rzędu Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 57 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 19. Sieć hydrograficzna ostoi „Nadnoteckie Łęgi” na tle zlewni cząstkowych, 1:250 000 (na podstawie Mapy Podziału Hydrograficznego Polski w skali 1:50 000) Poszczególne odcinki cieków zostały wyróżnione na podstawie zlewni cząstkowych. Wydzielono cieki naturalne, których łączna długość w granicach ostoi wynosi 91,3 km. Poza Notecią, są to dolne odcinki biegu rzek spływających z wysoczyzn Pojezierza Wałeckiego (Krępica, Łomnica, Glinica, Trzcianka, Rudnica), Pojezierza Chodzieskiego (Gulczanka) oraz położony w całości na terasie zalewowej Noteci – Kanał Romanowski. Gęsta, rozbudowana sieć krótkich rowów melioracyjnych w dnie pradoliny, ma łączną długość 513 km. Tab. 8. Cieki naturalne i sztuczne w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (NŁ) Ciek Długość całkowita [m[ Długość w granicach NŁ [m] % długości w granicach NŁ Szerokość [m[ Cieki naturalne 55 279,7 14,1 powyżej 30 Noteć od Gwdy do Krępicy (p) 5 638,2 1,4 powyżej 30 Noteć od Krępicy do Łomnicy (p) 1 381,3 0,4 powyżej 30 Noteć od Łomnicy do Glinicy (p) 4 830,7 1,2 powyżej 30 Noteć od Glinicy do Trzcianki (p) 6 263,0 1,6 powyżej 30 Noteć od Trzcianki do Rudnicy (p) 4 150,2 1,1 powyżej 30 Noteć Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 391 000,3 58 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Noteć od Rudnicy Romanowskiego (l) do Kanału 189,1 0,0 powyżej 30 Noteć od Kanału Romanowskiego do Gulczanki (l) 19 992,0 5,1 powyżej 30 Noteć od Gulczanki do Bukówki (p) 12 835,3 3,3 powyżej 30 Krępica od Kanału Stobieńskiego do ujścia 23 857,9 4 171,3 17,5 3-5 Łomnica 27 447,9 4 791,1 17,5 3-5 Glinica 18 217,4 6 560,3 36,0 3-5 Trzcianka od dopływu z jeziora Sarcze do ujścia 33 790,7 6 334,1 18,7 3-5 Rudnica od Rudawki do ujścia 14 306,7 2 146,5 15,0 3-5 9 362,8 9 362,8 100,0 3-5 32 554,3 2 677,0 8,2 3-5 Kanał Romanowski Gulczanka od Lubaskiej Strugi do ujścia Całkowita naturalnych długość cieków 91 322,7 Cieki sztuczne poniżej 5 m szerokości powyżej 5 m szerokości 508 899,3 4 800,5 Całkowita długość cieków sztucznych 513 699,8 Całkowita długość cieków 605 022,5 Noteć Noteć przez ostoję „Nadnoteckie Łęgi” przepływa na odcinku 55,3 km, co stanowi ok. 14% całkowitej długości rzeki (391 km). Rzeka wypływa z Jeziora Przedecz. Na odcinku od Kanału Bydgoskiego Noteć jest częścią drogi wodnej o znaczeniu europejskim (E70). Droga wodna Noteci dzieli się na odcinek skanalizowany od Kanału Bydgoskiego do Krzyża o długości 137,3 km (między 38,9 a 176,2 km biegu) oraz odcinek swobodnie płynący od Krzyża do Santoka (49,9 km, od 176,2 do 226,1 km), (dane Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu). Na odcinku skanalizowanym koryto cieku jest uregulowane za pomocą ostróg, tam równoległych, narzutów kamiennych, posiada 14 stopni wodnych (jazy piętrzące i śluzy żeglugowe). Łączny spadek na odcinku skanalizowanym wynosi 26,93 m. Okres żeglugowy trwa od kwietnia do grudnia, w zależności od warunków hydrometeorologicznych. Szerokość drogi wodnej wynosi od 25 do 30 m i od 30 do 35 m w dolnym biegu rzeki. Noteć na odcinku między Ujściem a Krzyżem Wielkopolskim nosi nazwę Bystrej Noteci, ze względu na większy spadek profilu podłużnego w porównaniu z odcinkiem powyżej Ujścia Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 59 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” (Leniwa Noteć). Spadek wynoszący 0,31 ‰ na 62 km odcinku Bystrej Noteci jest niwelowany dla celów żeglugowych za pomocą 11 śluz (Nowe, Walkowice, Romanowo, Lipica, Pianówka, Mikołajewo, Rosko, Wrzeszczyna, Wieleń, Drawski Młyn, Krzyż Wielkopolski). W granicach charakteryzowanego obszaru Noteć została podzielona na 8 odcinków, odpowiadających szczegółowemu podziałowi hydrograficznemu. Krępica Krępica płynie w kierunku południowo - wschodnim od źródeł zlokalizowanych na zachód od Różewa do Noteci, do której wpada poniżej miejscowości Stobno (113,6 km). Zlewnia Krępicy jest w znacznym stopniu wykorzystywana rolniczo (grunty orne). Głównym, lewostronnym dopływem Krępicy jest Kanał Stobieński z Kotuniem. Na obszarze ostoi „Nadnoteckie Łęgi” płynie w dolnym, 4 km odcinku biegu. Łomnica Wypływa w obszaru źródliskowego w pobliżu Dzikowa, skąd swój początek bierze także ciek Dopływu z Ługów Wałeckich (zlewnia Gwdy). Płynie skrajem kompleksu leśnego Lasów Wałeckich i na obszar ostoi „Nadnoteckie Łęgi” wpływa poniżej miejscowości Wrząca. Łączy się z Notecią na 112,3 km biegu. Glinica Ciek o łącznej długości 18 km (źródła na zachód od Łomnicy), charakteryzuje się zmiennym przebiegiem koryta, które w odcinku ujściowym ma szerokość ponad 5 m. W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” przepływa przez kompleks torfowiskowy o powierzchni 116 ha. Do Noteci wpada na 107,7 km. Trzcianka (Trzcinica) Ciek o długości całkowitej 33,8 km przepływa przez obszar ostoi „Nadnoteckie Łęgi” na odcinku 6,3 km. Od źródeł w pobliżu Mielęcina, płynie przez obszary leśne (górny odcinek cieku zwany jest Niekurską Strugą). Powyżej Trzcianki przyjmuje prawostronny Dopływ z Jeziora Sarcze. W odcinku dolnym, ciek poddany jest znacznej antropopresji, przepływa przez tereny rolnicze oraz stanowi odbiornik zanieczyszczeń z Trzcianki. W odcinku ujściowym przepływa przez starorzecze Łaga. Uchodzi do Noteci (dopływ prawostronny) w 100,5 km biegu. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 60 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rudnica Rudnica bierze początek w lasach na zachód od Runowa. Jest to krótki (14 km) ciek łączący się z Notecią na 97 km biegu. Kanał Romanowski Kanał płynący równolegle do głównego koryta Noteci na odcinku 9,4 km od Walkowic (południowy-zachód) do ujścia w 96,9 km. Pełni rolę kanału ulgi, odprowadzającego wody wezbraniowe poza główne koryto Noteci, skąd są one rozprowadzane systemem równoleżnikowych rowów na obszar dna pradoliny. Gulczanka Płynie w kierunku zachodnim od źródeł na zapleczu moreny czarnkowskiej, po czym poniżej Krucza skręca na północ. Poniżej Gulcza wpada do Noteci (77,1 km). Zbiorniki wodne ostoi „Nadnoteckie Łęgi” to w większości położone w dnie doliny zbiorniki naturalne (starorzecza) oraz zbiorniki antropogeniczne związane z eksploatacją torfu (doły potorfowe znajdujące się na różnych etapach wtórnej sukcesji, np. w okolicach Radolina, Jędrzejewa i Zofiowa), stawy rybne i zbiorniki przeciwpożarowe (Program ochrony środowiska w powiecie czarnkowsko-trzcianeckiego, 2005). Z ogólnej liczby 272 zbiorników, 36 ma powierzchnię powyżej 1 ha (największy o powierzchni 4 ha), natomiast pozostałe mają powierzchnię między 0,2 a 0,4 ha. Średnia powierzchnia zbiorników wodnych wynosi ponad 0,5 ha, a łączna powierzchnia w granicach ostoi wynosi 149,5 ha. W dolinie Noteci w powiecie czarnkowsko-trzciankowski zlokalizowany jest jeden zbiornik retencyjny Gajewo o powierzchni 1,7 ha i pojemności całkowitej 20 000 m3. Na dopływach Noteci, zbiorniki retencyjne występują na Trzcince: zbiornik Okunie - pow. 14,7 ha, poj. 140 000 m3, zbiornik Długie - pow. 66,9 ha, poj. 62 000 m3 oraz zbiornik Sarcz pow. 52,4 ha, poj. 48 000 m3. Program ochrony środowiska w powiecie czarnkowsko-trzcianeckiego (2005) zakłada w latach 1997-2015 budowę 3 zbiorników małej retencji: w Osuchu do celów ochrony przeciwpożarowej, w Teresinie do nawodnień rolnych oraz w Kuźnicy Czarnkowskiej do celów energetycznych. Zbiorniki wodne ostoi „Nadnoteckie Łęgi” to głównie niewielkie zbiorniki, stanowiące element małej retencji. Sprzyjają retencjonowaniu wody w zlewni, przyczyniając się go ograniczenia wpływu niekorzystnych zjawisk meteorologicznych związanych z występowaniem nadmiernych i niewystarczających sum opadów atmosferycznych. Poza Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 61 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” retencjonowaniem wody, zbiorniki tego typu umożliwiają ograniczenie migracji biogenów i w rezultacie, przyczyniają się do szybszego wbudowywania ich w biomasę roślin. Mokradła stanowią istotny komponent ekosystemów hydrogenicznych doliny Noteci. Terasę zalewową zajmują zarówno mokradła torfowe (torfowiska niskie), jak i obszary okresowo zalewane wodą, niezwiązane z akumulacją torfu (namuliska, podmokliska) (Starkel 1999; Strategia ochrony obszarów wodno-błotnych…, 2006). Torfowiska niskie charakteryzuje bardzo wolny rozkład materii organicznej w beztlenowych warunkach nadmiernego uwilgotnienia podłoża, w wyniku którego dochodzi do niepełnej mineralizacji materii organicznej i odkładania warstw torfu. Torfowiska w dolinie Noteci tworzą zwarty kompleks o powierzchni przekraczającej 300 ha (Starkel 1999). W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” występują dwa typy torfowisk: położone w dolinie, okresowo podtopione, zbiorowiska szuwarowe, turzycowiska, użytkowane łąkowo (torfowiska fluwiogeniczne, nieznacznie wyniesione ponad powierzchnię wody) oraz torfowiska soligeniczne przepływowe, turzycowo-mszyste, związane z płytkimi wodami gruntowymi o dużej dynamice. Spośród mokradeł nietorfowych należy wymienić namuliska, które porastały niegdyś łęgi wierzbowotopolowe oraz jesionowo-olszowe, a obecnie dominują w nich zbiorowiska szuwarowe, turzycowe oraz łąk świeżych (Grzelak, Bocian 2006). Pozostałość wspomnianych łęgów można zaobserwować w okolicach Nowego, Lipicy i Roska. Mozaikowy układ z torfowiskami i namuliskami tworzą podmokliska (w strefach przejściowych między torfowiskami a gruntami mineralnymi) i mułowiska związane z starorzeczami (szuwary właściwe). W wyniku prowadzonej melioracji oraz ingerencji w stosunki wodne doliny mokradła ostoi „Nadnoteckie Łęgi” odznaczają się dużym stopniem zdegradowania. W przypadku torfów można zaobserwować wtórne procesy ubożenia w materię organiczną (procesy decesji) wynikające z przesuszenia i przyspieszonej mineralizacji związanej z dostępem tlenu. W rezultacie warstwa torfu kurczy się i osiada, w tempie określonym przez Żurka (1984) dla doliny Bystrej Noteci na 0,94 cm na rok w latach 1891-1969 oraz 0,51 cm w latach 19031963 (przy średnim tempie akumulacji torfu w zależności od wieku i miąższości pokładu, między 0,44-0,51 mm/rok). Urządzenia piętrzące na Noteci w postaci jazów spełniają istotną rolę w ograniczaniu odpływu, zapobieganiu obniżaniu się zwierciadła wody gruntowej oraz przyczyniają się do zintensyfikowania procesów samooczyszczania (natlenienie wód). Warunkiem spełniania przez jazy swojej roli jest niezbędna konserwacja i nadzór nad stanem technicznym urządzenia. Pierwsze śluzy związane z drogą wodną Wisła - Odra powstały w latach 1896Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 62 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 1898 (Orłowski, 1989). Są to śluzy jednokomorowe o wymiarach 57,4 m (długość) i 9,6 m (szerokość). W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, na blisko 50 km odcinku Noteci, znajduje się aż 9 śluz (2 kolejne śluzy to Drawski Młyn i Krzyż Wlkp.), którym towarzyszą jazy. Zestawienie jazów i śluz na Noteci w granicach ostoi zawarto w tabelach 9 i 10 oraz na rysunku 20. Tab. 9. Urządzenia hydrotechniczne ostoi „Nadnoteckie Łęgi” – jazy (dane RZGW Poznań) Nazwa urządzenia Km biegu rzeki Rok budowy Wysokość piętrzenia [m] Jaz Nowe 111,86 1896 1,71 zadowalający Jaz Walkowice 117,73 1913 1,42 zadowalający Jaz Romanowo 122,60 1912 1,29 zadowalający Jaz Lipica 128,33 1895 1,41 niezadowalający Jaz Pianówka 136,24 1915 1,55 dobry Jaz Mikołajewo 143,14 1913 1,30 zadowalający Jaz Rosko 148,84 1898 1,46 niezadowalający Jaz Wrzeszczyna 155,53 1913 1,53 dobry Jaz Wieleń 161,50 1913 1,02 niezadowalający Stan techniczny Tab. 10. Urządzenia hydrotechniczne ostoi „Nadnoteckie Łęgi” – śluzy (dane RZGW Poznań) Nazwa urządzenia Km biegu rzeki Rok budowy Spad [m] Głębokość na progu dolnym [m] Śluza nr 12 Nowe 111,86 1896 1,71 1,92 zadowalający Śluza nr 13 Walkowice 117,73 b.d. 1,42 1,97 bardzo dobry Śluza nr 14 Romanowo 122,66 b.d. 1,29 1,97 bardzo dobry Śluza nr 15 Lipica 128,33 1895 1,41 1,91 dobry Śluza nr 16 Pianówka 136,21 1915 1,55 2,07 dobry Śluza nr 17 Mikołajewo 143,14 1913 1,30 2,20 dobry Śluza nr 18 Rosko 148,84 1898 1,46 1,98 dobry Śluza nr 19 Wrzeszczyna 155,53 1913 1,53 2,00 dobry Śluza nr 20 Wieleń 161,50 1913 1,02 2,46 dobry Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. Stan techniczny 63 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 20. Lokalizacja urządzeń hydrotechnicznych w środkowym odcinku Noteci (dane RZGW Poznań) W przepławki ułatwiające migrację ichtiofauny wyposażone są wszystkie jazy oraz śluza Nowe. Pozostałe śluzy nie posiadają przepławek. Ogólny stan techniczny jazów i śluz jest zadowalający, z wyjątkiem jazów w Rosku, Lipicy oraz Wieleniu. W najbliższych latach przewiduje się energetyczne wykorzystanie stopni wodnych w Mikołajewie, Pianówce oraz w Romanowie Górnym (Program ochrony środowiska w powiecie czarnkowsko-trzcianeckiego, 2005). Ponadto, w zarządzie Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Oddział w Pile znajduje się 50 zastawek oraz 10 jazów związanych z siecią rowów melioracyjnych (tab. 11a i 11b). Są to w większości niewielkie urządzenia piętrzące (wysokość piętrzenia nieprzekraczająca 1 m), wybudowane po drugiej wojnie światowej oraz na początku lat 70. XX w., pozbawione przepławek. Tab. 11a. Jazy w zarządzie WZMiUW Oddział Piła Ciek Km biegu H [m] Lokalizacja Trzcinica 1+580 1,8 Radolin Trzcinica 0+120 1,7 Radolin Kanał Białka 1+267 1,8 Biała Kanał Białka 3+686 1,4 Biała Kanał Łomnica 5+800 1,2 Łomnica Kanał Łomnica 2+350 1,4 Wrząca Kanał Łomnica 1+360 1,2 Wrząca Kanał Łomnica 0+244 1,4 Wrząca Trzcinica 7+810 5,8 Trzcianka Gulczanka 3+912 0,9 Gulcz Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 64 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 11b. Zastawki w zarządzie WZMiUW Oddział Piła Ciek Km biegu H [m] Lokalizacja Ciek Km biegu H [m] Lokalizacja K. Motylewski 6+300 0,9 Ługi Ujskie K. Rosko 7+580 0,8 Rosko K. Motylewski 3+854 0,9 Ługi Ujskie K. Rosko 6+754 0,8 Rosko K. Łaga 8+600 0,8 Radolinek K. Rosko 5+416 0,8 Rosko K. Łaga 10+247 0,8 Radolin K. Rosko 1+665 1,1 Wrzeszczyna K. Łaga 9+630 0,8 Radolinek K. Rosko 0+000 1,3 Wrzeszczyna K. Łaga 10+950 0,8 Radolin K. Środ. Rosko 1+715 0,8 Rosko Doprowadz.3 2+500 0,8 Wrząca K. Środ. Rosko 0+030 0,8 Rosko K. Łomnica 4+627 0,6 Wrząca K. Rosko 8+735 0,9 Rosko K. Łomnica 13+000 0,9 Łomnica K. Moczarka 11+829 0,8 Jędrzejewo K. Zamkowy 1+760 0,9 Wieleń Płd. K. Moczarka 10+855 0,8 Nowe Dwory K. Zamkowy 3+350 0,9 Wieleń Płd. K. Moczarka 5+349 0,8 Nowe Dwory K. Wieleński 1+200 0,9 Wrzeszczyna K. Moczarka 6+484 0,8 Nowe Dwory K. Wieleński 3+440 0,8 Wrzeszczyna K. Moczarka 7+606 0,8 Nowe Dwory K. Wieleński 3+620 0,8 Wrzeszczyna K. Moczarka 8+531 0,8 Nowe Dwory K. Wieleński 4+100 0,8 Wrzeszczyna K. Łaga 7+693 0,8 Radolinek K. Zawada 11+280 0,6 Potrzebowice K. Łaga 6+927 0,8 Radolinek K. Zawada 9+280 0,8 Potrzebowice K. Łaga 4+650 0,8 Radolinek K. Zawada 8+300 0,8 Potrzebowice K. Styper 0+000 0,8 Radolinek K. Zawada 6+260 0,8 Potrzebowice K. Łaga 3+021 0,8 Kuźnica K. Zawada 4+670 0,8 Potrzebowice K. Łaga 2+187 0,8 Kuźnica K. Zawada 4+100 1,2 Potrzebowice K. Łaga 0+000 0,8 Kuźnica Trzcinica 12+729 0,8 Trzcianka K. Rudnica 1+431 0,6 Kuźnica Cz. K. Zawada 1+000 0,8 Drawski Młyn K. Trzy Zastawki 1+750 0,8 Romanowo D. K. Rudnica 7+400 0,6 Radosiew K. Stara Noteć 7+750 0,8 Zofiowo K. Rudnica 6+580 0,6 Radosiew K. Stara Noteć 8+750 0,8 Zofiowo K. Stara Noteć 7+100 0,8 Zofiowo K. Stara Noteć 9+300 0,8 Zofiowo Gulczanka 15+080 0,5 Krucz K. Pianówka 0+260 0 Pianówka Gulczanka 17+1036 0,9 Antoniewo K. Pianówka 1+200 0,8 Pianówka Gulczanka 0+700 0,7 Rosko K. Motylewski 2+780 0,9 Ługi Ujskie Gulczanka 0+000 0,9 Rosko K. Motylewski 0+929 0,8 Ługi Ujskie Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 65 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 3.9.2 Szczegółowy podział hydrograficzny Podział hydrograficzny ostoi „Nadnoteckie Łęgi” przygotowano na podstawie Mapy Hydrologicznej Polski w skali 1:50 000. Wydzielono 16 zlewni cząstkowych, z których 7 stanowią zlewnie III rzędu (przyrzecza Noteci), pozostałe zaś są zlewniami IV rzędu (rys. 21, tab. 12). Największą jednostką jest zlewnia Noteci od Kanału Romanowskiego do ujścia Gulczanki o powierzchni 3 780 ha (23,5% powierzchni ostoi), natomiast najmniejszy udział ma fragment zlewni Gwdy (1,2 ha, 0,01%). Jedynie dwie zlewnie całkowicie zawierają się w granicach ostoi (Noteć od Łomnicy do Glinicy oraz Noteć od Rudnicy do Kanału Romanowskiego). W przypadku pozostałych zlewni nie będących przyrzeczami Noteci, udział procentowy zlewni całkowitej w granicach ostoi nie przekracza 35% i wynosi odpowiednio: Glinica (31,94%), Kanał Romanowski (31,77%), Krępica (20,97%), Trzcianka (15,66%), Gulczanka (3,89%) oraz Łomnica (1,57%). Konsekwencją powyższego położenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w układzie zlewniowym jest brak możliwości wpływania na procesy kształtujące zasoby i przede wszystkim jakość wody, przebiegające w obszarach źródliskowych i środkowym biegu dopływów Noteci. Rys. 21. Szczegółowy podział hydrograficzny na zlewnie cząstkowe ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:250 000 poszczególne numery zlewni odpowiadają numeracji z tabeli 12 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 66 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 12. Zlewnie cząstkowe w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (NŁ) Numer zlewni Nazwa zlewni różnicowej 1 Gwda od dopływ Wapińskiego do ujścia 2 z Całkowita powierzchnia zlewni [ha] Powierzchnia w granicach NŁ [ha] % powierzchni zlewni całkowitej w granicach NŁ % powierzchni NŁ Rząd zlewni jeziora 3 672,60 1,20 0,03 0,01 4 Noteć od Gwdy do Krępicy (p) 3 158,58 1 624,86 51,44 10,12 3 3 Krępica od Kanału Stobieńskiego do ujścia 3 145,30 659,46 20,97 4,11 4 4 Noteć od Krępicy do Łomnicy (p) 492,71 322,14 65,38 2,01 3 5 Łomnica 8 661,99 135,88 1,57 0,85 4 6 Noteć od Łomnicy do Glinicy (p) 226,78 226,78 100,00 1,41 3 7 Glinica 4 495,73 1 436,11 31,94 8,94 4 8 Noteć od Glinicy do Trzcianki (p) 6 741,96 1 203,70 17,85 7,50 3 9 Trzcianka od dopływu z jeziora Sarcze do ujścia 5 600,95 876,95 15,66 5,46 4 10 Noteć od Trzcianki do Rudnicy (p) 354,65 222,97 62,87 1,39 3 11 Rudnica od Rudawki do ujścia 3 055,47 430,99 14,11 2,68 4 12 Noteć od Rudnicy Romanowskiego (l) 2,42 2,42 100,00 0,02 3 13 Kanał Romanowski 5 995,88 1 905,04 31,77 11,86 4 14 Noteć od Kanału Romanowskiego do Gulczanki (l) 11 991,38 3 779,21 31,52 23,53 3 15 Gulczanka od Lubaskiej Strugi do ujścia 5 538,13 215,51 3,89 1,34 4 16 Noteć od Gulczanki do Bukówki (p) 18 394,67 3 014,90 16,39 18,77 3 81 529,19 16 058,11 do Kanału 100,00 Gęstość sieci rzecznej w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” jest prawie 3-krotnie większa w porównaniu ze zlewniami całkowitymi dopływów Noteci (tab. 13) i wynosi w przypadku sieci cieków naturalnych 0,60 km/km2, co stanowi wartość niższą niż dla dorzecza Odry (0,70 km/km2), (Pasławski 1967). Uwzględniając sieć kanałów i rowów melioracyjnych, gęstość sieci cieków wynosi 3,77 km/km2, w porównaniu z wartością 1,44 km/km2 dla zlewni całkowitych. Najgęstsza sieć rzeczna spośród dopływów Noteci na analizowanym obszarze charakteryzuje całkowitą zlewnię Gwdy (0,46 km/km2). W granicach ostoi, najgęstsza sieć cieków naturalnych cechuje zlewnię Noteci od Rudnicy do Kanału Romanowskiego (9,97 km/km2), Łomnicy (3,51 km/km2), natomiast wartości poniżej średniej gęstości występują poza zlewniami noteckimi, w zlewni Glinicy (0,46 km/km2), Rudnicy i Kanału Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 67 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Romanowskiego (po 0,49 km/km2). Gęstość całkowitej sieci rzecznej jest największa w zlewni Krępicy (6,24 km/km2 - wartość prawie dwa razy wyższa od średniej), a najmniejsza w zlewni Gulczanki (2,01 km/km2). Tab. 13. Gęstość sieci rzecznej w zlewniach cieków ostoi „Nadnoteckie Łęgi” Zlewnia całkowita Numer zlewni Długość cieków stałych o szerokości Zlewnia różnicowa w obrębie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” Gęstość sieci rzecznej [km/km2] Gęstość sieci rzecznej (cieki naturalne) [km/km2] Długość cieków stałych o szerokości >5m <5m 1 16 925,8 20 863,5 1,03 0,46 - - - - 2 6 298,9 74 806,8 2,57 0,20 5 638,2 70 037,0 4,66 0,35 3 5 158,3 52 497,4 1,83 0,16 4 147,6 37 026,4 6,24 0,63 4 1 418,8 13 576,2 3,04 0,29 1 418,8 12 771,8 4,41 0,44 5 27 434,1 29 797,4 0,66 0,32 4 763,5 1 486,6 4,60 3,51 6 4 862,4 6 284,0 4,92 2,14 4 862,4 6 284,0 4,92 2,14 7 18 199,4 68 804,0 1,94 0,40 6 537,5 51 012,9 4,01 0,46 8 6 298,4 54 150,9 0,90 0,09 6 267,8 31 611,2 3,15 0,52 9 17 115,0 68 437,9 1,53 0,31 6 316,6 28 800,6 4,00 0,72 10 4 200,0 6 065,9 2,89 1,18 4 167,6 6 065,9 4,59 1,87 11 8 385,8 40 276,8 1,59 0,27 2 114,1 19 026,5 4,91 0,49 12 240,9 - 9,97 9,97 240,9 - 9,97 9,97 13 9 343,4 66 796,2 1,27 0,16 9 343,4 55 436,2 3,40 0,49 14 20 032,6 181 567,2 1,68 0,17 24 813,6 99 285,0 3,28 0,66 15 19 506,7 66 059,5 1,55 0,35 2 650,0 1 672,8 2,01 1,23 16 22 467,3 232 555,0 1,39 0,12 12 841,2 88 382,3 3,36 0,43 187 887,6 982 538,7 1,44 0,23 96 123,2 508 899,3 3,77 0,60 Razem/ średnio >5m Gęstość Gęstość sieci sieci rzecznej (cieki rzecznej naturalne) [km/km2] [km/km2] <5m Istotnym czynnikiem wpływającym na retencyjność zlewni oraz jakość wody jest sposób użytkowania terenu. Dominującym typem pokrycia terenu ostoi „Nadnoteckie Łęgi” są łąki i pastwiska (blisko 80% powierzchni, tab. 14, rys. 22). W granicach rozpatrywanego obszaru, zlewniami o najmniejszym udziale łąk i pastwisk są zlewnia Gwdy (55,64%), Gulczanki (58,2%) oraz Łomnicy (62,4%). W zlewniach tych występuje największy odsetek gruntów ornych wynoszący około 40%, przy średniej dla całego obszaru wynoszącej 12,5%. Spośród lasów dominują lasy liściaste będące Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 68 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” pozostałościami łęgów (zlewnia Rudnicy 15,41%, zlewnia Noteci od Krępicy do Łomnicy 14,42%, zlewnia Noteci od Trzcianki do Rudnicy 6,72%). Największe zwarte powierzchnie torfowiskowe znajdują się w zlewniach Trzcianki (15,03%) oraz Glinicy (8,11%). Grunty antropogeniczne odgrywają zdecydowanie mniejszą rolę w pokryciu terenu i występują w zlewniach Noteci od Gwdy do Krępicy, Noteci od Kanału Romanowskiego do Gulczanki, Noteci od Gulczanki do Bukówki (zabudowa rozproszona), Noteci od Glinicy do Trzcianki (wyrobisko surowców mineralnych) oraz Noteci od Kanału Romanowskiego do Gulczanki (tereny przemysłowe). 16,29 81,02 4 10,64 74,94 5 37,32 62,04 10,16 77,80 7,14 85,44 9 4,46 80,30 10 1,31 91,97 11 0,12 81,01 7 0,40 8 14,42 0,63 0,22 3,14 6,28 0,57 0,51 8,11 0,22 0,21 15,03 6,72 3,46 15,41 100,00 12 13 0,03 0,02 15 16 2,65 100,00 6 14 0,04 0,52 Torfowiska 3 4,50 Zakrzaczenia 68,69 0,06 Lasy iglaste 26,22 2 Lasy liściaste 55,64 1 Tereny rolnicze z roślinnością naturalną Łąki i pastwiska 44,36 Numer zlewni Tereny rolnicze z zabudową pojedynczą Grunty orne Odkrywki surowców naturalnych Tereny przemysłowe Zabudowa rozproszona Tab. 14. Pokrycie terenu w zlewniach cieków ostoi „Nadnoteckie Łęgi” [%] 0,20 0,05 0,00 0,03 15,00 77,33 6,25 6,78 88,10 1,12 41,78 58,20 0,02 15,86 74,92 12,48 79,69 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 0,55 0,87 1,93 2,03 0,58 4,64 2,16 1,64 1,59 1,44 2,59 0,57 0,02 1,55 69 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 22. Pokrycie terenu w zlewniach cieków ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:500 000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 – łąki i pastwiska, 2 – lasy liściaste, 3 – tereny eksploatacji surowców mineralnych, 4 – torfowiska, 5 – tereny rolnicze z roślinnością naturalną, 6 – lasy iglaste, 7 – tereny rolnicze z zabudową rozproszoną, 8 – tereny przemysłowe, 9 – grunty orne, 10 – zabudowa, 3.9.3 Zasoby wód powierzchniowych Stan zasobów ilościowych oraz jakość wód powierzchniowych w zlewni Noteci na odcinku czarnkowskim jest wynikiem nakładania się na siebie wielu czynników: sytuacji meteorologicznej (wielkość i rozkład opadów, objętość i czas trwania roztopów wiosennych), prowadzonej gospodarki wodnej w zlewni Górnej i Dolnej Noteci (od Nakła do Ujścia) w zakresie regulacji odpływu (zbiornik Pakość, jezioro Gopło oraz jeziora w zlewni Noteci Zachodniej), poboru wody i aktualnych warunków retencyjnych w zlewni (stan wód gruntowych, stan urządzeń melioracyjnych). Gospodarka wodna w dorzeczu Noteci jest zagadnieniem złożonym, wynikającym zarówno z przyczyn naturalnych (ukształtowanie doliny, budowa geologiczna podłoża) oraz antropogenicznych (długotrwałe przekształcenia sieci rzecznej, budowa kanałów, rowów melioracyjnych oraz urządzeń regulujących na rzece, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 70 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zmiany struktury użytkowania doliny i terenów przyległych, zanieczyszczenie wód i znaczne pobory dla celów komunalnych, przemysłowych i rolniczych). W zlewni Górnej Noteci (od źródeł do Nakła) odnotowuje się najniższe w skali kraju roczne sumy opadów (rzędu 460 mm). Niska retencyjność zlewni ze względu na niewielką lesistość oraz znaczne straty na parowanie terenowe, decyduje o bardzo niskim współczynniku odpływu jednostkowego (2,4 l/s/km2), (Orłowski 1989). Zasoby dyspozycyjne tej części zlewni są dodatkowo uszczuplone w wyniku znacznego zanieczyszczenia wód rzecznych ściekami komunalno-bytowymi oraz przemysłowymi (chlorki związane z eksploatacją soli w Inowrocławiu i Janikowie). Odcinek Noteci Dolnej, między Gromadnem a Ujściem, ze względu na nieznaczny spadek podłużny cieku wynoszący 1,6 cm/km (w porównaniu na odcinku od Nakła do Gromadna – 29 cm/km, a na odcinku czarnkowskim (Noteć Bystra) - 20 cm/km) określa się mianem Noteci Leniwej (Orłowski 1989). Zwężenie doliny Noteci na wysokości Ujścia, niewielki spadek podłużny rzeki i doliny oraz znaczna różnica w reżimie hydrologicznym Noteci Dolnej i Gwdy (okresy wezbrań na Noteci marzec-kwiecień, na Gwdzie – luty-marzec), na którą nakłada się ponad dwukrotnie większy odpływ jednostkowy ze zlewni Gwdy, sprzyjają występowaniu rozległych i długotrwałych wezbrań w dolinie Noteci Leniwej (dodatkowy brak obwałowań) oraz w nieco mniejszym stopniu na charakteryzowanym odcinku czarnkowskim. Na początku lat 70. XX w. powstały plany przebudowy doliny Noteci, w ramach których zrealizowano budowę kilku odcinków wałów ochronnych, kompleksu stawów rybnych w okolicach miejscowości Antoniny oraz polderów z systemem odwodnień. Planowano także prace regulacyjne koryta Noteci na odcinku od jazu w Nowem do Gromadna, polegające na pogłębieniu koryta (w okolicach Ujścia nawet o 1 m) i zwiększeniu przepustowości cieku (Orłowski 1989). Trudność w gospodarowaniu wodą Noteci jest wynikiem konieczności realizowania sprzecznych potrzeb, związanych z utrzymaniem odpowiedniego przepływu dla celów żeglugowych oraz właściwego nawodnienia łąk i pastwisk wykorzystywanych rolniczo, pomiędzy którymi pojawia się problem ochrony warunków przyrodniczych rzeki i jej pradoliny (utrzymanie siedlisk w ramach sieci Natura 2000). Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” zalicza się do terenów o zróżnicowanym typie krążenia wody (Starkel 1999). Charakteryzuje się występowaniem płytkiego zwierciadła wód podziemnych, zróżnicowanymi warunkami infiltracyjnymi, wysokim parowaniem terenowym oraz dużymi ilościami wody uwalnianymi w jednej porze roku (roztopy wiosenne), wpływającymi na Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 71 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” przebieg zjawisk hydrologicznych. Odpływ rzeczny odznacza się niskim współczynnikiem (iloraz odpływu i sumy opadów), niewielką amplitudą natężenia przepływu, wezbraniami prawie wyłącznie roztopowymi oraz bardzo głębokimi niżówkami. Wezbrania w dolinie Noteci mają głównie charakter roztopowy. Pokrywa śnieżna pojawia się na odcinku Noteci Leniwej między 25 a 30 XI, a na odcinku od ujścia Gwdy później, między 30 XI a 5 XII (Stachý 1987). Średnia roczna liczba dni z pokrywą śnieżną waha się od 55-65 dni poniżej Czarnkowa oraz powyżej 70 dni w dorzeczu Gwdy (zanik pokrywy śnieżnej po 30 III w dorzeczu górnej i środkowej Gwdy, między 20 a 25 III między ujściem Gwdy a Notecią na wysokości Radolina oraz między 15 a 20 III poniżej Radolina). Czas trwania zjawisk lodowych na Noteci wynosi od 61 do 90 dni w Kotlinie Ujskiej i od 31 do 60 dni poniżej Walkowic. Zlodzenie rzeki trwa poniżej 15 dni. Średni odpływ jednostkowy w latach 1951-1970 (Stachý 1979) wyniósł na analizowanym obszarze ok. 3,2 l/s/km2, podczas gdy najniższe wartości w skali kraju występują w dorzeczu Górnej i Środkowej Noteci (poniżej 3 l/s/km2). Średnia wartość dla Polski osiągnęła 5,2 l/s/km2. Średni odpływ podziemny określony przez Gutry-Korycką (Starkel 1999) kształtował się na poziomie 3,5 l/s/km2, przy wartościach minimalnych poniżej 1 l/s/km2 w centralnej części Nizin Środkowopolskich. W latach 1951-1970 bilans wodny Noteci (w profilu Pakość) wskazywał na niski współczynnik odpływu rzędu 0,23 (opady 507 mm, odpływ 115 mm, parowanie 392 mm), będący kilkakrotnie niższy od wartości charakterystycznych dla obszarów pojeziernych (w dorzeczu górnej Gwdy ok. 0,45). Zbliżone wartości współczynnika odpływu cechowały rozpatrywane całościowo dorzecze Odry (0,23), przy nieco wyższych sumach opadów (587 mm), (Stachý 1987). Historia pomiarów parametrów hydrologicznych Noteci sięga pierwszej połowy XIX w. (tab. 15). Do czasów współczesnych pomiary są wykonywane na posterunkach Ujście, Czarnków, Krzyż oraz Piła, a także na dodatkowym posterunku Ujście 1. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 72 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 15. Lokalizacja i charakterystyka posterunków wodowskazowych na Noteci i w ujściowym odcinku Gwdy Posterunek Ciek Km biegu Lokalizacja Pow. zlewni zamknięta profilem wodowskazowym [km2] Ujście Noteć 120,3 Przy moście na drodze UjściePiła, powyżej ujścia Gwdy Nowe Noteć 114,2 Przy śluzie nr 12 Czarnków Noteć 94,1 Poniżej mostu Czarnków-Piła Pianówka Noteć 90,4 Przy śluzie nr 16 Krzyż Nowe 50,3 Przy śluzie Krzyż Piła Gwda 22,0 Przy moście na drodze PiłaBydgoszcz na drodze Elementy obserwowane Data założenia 6365 H, Q, T 1818 11159 H 1899 11764 H, Q, T 1822 H 1892 12619 H, Q 1913 4601 H, Q, T 1888 - Gwda 7,5 Poniżej nieczynnej śluzy 4745 H, T 1931 Byszki Elementy obserwowane: H – stany wody, Q – natężenie przepływu, T – temperatura wody (Ujda, 1969) Poniżej przedstawiono dyspozycyjnych zlewni porównanie Noteci przepływów Górnej, Noteci charakterystycznych na odcinku i zasobów Pradoliny Toruńsko- Eberswaldzkiej od Nakła do ujścia oraz zlewni Gwdy (tab. 16), (dane RZGW Poznań). Przepływy charakterystyczne i zasoby dyspozycyjne w zlewni Noteci Dolnej są kilka, a nawet kilkanaście razy wyższe w porównaniu ze zlewnią Noteci Górnej. Średnie roczne przepływy Noteci Dolnej w roku średnim pod względem sum opadów są blisko 3 razy wyższe od przepływu nienaruszalnego, natomiast w roku suchym przepływ średni stanowi dwukrotność przepływu nienaruszalnego. Tab. 16. Zasoby wodne wybranych zlewni Regionu Warty w latach 1995-2000 (przepływy w m3/s), (dane RZGW Poznań) Zlewnia Roczne przepływy charakterystyczne Przepływy średnie SSQ w latach charakterystycznych SNQ SSQ SWQ Rok średni Rok suchy Rok mokry Noteć Górna 3,0 10,4 25,6 7,8 3,8 22,2 Noteć Dolna 42,2 78,7 138,1 77,7 53,7 Gwda 14,9 28,4 56,9 28,4 21,3 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. Roczne przepływy nienaruszalne Zasoby dyspozycyjne Wielolecie Rok suchy Rok średni Rok mokry 2,6 7,7 2,9 6,0 18,7 113,0 26,9 51,8 26,2 35,9 57,0 39,6 10,2 18,2 10,4 11,4 29,4 73 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W tabeli 17 zestawiono charakterystyczne elementy hydrologiczne na poszczególnych posterunkach wodowskazowych. Tab. 17. Stany (1984-2005) i przepływy charakterystyczne (1970-2005) na wybranych posterunkach wodowskazowych Noteci i Gwdy (dane RZGW Poznań) Przepływy charakterystyczne [m3/s] Stany charakterystyczne [cm] Posterunek H śr. H min H max SSQ SNQ SWQ NNQ WWQ odch. st. Ujście 1 242 165 346 19,6 8,4 35,9 2,4 89,0 13,3 Ujście 2 - - - 48,3 28,6 76,1 13,4 128,0 21,3 Czarnków 212 153 322 - - - - - - Krzyż 128 11 323 55,2 32,8 86,3 14,2 138,0 23,8 Piła 137 92 229 27,9 18,9 40,6 11,0 63,3 9,1 Znaczny wzrost przepływów Noteci następuje poniżej ujścia Gwdy. Średni wieloletni przepływ SSQ wzrasta ponad dwukrotnie między posterunkami Ujście 1 i 2 (19,6 oraz 48,3 m3/s). Wyraźnie wzrastają także przepływy minimalne (z 2,4 do 13,4 m3/s) oraz przepływy maksymalne (z 89,0 do 128,0 m3/s), co jest wynikiem nakładania się fali wezbraniowej Noteci i Gwdy. Średni wieloletni przepływ Gwdy jest blisko dwukrotnie niższy niż na posterunku Ujście 2 (odpowiednio 27,9 i 48,3 m3/s), podobnie kształtują się proporcje między przepływami maksymalnymi. Wyjątkiem są przepływy minimalne, których wartości na obu odcinkach Gwdy i Noteci są zbliżone (11,0 i 13,4 m3/s). Na podstawie analizy hydrogramów odpływu Noteci i Gwdy wyróżniono w latach 1970-2005 okresy występowania wezbrań i niżówek (rys. 23). Podstawą do wyznaczenia ekstremalnych zjawisk hydrologicznych były średni wysoki przepływ w przypadku wezbrań oraz średni niski przepływ w przypadku niżówek (tab. 18). Wezbrania występowały w latach 1975, 1978, 1981, 1983, 1989, 1995, 2000 i 2003. Trwały przeciętnie 2 miesiące, a w skrajnym przypadku od czerwca (Ujście 1), lipca (Krzyż), grudnia 1981 (Piła) do kwietnia 1982. Niżówki w analizowanych latach występowały przeważnie od czerwca/lipca do września (Ujście 1) oraz na Gwdzie od lipca/sierpnia do października. Szczególnie niskimi zasobami wód powierzchniowych charakteryzowała się pierwsza połowa lat 90-tych, kiedy głębokie niżówki występowały rokrocznie w zlewni środkowej Noteci i Gwdy. Na Gwdzie wezbrania zazwyczaj zaczynają się później i trwają dłużej. Podobny, choć mniej wyraźny przebieg dotyczy niżówek. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 74 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 18. Występowanie wezbrań (W) i niżówek (N) na Noteci i Gwdzie w latach 19702005 (dane RZGW Poznań) W rok Ujście 1 Krzyż Piła N rok Ujście 1 Krzyż Piła VIII - IX VII - X VII - IX VI - X 1975 XI - III XI - II XII - II 1974 1978 II - VI II - VI III - V 1977 1981 VI - IV VII - IV XII - IV 1979 VI - VIII 1983 I - III I - III I - III 1980 VIII - X 1989 XII - IV XII - IV I - IV 1984 VI - XI VII - IX VII - IX 1995 III I - IV II - IV 1990 VII - VIII VII - IX VI - X 2000 III - V I - IV I-V 1991 VII - IX VIII - IX 2003 II - IV II - IV I - IV 1992 VII - X VIII - IX VIII - XI 1993 V-X VI - XI VI - XI 1994 V - VIII V - VIII V - VII 1995 VII - IX VII - VIII VIII - X VIII 1996 XII - II 2004 VI - IX VI - XI VII - XI 2005 VI - IX VI - IX VI - IX Rys. 23. Hydrogramy odpływu Noteci (Ujście 1, Krzyż) i Gwdy (Piła) w latach 19702005 (dane RZGW Poznań) Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 75 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Prześledzenie sezonowego rytmu odpływu umożliwia miesięczny współczynnik przepływów Cm będący ilorazem średniego natężenia przepływu miesięcznego w wieloleciu i średniego rocznego natężenia przepływu w wieloleciu (Pociask-Karteczka 2003), (rys. 24). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 76 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 24. Miesięczne współczynniki przepływów Noteci (Ujście 1 i 2, Krzyż) oraz Gwdy (Piła) w latach 1971-2005 (dane RZGW Poznań) Z wykresu można odczytać układ okresów wezbraniowych (współczynnik powyżej 1) oraz okresów niżówkowych (współczynnik poniżej 1) w wieloleciu. Układ ten odzwierciedla rodzaj i strukturę czasową stanów i przepływów rzecznych w normalnym cyklu rocznym, czyli tzw. ustrój rzeczny. Porównano strukturę przepływów Noteci na posterunkach Ujście 1 i 2, Krzyż oraz Gwdy na posterunku Piła. Posterunek Ujście 1 reprezentuje przepływy charakterystyczne dla odcinka powyżej ujścia Gwdy. Posterunki Ujście 2 oraz Krzyż, znajdujące się poniżej ujścia Gwdy, odzwierciedlają układ przepływów będący wypadkową ustrojów rzecznych Noteci i Gwdy (położenie miesięcznych współczynników przepływów pomiędzy wartościami notowanymi dla posterunków Ujście 1 oraz Piła). Dopływ Gwdy do Noteci poniżej Ujścia zmienia wysokość przepływów ekstremalnych Noteci, niwelując tym samym niekorzystny rozkład odpływu sprzyjający powstawaniu nadmiernych wezbrań zatapiających pradolinę i utrzymywaniu się długotrwałych, głębokich niżówek. Miesięczny współczynnik przepływu na posterunkach Krzyż i Ujście 1 stanowi w marcu 92% współczynnika przepływu w Ujściu 1 i odpowiednio 104% w Pile. W sierpniu, w czasie najniższych przepływów, wspomniane proporcje wynoszą 107% (Ujście 1) i 95% (Piła). Jednocześnie, w porównaniu z posterunkiem w Ujściu 1, na odcinku Noteci poniżej ujścia Gwdy, miesiąc najniższych przepływów w wieloleciu przesuwa się na sierpień, zgodnie z reżimem Gwdy. Najniższe wielkości współczynnika przepływów w sierpniu wynoszą 73% (Ujście 2, Krzyż) i 77% (Piła) średniego przepływu z wielolecia, natomiast na posterunku Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 77 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” w Ujściu 1 minimum przypada na lipiec i wynosi 67%. Maksymalne wartości współczynnika przepływów przypadają na miesiące zimowe, co jest związane z występowaniem roztopów. Współczynniki wzrastają od września (Ujście 1 0,97, Ujście 2 0,93, Krzyż 0,93, Piła 0,95) do kulminacji w marcu (Ujście 1 1,48, Ujście 2 1,38, Krzyż 1,37, Piła 1,32). Wysokie przepływy utrzymują się jeszcze w kwietniu, po czym systematycznie maleją do minimum w sierpniu/lipcu. Minimalne wartości współczynnika przepływów stanowią odpowiednio 46% (Ujście 1), 53% (Ujście 2, Krzyż) oraz 58% (Piła) współczynnika maksymalnego. Zgodnie z podziałem na typy reżimu rzecznego przeprowadzonym przez Dynowską (Starkel 1999) na charakteryzowanym obszarze można wyróżnić dwa typy reżimu. W północno wschodniej części typ ustroju niwalnego słabo wykształconego, ze średnim odpływem miesiąca wiosennego nie przekraczającym 130% średniego odpływu rocznego (Gwda, Noteć na odcinku powyżej Radolina). Typ niwalny silnie wykształcony przeważa w południowo zachodniej części regionu (Noteć poniżej Radolina), i charakteryzuje się średnim odpływem miesiąca wiosennego przekraczającym 180% średniego odpływu rocznego. Wezbrania w typie niwalnym słabo wykształconym przypadają na marzec-kwiecień, a w typie silnie wykształconym przesuwają się na luty-marzec. Jednocześnie, w części północno - wschodniej występuje znaczna przewaga zasilania podziemnego nad powierzchniowym (powyżej 65%), słabnąca w kierunku południowo - zachodnim (udział odpływu podziemnego stanowi 55-65% odpływu powierzchniowego). Gromadzeniem, przetwarzaniem i udostępnianiem informacji związanych z ochroną przeciwpowodziową, w tym map zagrożenia powodziowego w skali 1:10 000, zajmuje się Ośrodek Koordynacyjno-Informacyjny Ochrony Przeciwpowodziowej w Poznaniu. Granice obszarów zalewowych zostały określone dla wód o prawdopodobieństwie wystąpienia 1% (raz na 100 lat). Rozmieszczenie wałów ochronnych oraz terenów bezpośrednio zagrożonych powodzią zawiera rysunek 25. Całkowita długość wałów wynosi 48,8 km. Wały występują na odcinku od Ujścia do Czarnkowa oraz fragmentarycznie od Wrzeszczyny do Wielenia. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 78 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rys. 25. Rozmieszczenie wałów ochronnych oraz terenów narażonych na zalewanie w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:250 000 (na podstawie Mapy Sozologicznej Polski w skali 1:50 000) 3.9.4 Zagrożenia zasobów wód powierzchniowych Do głównych zagrożeń jakości wód powierzchniowych ostoi „Nadnoteckie Łęgi” należą: ładunki zanieczyszczeń transportowane rzeką Notecią oraz jej dopływami z obszaru poza ostoją, z uwzględnieniem Gwdy, ponadto, zanieczyszczenia powstające bezpośrednio w charakteryzowanym obszarze. Do drugiej grupy zagrożeń należą zanieczyszczenia obszarowe związane z rolnictwem, przemysłem i zabudową, które są transportowane w kierunku pradoliny Noteci z okolicznych wysoczyzn (obszar zlewni bezpośredniej Noteci oraz dopływów) w postaci skoncentrowanego dopływu poprzez system cieków i rowów melioracyjnych oraz w postaci rozproszonego spływu powierzchniowego (spłukiwanie zanieczyszczeń z powierzchni gruntu oraz spływ wodami gruntowymi drenowanymi przez cieki). Poza zanieczyszczeniami o charakterze powierzchniowym należy uwzględnić liniowe i punktowe źródła zanieczyszczeń. Pierwszy typ zanieczyszczeń jest związany z siecią dróg i linii kolejowych, z których substancje zanieczyszczające w postaci pyłów i metali ciężkich są wymywane wraz z opadami atmosferycznymi. Zanieczyszczenia punktowe to wszelkiego rodzaju zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych. Dodatkowym czynnikiem Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 79 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” powodującym relatywne pogorszenie jakości wód powierzchniowych są wysokie pobory wody, szczególnie w okresach występowania niżówek, bowiem zmniejsza się wówczas objętość wody zdolnej do rozcieńczenia zanieczyszczeń. Nadmierne pobory wody, ponad wielkość określoną wartością przepływu nienaruszalnego, są zagrożeniem dla zachowania ciągłości hydrologicznej cieku i całokształtu procesów hydrobiologicznych (możliwość bytowania ryb i bezkręgowców wodnych) i hydrochemicznych (ograniczenie zdolności cieku do samooczyszczania). Ekosystemy wód powierzchniowych ostoi „Nadnoteckie Łęgi” tworzą mozaikę siedlisk naturalnych (cieki naturalne, starorzecza, pozostałości zbiorowisk łęgowych na terasie zalewowej) oraz antropogenicznych (sieć rowów i kanałów melioracyjnych, sztuczne zbiorniki wodne związane z gospodarką stawową oraz eksploatacją torfu, zbiorowiska łąk łęgowych i turzycowisk). Ekosystemy te pozostają w stanie równowagi dynamicznej i wszelka ingerencja, polegająca na drastycznej zmianie warunków hydrologicznych oraz sposobu gospodarowania wodą, może wywołać niepożądane z punktu widzenia celu ochrony siedlisk konsekwencje środowiskowe, np. obniżenie zwierciadła wód gruntowych i osuszenie łąk oraz przyspieszenie procesów mineralizacji materii organicznej gleb hydrogenicznych (osiadanie torfowisk). Poniżej przedstawiono wyniki monitoringu diagnostycznego wód powierzchniowych przeprowadzonych w latach 2000-2006 przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Poznaniu, a także poddano ocenie aktualną gospodarkę wodno-ściekową w gminach, w obrębie których położona jest ostoja „Nadnoteckie Łęgi”. Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska realizują zadania monitoringu środowiska w zakresie oceny stanu czystości rzek, na podstawie pomiarów w punktach pomiarowokontrolnych (PPK) należących do sieci monitoringu krajowego i regionalnego, którego uzupełnieniem są badania lokalne. Na Noteci znajduje się siedem punktów monitoringu krajowego (Łysek 339,1 km, Przewóz 320,6 km, poniżej ujścia Łobżonki 164,0 km, powyżej ujścia Gwdy 120,3 km, poniżej ujścia Trzcianki 100,0 km, poniżej Czarnkowa w Ciszkowie 87,0 km, powyżej ujścia Drawy, wodowskaz Krzyż 49,9 km) oraz jeden na Gwdzie (ujście do Noteci 0,3 km). Uzupełnieniem pomiarów w ramach monitoringu krajowego są pomiary regionalne. Na objętym analizą obszarze znajdują się 4 punkty pomiarowo-kontrolne na Noteci (powyżej ujścia Gwdy, poniżej ujścia Gwdy w Mirosławiu Ujskim, w Lipicy poniżej ujścia Trzcianki oraz w Ciszkowie) oraz 3 na jej dopływach: Gwdzie w odcinku ujściowym, Trzciance w Radolinie oraz Gulczance w Gulczu (tab. 19). Punktyh pomiarowo-kontrolne na Noteci w Łysku, powyżej ujścia Gwdy oraz na Gwdzie (poniżej Lędyczka oraz na wysokości Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 80 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” ujścia do Noteci) włączono w 2003 r. do europejskiej sieci Eurowaternet, zajmującej się zbieraniem informacji o stanie europejskich zasobów wód śródlądowych. Tab. 19. Punkty pomiarowo-kontrolne jakości wód powierzchniowych sieci monitoringu krajowego i regionalnego (oznaczone kursywą) (WIOŚ Poznań) Punk pomiarowo-kontrolny Ciek Gulcz Gulczanka 2,8 Gwda 0,3 Trzcianka 4,8 poniżej Piły, ujście do Noteci Radolin Km biegu powyżej ujścia Gwdy (wodowskaz) Noteć 120,3 poniżej ujścia Gwdy, Mirosław Ujski Noteć 117,0 Lipica, poniżej ujścia Trzcianki Noteć 100,0 Ciszkowo Noteć 87,0 Do 2004 r. stosowano 3-stopniową klasyfikację jakości wód powierzchniowych (I, II i III klasa czystości oraz wody nieodpowiadające normom NON). W 2004 r. nastąpiła zmiana klasyfikacji stanu i biologicznych czystości (wskaźniki rzek. Określono fizyczne, tlenowe, 51 wskaźników biogenne, fizykochemicznych zasolenia, zanieczyszczeń przemysłowych, biologiczne, mikrobiologiczne i metale). Ponadto, wyróżniono 5 klas czystości: I klasę czystości – wody o bardzo dobrej jakości; II klasę czystości – wody o dobrej jakości; III klasę czystości – wody o zadowalającej jakości; IV klasę czystości – wody o niezadowalającej jakości; V klasę czystości – wody o złej jakości. Określenie klasy stanu czystości wody w danym punkcie pomiarowo-kontrolnym opiera się na porównaniu wartości mierzonych wskaźników z wartościami granicznymi dla poszczególnych klas i przypisaniu PPK klasy, obejmującej 90% ilości wskaźników. Jakość wód Noteci jest kształtowana w wyniku spływów obszarowych z terenów użytkowanych rolniczo i przemysłowo, zanieczyszczeń wnoszonych przez dopływy, a także przez zrzuty zanieczyszczeń z miejscowości położonych nad rzeką (Czarnków, Sompolno, Ujście, Mirosław Ujski, Wieleń, Drawsko, Drawski Młyn, Krzyż). Są to głównie uprzednio poddane mechaniczno-biologicznym procesom oczyszczania ścieki odprowadzane z oczyszczalni bezpośrednio do Noteci. O pozaklasowości wód Noteci decydują wskaźniki Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 81 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” biologiczne (chlorofil a) oraz mikrobiologiczne (miano Coli). Chlorofil a jest wskaźnikiem określającym ogólną biomasę fitoplanktonu. W wodach Noteci intensywny przyrost biomasy fitoplanktonu występuje w miesiącach wiosennych. Miano Coli wód Noteci kształtuje się w granicach II klasy czystości i wzrasta (pogorszenie jakości) w pobliżu ujść silnie zanieczyszczonych fekalnie dopływów. Na podkreślenie zasługuje fakt, że zawartość związków biogennych w wodach Noteci sukcesywnie maleje w kierunku ujścia (w 2002 r. do profilu Łysek związki biogenne znajdowały się na poziomie NON, na odcinku od profilu Łysek do Czarnkowa odpowiadały III klasie, a poniżej Czarnkowa II klasie czystości). Wskaźniki tlenowe, zasolenia, zawiesiny posiadają wartości na poziomie I i II klasy czystości. Spośród dopływów Noteci, większość prowadzi wody pozaklasowe (Kcyninka 162,5 km, Struga Nieżychowska 149,5 km, Bolemka 132,2 km, Trzcianka 101,5 km, Gulczanka 77,1 km), trzy cieki odpowiadają III klasie czystości (Łobżonka 169,1 km, Gwda 120,0 km, Drawa 48,9 km). W drugiej klasie czystości znajdują się wody Margoninki (140,0 km) oraz Bukowej (54,6 km). Największe ładunki zanieczyszczeń wnoszone są do Noteci przez Gwdę, co jest wynikiem niskiej jakości wód Gwdy i wysokiej średniej wartości natężenia przepływu. Dla porównania wielkość SSQ Gwdy jest zbliżona do SSQ Drawy - 26,4 i 23,4 m3/s (dorzecza obu rzek posiadają podobną powierzchnię), a wielkości ładunków zanieczyszczeń dostarczane przez Gwdę są dwukrotnie wyższe niż w przypadku Drawy (w 2001 r. dotyczyło to wskaźników: BZT5, azotu ogólnego, fosforu ogólnego, fosforanów, azotu amonowego - WIOŚ 2001). Na jakość wód Gwdy wpływają przede wszystkim zanieczyszczenia wytworzone w Pile i Ujściu (poniżej tych miejscowości rzeka prowadzi wody o znacznie obniżonej jakości). Jednocześnie, rozbudowana sieć hydrograficzna (duża liczba cieków odwadniających obszary o zróżnicowanym sposobie użytkowania) oraz znaczna powierzchnia dorzecza Gwdy (4 943 km2) przyczyniają się do dostarczania znacznych ładunków zanieczyszczeń dopływami Gwdy. Dopływami o niskiej jakości wód są Młynówka, Głomia, Czarna i Rurzyca. Wśród wskaźników decydujących o niskiej klasie jakości wody Gwdy są wskaźniki zanieczyszczenia mikrobiologicznego (liczba bakterii Coli typu kałowego oraz liczba bakterii Coli). Wskaźniki tlenowe (BZT5, ChZT-Mn), zasolenia, biogeny, zawiesiny oraz substancje specyficzne kształtują się na poziomie I i II klasy czystości. Trzcianka wykazuje silne zanieczyszczenie związane ze spływami obszarowymi z terenów rolniczych oraz dopływem zanieczyszczeń z miasta Trzcianka. Rezultatem tego są ponadnormatywne ilości biogenów (fosforany i fosfor ogólny), substancji organicznych (tlen rozpuszczony) oraz dodatkowo miano Coli. W I klasie znajdują się wskaźniki zasolenia, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 82 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zawartości metali ciężkich i fenoli, a ilość zawiesiny ogólnej i saprobowość odpowiada III klasie czystości. W 2000 r. jakość wód Trzcianki w porównaniu z latami poprzednimi uległa niewielkiej poprawie, pomimo złej ogólnej oceny jakości wód (NON). Ponadnormatywne wartości wskaźników odnotowano jedynie w przypadku tlenu rozpuszczonego i manganu, podczas gdy uprzednio przekraczane były także normy w zakresie zawiesiny ogólnej, azotu amonowego, azotynów, fosforanów, fosforu ogólnego, indeksu saprobowości sestonu i miana Coli. Wody Gulczanki charakteryzują się złym stanem bakteriologicznym związanym z zanieczyszczeniami obszarowymi oraz ściekami doprowadzanymi z miejscowości Gulcz. Dodatkowo, do Gulczanki odprowadzane są oczyszczone ścieki z miejscowości Lubasz (dowożone do oczyszczalni mechaniczno-biologicznej w Stajkowie). Jakość wody jest dobra w przypadku wskaźników określających zawartość substancji specyficznych (I klasa), tlenowych i zasolenia (II klasa) oraz biogenów (III klasa). W tabeli 20 zebrano wyniki analiz czystości Noteci, Gwdy, Trzcianki i Gulczanki przeprowadzone w latach 2000-2006. W poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych w ciągu 6 lat stan jakościowy wód rzecznych nie uległ istotnej zmianie. Charakterystyczny jest również podobny, powtarzający się z roku na rok skład wskaźników decydujących o klasyfikacji jakościowej danych wód. Dopływem o najgorszym stanie czystości jest Trzcianka, której wody odpowiadają V klasie czystości. Głównym typem zanieczyszczenia Trzcianki są biogeny (fosforany, fosfor ogólny, azotany, azot amonowy, azot azotynowy, azot Kjeldahla, amoniak), zanieczyszczenia mikrobiologiczne (miano Coli) oraz zawartość substancji organicznej mierzona biologicznym i chemicznym zapotrzebowaniem na tlen. Gwda posiada średnią jakość wód (III/IV klasa) ze względu na zanieczyszczenie mikrobiologiczne oraz przekraczające normy stężenie biogenów (azotany, azoty azotynowy, fosfor ogólny). Stałe zanieczyszczenie mikrobiologiczne, z wzrastającym stopniem eutrofizacji w ostatnich latach, wykazują wody Gulczanki. Jakość wód Noteci we wszystkich 4 profilach monitoringowych oscyluje między III a IV klasą czystości. Wody wykazują trwałe zanieczyszczenie biologiczne (chlorofil a) oraz mikrobiologiczne, których konsekwencją są niewielkie zawartości tlenu rozpuszczonego. W profilu powyżej ujścia Gwdy dodatkowymi wskaźnikami niskiej jakości wód są ogólna zawartość substancji rozpuszczonych oraz rozpuszczony węgiel ograniczny. Stan troficzny Noteci wykazuje stabilność na poziomie II i III klasy czystości. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 83 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 20. Jakość wód Noteci i dopływów w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w latach 2000-2006 (na podstawie danych WIOŚ Poznań) Ciek GulczankaGulcz Gwda ujście Trzcianka-Radolin NotećMirosław Ujski Noteć-powyżej ujścia Gwdy NON mC O, Mn mC K III a, Fog NON O, f, Fog, Mc, Mn NON Cha, SEM Cha K NON 2002 W mC NON a, mC NON BZT5, Z, Aa, Am, f, Fog, mC NON Cha, mC Cha K NON 2003 W mC III Aa, mC NON O, Z, Am, Aa, Aog, f, Fog, mC NON Cha, mC Cha IV 2004 W mC, a III BZT5, mC V Fog, f, Am, AK, Mc, O, BZT5, ChZT IV mC, SEM, b III IV mC, ChZT, b mC, b K III 2005 W mC, a, b III mC, b V Ak, f, Fog, mC IV III IV mC, SEM, b, C, mC, ChZT, b mC, b, S ChZT IV b, ChZT, mC K IV 2006 W mC, f, b III mC, b V Fog, f, Am, AK, Mc, Ni, BZT5, ChZT IV III IV mC, SEM, b, C, mC, ChZT, b mC, b, ChZT, Ak, Cha Cha IV b, S, mC 2001 NON W mC K NON NotećCiszkowo K NON W mC 2000 NON NotećLipica NON NON Cha, mC NON Cha, mC NON NON Cha, mC NON Cha, mC NON NON Cha, mC Cha mC NON NON Cha NON NON Cha III mC, ChZT, b K – klasa, W – wskaźnik, mC – miano Coli, Cha – chlorofil a, O – tlen rozpuszczony, Z – zawiesina ogólna, f – fosforany, Fog – fosfor ogólny, a – azotany, Ak – azot Kjeldahla, Am – azot amonowy, Aog – azot ogólny, Aa – azot azotynowy, S – saprobowość, b – barwa, C – ogólny węgiel organiczny, SEM – przewodność elektrolityczna Tab. 21. Wybrane wskaźniki fizykochemiczne i biologiczne jakości wód powierzchniowych w wybranych profilach pomiarowo-kontrolnych (WIOŚ Poznań) Wskaźnik Gulczanka 2005 2006 Gwda Trzcianka Noteć Noteć powyżej poniżej ujścia Gwdy ujścia Gwdy Noteć poniżej ujścia Trzcianki Noteć Ciszkowo 2005 2006 2005 2006 2005 2006 2005 2006 2005 2006 2005 2006 Barwa 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 Zawiesiny ogólne 1 1 1 1 2 3 3 3 2 1 1 1 1 1 Tlen rozpuszczony 1 2 1 1 4 1 2 4 1 1 1 1 1 1 BZT5 2 3 2 2 4 4 3 3 3 3 3 3 3 3 ChZT-Cr 3 3 3 2 4 4 4 4 4 4 3 3 4 3 Ogólny węgiel org. 3 2 2 2 4 4 4 4 2 2 2 2 1 2 Amoniak 1 3 1 1 5 5 2 2 1 2 1 2 1 2 Azot Kjeldahla 3 3 2 3 5 5 3 4 3 3 3 3 3 3 Azotany 4 3 2 1 2 3 2 2 2 1 2 1 2 2 Azotyny 3 3 3 3 3 4 3 3 3 3 3 3 3 2 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 84 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Azot ogólny 3 3 2 1 4 3 2 2 2 1 2 1 2 2 Fosforany 3 5 2 2 5 5 3 3 2 2 2 2 2 2 Fosfor ogólny 2 2 1 1 5 5 2 2 1 1 1 2 2 2 Substancje rozp. 3 2 1 1 3 3 4 4 2 2 2 2 2 2 Chlorofil "a" 2 3 2 1 3 2 3 4 3 3 3 4 3 4 Liczba bakterii grupy Coli typu kałowego 5 5 4 4 5 5 5 5 4 4 4 4 5 5 Zanieczyszczenia autogeniczne wód powierzchniowych ostoi „Nadnoteckie Łęgi” są związane z prowadzoną w gminach nadnoteckich gospodarką wodno-ściekową. Ilość produkowanych ścieków komunalnych jest wypadkową liczby ludności danej gminy (zużycie wody) oraz dostępnych urządzeń oczyszczających. Najwięcej mieszkańców posiadają gminy Trzcianka (miasto, 16 835) i Czarnków (wiejska 10 826), natomiast najmniej – miasto Ujście (3 899) (tab. 22). Całkowite zużycie wody, będące sumą zużycia na cele komunalne, przemysłowe oraz rolnicze, jest największe w mieście Ujście. Między rokiem 2000 a 2006 zużycie wzrosło blisko 3-krotnie z 600,0 do 1 786,0 dam3, za sprawą zwiększonego zużycia wody w sieci wodociągowej. Wysokie zużycie wody charakteryzuje również miasto Czarnków (1 779,5 dam3 w 2006 r.), w której głównym odbiorcą wody jest przemysł (60% zużycia, głównie „STEICO AG”). Wzrost zużycia wody o 35% odnotowano w wiejskiej części gminy Wieleń, co jest efektem wzrostu zużycia wody w rolnictwie, na które przypada blisko 80% całkowitego zużycia wody w tej gminie. Podobną strukturę zużycia wody ma wiejska część gminy Trzcianka. W wiejskiej gminie Czarnków zużycie wody w 2006 r. osiągnęło wielkość 1 351,1 dam3, z czego ponad połowa przypada na rolnictwo i leśnictwo (nawodnienia). Największe zużycie wody dla celów komunalnych w przeliczeniu na jednego mieszkańca występuje w miastach Czarnków, Ujście i Trzcianka, a najmniejsze w wiejskich częściach gminy Wieleń i Trzcianka. Całkowite zużycie wody na 1 mieszkańca jest największe w mieście Ujście (0,458 dam3) i jest ponad 11 razy większe w porównaniu z miastem Wieleń (0,041 dam3, najniższe zużycie na 1 mieszkańca). Wzrost zużycia wody w latach 2000-2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca odnotowało miasto Ujście 190% i wiejska część gminy Wieleń 44%. W pozostałych odnotowano natomiast spadek rzędu 20% (z wyjątkiem wiejskiej części gminy Ujście 50%). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 85 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 22. Zużycie wody w gminach wchodzących w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi” Gmina / pow [ha] Rok Liczba ludności Zużycie wody [dam3] Czarnków, m 970 2006 11 370 1 779,5 1 180,0 - 599,5 451,0 na 1 mieszk. 0,157 2000 11 682 2 281,5 1 574,0 0,0 707,5 - 0,195 Czarnków, w 34 589 2006 10 826 1 351,1 91,0 820,0 440,1 301,1 0,125 2000 10 499 1 534,9 390,0 820,0 324,9 - 0,146 Wieleń, m 433 2006 5 963 205,0 28,0 0,0 177,0 134,0 0,034 2000 6 177 252,5 42,0 0,0 210,5 - 0,041 Wieleń, w 42 576 2006 6 692 1 609,0 0,0 1 505,0 104,0 67,0 0,240 2000 6 690 1 117,0 0,0 1 040,0 77,7 - 0,167 Trzcianka, m 1 830 2006 16 835 748,7 5,0 0,0 743,7 542,7 0,044 2000 16 730 829,4 0,0 0,0 829,4 - 0,050 Trzcianka, w 35 567 2006 6 865 1 437,1 0,0 1 307,0 130,1 119,4 0,209 2000 6 810 1 600,8 0,0 1 488,0 112,8 - 0,235 Ujście, m 578 2006 3 899 1 786,0 788,0 0,0 998,2 138,3 0,458 2000 3 775 600,0 550,0 0,0 50,0 - 0,159 Ujście, w 12 235 2006 4 165 206,8 47,0 0,0 159,8 105,5 0,050 2000 4 196 418,8 38,0 60,0 320,8 - 0,100 O P R W GD 1 dam3 = 1000 m3, m – gmina miejska lub miasto w gminie miejsko-wiejskiej, w – gmina wiejska lub obszar wiejski w gminie miejsko-wiejskiej, O – ogółem, P – przemysł, R - rolnictwo i leśnictwo, W – sieć wodociągowa, GD – gospodarstwa domowe) (na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, Bank Danych Regionalnych Największe pobory wody na cele produkcyjne są związane z gospodarką stawową (50% sumarycznych poborów określonych w pozwoleniach wodno-prawnych), z czego 90% przypada na kompleks stawowy na Łomnicy. Blisko 40% sumarycznych poborów przypada na 2 zakłady produkcyjne: „STEICO AG” w Czarnkowie i Hutę Szkła „Ujście” S.A. Mniejsze znaczenie mają nawodnienia realizowane przez właścicieli prywatnych oraz pobory wody na cele energetyki wodnej (obiekty zlokalizowane w Wieleniu, Pianówce i Zawadzie). Sytuacja wodociągowo-kanalizacyjna gmin nadnoteckich charakteryzuje się występowaniem dużych dysproporcji w poziomie rozwoju sieci między częściami wiejskim i miejskimi gmin (tab. 23 i 24). Najdłuższa sieć wodociągowa w przeliczeniu na 1 mieszkańca gminy istnieje w wiejskich częściach gminy Ujście (16,3 km), Czarnków (13,6 km) oraz Trzcianka (12,2). Najkrótsza sieć wodociągowa istnieje w miastach (Czarnków, Trzcianka i Ujście), jednakże procent ludności korzystającej z wodociągów jest tam największy (odpowiednio 97,3, 97,2 i 96,5%). Jedynie połowa ludności wiejskich części gminy Wieleń i Trzcianka posiada dostęp do sieci wodociągowej (43,5 i 59,0%). Znacznie mniej korzystnie przedstawia się stopień skanalizowania gmin. Najdłuższa sieć kanalizacyjna znajduje się w wiejskiej części gminy Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 86 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Ujście (7,7 km/mieszk.) i Czarnków (3,7 km/mieszk.) oraz mieście Czarnków (2,5 km/mieszk.). W wiejskich częściach gminy Wieleń i Trzcianka sieć wodociągowa praktycznie nie istnieje. Tab. 23. Długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w gminach wchodzących w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (na podstawie danych GUS BDR) Gmina / pow [ha] Czarnków, m 970 Czarnków, w 34 589 Wieleń, m 433 Wieleń, w 42 576 Trzcianka, m 1 830 Trzcianka, w 35 567 Ujście, m 578 Ujście, w 12 235 Sieć wodociągowa Rok 2006 2000 Długość Ludność [km] obsługiwana 28,3 11 065 26,5 10 935 1995 24,8 2006 146,8 2000 Sieć kanalizacyjna na 1 Długość Ludność na 1 mieszk. [km] obsługiwana mieszk. 2,5 28,8 10 695 2,5 2,3 25,6 8 392 2,2 11 093 2,0 24,2 8 456 2,0 9 024 13,6 40,2 1 979 3,7 110,1 - 10,5 1,3 - 0,1 1995 80,3 - 7,6 2,8 - 0,3 2006 51,8 4 698 8,7 5,0 2 017 0,8 2000 40,9 2 831 6,6 3,0 560 0,5 1995 27,2 2 769 4,3 1,0 2006 27,1 2 912 4,0 0,2 185 0,0 2000 27,1 - 4,1 0,2 - 0,0 1995 38,8 - 5,7 0,0 - 0,0 2006 60,2 16 370 3,6 29,1 15 669 1,7 2000 41,9 16 769 2,5 31,7 15 716, 1,9 0,2 1995 - - - - - - 2006 83,7 4 053 12,2 0,2 195 0,0 2000 42,9 - 6,3 0,2 - 0,0 1995 41,6 - 5,8 0,0 - 0,0 2006 14,4 3 761 3,7 8,8 3 377 2,3 2000 12,8 3 105 3,4 9,0 2 853 2,4 1995 10,1 2 659 2,6 5,6 1 794 1,5 2006 68,0 3 418 16,3 31,9 2 585 7,7 2000 64,7 - 15,4 25,1 - 6,0 1995 63,0 - 15,1 6,8 - 1,6 m – gmina miejska lub miasto w gminie miejsko-wiejskiej, w – gmina wiejska lub obszar wiejski w gminie miejsko-wiejskiej Świadczy o tym również procentowy udział ludności obsługiwanej przez sieć kanalizacyjną, który na terenie wspomnianych gmin nie przekracza 3%. W częściach wiejskich pozostałych gmin sytuacja jest nieco lepsza (Czarnków 18,3%, Ujście 62,1%), chociaż konieczne jest zwiększenie nakładów inwestycyjnych na zasadniczą rozbudowę sieci. Miasta prawie w całości zostały skanalizowane (Czarnków 94,1%, Trzcianka 93,1%, Ujście 86,6%), Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 87 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” z wyjątkiem miasta Wieleń, gdzie tylko 33% mieszkańców objętych jest zasięgiem sieci kanalizacyjnej (tab. 24). Tab. 24. Ludność obsługiwana przez sieć wodociągową i kanalizacyjną w gminach wchodzących w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (na podstawie danych GUS BDR) Gmina % ludności obsługiwany przez sieć wodociągową 2006 Czarnków, m 97,3 Czarnków, w 83,4 Wieleń, m 78,8 Wieleń, w 43,5 Trzcianka, m 97,2 Trzcianka, w 59,0 Ujście, m 96,5 Ujście, w 82,1 2000 93,6 1995 89,9 % ludności obsługiwany przez sieć kanalizacyjną 2006 94,1 2000 71,8 1995 68,6 18,3 45,8 44,1 33,8 2,8 100,0 93,1 93,9 2,8 82,3 69,1 86,6 75,6 46,6 62,1 m – gmina miejska lub miasto w gminie miejsko-wiejskiej, w – gmina wiejska lub obszar wiejski w gminie miejsko-wiejskiej O rzeczywistej ilości produkowanych ścieków i stopniu ich oczyszczenia świadczy stosunek ilości ścieków oczyszczonych do całkowitego zużycia wody. Większość produkowanych ścieków jest oczyszczana jedynie w mieście Trzcianka (85,1%). W przypadku pozostałych gmin wspomniana wielkość kształtuje się na poziomie 30% - miasto Ujście 51,2%, miasto Wieleń 38,0%, miasto Czarnków 33,9%, wiejska część gminy Ujście 32,4%. Na brak oczyszczania ścieków w wiejskich częściach gmin Wieleń i Trzcianka wskazują wartości wskaźnika rzędu 0,3 i 0,2%. Największą liczbą oczyszczalni dysponuje miasto Czarnków (36) o łącznej przepustowości 4 200 dam3/dobę (tab. 25 i 26, rys. 26). Podobną przepustowość posiadają oczyszczalnie w miastach Trzcianka i Ujściu. Wśród 15 oczyszczalni ścieków znajdujących się na terenie charakteryzowanych gmin, jedynie 3 są wyposażone w urządzenia umożliwiające podwyższone usuwanie biogenów – oczyszczalnie miejskie w Czarnkowie, Trzciance i Ujściu. Z ważniejszych oczyszczalni ścieków przemysłowych należy wymienić oczyszczalnię zlokalizowaną w Hucie Szkła „Ujście” S.A., która w ciągu doby przerabia W 2008 r. w mieście Czarnków funkcjonowały 2 oczyszczalnie ścieków komunalnych o łącznej przepustowości 4 150 dam3/dobę. 6 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 88 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” ok. 2 100 m3 ścieków. Z największych oczyszczalni w regionie do Noteci w ciągu doby jest odprowadzanych ponad 11 000 m3 ścieków o różnym stopniu oczyszczenia (zazwyczaj niewystarczającym w zakresie usunięcia biogenów). Tab. 25. Oczyszczalnie ścieków, procent ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie komunalne, produkcja oraz stopień oczyszczenia ścieków (wg danych GUS BDR) Gmina / pow. [ha] Czarnków, m 970 Rok Oczyszczalnie Przepustowość dam3/dobę ogółem 2006 3 B 1 ogółem 4 200 B 4 000 2000 3 2 4 280 % ludn. obsł. S [dam3] O [dam3] % O/Z 99,8 604,0 604,0 33,9 4 150 100,0 744,5 736,0 32,3 1995 2 1 1 610 1 460 99,7 769,0 731,0 - Czarnków, w 34 589 2006 1 0 600 0 20,1 49,9 50,0 3,7 2000 1 1 600 600 7,6 366,3 15,0 1,0 Wieleń, m 433 2006 2 0 714 0 28,0 78,0 78,0 38,0 2000 2 2 714 714 25,7 83,4 57,0 22,6 Wieleń, w 42 576 2006 1 0 36 0 3,6 5,0 5,0 0,3 2000 1 1 36 36 3,6 9,4 9,0 0,8 2006 2 0 4 177 0 99,2 636,9 637,0 85,1 2000 2 2 2 577 2 577 83,7 712,6 475,0 57,3 1995 2 0 931 0 73,7 - - 2006 1 0 36 0 1,7 3,0 3,0 0,2 2000 - - - - 0,1 - - 0,0 2006 2 1 4 600 1 800 96,6 914,3 914,0 51,2 2000 3 2 1 433 825 85,3 541,1 510,0 85,0 1995 3 0 929 0 1,5 - - - 2006 1 0 100 0 62,9 67,0 67,0 32,4 2000 2 2 200 200 49,9 85,2 82,0 19,6 1995 3 0 226 0 11,5 - - - Trzcianka, m 1 830 Trzcianka, w 35 567 Ujście, m 578 Ujście, w 12 235 m – gmina miejska lub miasto w gminie miejsko-wiejskiej, w – gmina wiejska lub obszar wiejski w gminie miejsko-wiejskiej, B – oczyszczalnia z podwyższonym usuwaniem biogenów, S – produkcja ścieków, O – ścieki oczyszczone, % O/Z – % ścieków oczyszczonych w stosunku do całkowitego zużycia wody) Tab. 26. Oczyszczalnie ścieków w rejonie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (dane WIOŚ Poznań, Programy ochrony środowiska powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego i pilskiego) Gmina Czarnków, m Trzcianka, m Wieleń, m Miejscowość Zakład Odbiornik Ilość ścieków Przepustowość [m3/dobę] docelowa Czarnków Miejska Kanalizacja i Wodociągi Noteć 4 000 Czarnków "STEICO AG" S.A. Noteć 120 Trzcianka Zakład Inżynierii Komunalnej Oczyszczalnia Miejska Trzcianka Wieleń Przedsiębiorstwo „Noteć” Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. Komunalne kanał Noteć 2 400 3 500 230 500 Stara 89 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Ujście Przedsiębiorstwo UsługowoProdukcyjne ELMACH Noteć 1 800 Ujście Huta Szkła „Ujście” S.A. Noteć 2 100 Kruszewo ZGKiM w Ujściu Noteć 130 Mirosław Ujski ZGKiM w Ujściu Noteć 217 Ujście, m Ujście, w m – gmina miejska lub miasto w gminie miejsko-wiejskiej, w – gmina wiejska lub obszar wiejski w gminie miejsko-wiejskiej Rys. 26. Rozmieszczenie oczyszczalni ścieków oraz głównych zrzutów ścieków komunalnych i przemysłowych w rejonie ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, 1:250 000 na podstawie Mapy Hydrologicznej Polski 1:50 000 oraz Mapy Sozologicznej Polski 1:50 000 fioletowe trójkąty - oczyszczalnie ścieków, szare sześciokąty – zrzuty ścieków 3.10 Podsumowanie Poniżej zestawiono ogólną charakterystykę oraz główne zagrożenia komponentów abiotycznych ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. UTWORY POWIERZCHNIOWE I RZEŹBA TERENU Charakterystyka: 1) Dolina Noteci stanowi fragment przedplejstoceńskiego obniżenia zwanego bruzdą Noteci, utrwalonego i ostatecznie ukształtowanego w czasie zlodowacenia Wisły. Pradolina Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 90 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Toruńsko-Eberswaldzka stanowiła wówczas drogę odpływu wód lodowcowych (dopływających z północy) oraz rzecznych, systemu peryglacjalnego (dopływających z południa). 2) Miąższość utworów czwartorzędowych w obrębie doliny wynosi średnio od 20 do 40 m i wzrasta w miarę przesuwania się na północ i południe (w rejonie Czarnkowa i Trzcianki 60-80 m, Piły – ponad 120 m) oraz w kierunku wschodnim wzdłuż osi doliny (w rejonie Krzyża Wielkopolskiego i Wielenia miąższość osadów wynosi ok. 20 m, w rejonie Ujścia wzrasta do ok. 100 m). 3) W granicach analizowanego obszaru wyróżnia się 4 główne jednostki geomorfologiczne: Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką wraz z Kotliną Ujską, wzgórza morenowe w okolicach Czarnkowa oraz falistą wysoczyznę morenową w okolicach Trzcianki. 4) Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka na odcinku między Wieleniem a Ujściem została podzielona w związku z odmiennymi cechami morfogenetycznymi, na równoleżnikowy fragment Międzyrzecza Warciańsko-Noteckiego, południkowy odcinek czarnkowski oraz Kotlinę Ujską. 5) Fragment Międzyrzecza Warty i Noteci odznacza się mniejszą różnicą wysokości względnych między dnem doliny a terenami otaczającymi. 6) Odcinek czarnkowski (25 km długości, 4-8 km szerokości) łączy Kotlinę Ujską z Międzyrzeczem Warciańsko-Noteckim. Charakteryzuje się występowaniem trzech wyraźnych poziomów terasowych, z których najniższy, stanowiący współczesne dno pradoliny, odpowiada obszarowi ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Krawędź doliny ma wysokość 30-60 m. 7) Kotlina Ujska leży na zachód od zwężenia doliny na wysokości Nietuszkowa i Dziembowa. Stanowi wyraźnie oddzielone od otaczających wysoczyzn obniżenie wypełnione w części południowej torfami i utworami morenowymi. 8) Wzgórza Czarnkowskie stanowią pozostałość zdenudowanej moreny czołowej ostatniego zlodowacenia, która pierwotnie ciągnęła się od Wielenia do Kruszewa, współcześnie jest zaś widoczna między Ciszkowem, Czarnkowem a Kruszewem. Wzgórza są zbudowane z silnie zaburzonej glacitektonicznie szarej gliny zwałowej. Od okalającej na północy doliny Noteci oraz zachodniej części Międzyrzecza Warciańsko-Noteckiego wzgórza są oddzielone stromą krawędzią, silnie pociętą siecią dolin erozyjnych. Zagrożenia 1) Antropogeniczne przekształcenia rzeźby obejmują zmiany stosunków wodnych doliny (skracanie biegu rzeki, zasypywanie starorzeczy, prostowanie meandrów, modyfikowanie Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 91 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” koryta) oraz zmiany form rzeźby (np. doły, piaskownie, żwirownie, składowiska, nasypy drogowe i kolejowe, obwałowania cieków). WODY PODZIEMNE Charakterystyka: 1) Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka pełni rolę regionalnej bazy drenażu, do której spływają wody podziemne z wysoczyzn Pojezierza Wielkopolskiego oraz Pojezierza Wałeckiego. W pradolinie występuje kontakt hydrauliczny warstw wodonośnych różnych pięter. Odpływ pradoliną odbywa się w kierunku zachodnim, o czym świadczy ukształtowanie zwierciadła wód podziemnych. 2) Na charakteryzowanym obszarze występują dwa główne piętra wodonośne: czwartorzędowe oraz trzeciorzędowe. W północno - wschodniej części dodatkowo pojawia się piętro mezozoiczne w utworach jurajskich. 3) Piętro czwartorzędowe reprezentowane jest przez 3 poziomy wodonośne: poziom wód gruntowych, poziom międzyglinowy oraz wgłębny poziom podglinowy. 4) Poziom wód gruntowych jest związany z przypowierzchniowymi osadami wodnolodowcowymi najmłodszego zlodowacenia wisły. Występuje w piaskach i żwirach doliny Noteci (dno doliny oraz terasy), sandrach i spiaszczonych partiach glin zwałowych (Wzgórza Czarnkowskie). Największa miąższość (70 m) tego poziomu występuje w obrębie piaszczystych utworów doliny w okolicach Czarnkowa; na pozostałym obszarze nie przekracza 20 m. 5) Poziom czwartorzędowy najpłycej (2-5 m) zalega w dolinie Noteci (wody gruntowe dolinne) oraz na przylegających do doliny obszarach sandrowych (na północ od Czarnkowa, na południowy-zachód od Gulcza i w pasie od Rudnicy do Bukówki). Poniżej 50 m od powierzchni czwartorzędowy poziom wodonośny podglinowy znajduje się w rejonie wysoczyznowym (Łomnica). Zagrożenia: 1) Bezpośrednie zanieczyszczenie horyzontu wodonośnego wodami infiltrującymi z powierzchni (zrzuty ścieków do gruntu) lub w strefie kontaktu z zanieczyszczonymi wodami powierzchniowymi oraz podziemnymi innych pięter. 2) Pośrednie zanieczyszczenie w wyniku przekształceń struktury pokrycia terenu, np. wylesianie, tworzenie zwartych powierzchni nieprzepuszczalnych, przenikanie do gruntu zanieczyszczeń i metali ciężkich wzdłuż dróg oraz substancji biogennych z gruntów ornych itp. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 92 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 3) Dodatkowym zagrożeniem dla ilości zasobów wód podziemnych jest ich nadmierna eksploatacja, przewyższająca wielkość zasobów odnawialnych. 4) Wysoki stopień zagrożenia posiadają czwartorzędowe wody podziemne w obrębie doliny Noteci. Wody gruntowe oraz niższych poziomów czwartorzędowych na obszarze wysoczyznowym charakteryzują się średnim i niskim stopniem zagrożenia. Niski stopień zagrożenia pokrywa się z występowaniem dobrze izolowanych poziomów trzeciorzędowych i mezozoicznych w północno - wschodniej części obszaru. GLEBY Charakterystyka: 1) Gleby ostoi „Nadnoteckie Łęgi” to głównie gleby śródstrefowe z dominującymi cechami związanymi z nadmierną wilgotnością środowiska glebowego, powstałe z młodoholoceńskich torfów, mad, piasków i żwirów rzecznych, charakteryzujące się w przeważającej części słabo wykształconym profilem. 2) Na przylegających do dna doliny obszarach wysoczyznowych proces glebotwórczy przebiegał dłużej (generacja gleb młodoglacjalno-eoholoceńska). Są to gleby wytworzone z glin zwałowych oraz osadów wodnolodowcowych zlodowacenia północnopolskiego, wtórnie przekształcone peryglacjalnie u schyłku plejstocenu. 3) Na obszarze ostoi „Nadnoteckie Łęgi” wyróżnia się następujące typy gleb: gleby torfowe i murszowo-torfowe (43,1% powierzchni), gleby murszowo-mineralne i murszowate (12,2%), mady rzeczne (19,6%), gleby brunatne wyługowane i brunatne kwaśne (6,6%), gleby brunatne właściwe (0,4%), gleby mułowo-torfowe (6,3%). Najmniejszą powierzchnię zajmują gleby bielicowe i pseudobielicowe (0,4%) oraz czarne ziemie zdegradowane (0,3%) i czarne ziemie właściwe (0,3%). Zagrożenia: 1) Deformacja stosunków wodnych, w tym przesuszenie gleb hydrogenicznych i semihydrogenicznych. Przesuszenie gleb, w których dominuje proces torfotwórczy i bagienny, będące rezultatem niewłaściwych zabiegów melioracyjnych realizowanych w dolinie, powoduje zintensyfikowanie procesu mineralizacji gleb (murszenie). 2) Erozja wodna i wietrzna. Erozja wodna gleb dominuje wzdłuż stref krawędziowych wysoczyzn (np. na stokach Wzniesień Czarnkowskich). 3) Bezpośrednie zanieczyszczenie pokrywy glebowej związane z akumulacją zanieczyszczeń pyłowych (wzdłuż szlaków komunikacyjnych) oraz zanieczyszczeń transportowanych wraz z wodami powierzchniowymi i gruntowymi (w szczególności w czasie wezbrań). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 93 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4) W obrębie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” degradacja gleb jest szczególnie intensywna w Kotlinie Ujskiej, między Walkowicami a Kuźnicą Czarnkowską oraz na odcinku doliny poniżej Pianówki. KLIMAT Charakterystyka: 1) Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, którego cechy termiczne i higryczne są modyfikowane czynnikami hipsometrycznymi o charakterze regionalnym (położenie w dolinie, w cieniu opadowym Pojezierzy Południowobałtyckich) i lokalnym (południkowy odcinek doliny). 2) Czynnikami wpływającymi na swoistą odrębność klimatyczną regionu są: duży udział powierzchni wodnych (cieki, rowy, zbiorniki wodne, podmokłe łąki), znaczne powierzchnie pozbawione zwartego pokrycia lasami oraz występowanie stromych krawędzi wysoczyznowych. 3) Średnia wieloletnia suma opadów na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” wynosi 569 mm. W okresie pięćdziesięciolecia sumy opadów wahały się w przedziale 446 mm (minimalna suma opadów 354 mm w 1982 r., maksymalna 800 mm w 1967 r.). 4) Najwyższe opady przypadają na lipiec (74 mm), czerwiec (66 mm) oraz sierpień (59 mm). Najniższe opady stanowią około 50% wartości maksymalnych i występują od lutego do kwietnia (odpowiednio 29, 34 i 36 mm). 5) Najmniejsze zróżnicowanie miesięcznych sum opadów występuje w lutym (najczęściej opady między 20 a 30 mm), a największe charakteryzuje miesiące letnie – lipiec (najczęściej 25-35 mm) i sierpień (najczęściej 60-67 mm). W maju, marcu i kwietniu sumy opadów kształtują się najczęściej na poziomie 27-33 mm. Zagrożenia: 1) Związane z prognozowanym wzrostem średniej rocznej temperatury powietrza i zmniejszeniem rocznych sum opadów przy wzroście zróżnicowania tych elementów klimatycznych (większe kontrasty termiczne i higryczne w układzie miesięcznym) prowadzące do zmiany warunków zasilania wód powierzchniowych i podziemnych. 2) Zanieczyszczenie powietrza. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 94 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” WODY POWIERZCHNIOWE Charakterystyka: 1) Osią hydrograficzną ostoi „Nadnoteckie Łęgi” jest Noteć będąca ciekiem III rzędu, prawym dopływem Warty. Sieć hydrograficzną uzupełniają nieliczne, krótkie dopływy włączone na terasie zalewowej w rozbudowany system kanałów i rowów melioracyjnych, niewielkie zbiorniki wodne (starorzecza, torfianki, stawy rybne, inne zbiorniki wykorzystywane gospodarczo) oraz ekosystemy wodne związane z dnem doliny – torfowiska i pozostałości siedlisk łęgowych. 2) Istotnym elementem sieci hydrograficznej są powszechnie występujące urządzenia hydrotechniczne – jazy, śluzy, zastawki, progi wodne. 3) Długość cieków naturalnych wynosi w granicach ostoi 91,3 km. Poza Notecią są to dolne odcinki biegu rzek spływających z wysoczyzn Pojezierza Wałeckiego (Krępica, Łomnica, Glinica, Trzcianka, Rudnica), Pojezierza Chodzieskiego (Gulczanka) oraz położony w całości na terasie zalewowej Noteci – Kanał Romanowski. 4) Gęsta, rozbudowana sieć krótkich rowów melioracyjnych w dnie doliny ma łączną długość 513 km. 5) Mokradła stanowią istotny komponent ekosystemów hydrogenicznych doliny Noteci. Terasę zalewową zajmują zarówno mokradła torfowe (torfowiska niskie), jak i obszary okresowo zalewane wodą, niezwiązane z akumulacją torfu (namuliska, podmokliska). Torfowiska niskie charakteryzuje bardzo wolny rozkład materii organicznej w beztlenowych warunkach nadmiernego uwilgotnienia podłoża, w wyniku którego dochodzi do niepełnej mineralizacji materii organicznej i odkładania warstw torfu. 6) W obrębie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” występują dwa typy torfowisk - położone w dolinie, okresowo podtopione, zbiorowiska szuwarowe, turzycowiska, użytkowane łąkarsko (torfowiska fluwiogeniczne, nieznacznie wyniesione ponad powierzchnię wody) oraz torfowiska soligeniczne przepływowe, turzycowo-mszyste, związane z płytkimi wodami gruntowymi o dużej dynamice. Zagrożenia: 1) Ładunki zanieczyszczeń transportowane rzeką Notecią oraz jej dopływami z obszaru poza ostoją „Nadnoteckie Łęgi”, z uwzględnieniem Gwdy. 2) Zanieczyszczenia powstające bezpośrednio w charakteryzowanym obszarze - zanieczyszczenia obszarowe związane z rolnictwem, przemysłem i zabudową transportowane w kierunku doliny Noteci z okolicznych wysoczyzn (obszar zlewni bezpośredniej Noteci oraz dopływów) w postaci skoncentrowanego dopływu systemem Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 95 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” cieków i rowów melioracyjnych oraz w postaci rozproszonego spływu powierzchniowego (spłukiwanie zanieczyszczeń z powierzchni gruntu oraz spływ wodami gruntowymi drenowanymi przez cieki). 3) Liniowe źródła zanieczyszczeń związane z siecią dróg i linii kolejowych, z których substancje zanieczyszczające w postaci pyłów i metali ciężkich są wymywane wraz z opadami atmosferycznymi. 4) Zanieczyszczenia punktowe - wszelkiego rodzaju zrzuty ścieków komunalnych i przemysłowych. 5) Wysokie pobory wody, szczególnie w okresach występowania niżówek (zmniejsza się wówczas objętość wody zdolnej do rozcieńczenia zanieczyszczeń). Nadmierne pobory wody ponad wielkość określoną wartością przepływu nienaruszalnego, są zagrożeniem dla zachowania ciągłości hydrologicznej cieku i całokształtu procesów hydrobiologicznych (możliwość bytowania ryb i bezkręgowców wodnych) oraz hydrochemicznych (ograniczenie zdolności cieku do samooczyszczania). 6) W latach 2000-2006 stan jakościowy wód rzecznych nie uległ istotnej zmianie. Charakterystyczny jest również podobny, powtarzający się z roku na rok skład wskaźników decydujących o klasyfikacji jakościowej wód. 7) Dopływem o najgorszym stanie czystości jest Trzcianka, której wody odpowiadają V klasie czystości. Głównym typem zanieczyszczenia Trzcianki są biogeny (fosforany, fosfor ogólny, azotany, azot amonowy, azot azotynowy, azot Kjeldahla, amoniak), zanieczyszczenia mikrobiologiczne (miano Coli) oraz zawartość substancji organicznej mierzona biologicznym i chemicznym zapotrzebowaniem na tlen. 8) Jakość wód Noteci oscyluje między III a IV klasą czystości. Wody wykazują trwałe zanieczyszczenie biologiczne (chlorofil a) oraz mikrobiologiczne, których konsekwencją są niewielkie zawartości tlenu rozpuszczonego. W profilu powyżej ujścia Gwdy dodatkowymi wskaźnikami niskiej jakości wód są ogólna zawartość substancji rozpuszczonych oraz rozpuszczony węgiel organiczny. Stan troficzny Noteci wykazuje stabilność na poziomie II i III klasy czystości. 9) Gwda posiada średnią jakość wód (III/IV klasa) ze względu na zanieczyszczenie mikrobiologiczne oraz przekraczające normy stężenie biogenów (azotany, azoty azotynowy, fosfor ogólny). 10) Stałe zanieczyszczenie mikrobiologiczne, z wzrastającym stopniem eutrofizacji w ostatnich latach, wykazują wody Gulczanki. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 96 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4 CHARAKTERYSTYKA FAUNISTYCZNA 4.1 Ptaki – Aves 4.1.1 Stan zbadania doliny Noteci na odcinku Ujście-Wieleń Pierwsze wzmianki o ptakach doliny Noteci pochodzą z początku XX w. (Schalow 1919). Rozpoznanie ornitologiczne prowadzone na większym obszarze doliny, w tym na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, przeprowadzono w latach 1970-1973 (Nowysz, Wesołowki 1974). Były to badania eksploracyjne, które dostarczyły pierwszych informacji o walorach ornitologicznych doliny Noteci. Najpełniejsze badania nad awifauną lęgową i przelotną tego odcinka doliny prowadzono w latach 1980-1981 (Bednorz, Kupczyk 1995). W latach 19931996 we fragmencie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” o powierzchni 66 km2 (powierzchnia „Romanowo-Rosko”) inwentaryzowano wybrane gatunki: ptaki siewkowate, łabędzia niemego, błotniaki, pustułkę, podróżniczka, a na mniejszych powierzchniach próbnych także dziwonię, wodnika i derkacza. Wyniki tych inwentaryzacji były przekazywane do Wielkopolskiej Kartoteki Regionalnej lub zostały opublikowane w formie krótkich doniesień (Wylegała 1997, 1999, 2000a, 2000b). Większość tych danych została wykorzystana w monografii „Ptaki Wielkopolski” (Bednorz i in. 2000). Okazyjne obserwacje prowadzono na tym terenie również w latach 1997-2002. W roku 2003 oraz 2007 prowadzono inwentaryzacje na całym odcinku między Ujściem a Wieleniem (Wylegała 2003, dane niepublikowane). 4.1.2 Metody badań Materiały przedstawione w niniejszym opracowaniu pochodzą głównie z inwentaryzacji prowadzonych w latach 2003 i 2007. Do porównań zmian liczebności ptaków wykorzystano dane z pracy Bednorza i Kupczyka (1995) zebrane w latach 1980-1981. W roku 2003 oraz 2007 prowadzono inwentaryzacje na całym odcinku między Ujściem a Wieleniem. Przyjęto podobną metodykę jak w pracy Bednorza i Kupczyka (1995), polegającą na co najmniej trzykrotnej w ciągu sezonu lęgowego penetracji całego obszaru i notowaniu stanowisk ptaków na mapach w skali 1:25 000. Fragmenty najcenniejsze, np. kompleksy torfianek, starorzeczy czy zalewowych łąk z większymi zagęszczeniami siewkowców, kontrolowano częściej, nawet do 5-6 razy w sezonie. Na przełomie marca i kwietnia 2003 r. wykonano dodatkowo jedną wczesnowiosenną kontrolę całego terenu w celu wyszukania gniazd ptaków drapieżnych. Na przełomie maja i czerwca 2007 r. wykonano ponadto kontrolę nocną całego obszaru w celu inwentaryzacji stanowisk lęgowych derkacza Crex crex oraz świerszczyka Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 97 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Locustella naevia. Podczas badań nie stosowano stymulacji magnetofonowej. Ze względu na rozległość badanego obszaru jedna kontrola całego odcinka trwała 4-5 dni, a w przypadku kontroli nocnej 8 dni. Dla potrzeb niniejszego opracowania wykorzystano również dane zebrane podczas niesystematycznych kontroli prowadzonych w latach 2003-2007 na tym odcinku doliny Noteci poza sezonem lęgowym (dane dotyczące gatunków przelotnych, zalatujących i zimujących). W niniejszym opracowaniu wykorzystano również materiały niepublikowane, a zebrane przez Marka Maluśkiewicza, Filipa Solarka, Jakuba Glapana, Grzegorza Wojtaszyna, Zbigniewa Kwiecińskiego oraz Zenona Lewartowskiego. Przy określeniu stopnia zachowania populacji ptaków zastosowano obowiązujące w Unii Europejskiej kryteria typowania (Dyrektywa 79/409/EWG, Świerkosz 2003, http://www.iop.krakow.pl/natura2000/default.asp?0204). 1. Populacja Zastosowanie tego kryterium polega na oszacowaniu wielkości populacji danego gatunku lub jej zagęszczenia w stosunku do populacji krajowej w 3 przedziałach wartości: A: > 15 - 100 %, B: > 2 - 15 %, C: > 0 - 2 %, D: - populacja nieistotna - występowanie danego gatunku na opisywanym obszarze nie ma większego znaczenia (np. pojawia się tylko sporadycznie). Przy takiej ocenie nie wykonuje się ocen opartych na pozostałych kryteriach. 2. Stan zachowania Kryterium to obejmuje dwa podkryteria, z których pierwsze odwołuje się do stopnia zachowania cech siedlisk przyrodniczych, ważnych dla danego gatunku, a drugie - do możliwości ich odtworzenia (renaturyzacji). Ocenie podlegają elementy siedliska istotne z punktu widzenia biologii gatunku, a zwłaszcza te, które mają wpływ na dynamikę populacji. Zastosowano trzystopniową skalę: I - elementy siedliska zachowane w doskonałym stanie, II - elementy zachowane w dobrym stanie, III - elementy zachowane w średnim stanie lub częściowo zdegradowane. Przy sklasyfikowaniu stanu zachowania elementów siedliska jako I (doskonały) lub II (dobry), nie uwzględniano drugiego podkryterium (możliwości renaturyzacji), a wypadkową ocenę zachowania siedliska określono odpowiednio jako A (doskonałe zachowanie) lub B (dobre zachowanie). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 98 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W przypadku, gdy elementy siedliska są średnio zachowane lub częściowo zdegradowane, oceniano dodatkowo szanse przywrócenia ich do dobrego stanu, również w trzystopniowej skali (renaturyzacja łatwa, renaturyzacja możliwa przy średnim nakładzie sił i środków, renaturyzacja trudna lub wręcz niemożliwa). Syntetyczne ujęcie wyników zastosowania powyższych subkryteriów do oceny stanu siedliska ważnego dla danego gatunku: A: doskonały stan zachowania = elementy zachowane w doskonałym stanie, niezależnie od możliwości renaturyzacji, B: dobry stan zachowania = elementy zachowane w dobrym stanie, niezależnie od możliwości renaturyzacji = elementy zachowane w przeciętnym stanie lub nawet częściowo zdegradowane, ale renaturyzacja łatwa, C: przeciętny lub zubożały stan zachowania = wszystkie inne kombinacje. 3. Izolacja Kryterium odnosi się do stopnia izolacji populacji występującej na danym obszarze w stosunku do naturalnego zasięgu odnośnego gatunku. Stopień izolacji określa w przybliżeniu, jaki jest wkład danej populacji w genetyczne zróżnicowanie gatunku (im bardziej izolowana populacja, tym większy jej wkład w to zróżnicowanie) i na ile jest ona podatna na wyginięcie. Ocenę przeprowadzono w trzystopniowej skali: A - populacja (prawie) izolowana, B - populacja nie izolowana, ale występująca na peryferiach zasięgu gatunku, C - populacja nie izolowana, w obrębie rozległego obszaru występowania. 4. Ocena ogólna Globalna ocena wartości obszaru dla ochrony danego gatunku jest wypadkową powyższych kryteriów oraz dodatkowych czynników mogących mieć wpływ na zachowanie gatunku, jak rodzaj działalności człowieka na terenie obszaru i w jego pobliżu, stosunki własnościowe, status prawny obszaru, a także ekologiczne związki między typami siedlisk i gatunkami. Wartość tę ocenia się według trzystopniowej skali: A - znakomita, B - dobra, C - znacząca. 4.1.3 Wyniki inwentaryzacji w latach 2003 i 2007 Liczebność oraz status ochronny gatunków ptaków stwierdzonych w dolinie Noteci w latach 2003 i 2007 na badanym odcinku przedstawiono w tabeli 27. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 99 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 27. Liczebność oraz status ochronny gatunków ptaków w ujęciu alfabetycznym stwierdzonych na obszarze Natura 2000 ”Nadnoteckie Łęgi” w latach 2003 i 2007 Liczebność Lp. Nazwa polska Nazwa łacińska Status Gatunek Okres lęgowy Okres pozalęgowy Ochrona strefowa 1) EN + + Batalion* Philomachus pugnax P 2 Bażant Phasianus colchicus L + Ł 3 Bąk Botaurus stellaris L 7p. S LC 4 Bekasik* Lymnocryptes minimus P 1i S CR 5 Bernikla białolica* Branta leucopsis P 43i S 6 Bernikla kanadyjska* Branta canadensis Z 2i C 7 Białorzytka Oenanthe oenanthe L <10p. S 8 Bielik* Haliaeetus albicilla L żer. 2p. S 9 Błotniak łąkowy Circus pygargus L 2-9p. 10 Błotniak stawowy Circus aeruginosus L 6p. 11 Błotniak zbożowy Circus cyaneus P 12 Bocian biały* Ciconia ciconia L 13 Bocian czarny Ciconia nigra Z 14 Bogatka Parus major L + S + 15 Brodziec piskliwy* Actitis hypoleucos L 1p. S + 16 Brodziec śniady Tringa erythropus P 17 Brzegówka Riparia riparia L 64p. S + 18 Brzęczka Locustella luscinioides L + S + 19 Cierniówka Sylvia communis L + S + 95p. S CLZGiZ 2) KBr 4) Konwencja Berneń ska 1 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 200i Ochrona gatunkowa DPI 3) Załącznik I Dyrektywy Ptasiej II + II II + + II II + + + I/II S + + II S + + II + + II + + II + + II 4-5i S >179i S 2i S >20i KB 5) Konwencja Bońska + LC VU + S II II 100 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 20 Cyraneczka Anas crecca L 9p. 450i Ł II 21 Cyranka* Anas querquedula L 4p. 50i S II 22 Czajka Vanellus vanellus L 42p. >3500i S II 23 Czapla biała* Egretta alba Z 2i S 24 Czapla siwa Ardea cinerea P + C 25 Czarnogłówka Parus montanus L 26 Czeczotka Carduelis flammea P 27 Czernica* Aythya fuligula L 28 Czyż Carduelis spinus P 29 Derkacz* Crex crex L 30 Droździk Turdus iliacus P + S 31 Dubelt Gallinago media Z 1i 32 Dudek* Upupa epops L 33 Dymówka Hirundo rustica 34 Dzięcioł czarny 35 + + S + + + S LC + Ł 4-5p. + S + DD + + II S VU + + II 21p. S DD L + S Dryocopus martius L 3p. S Dzięcioł duży Dendrocopos major L + S 36 Dzięcioł średni* Dendrocopos medius L 2p. S 37 Dzięcioł zielony Picus viridis L 9p. S + 38 Dzięciołek Dendrocopos minor L + S + 39 Dziwonia Carpodacus erythrinus L + S + 40 Dzwoniec Carduelis chloris L + S + 41 Gajówka Sylvia borin L + S + 42 Gawron Corvus frugilegus L + C 43 Gągoł Bucephala clangula L 2-3p. 44 Gąsiorek Lanius collurio L 150-200p. 45 Gęgawa* Anser anser L 3p. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 151 II S + + + + + + + S II S >50i + + Ł + II 101 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 46 Gęś białoczelna* Anser albifrons P >11000i Ł 47 Gęś mała* Anser erythropus Z 1i S 48 Gęś zbożowa* Anser fabalis P >4000i Ł 49 Gil Pyrrhula pyrrhula L + S 50 Głowienka* Aythya ferina L 1-2p. + Ł 51 Gołąb miejski Columba livia L + 52 Grubodziób C. coccothraustes P 53 Grzywacz Columba palumbus L + S 54 Jarzębatka* Sylvia nisoria L 11p. S 55 Jastrząb Accipiter gentilis L 1p. S + 56 Jemiołuszka Bombycilla garrulus P + S + 57 Jer Fringilla montifringilla P + S 58 Jerzyk Apus apus L 59 Kania czarna Milvus migrans Z 60 Kania ruda* Milvus milvus L 61 Kapturka Sylvia atricapilla 62 Kawka 63 II + + I/II II II S + + S + + + II S S + NT + + II 1p. S + NT + + II L + S Corvus monedula L + S Kląskawka* Saxicola torquata L 2-3p. S + 64 Kobuz* Falco subbuteo L żer 1p. S + 65 Kokoszka Gallinula chloropus L 24p. S 66 Kopciuszek Phoenicurus ochruros L + S 67 Kos Turdus merula L + S 68 Kowalik Sitta europaea L + S 69 Krakwa Anas strepera L 4-5p. 70 Krętogłów Jynx torquilla L + S + 71 Krogulec* Accipiter nisus L 1p. S + Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. + + + II + + S II 102 II Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 72 Kropiatka* Porzana porzana L 11p. S 73 Kruk Corvus corax L 4-5p. C 74 Krwawodziób* Tringa totanus L 3p. S II 75 Krzyżówka Anas platyrhynchos L + >1000 Ł II 76 Kszyk Gallinago gallinago L 56p. >150i S II 77 Kukułka Cuculus canorus L + S 78 Kulczyk Serinus serinus L + S 79 Kulik wielki Numenius arquata L 19p. S 80 Kuropatwa Perdix perdix L >3p. Ł 81 Kwiczoł Turdus pilaris L + 82 Kwokacz Tringa nebularia P 83 Lerka* Lullula arborea L 84 Łabędź czarnodzioby* Cygnus columbianus P 85 Łabędź krzykliwy* Cygnus cyngus P 86 Łabędź niemy Cygnus olor L 87 Łęczak* Tringa glareola P 88 Łozówka Acrocephalus palustris L + 89 Łyska Fulica atra L 34p. 90 Makolągwa Carduelis cannabina L + S 91 Mazurek Passer montanus L + S 92 Mewa białogłowa Larus cachinnans P + C 93 Mewa mała Larus minutus P >34i S 94 Mewa pospolita Larus canus P + S 95 Mewa srebrzysta Larus argentatus P + C 96 Modraszka Parus caeruleus L Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. >600i S >30i S 2p. 36p. + DD + + VU II II II S + 18i S + + II 79i S + + II >300i S >200i S II CR + S >500 + + Ł + LC S + + + 103 II Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 97 Muchołówka szara Muscicapa striata L 98 Mysikrólik Regulus regulus Z 99 Myszołów Buteo buteo L 100 Myszołów włochaty Buteo lagopus P 101 Nurogęś Mergus merganser 102 Ohar* 103 S + S + S + II + S + II P + S Tadorna tadorna Z 1i S Oknówka Delichon urbica L + S 104 Orlik krzykliwy* Aquila pomarina L żer. 1-2p. S 105 Ortolan* Emberiza hortulana L 2p. S 106 Orzechówka Nucifraga caryocatactes Z 1i S 107 Orzeł przedni Aquila chrysaetos Z 1i S 108 Paszkot Turdus viscivorus P + S 109 Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla L + S + 110 Perkoz rdzawoszyi* Podiceps grisegena L 2p. S + 111 Perkozek* Tachybaptus ruficollis L 7p. S + 112 Piecuszek Phylloscopus trochilus L + S + 113 Piegża Sylvia curruca L + S + 114 Pierwiosnek Phylloscopus collybita L + S + 115 Pleszka P. phoenicurus L + S + 116 Pliszka siwa Motacilla alba L + S + 117 Pliszka żółta Motacilla flava L + S + 118 Płaskonos* Anas clypeata P 119 Płomykówka Tyto alba L 5p. S 120 Podróżniczek Luscinia svecica L 74p. S 121 Pokląskwa Saxicola rubetra L + S + 122 Pokrzywnica Prunella modularis L >10p. S + Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. + + 27p. 110i II II LC + II + + LC + + II + + + EN + + S II II II + NT 104 + + Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 123 Potrzeszcz Emberiza calandra L + >350i S 124 Potrzos Emberiza schoeniclus L + + S + 125 Pójdźka Athene noctua L 1p. S + 126 Przepiórka* Coturnix coturnix L 31p. S 127 Pustułka* Falco tinnunculus L 10p. S + 128 Puszczyk Strix aluco L >2p. S + 129 Raniuszek Aegithalos caudatus L + S 130 Remiz Remiz pendulinus L + S 131 Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus L + S 132 Rożeniec Anas acuta L 1p. 133 Rudzik Erithacus rubecula L + 134 Rybitwa białoskrzydła* Chlidonias leucopterus P 135 Rybitwa czarna Chlidonias niger L 8p. S 136 Rybitwa rzeczna* Sterna hirundo L 1-2p. S 137 Rybołów Pandion haliaetus P 138 Rycyk* Limosa limosa L 139 Rzepołuch Carduelis flavirostris P + S + 140 Samotnik Tringa ochropus P >10i S + II 141 Sierpówka Streptopelia decaocto L + S 142 Sieweczka rzeczna Charadrius dubius L 1p. S + II 143 Siewka złota* Pluvialis apricaria P 144 Sikora uboga Parus palustris L 145 Siwerniak Anthus spinoletta Z 146 Skowronek Alauda arvensis L + S 147 Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos L + S Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 240i DD II + S EN II S 120i 1i 9p. + S NT S + VU + II + + II + + II + + II S >5000i + 1i II II S EXP + II S + S + + 105 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 148 Słowik szary Luscinia luscinia L 149 Sokół wędrowny Falco peregrinus Z 150 Sójka Garrulus glandarius L <10p. S 151 Sroka Pica pica L + C 152 Srokosz Lanius excubitor L 4-5p. S + 153 Strumieniówka* Locustella fluviatilis L 70-75p. S + 154 Strzyżyk Troglodytes troglodytes L + S + 155 Szczygieł Carduelis carduelis L + S + 156 Szlachar Mergus serrator Z 157 Szpak Sturnus vulgaris L + 158 Śmieszka Larus ridibundus L 20p. S 159 Śpiewak Turdus philomelos L + S 160 Świergotek drzewny Anthus trivialis L + S + 161 Świergotek łąkowy Anthus pratensis L + S + 162 Świergotek polny* Anthus campestris L 3p. S 163 Świerszczak* Locustella naevia L 380-400p. S 164 Świstun Anas penelope P 165 Świstunka leśna* Phylloscopus sibilatrix L 1p. S + 166 Trzciniak Acrocephalus arundinaceus L >100p. S + 167 Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus L + S + 168 Trzmielojad* Pernis apivorus L żer. 2p. S 169 Trznadel Emberiza citrinella L + S 170 Turkawka* Streptopelia turtur L 4p. S 171 Uszatka Asio otus L >3p. S 172 Uszatka błotna Asio flammeus L 1p. ? S 173 Wąsatka Panurus biarmicus L 1-2p. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. >200p. S 1i S 2i S >5000i S 390i 15-20i + + + CR + + EN II II + + + S CR II + + II + DD II + + S VU LC 106 + + + Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 174 Wilga Oriolus oriolus L + S 175 Wodnik Rallus aquaticus L 72p. S 176 Wrona Corvus cornix L + C 177 Wróbel Passer domesticus L + S 178 Zaganiacz Hippolais icterina L + S 179 Zielonka* Porzana parva L 4p. S 180 Zięba Fringilla coelebs L + S 181 Zimorodek* Alcedo atthis L 1-5p. 182 Żuraw Grus grus L 34p. Objaśnienia: Status: L – gatunek lęgowy P – gatunek regularnie przelotny lub zimujący Z – gatunek zalatujący sporadycznie Liczebność: Znak < lub > oznacza odpowiednio liczebność maksymalną oraz minimalną 1) Ochrona gatunkowa - według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237): S – gatunek objęty ścisłą ochroną gatunkową C – gatunek objęty częściową ochroną gatunkową Ł – gatunek łowny według rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (Dz. U. Nr 45 poz. 433). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. >1000i + + NT + + S + + S + + 2) CLZGiZ - Czerwona lista zwierząt zagrożonych i ginących (Głowaciński 2002): EXP – gatunek wymarły jako lęgowy CR – gatunek krytycznie zagrożony EN – gatunek zagrożony VU – gatunek narażony NT – gatunek bliski zagrożenia LC – gatunek najmniejszej troski DD – dane niepełne 3) – gatunek ujęty w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej 4) – gatunek ujęty w Konwencji Berneńskiej 5) – gatunek ujęty w Konwencji Bońskiej * – dane z 2007 r. (brak gwiazdki oznacza, że gatunek inwentaryzowano w 2003 r., a z 2007 r. brak jest danych o jego występowaniu ) 107 II II Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4.1.4 Podsumowanie Podczas inwentaryzacji prowadzonej w roku 2003 i 2007 stwierdzono na obszarze Natura 2000 „Nadnoteckie Łęgi” 182 gatunki ptaków, w tym 138 gatunków uznano za lęgowe, prawdopodobnie lęgowe lub wykorzystujące dolinę jako żerowisko, a gniazdujące na krawędzi doliny (bielik, trzmielojad, orlik krzykliwy), 32 gatunki uznano za regularnie przelotne oraz 12 za zalatujące sporadycznie. 164 gatunki objęte są ścisłą ochroną gatunkową, 8 objętych jest ochroną częściową, a 10 gatunków należy do ptaków łownych. Stwierdzono na tym terenie 10 gatunków objętych ochroną strefową (w tym 4 lęgowe), 31 gatunków (15 lęgowych) zamieszczonych na Czerwonej liście zwierząt zagrożonych i ginących w Polsce oraz 40 gatunków (24 lęgowe) z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Gatunkami kwalifikującymi ostoję „Nadnoteckie Łęgi” jako obszar Natura 2000 jest 5 gatunków ptaków (w tym 2 gatunki spoza Załącznika I Dyrektywy Ptasiej): 1. Gęś zbożowa – 4 000 osobników, 2. Gęś białoczelna – 11 000 osobników, 3. Żuraw – 1 000 osobników, 4. Derkacz – 151 samców, 5. Podróżniczek – 74 pary. Na podstawie zebranych danych analizowany obszar kwalifikuje się jako ostoja ptaków o znaczeniu europejskim na podstawie 3 kryteriów: - C2 – obszary koncentracji gatunków zagrożonych w Unii Europejskiej (żuraw), - C3 – obszary koncentracji gatunków migrujących nie zagrożonych w Unii Europejskiej (gęś zbożowa, gęś białoczelna), - C6 – główne regionalne lęgowiska gatunków zagrożonych w skali Unii Europejskiej (derkacz, podróżniczek). Mapy z rozmieszczeniem stanowisk najważniejszych dla ostoi ptaków stanowią załącznik do niniejszego opracowania. 4.1.5 Zmiany liczebności ptaków w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” W przeciągu ostatnich dwudziestu lat zaszły dość istotne zmiany w zgrupowaniach ptaków lęgowych doliny Noteci. Wynikają one z wielu czynników, wśród których na pierwszym miejscu wymienić należy zmiany siedliskowe. W latach 80. i 90. XX w. zaprzestano koszenia i wypasu na znacznych obszarach łąk, przez co stały się one mniej atrakcyjne dla gatunków związanych z zagospodarowanymi łąkami. Obecnie jednak, ze względu na dopłaty Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 108 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” do gruntów rolnych oraz programu rolnośrodowiskowego wiele łąk zagospodarowano ponownie. Fragmenty nieproduktywnych, przesuszonych łąk zamieniane są coraz częściej na grunty orne. Inne czynniki to przesuszenie łąk w ostatnich suchych latach i związane z tym szybkie zarastanie starorzeczy i torfianek oraz zwiększona penetracja ludzka, zwłaszcza wędkarzy. Niebagatelny wpływ na awifaunę doliny Noteci ma gwałtowna ekspansja bobrów w ostatnim dziesięcioleciu. Budując tamy na rowach i kanałach melioracyjnych lub zatykając przepusty pod drogami zwierzęta te powodują powstawanie niewielkich zastoisk i rozlewisk. Czasami podtopieniu ulegają większe powierzchnie liczące nawet 20-30 ha. Podczas bardzo suchej wiosny w 2003 r. wszystkie rozlewiska i podtopienia w dolinie powstały właśnie na skutek działania tych zwierząt. Powstawanie rozlewisk przy stanowiskach bobrów ma zapewne korzystny wpływ na liczebność populacji niektórych gatunków ptaków. Gniazdowania w tych miejscach stwierdzono m.in. u następujących gatunków: błotniak stawowy, błotniak łąkowy, żuraw, wodnik, kropiatka, zielonka i podróżniczek. Prawdopodobnie wpływ na sukces lęgowy ptaków, a co za tym idzie na ich liczebność, ma także ekspansja na tym terenie drapieżników czworonożnych – lisa Vulpes vulpes, jenota Nyctereutes procyonoides i norki amerykańskiej Mustela vison. W przypadku prawie wszystkich ptaków siewkowatych zanotowano wyraźny spadek liczebności. Dotyczy to zwłaszcza rycyka i czajki, u których populacja lęgowa zmniejszyła się odpowiednio o 95% i 85%. Zmniejszenie liczby par lęgowych zanotowano także u kulika wielkiego i kszyka (odpowiednio o 70% i 50%). Pierwsze dwa gatunki preferują łąki kośne lub pastwiska z niską runią, więc zarastanie łąk dotknęło je najbardziej. Kszyk jest na tym terenie gatunkiem mniej wrażliwym na brak wylewów i zarastanie łąk, gdyż gniazduje często na obrzeżach olsów i łozowisk lub na zarastających torfiankach. Natomiast kulik wielki często jako lęgowiska wybierał fragmenty łąk będących we wstępnej fazie sukcesji. Jedynie w przypadku krwawodzioba nie odnotowano większego spadku liczebności. Niewielka liczba gniazdujących tu par nie pozwala jednak na wyciąganie daleko idących wniosków. Ptaki siewkowate wykorzystują często niewielkie rozlewiska powstałe w wyniku działalności bobrów. Dotyczy to zwłaszcza kszyka. W czasie suchych lat znaczna część czajek gniazduje na polach uprawnych (np. w 2003 r. było to 15 spośród 42 par, czyli prawie 36% wszystkich par). Podobny spadek liczebności zanotowano u kaczek związanych z okresowo zalanymi łąkami. Liczebność cyranki obniżyła się o 90%, a płaskonos zupełnie przestał tu gniazdować. Spadek liczebności tych gatunków ma prawdopodobnie nie tylko związek ze zmianami użytkowania Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 109 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” gruntów i przesuszeniem doliny w ostatnich latach, ale wynika z ich ogólnego trendu spadkowego w Polsce (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Dowodzą tego między innymi obserwacje z lat o wysokim zalewie doliny (rok 1994 i 2002), podczas których liczebność cyranki nieznacznie wzrosła (do poziomu 10-15 par), ale nie osiągnęła poziomu z początku lat 80. XX w. Podobne zjawisko zanotowano także u ptaków siewkowatych, zwłaszcza rycyka, czajki i kszyka. Ujemne trendy liczebności u łąkowych siewkowców i kaczek zanotowano w ostatnim czasie również na pozostałych fragmentach doliny Noteci (Wylegała i in. 2007), a także z różnym nasileniem, w wielu innych dolinach rzek w Polsce (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Spadek liczebności lub zupełne wycofanie z tego terenu zanotowano także wśród gatunków związanych środowiskowo ze zbiornikami posiadającymi większe, otwarte lustro wody (perkoz rdzawoszyi, głowienka). Ma to prawdopodobnie związek z gwałtownym zarastaniem starorzeczy i torfianek oraz zwiększoną penetracją terenu przez wędkarzy i związanym z tym płoszeniem ptaków, zwłaszcza na najlepiej zachowanych, dużych starorzeczach między Mikołajewem i Wrzeszczyną. Liczebność cyraneczki, która gniazduje na małych, silnie zakrzewionych torfiankach, jest na tym terenie stabilna. W przypadku gągoła i gęgawy obserwuje się udane próby kolonizacji doliny, co jest odzwierciedleniem wzrostu liczebności tych gatunków w regionie (Bednorz i in. 2000). Od 1995 r. nie potwierdzono lęgów czapli siwych w rezerwacie „Czapliniec Kuźnicki”, w którym jeszcze rok wcześniej gniazdowało około 20-25 par. W efekcie zdjęto ochronę prawną z tego obiektu. W 1995 r. wykryto inną kolonię (8 zajętych gniazd) w borze sosnowym na skraju doliny koło Osucha. Prawdopodobnie w rejonie tym czaple siwe gniazdowały już znacznie wcześniej. Wskazują na to obserwacje z 1971 r. (Z. Lewartowski – inf. listowna). Podczas inwentaryzacji prowadzonej w roku 2003 i 2007 nie potwierdzono lęgów czapli siwych w tym miejscu. Spadek liczebności zanotowano u niektórych ptaków szponiastych, zwłaszcza błotniaka stawowego. W połowie lat 90. XX w. zanotowano u tego gatunku w Wielkopolsce wzrost liczebności (Bednorz i in. 2000), jednak pod koniec lat 90. XX w. liczba par lęgowych w Wielkopolsce ponownie się obniżyła (Śliwa 2000 msc), czego odzwierciedleniem może być także sytuacja w dolinie Noteci. Wycofanie się z tego terenu odnotowano także w przypadku kani czarnej. W latach 1993-2003 tylko jeden raz (1993 r.) odnotowano jej gniazdowanie na tym terenie – w czaplińcu koło Kuźnicy Czarnkowskiej. Wzrost liczebności na zarastających łąkach zanotowano natomiast u błotniaka łąkowego. W ostatnich 3-4 latach obserwuje się odbudowę populacji pustułki. W 2007 r. stwierdzono 10 par tego ptaka (w 2003 r. było 5-6 par). Jest to prawdopodobnie po części wynikiem realizacji projektu ochrony tego Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 110 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” gatunku prowadzonego przez Nadnoteckie Koło PTOP „Salamandra”. Projekt ten polega głównie na wieszaniu skrzynek lęgowych dla pustułek. Coraz częstsze czerwcowe oraz lipcowe obserwacje żerujących na łąkach orlików krzykliwych, wskazują na możliwość gniazdowania pojedynczych par w pobliżu doliny w okolicach Białej i Gajewa. W porównaniu z latami 80. XX w. nastąpiło wyraźne obniżenie liczebności łyski. Podczas badań Bednorza i Kupczyka (1995) nie kartowano tego gatunku ze względu na dużą liczebność. W 2003 r. zanotowano zaledwie 34 pary. W ostatnich latach łyska bywa nieco liczniejsza tylko w sezonach z wysokim i długo utrzymującym się zalewem doliny, np. w 1994 r. tylko w okolicach Roska na zalanych łąkach przystąpiło do lęgów około 20 par. Liczebność kropiatki ulega silnym wahaniom, np. w 2003 r. stwierdzono 3 samce, a w wilgotniejszym 2007 r. aż 11 samców. Wzrosła liczebność zielonki, a także wodnika. W przypadku tego drugiego gatunku trudno jednoznacznie stwierdzić czy odnotowany wzrost był faktycznie ponad dwukrotny, czy wynika on z niedoszacowania jego liczebności w latach 80. XX w. (Bednorz, Kupczyk 1995). Wodniki w badanym fragmencie doliny Noteci związane są głównie z małymi, silnie zarośniętymi wierzbą torfiankami (44 pary) i starorzeczami (28 par). W ciągu ostatniego dwudziestolecia nastąpił w dolinie Noteci wyraźny wzrost liczebności łabędzia niemego. Jako miejsca lęgowe ptaki te w ostatnich latach wybierają nawet bardzo małe, zarośnięte torfianki i starorzecza, które niekiedy w lecie prawie zupełnie wysychają. Rodziny łabędzi często przenoszą się wówczas na rzekę (Wylegała 1999). Skokowy wzrost liczebności odnotowano także w przypadku żurawia. Jego liczebność w ciągu ostatnich 20 lat zwiększyła się prawie pięciokrotnie, przy czym najsilniejszy wzrost nastąpił pod koniec lat 90. XX w. Powstało także zbiorowe noclegowisko grupujące w latach 2003-2007 do około 1 000 osobników. Jest to obecnie jedno z pięciu największych (obok jeziora Gopło i jeziora Zgierzynieckiego, doliny Noteci koło Lipiej Góry i Stawów Smogulec) stałych noclegowisk żurawia w Wielkopolsce (Bednorz i in. 2000, M. Kupczyk – inf. ustna). Liczebność podróżniczka i prawdopodobnie także dziwoni jest na tym odcinku doliny stabilna. Wzrosła natomiast liczebność dudka. Pobieżne obserwacje wskazują na wzrost liczebności (do co najmniej kilkunastu par) pokrzywnicy (czego wcześniej nie zauważono na tym terenie (Bednorz i in. 2000) i świerszczaka oraz gwałtowny spadek liczebności remiza, choć brak jest na to konkretnych dowodów pochodzących z powierzchni próbnych. Zanotowano także zwiększenie liczebności dzięcioła czarnego - w pozostałościach lasów łęgowych i szpalerach topoli rosnących wzdłuż rzeki stwierdzono 3 pary. Mimo istnienia odpowiednich miejsc lęgowych, silnie spadła liczebność brzegówki. Niewielka liczebność Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 111 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zimorodka w 2003 r. prawdopodobnie związana była z wysoką śmiertelnością podczas długiej i mroźnej zimy poprzedzającej sezon lęgowy. W ostatnich latach odnotowano pojawienie się w tym fragmencie doliny Noteci wcześniej nie notowanych gatunków ptaków lęgowych lub prawdopodobnie lęgowych: dzięcioła średniego lerki, kląskawki, wąsatki, kruka, rybitwy rzecznej i orlika krzykliwego. W tabeli 28 dokonano porównania liczebności wybranych gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz Czerwonej listy gatunków ginących i zagrożonych objętych badaniami w latach 1980-1981 oraz 2003 i 2007. Porównania dokonano dla 26 gatunków, dla których istnieją dobre dane porównawcze (Bednorz, Kupczyk 1995, Wylegała 2003, Wylegała – mat. niepubl.). W latach 1980-1981 stwierdzono gniazdowanie 21 spośród tych gatunków, a w roku 2003 i 2007 gniazdowały 24 gatunki. Między okresami badań stwierdzono zaprzestanie gniazdowania 2 gatunków: bataliona i kani czarnej. Przybyło natomiast 5 gatunków: rybitwa rzeczna, dzięcioł średni, lerka, wąsatka i orlik krzykliwy. Spadek liczebności odnotowano w przypadku 6 gatunków (w przypadku 4 gatunków spadek był bardzo silny). Najsilniej obniżyła się liczba par rybitwy czarnej i turkawki. W przypadku tego drugiego gatunku wynikać to może z bardzo dużych fluktuacji liczebności odnotowywanych w całym kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Wzrost liczebności odnotowano w przypadku 8 gatunków (dla 7 gatunków był to wzrost bardzo silny). Szczególnie wyraźnie wzrosła liczebność błotniaka łąkowego, żurawia i derkacza. Stan populacji 5 gatunków jest prawdopodobnie stabilny. Wzrost liczebności lub stabilność populacji odnotowano u głównych gatunków kwalifikujących ten fragment doliny Noteci do sieci Natura 2000 (derkacz, żuraw, podróżniczek). W tabeli 29 porównano liczebność wybranych 11 gatunków ptaków nielęgowych (poza gęsiami są to ptaki z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz Czerwonej listy gatunków ginących i zagrożonych). W przypadku wszystkich wymienionych w tabeli gatunków odnotowano wzrost liczebności. Szczególnie spektakularny wzrost nastąpił w przypadku gęsi białoczelnej, której wiosenne koncentracje żerowiskowe pod Roskiem i Wrzeszczyną liczą obecnie do 11 000 osobników. Wzrosła także liczebność gęsi zbożowej oraz częstotliwość obserwacji i wielkości stad bernikli białolicej. Już pod koniec lat 90. XX w. wykształciło się pod Białą zbiorowe noclegowisko żurawia grupujące w ostatnich latach do około 1 000 osobników. W latach 80. XX w. obserwowano na tym fragmencie doliny Noteci tylko nieliczne grupki żurawi nielęgowych (Bednorz, Kupczyk 1995). Bardzo silny wzrost liczebności odnotowano także w przypadku siewki Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 112 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” złotej. W latach 80. XX w. obserwowano stada tych ptaków liczące po około 60 osobników (Bednorz, Kupczyk 1995), podczas gdy w 2007 r. w okolicach Góry i Roska kilkukrotnie obserwowano koncentracje siewek złotych liczące do 5 000 osobników. Tab. 28. Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz Czerwonej listy gatunków ginących i zagrożonych w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w latach 1980-1981 oraz 2003 i 2007 Lata badań Lp. Gatunek Trend 1980-1981 2003 i 2007 1 Bąk Botaurus stellaris 9-10 7 2 Rożeniec Anas acuta 1 1 3 Kania ruda Milvus milvus 2 1 4 Kania czarna Milvus migrans 3 - ○ 5 Błotniak stawowy Circus aeruginosus 16-17 5-6 6 Błotniak łąkowy Circus pygargus 0-1 8-9 7 Orlik krzykliwy Aquila pomarina - 0-2 ● 8 Przepiórka Coturnix coturnix <15 31 9 Derkacz Crex crex 40-50 151 10 Kropiatka Porzana porzana 10 11 11 Zielonka Porzana parva 0-1 4 12 Żuraw Grus grus 7 34 13 Batalion Philomachus pugnax 0-1 - ○ 14 Kulik wielki Numenius arquata 60 19 15 Rybitwa rzeczna Sterna hirundo - 1-2 ● 16 Rybitwa czarna Chlidonias niger 52 (8 kolonii) 8 (1 kolonia) 17 Turkawka Streptopelia turtur 18-22 4 18 Zimorodek Alcedo atthis 4 1-5 19 Dudek Upupa epops 9 21 20 Dzięcioł średni Dendrocopos medius - 2 ● 21 Dzięcioł czarny Dryocopos martius 1 3 22 Lerka Lullula arborea - 2 ● 23 Podróżniczek Luscinia svecica 76-80 74-76 24 Jarzębatka Sylvia nisoria 4-5 11 25 Wąsatka Panurus biarmicus - 2 ● 26 Ortolan Emberiza hortulana 1 2 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 113 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 29. Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków nielęgowych w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w latach 1980-1981 oraz 2003 i 2007 (podano maksymalne wielkości stad) Lata badań Lp. Gatunek Trend 1980-1981 2003 i 2007 - 18 ● 25 79 1 Łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus 2 Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus 3 Gęś zbożowa Anser fabalis 2800 4500 4 Gęś białoczelna Anser albifrons >500 11000 5 Bernikla białolica Branta leucopsis 0-1 43 6 Rożeniec Anas acuta 150 260 7 Świstun Anas penelope 250 390 8 Żuraw Grus grus ? 1000 9 Rybitwa leucopterus - 120 ● 10 Siewka złota Pluvialis apricaria 60 >5000 11 Łęczak Tringa glareola <100 >200 białoskrzydła Chlidonias Objaśnienia do tabel 28 i 29: - gatunek nie gniazduje wzrost liczebności brak zasadniczych zmian liczebności spadek liczebności ● nowy gatunek lęgowy ○ zaprzestanie gniazdowania Dolina Noteci, a zwłaszcza odcinek Ujście - Wieleń oraz Trzebicz - Santok, jest jednym z ważniejszych lęgowisk bociana białego w zachodniej Polsce (Ptaszyk 1994, 2006). W dolinie tej rzeki stwierdzono także najwięcej w Wielkopolsce miejscowości ze skupiskami gniazd tego gatunku (Ptaszyk 2006). Na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” jest 10 miejscowości, w których stwierdzono gniazdowanie powyżej 3 par bocianów białych (tab. 30). W 2004 r. stwierdzono w tych miejscowościach łącznie 82 pary, a w 2007 r. 64 pary bocianów białych. Oznaczałoby to spadek liczebności o 18 par (22%) w ciągu 3 lat. Trzeba jednak podkreślić, że w 2004 r. dane zbierane były metodą ankietową i z tego powodu mogą być obarczone błędem wynikającym między innymi z kłopotów z administracyjnym przydzieleniem poszczególnych gniazd występujących w skupiskach, zwłaszcza zlokalizowanych wśród łąk poza zabudowaniami (Ptaszyk 2006). Dotyczy to zwłaszcza Roska, Wrzeszczyny, Zofiowa oraz Romanowa Dolnego i Górnego. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 114 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W dolinie Noteci regularnie obserwowane są także skupiska ptaków nielęgowych. W czerwcu 2007 r. skupiska takie liczyły co najmniej 179 osobników (choć nie wykluczone, że część policzonych ptaków dotyczyła osobników lęgowych). Świadczy to o występowaniu w dolinie Noteci uwarunkowań środowiskowych umożliwiających nie tylko gniazdowanie bocianów, ale także zapewniających dogodne żerowiska dla ptaków nielęgowych. Tab. 30. Porównanie liczebność zajętych gniazd bocianów białych w wybranych miejscowościach nadnoteckich (Ptaszyk 2006, P. Wylegała) Miejscowość 1994-1995 2004 2007 Gajewo 2 6 5 Ługi Ujskie ? 10 8 Nowe Dwory ? 10 9 Radolin 4 2 1 Romanowo Dolne i Górne 12 15 13 Rosko 8 12 12 Stobno 5 3 1 Walkowice 4 3 2 Wrzeszczyna ? 6 4 Zofiowo 6 15 9 ? – brak danych 4.1.6 Ocena znaczenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla gatunków ptaków Poniżej przedstawiono znaczenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla poszczególnych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (tab. 31) oraz gatunków ptaków migrujące nie wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (tab. 32). Tab. 31. Ocena znaczenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG Ocena znaczenia obszaru Kod Nazwa Populacja Stan zachowania Izolacja Ogólnie A021 Bąk Botaurus stellaris C B C C A031 Bocian biały Ciconia ciconia C B C B A037 Łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus bewickii C C C C A038 Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus C C C C A074 Kania ruda Milvus milvus D Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 115 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” A075 Bielik Haliaeetus albicilla D A081 Błotniak stawowy Circus aeruginosus C C C C A084 Błotniak łąkowy Circus pygargus C B C C A089 Orlik krzykliwy Aquilla pomarina D A119 Kropiatka Porzana porzana C C C C A120 Zielonka Porzana parva C C C C A122 Derkacz Crex crex C C C C A127 Żuraw Grus grus B C C B Siewka złota Pluvialis apricaria C B C B A151 Batalion Philomachus pugnax D A154 Dubelt Gallinago media D A166 Krwawodziób Tringa glareola C C C C A193 Rybitwa rzeczna Sterna hirundo D A197 Rybitwa czarna Chlidonias niger C C C C A229 Zimorodek Alcedo athhis C C C C A236 Dzięcioł czarny Dryocopos martius D Dzięcioł średni Dendrocopos medius D A246 Lerka Lululla arborea D A255 Świergotek polny Anthus campestris D A272 Podróżniczek Luscinia svecica B B C B A307 Jarzębatka Sylvia nisoria C C C C A338 Gąsiorek Lanius collurio C B C C A379 Ortolan Emberiza hortulana D Tab. 32. Ocena znaczenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla regularnie występujących ptaków migrujących nie wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG Kod Nazwa Ocena znaczenia obszaru Populacja Stan zachowania Izolacja Ogólnie A036 Łabędź niemy Cygnus olor C B C C A039 Gęś zbożowa Anser fabalis C C C C A041 Gęś białoczelna Anser albifrons C C C C Krzyżówka Anas platyrhynchos C B C C Krakwa Anas strepera C C C C A050 Świstun Anas penelope C C C C A052 Cyraneczka Anas crecca C C C C A055 Cyranka Anas querquedula C C C C A056 Płaskonos Anas clypeata C C C C Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 116 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Czernica Aythya fuligula D Głowienka Aythya ferina D A067 Gągoł Bucephala clangula C C C C A087 Myszołów Buteo buteo C C C C Krogulec Accipiter nisus D Jastrząb Accipiter gentilis D Pustułka Falco tinnunculus C C C C Przepiórka Coturnix coturnix C C C C Wodnik Rallus aquaticus C B C C Łyska Fulica atra D Kokoszka Gallinula chloropus D Sieweczka rzeczna Charadrius dubius D Czajka Vanellus vanellus C C C C A153 Kszyk Gallinago gallinago C C C C A156 Rycyk Limosa limosa C C C C A160 Kulik wielki Numenius arquata B B C B A162 Krwawodziób Tringa totanus D Śmieszka Larus ridibundus D Turkawka Streptopelia turtur D Dudek Upupa epops C C C C Dzięcioł zielony Picus viridis D Brzegówka Riparia riparia D Kląskawka Saxicola torquata D Świerszczak Locustella naevia C C C C Strumieniówka Locustella fluviatilis C C C C Trzciniak Acrocephalus arundinaceus C C C C A096 A118 A123 A142 4.2 Gatunki zwierząt wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej 4.2.1 Metodyka zbierania danych Informacje o występowaniu ryb pochodzą głównie z wywiadów z wędkarzami. Godowiska płazów inwentaryzowano przy okazji badań ornitologicznych prowadzonych w 2007 r. Zasadniczą inwentaryzację bobra na tym terenie wykonano w latach 2000-2003 (Wylegała 2004). Uzupełniono ją o dane zebrane w 2007 r. Stanowiska wydry notowano przy okazji badań ornitologicznych w latach 2003 i 2007. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 117 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4.2.2 Przegląd gatunków 4.2.2.1 Ryby – Pisces Na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” stwierdzono w latach 2003–2007 co najmniej 3 gatunki z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej: bolenia Aspius aspius, piskorza Misgurnus fosillis i głowacza białopłetwego Cottus gobbio. Boleń Aspius aspius Z informacji uzyskanych od wędkarzy oraz własnych obserwacji polujących boleni wynika, że ryba ta występuje na całym odcinku Noteci między Ujściem a Wieleniem. Prawdopodobnie najliczniej występuje on poniżej stopni piętrzących oraz na odcinkach zadrzewionych, gdzie drzewa powalone przez bobry do rzeki stwarzają mu dobre warunki do bytowania. Najprawdopodobniej najliczniej występuje na odcinku Ujście - Śluza Walkowice oraz śluza Romanowo - śluza Lipica. Piskorz Misgurnus fosillis Obecność tego gatunku odnotowano w trzech miejscach – w niewielkim starorzeczu między Czarnkowem a śluzą Pianówka (2002 r.), w Starej Noteci koło Czarnkowa (2002 r.) oraz w Kanale Łaga między Radolinkiem, a śluzą Lipica (2007 r.). Najprawdopodobniej gatunek ten występuje liczniej. Istnieje bardzo duża liczba miejsc, w których piskorz może potencjalnie występować (starorzecza, torfianki, kanały i rowy melioracyjne). Jednak dla określenia rzeczywistego stanu jego populacji w dolinie Noteci wymagane są odrębne badania. Głowacz białopłetwy Cottus gobbio Gatunek ten odnotowano w dwóch miejscach: przy śluzie Lipica (2004 r.) oraz przy śluzie Pianówka (1998 r.). Gatunek ten dość licznie występuje w Gwdzie (Andrzejewski 1997). Można się więc spodziewać najliczniejszego występowania głowacza w okolicach ujścia tej rzeki do Noteci (poniżej Ujścia). Ryba ta jest związana z rzekami o szybkim nurcie i piaszczysto-kamienistym dnie. W Noteci najlepsze warunki do bytowania ma więc poniżej progów piętrzących. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 118 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4.2.2.2 Płazy – Amphibia Podczas inwentaryzacji prowadzonej w 2007 r. na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” stwierdzono 1 gatunek płaza z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej - kumaka nizinnego Bombina bombina. Przy okazji notowania godowisk tego gatunku inwentaryzowano także rzekotkę Hyla arboreta i ropuchę zieloną Bufo viridis. Rozmieszczenie godowisk wymienionych trzech gatunków płazów było bardzo charakterystyczne. Ograniczało się ono do terasy zalewowej między Gulczem a Wrzeszczyną. Dominują tam łąki kośne położone na gruntach mineralnych z płytkimi, dobrze nasłonecznionymi starorzeczami i rozlewiskami. Odnotowano 16 godowisk kumaka nizinnego, 12 godowisk ropuchy zielonej i 7 godowisk rzekotki drzewnej. 4.2.2.3 Ssaki – Mammalia Na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” występują regularnie 2 gatunki ssaków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej - bóbr Castor fiber i wydra Lutra Lutra. W latach 2000-2003 zlokalizowano na terenie ostoi 86 stanowisk rodzinnych bobrów, a wielkość populacji oszacowano na 320-350 osobników (Wylegała 2004). W 2007 r. uzupełniono tę inwentaryzację i łącznie odnotowano co najmniej 96 stanowisk rodzinnych, a stan populacji można oszacować na 350-380 osobników. Obecność wydry (odchody, tropy oraz nory) odnotowano w 22 miejscach. Ze względu na prowadzenie inwentaryzacji wydry tylko przy okazji badań ornitologicznych, a nie nastawionych na wykrywanie tego dość skrytego gatunku, liczebność ta jest z pewnością zaniżona. Można ją szacować na 30-40 osobników. Na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” prawdopodobne jest występowanie także nocka dużego Myotis myotis. Kolonię rozrodczą tego gatunku odnotowano w Kuźnicy Czarnkowskiej przy granicy ostoi (Wojtaszyn 2002). Możliwe jest istnienie także innych kolonii tego nietoperza w budynkach (zwłaszcza kościołach) położonych w granicach analizowanego obszaru. Wymaga to jednak przeprowadzenie odrębnych badań. Również prawdopodobne jest występowanie na terenie ostoi wilka Canis lapus. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 119 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4.2.3 Ocena znaczenia ostoi dla gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej Poniżej przedstawiono ocenę znaczenia analizowanego obszaru dla gatunków zwierząt wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Tab. 33. Ocena znaczenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla ssaków wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG Kod Nazwa Ocena znaczenia obszaru Populacja Stan Izolacja Ogólnie zachowania 1337 Bóbr Castor fiber C B C B 1355 Wydra Lutra lutra C C C C Tab. 34. Ocena znaczenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla płazów i gadów wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG Kod 1188 Nazwa Kumak nizinny Bombina bombina Ocena znaczenia obszaru Populacja Stan zachowania Izolacja Ogólnie C C C C Tab. 35. Ocena znaczenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi” dla ryb wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG Kod Nazwa Ocena znaczenia obszaru Populacja Stan zachowania Izolacja Ogólnie 1130 Boleń Aspius aspius C C C C 1145 Piskorz Misgurnus fossilis C C C C 1163 Głowacz białopłetwy Cottus gobio C C C C 4.3 Gatunki zwierząt wymienione w Załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej Nie stwierdzono stanowisk gatunków zwierząt wymienionych w załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 120 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4.4 Zagrożenia dla zachowania walorów faunistycznych Biorąc pod uwagę walory faunistyczne, dla których powołano obszar Natura 2000 oraz warunki zachowania tych walorów, do głównych zagrożeń (istniejących i potencjalnych) można obecnie zaliczyć: ogólne (dotyczące całego obszaru) wskazane w tabeli 36 oraz szczegółowe, dotyczące bezpośrednio siedlisk poszczególny gatunków wskazane w tabeli 37. Tab. 36. Ogólne zagrożenia walorów faunistycznych ostoi „Nadnoteckie Łęgi” Lp. Opis zagrożenia Ocena zagrożenia 1. Zakłócenie naturalnego reżimu hydrologicznego mającego kluczowe znaczenie dla długofalowej egzystencji siedlisk ptaków w dolinie Noteci: Istniejące, bardzo duże - zalewanych lub podtapianych ekstensywnie użytkowanych łąk kośnych jako siedliska łabędzia krzykliwego, łabędzia czarnodziobego, gęsi zbożowej, gęsi białoczelnej, bociana białego, derkacza, kropiatki, siewki złotej, łęczaka, błotniaka łąkowego, - starorzeczy jako siedliska bąka, błotniaka stawowego, kropiatki, zielonki, rybitwy czarnej, rybitwy rzecznej, - łęgów wierzbowych, topolowych, olszowych i jesionowych, olsów i łozowisk jako siedliska żurawia, podróżniczka, jarzębatki, gąsiorka. 2. Konserwacja rowów melioracyjnych przyspieszająca odpływ wody z doliny i powodująca przesuszenie siedlisk. Istniejące, bardzo duże 3. Intensyfikacja rolnictwa, przede wszystkim zbyt wczesne terminy pierwszego pokosu i/lub zaniechanie ekstensywnej gospodarki łąkowo-pasterskiej. Istniejące, bardzo duże 4. Zanieczyszczenie i eutrofizacja wód. Istniejące, duże 5. Zmiana sposobu użytkowania gruntów, w tym realizacja zabudowy na terenach zalewowych, zamiana użytków zielonych na grunty orne lub lasy, realizacja nowych ciągów komunikacyjnych. Istniejące, duże 6. Wysoka liczebność drapieżników czworonożnych (głównie lisa, jenota, norki amerykańskiej). Istniejące, duże 7. Presja wędkarska na starorzeczach polegająca na płoszeniu ptaków, wydeptywaniu ścieżek i stanowisk, pozostawianiu śmieci, paleniu ognisk. Istniejące, średnie, lokalnie duże 8. Lokalizowanie w dolinie Noteci ferm zwierząt futerkowych. Potencjalne, duże 9. Lokalizowanie w dolinie Noteci zespołów siłowni wiatrowych. Potencjalne, duże 10. Lokalizowanie w dolinie Noteci plantacji roślin energetycznych. Istniejące, duże bardzo Tab. 37. Szczegółowe zagrożenia siedlisk poszczególnych gatunków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej i Dyrektywie Siedliskowej Siedlisko zalewane lub podtapiane ekstensywnie użytkowane łąki Gatunek lub grupa gatunków łabędź krzykliwy, łabędź czarnodzioby, gęś zbożowa, gęś białoczelna, bocian biały, derkacz, kropiatka, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. Zagrożenie - brak lub ograniczony zasięg zalewów wodami wezbraniowymi Noteci, - intensyfikacja użytkowania łąk (głównie zbyt wczesne 121 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” kośne siewka złota, łęczak, błotniak łąkowy terminy pierwszego pokosu), - melioracje odwadniające, - zaniechanie użytkowania łąk, - zamiana łąk w grunty orne, - wypalanie roślinności, - zabudowa mieszkaniowa i letniskowa; starorzecza i doły potorfowe bóbr, wydra, bąk, błotniak stawowy, kropiatka, zielonka, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, piskorz, kumak nizinny - brak lub ograniczony zasięg zalewów wodami wezbraniowymi Noteci, - przyspieszone procesy wypłycania będące następstwem wzrastającej eutrofizacji i prac melioracyjnych, - pogarszanie się właściwości fizyko-chemicznych wód, - przekształcanie i niszczenie stref brzegowych (penetracja, wędkarstwo, usuwanie drzew), - silny wzrost penetracji ludzkiej - głównie wędkarzy; łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe; olsy, łozowiska bóbr, wydra, żuraw, podróżniczek, jarzębatka, gąsiorek, dzięcioł czarny, dzięcioł średni - brak lub ograniczony zasięg zalewów wodami wezbraniowymi Noteci, - wycinanie zadrzewień i zakrzaczeń w ramach uproduktywnienia nieużytków, - obniżenie retencyjności gleby oraz jej uwilgotnienia w wyniku regulacji i obwałowania Noteci, - presja wędkarska polegająca na wydeptywaniu ścieżek i stanowisk, pozostawianiu śmieci oraz paleniu ognisk, które niszczą strukturę i pokrywę roślinności łęgów, - znaczna fragmentacja i izolacja poszczególnych płatów łęgów, - usuwanie drzew i krzewów w międzywalu i na terenach zagrożonych powodzią; murawy kserotermiczne, wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi lerka, świergotek polny koryto rzeczne bóbr, wydra, zimorodek, głowacz białopłetwy, boleń - rzeczywiste - sukcesja naturalna będąca następstwem zaprzestania użytkowania, - potencjalne – celowe zalesienia sosną, - ewentualna zabudowa letniskowa w atrakcyjnych pod względem krajobrazowym partiach krawędziowych doliny; - sztuczne profilowanie koryta rzecznego i skarp brzegowych, - usuwanie roślinności drzewiastej i krzewiastej porastającej brzegi rzeki, - zły stan fizyko-chemiczny wód, - przywrócenie na Noteci II klasy żeglugowej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 122 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 5 CHARAKTERYSTYKA I GATUNKÓW SIEDLISK ROŚLIN PRZYRODNICZYCH BĘDĄCYCH PRZEDMIOTEM ZAINTERESOWANIA WSPÓLNOTY 5.1 Stan zbadania doliny Noteci na odcinku Ujście-Wieleń Pod względem rozpoznania szaty roślinnej obszar PLB 300003 „Nadnoteckie Łęgi” należy do bardzo słabo poznanych, czego dowodem jest niemal zupełny brak fachowego piśmiennictwa. Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę oraz wartość materiałów, które zgromadzono podczas prac studyjnych. 1. Jermaczek A., Pawlaczyk P., Rybaczyk E. 2005. Murawy kserotermiczne nad Odrą, Wartą i Notecią. Przewodnik turystyczno-przyrodniczy. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Zakres informacji: Napisany prostym językiem, popularyzujący przewodnik wprowadzający czytelników w świat muraw kserotermicznych. Zawiera informacje o ich zróżnicowaniu, miejscu występowania, zamieszkujących je gatunkach roślin i zwierząt, zagrożeniach i metodach ochrony. Ponadto, w odniesieniu do trzech rzek: Odry, Warty i Noteci wskazuje stanowiska występowania muraw oraz informacje, jak do nich dotrzeć. Wartość informacji: Informacja o występowaniu muraw i łąk rajgrasowych w okolicach miejscowości Gulcz, Ciszkowo i Białej oraz Góry i Pianówki (dwie ostatnie miejscowości położone poza granicami ostoi). 2. Grzelak M., Bocian T. 2006. Zróżnicowanie geobotaniczne zbiorowisk seminaturalnych doliny Noteci bystrej oraz ich rola w krajobrazie. Annales UMCS. Sec. E, 61: 257-266. Zakres informacji: Praca dotyczy zbiorowisk roślinności łąkowej wykształconych w fragmencie doliny Noteci (Noteć Bystra) na odcinku przebiegającym przez teren powiatu czarnkowsko-trzcińskiego. Wartość informacji: W pracy omówiono 8 zbiorowisk roślinnych, w tym 4 w randze zespołu. Na potrzeby sporządzenia planu ochrony istotne znaczenie miała w pierwszej fazie analizy danych zawartych w artykule informacja o występowaniu łąk i muraw będących siedliskiem o znaczeniu wspólnotowym. Są to: 6410 - zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (zespół Molinietum caeruleae), 6510 – niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie (zespół Arrhenatheretum elatioris i zbiorowisko Poa pratensis-Festuca Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 123 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” rubra) oraz 2330 - wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (zbiorowisko ze związku Corynephorion canescentis). Dokładana analiza tekstu pozwoliła wykluczyć jako siedlisko przyrodnicze łąkę Arrhenatheretum elatioris, które według opisu jest zbiorowiskiem kadłubowym i wykształconym facjalnie. Brak tu gatunków identyfikujących siedlisko, a tym samym jego struktura i skład gatunkowy nie odpowiada wzorcowi siedliska. W przypadku zbiorowiska Poa pratensis-Festuca rubra tekst zawiera tylko wzmianki o jego obecności, bez charakterystyki i opisu rozmieszczenia w dolinie. Potencjalne siedliska przyrodnicze mogą stanowić zmiennowilgotne łąki trzęślicowe reprezentowane przez zespół Molinietum caeruleae. Tworzą one dwa niewielkie płaty wśród zadrzewień po zachodniej stronie Kanału Romanowskiego, na północ od drogi dojazdowej do śluzy nr 14 „Romanowo”. Za potencjalne siedliska przyrodnicze można uznać wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi zakwalifikowane przez autorów do związku Corynephorion canescentis, występujące w postaci 6 płatów. Brak jednak informacji o ich lokalizacji. Mankamentem pracy jest brak zdjęć fitosocjologicznych, które w czytelny sposób obrazowałyby strukturę i skład gatunkowy zbiorowisk. 3. Szulczewski J. W. 1951. Wykaz roślin naczyniowych w Wielkopolsce dotąd stwierdzonych. Prace Kom. Biol. PTPN 12(6): 1-128. Zakres informacji: Praca zawiera wykaz gatunków stwierdzonych w Wielkopolsce do 1950 r. Wartość informacji: Praca zawiera informację o historycznym stanowisku kaldezji dziewięciornikowatej Caldesia parnassifolia w okolicach Czarnkowa. Gatunek ten figuruje w Polskiej czerwonej księdze roślin oraz w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. 4. Żukowski W., Celka Z., Chmiel J., Jackowiak B., Latowski K., Szkudlarz P. 2001. Rozmieszczenie wybranych gatunków roślin naczyniowych w Wielkopolsce. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Zakres informacji: Praca zawiera mapy rozmieszczenia stanowisk wybranych roślin ginących w Wielkopolsce. Wartość informacji: Z zamieszczonych map wynika, że w dolinie Noteci na odcinku od Ujścia do Wielenia stwierdzono występowanie następujących zagrożonych gatunków roślin: goździka pysznego Dianthus superbus (obserwowany po raz ostatni w XIX w.), złoci polnej Gagea arvensis (obserwowany po raz ostatni w latach 1901-1951), goryczki krzyżowej Gentiana cruciata, omana wierzbolistnego Inula salicina (obserwowany po raz Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 124 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” ostatni w XIX w.), oleśnika górskiego Libanotis pyrenaica, nawrota lekarskiego Lithospermum officinale (obserwowany po raz ostatni w latach 1901-1951), gorysza sinego Peucedanum cervaria, driakwi gołębiej Scabiosa columbaria (obserwowany po raz ostatni w XIX w.), czyśćca prostego Stachys recta, ożanki czosnkowej Teucrium scordium (obserwowany po raz ostatni w XIX w.) oraz przetacznika pagórkowego Veronica teucrium. 5.2 Metody pracy Prace inwentaryzacyjne przeprowadzono w sezonie wegetacyjnym 2007 r. oraz 2008 r. przy zastosowaniu metod kartogramu (Faliński 1990-1991). Podkład roboczy stanowiły mapy topograficzne w skali 1:25 000 oraz ortofotomapy w skali 1:10 000. Prace terenowe poprzedziła analiza opracowań poświęconych roślinności doliny Noteci. Na podstawie uzyskanych wyników opracowano mapę, która przedstawia rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych. Siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin o znaczeniu wspólnotowym określono w oparciu o Dyrektywę Rady 92/43/EEC (ze zmianami 97/62/EEC) i Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 16 maja 2005 r. Nomenklaturę zbiorowisk roślinnych przyjęto za Matuszkiewiczem (2001). Nazewnictwo roślin naczyniowych podano za Mirkiem i in. (2002), mchów za Ochyrą i in. (2003), a wątrobowców za Grolle i Longem (2000). SIEDLISKA PRZYRODNICZE Przy identyfikacji siedlisk przyrodniczych wykorzystano Interpretation Manual (1999) i Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 wydane przez Ministerstwo Środowiska. Pod uwagę brano następujące rozdziały Poradników: suche wrzosowiska (Herbichowa 2004), wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (Namura-Ocharska 2004), ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Kujawa-Pawlaczyk 2004), murawy kserotermiczne (Perzanowska i Kujawa-Pawlaczyk 2004), zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Kącki i Załuski 2004), ziołorośla nadrzeczne (Mróz 2004), łąki selernicowe (Załuski i Kącki 2004), niżowe łąki użytkowane ekstensywnie (Kucharski i Perzanowska 2004), brzegi i osuszone dna zbiorników wodnych (Popiela 2004), starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne (Klimaszyk 2004), zalewane muliste brzegi rzek (Borysiak 2004), nizinne Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 125 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” torfowiska zasadowe (Herbichowa i Wołejko 2004), grądy (Danielewicz i Pawlaczyk 2004) oraz łęgi (Borysiak i in. 2004). Przy określeniu stopnia zachowania siedlisk przyrodniczych i ich reprezentatywności zastosowano obowiązujące w Unii Europejskiej kryteria typowania (Dyrektywa Rady 92/43/EEC, Makomaska-Juchniewicz i in. http://www.iop.krakow.pl/natura2000/default.asp?0203,). 2003, Za Świerkosz podstawowe 2003, kryteria w odniesieniu do siedlisk przyrodniczych uważa się: 1. Reprezentatywność Jest to najważniejsze kryterium, które określa typowość wykształcenia siedlisk zgodnie z wzorcem opisanym w Interpretation Manual (1999). Reprezentatywność ocenia się w czterostopniowej skali: A – doskonała, B – dobra, C – znacząca, D – nieistotna (brak reprezentatywności). 2. Względna powierzchnia siedliska Jest to powierzchnia obszaru zajęta przez dany rodzaj siedliska przyrodniczego w stosunku do całkowitej powierzchni zajętej przez ten rodzaj siedliska w obrębie terytorium państwa. Ocenia się ją w trzech przedziałach wielkości: A: 15-100%, B: 2-15%, C: 0-2%. 3. Stan zachowania struktury i funkcji siedliska Na to kryterium składają się 3 podkryteria, którymi należy posługiwać się niezależnie, a ostateczna ocena jest ich wypadkową: 1) stopień zachowania struktury Ocenia się obecny stan wykształcenia danego siedliska w oparciu o Interpretation Manual (1999), albo przez porównanie z wykształceniem tego siedliska na innym obszarze. Ocena struktury i funkcji jest trzystopniowa: I – doskonała, II – dobrze zachowana, III – średnio zachowana lub częściowo zdegradowana. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 126 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W przypadku, gdy stopień zachowania struktury ocenia się jako doskonały, stan zachowania siedliska należy sklasyfikować jako A = doskonały, pomijając dwa pozostałe podkryteria. 2) stopień zachowania funkcji siedliska Podkryterium uwzględnia obecne stadium dynamiczne i tendencje rozwojowe roślinności. Ocena sprowadza się zatem do określenia perspektyw do zachowania struktury siedliska w przyszłości, z uwzględnieniem potencjalnych, niekorzystnych oddziaływań na to siedlisko i możliwych do zastosowania zabiegów ochronnych. Perspektywy te ocenia się w trzystopniowej skali: I – doskonałe, II – dobre, III – średnie lub słabe. W przypadku gdy ocena I lub II występuje w kombinacji z oceną stopnia zachowania struktury II (dobre zachowanie), to odstępuje się od oceny trzeciego podkryterium i stan zachowania siedliska klasyfikuje się odpowiednio jako A (doskonały) lub B (dobry). W przypadku, gdy ocena III wystąpi w kombinacji z oceną stopnia zachowania III, to stan takiego siedliska klasyfikuje się jako C – przeciętny lub zubożony. Również w tym przypadku nie trzeba stosować trzeciego podkryterium. 3) możliwość renaturyzacji Ocena odwołuje się do wiedzy na temat struktury i funkcji określonego rodzaju siedliska, konkretnych planów ochrony i zabiegów koniecznych do jego odtworzenia oraz szacunku kosztów w stosunku do efektywności renaturyzacji siedliska z punktu widzenia ochrony przyrody (pod uwagę bierze się stopień zagrożenia i rzadkość danego rodzaju siedliska). Możliwość renaturyzacji ocenia się w trzystopniowej skali: I – renaturyzacja łatwa, II – renaturyzacja możliwa przy średnim nakładzie sił i środków, III – renaturyzacja trudna lub niemożliwa. Wypadkowa 3 podkryteriów może być następująca: A (= doskonała) – doskonale zachowana struktura i doskonałe perspektywy jej zachowania w przyszłości, B (= dobra): dobrze zachowana struktura i dobre perspektywy jej zachowania w przyszłości, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 127 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” dobrze zachowana struktura i średnie lub słabe perspektywy jej zachowania w przyszłości, o ile renaturyzacji byłaby łatwa lub możliwa przy średnim nakładzie sił i środków, średnio zachowana albo częściowo zdegradowana struktura, przy doskonałych perspektywach jej zachowania w przyszłości i możliwości renaturyzacji, ocenionej jako łatwa lub możliwa przy średnim nakładzie sił i środków, średnio zachowana albo częściowo zdegradowana struktura, przy dobrych perspektywach jej zachowania w przyszłości i łatwej renaturyzacji, C (= zadawalająca) – struktura zachowana w średnim lub zubożałym stanie oraz wszystkie kombinacje oceny stopnia zachowania funkcji siedliska i możliwości jego renaturyzacji. GATUNKI ROŚLIN WYMIENIONE W ZAŁĄCZNIKACH II I IV DYREKTYWY SIEDLISKOWEJ Prace polegały na wyszukiwaniu informacji w dostępnej literaturze na temat gatunków wymienionych w Załączniku II i IV Dyrektywy Siedliskowej występujących w granicach ostoi, jak również inwentaryzacji terenowej potencjalnych miejsc ich występowania. CHRONIONE I ZAGROŻONE GATUNKI ROŚLIN Dodatkowo, sporządzono wykaz gatunków chronionych i zagrożonych niewymienionych w Dyrektywie Siedliskowej. Status ochrony prawnej gatunków określono na podstawie Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 9 lipca 2004 r., a kategorię zagrożenia: - w skali regionu – według Żukowskiego i Jackowiaka (1995), - w skali kraju – według Zarzyckiego i Szeląga (2006) oraz Kaźmierczakowej i Zarzyckiego (red.) 2001. 5.3 Wyniki inwentaryzacji i ocena stanu siedlisk przyrodniczych W wyniku inwentaryzacji w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” stwierdzono występowanie 6 siedlisk przyrodniczych. Poniżej przedstawiono ich charakterystykę. 2330 – Wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi Ogólny opis siedliska przyrodniczego: W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” siedlisko to reprezentowane jest przez murawy szczotlichowe Spergulo vernalis-Corynephoretum. Specyficzny wygląd tym luźnym, ubogim gatunkowo murawom nadają niskie, ciepłolubne Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 128 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” i sucholubne, kępkowe trawy, wśród których dominuje szczotlicha siwa Corynephorus canescens. Pomiędzy kępami traw rosną drobne rośliny jednoroczne, które giną latem. Należą do nich, m.in.: sporek wiosenny Spergula morisonii i chroszcz nagołodygowy Teesdalea nudicaulis. Oprócz tego spotkać tu można byliny, do których należą: czerwiec trwały Scleranthus perennis i jasieniec piaskowy Jasione montana. Późniejsze stadia rozwojowe muraw cechuje obecność macierzanki piaskowej Thymus serpyllum, kocanek piaskowych Helichrysum arenarium, rozchodnika ostrego Sedum acre, skrzypu polnego Equisetum arvense, traw: kostrzew - owczej Festuca ovina i czerwonej Festuca rubra oraz mietlicy pospolitej Agrostis capillaris. Wykształca się tu również warstwa mszysta (brak jej w stadiach inicjalnych) z dominującym płonnikiem włosistym Polytrichum piliferum. W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” jest to siedlisko bardzo rzadkie i ograniczone do niewielkich powierzchni (tab. 38). Tab. 38. Wykaz wydm śródlądowych z murawami napiaskowymi Stanowisko R S.z. Opis Stobno A B Największa pod względem powierzchni murawa napiaskowa Spergulo vernalis-Corynephoretum, reprezentująca różne stadia rozwojowe - od wczesnych inicjalnych, po późniejsze, silnie zwarte. Okolice wsi Walkowice A B Grupa 6 niewielkich powierzchniowo muraw napiaskowych Spergulo vernalis-Corynephoretum, reprezentujących późniejsze stadia rozwojowe. Po korekcie granic ostoi znalazły się one poza granicami ostoi „ptasiej”. R – Reprezentatywność, S.z. - Stan zachowania 3150 - Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion Podtyp 3150.2 – Starorzecza i drobne zbiorniki wodne Na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” występują wyłącznie starorzecza. Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Starorzecza stanowią nieodłączny element doliny Noteci. Powstały one w wyniku erozyjnej i akumulacyjnej działalności wód rzeki, która w granicach terasy zalewowej w holocenie, silnie meandrując, zmieniała często swoje koryto. Starorzecza mają charakter wydłużonych rynien bocznych lub znacznie częściej zbiorników wygiętych w kształcie liter: C, L, S i U. Głębokość wynosi średnio 0,50-2 m. Powierzchnia starorzeczy jest bardzo różna i waha się od kilkudziesięciu m2 do ponad 1 ha. Strome i wklęsłe brzegi starorzeczy porastają bardzo rzadko krzewiaste gatunki wierzb oraz olsza czarna. Wypukłe, niskie i płaskie brzegi tych zbiorników zasiedla przede wszystkim Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 129 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” roślinność szuwarowa, przechodząca w zewnętrzny pas zarośli, zadrzewień lub łąk. Dna najstarszych starorzeczy, pierwotnie znajdujących się w zasięgu wód powodziowych, pokryte są osadami pochodzenia organicznego z domieszką frakcji mineralnych. Zbiorniki leżące poza zasięgiem wód powodziowych wysłane są mułem organicznym, którego zasadniczym składnikiem jest detrytus roślinny. Intensywny rozwój roślinności wodnej i szuwarowej zwiększa miąższość osadów dennych. Z waloryzujących starorzecza jako siedliska przyrodnicze zbiorowisk ze związków Potamion i Nymphaeion w dolinie Noteci na odcinku od Ujścia do Wielenia stwierdzono następujące zespoły: moczarki kanadyjskiej Elodeetum canadensis, włosienicznika krążkolistnego Ranunculetum circinati, rogatka sztywnego Ceratophylletum demersi, wywłócznika okółkowego Myriophylletum verticillati, rdestnicy połyskującej Potametum lucenstis, rdestnicy grzebieniastej Potametum pectinati, rdestnicy pływającej Potametum natantis, grążela żółtego i grzybieni białych Nupharo-Nymphaeetum albae, żabiścieku pływającego Hydrocharitetum morsus-ranae i sporadycznie przęstki pospolitej Hippuridetum submersae. Ogółem, w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” kryteria siedliska przyrodniczego spełnia 130 starorzeczy (tab. 39). Tab. 39. Wykaz starorzeczy będących siedliskiem przyrodniczym Nr* R S.z. Opis Odcinek Ujście - Walkowice 1. C C Starorzecze o wyrównanych sztucznie brzegach, zarybiane i użytkowane wędkarsko. 2. C C Starorzecze silnie zarośnięte. 3. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. Od strony zachodniej i południowej obudowane lasem łęgowym. 4. C C Starorzecze o owalnym zarysie, intensywnie zarastające, którego toń wodna z roślinnością wodną ograniczona jest do niewielkiej powierzchni. 5. A A Młode starorzecze stanowiące odnogę Noteci mające kontakt z jej wodami. 6. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 7. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery I. Od strony zachodniej brzeg porośnięty zadrzewieniem olszowym. 8. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 9. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 10. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 11. A A Starorzecze mające charakter rynny bocznej. 12. A A Dwa starorzecza. Większe starorzecze ma kształt litery C, mniejsze – owalny. 13. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 14. A A Dwa małe starorzecza o owalnym kształcie. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 130 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 15. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 16. A A Dwa starorzecza mające charakter długich rynien bocznych. 17. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery S. 18. A B Dojrzałe starorzecze w kształcie litery S. Silnie zarastające w części środkowej. W północnej i południowej części lustro wody ma kształt owalnych oczek wodnych. 19. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 20. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. W części wschodniej porośnięte lasem łęgowym. 21. A A Dojrzałe, owalne starorzecze. 22. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery I. Brzegi porośnięte zadrzewieniem olszowym. 23. A A Dojrzałe, duże starorzecze mające charakter rynny bocznej, w środkowej części zarośnięte drzewostanem olszowym. Lustro wody utrzymało się we wschodniej i zachodniej części. To ostatnie ma kontakt z wodami wezbraniowymi Noteci. 24. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. W części wschodniej porośnięte lasem łęgowym. 25. A C Silnie zarośnięte starorzecze w kształcie litery C. Lustro wody utrzymało się w jego zachodniej części. 26. A B Dojrzałe starorzecze w kształcie litery S. Silnie zarastające w północnej i południowej części. W części środkowej ma dwa owalne lustra wody. 27. B C Dojrzałe starorzecze w kształcie litery U. Silnie zarastające. W części środkowej zachowało się niewielkie lustro wody. 28. A A Dojrzałe, owalne starorzecze. 29. A A Dojrzałe starorzecze, w części południowo - wschodniej brzeg porośnięty drzewami. 30. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 31. A A Grupa trzech starorzeczy, które pierwotnie były ze sobą połączone w jedno starorzecze o kształcie litery S. 32. A A Grupa trzech starorzeczy. 33. A A Grupa dwóch starorzeczy, mniejsze – owalne i większe – w kształcie litery C. 34. A A Dojrzałe, duże starorzecze w kształcie litery C. 35. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery U. 36. A A Starorzecze mające charakter rynny bocznej. 37. A B Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. Silnie zarastające, przedzielone w części zachodniej drogą gruntową. 38. A A Dojrzałe, duże, owalne starorzecze. 39. A A Dojrzałe, duże, starorzecze w kształcie litery C. Silnie zarastające w części wschodniej. Odcinek Walkowice - Czarnków 40. A A Młode starorzecze stanowiące odnogę Noteci mające kontakt z jej wodami. 41. A A Wąskie i wydłużone starorzecze. 42. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery U. W części północnej i wschodniej posiada zadrzewione brzegi. 43. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery U. W części środkowej zarośnięte. 44. A A Wąskie i wydłużone starorzecze. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 131 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 45. A A Duże, wydłużone starorzecze. 46. A A Grupa dwóch starorzeczy, mniejsze – owalne i większe – w kształcie litery C. 47. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 48. A A Grupa czterech małych, owalnych starorzeczy. 49. A A Owalne starorzecze. 50. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 51. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C, w części północno - wschodniej brzeg porośnięty drzewami. 52. A A Grupa trzech, małych, owalnych starorzeczy. 53. A A Owalne starorzecze. 54. A A Grupa dwóch starorzeczy, mniejsze – owalne i większe – w kształcie litery S. 55. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C, w części południowej zarośnięte. 56. A A Owalne starorzecze. 57. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C, w części północno - wschodniej brzeg porośnięty drzewami. 58. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C, w części północnej, wschodniej i południowej brzeg porośnięty drzewami. 59. A A Małe, owalne starorzecze. 60. A A Małe starorzecze w kształcie litery C. 61. A B Wąskie starorzecze mające charakter długiej i wąskiej rynny bocznej. Odcinek Czarnków - Ciszkowo 62. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 63. A A Młode starorzecze stanowiące odnogę Noteci mające kontakt z jej wodami. 64. B C Grupa dwóch starorzeczy, intensywnie użytkowanych wędkarsko. 65. A A Grupa dwóch podłużnych starorzeczy. 66. A A Młode, owalne starorzecze stanowiące odnogę Noteci. Odcinek Ciszkowo - Rosko 67. A A Starorzecze mające charakter długiej i wąskiej rynny bocznej. 68. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery S. Silnie zarastające w części wschodniej i przedzielone w części środkowej drogą gruntową. 69. A A Dojrzałe, podłużne starorzecze, przedzielone w części środkowej drogą gruntową. 70. A A Grupa dwóch starorzeczy, które pierwotnie były ze sobą połączone w jedno starorzecze. 71. A A 72 A A Grupa czterech dojrzałych starorzeczy w kształcie litery L. Wszystkie przecinają drogi gruntowe. 73. A A Małe starorzecze w kształcie litery C. Odcinek Rosko - Wieleń 74. A B Grupa trzech starorzeczy, intensywnie użytkowanych wędkarsko. 75. A B Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C, intensywnie zarastające. 76. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery I. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 132 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 77. A A Starorzecze mające charakter długiej i wąskiej rynny bocznej. 78. A A Podłużne starorzecze, w części środkowej przedzielone drogą gruntową. 79. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 80. A A Podłużne starorzecze. 81. A A Dojrzałe, podłużne starorzecze. 82. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 83. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C. 84. A A Młode, owalne starorzecze. 85. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C o lustrze wody w środkowej części. 86. A B Dojrzałe starorzecze w kształcie litery S o lustrze wody w południowej części. 87. A A Starorzecze mające charakter długiej i wąskiej rynny bocznej. 88. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery S. 89. A A Podłużne starorzecze. 90 A A Duże, owalne starorzecze z dwoma lustrami wody. 91. A A Młode starorzecze stanowiące odnogę Noteci mające kontakt z jej wodami. 92. A B Małe, zarastające starorzecze w kształcie litery C. 93. A A Wąski, wydłużone starorzecze w kształcie litery L. 94. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C o zadrzewionych brzegach w części południowej. 95. A A Grupa czterech małych, owalnych starorzeczy. 96. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery U o zadrzewionych brzegach w części południowej i przecięte w środkowej części groblą. 97. A A Grupa dwóch małych, owalnych starorzeczy. 98. A A Grupa dwóch wąskich, wydłużonych starorzeczy. 99. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery L posiadające w chwili obecnej 7 rozdzielonych szuwarami luster wody. 100. A A Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C z lustrem wody w północnej części. 101. A A Młode starorzecze stanowiące odnogę Noteci mające kontakt z jej wodami. 102. A B Dojrzałe starorzecze w kształcie litery C o zadrzewionych brzegach. * numer stanowiska zgodny z numerem na mapie „Obszary występowania siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej” R – Reprezentatywność, S.z. - Stan zachowania 6210 – Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) Podtyp 6210.3 – Kwietne murawy kserotermiczne Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Występujące w granicach ostoi murawy kserotermiczne reprezentowane są przez zespół Adonido-Brachypodietum pinnati. Porastają one wąskimi pasami najbardziej suche, nasłonecznione oraz stromo nachylone stoki doliny Noteci. Wyróżnia je łanowy udział kłosownicy pierzastej Brachypodium pinnatum, której Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 133 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” towarzyszą liczne gatunki ciepłolubnych roślin dwuliściennych, m.in.: poziomka twardawa Fragaria viridis, traganek pęcherzykowaty Astragalus cicer, tymotka Boehmera Phleum phleoides, dzwonek jednostronny Campanula rapaunculoides, dzwonek skupiony C. glomerata, mikołajek płaskolistny Eryngium planum, żebrzyca roczna Seselii annuum, lebiodka pospolita Origanum vulgare, czyściec prosty Stachys recta, rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, marzanka barwierska Asperula tinctoria, cieciorka pstra Coronilla varia, pierwiosnka lekarska Primula veris, przytulia północna Galium boreale, gorysz pagórkowy Peucedanum oreoselinum, oleśnik górski Libanotis pyrenaica, szałwia łąkowa Salvia pratensis, przetacznik kłosowy Veronica spicata i przetacznik pagórkowy Veronica teucrium. Zwarcie tych muraw jest bardzo duże i sięga 100%. Murawy, na których zaniechano użytkowania, kolonizowane są przez jałowca Juniperus communis, głogi Crataegus sp., jeżyny Rubus sp. i tarninę Prunus spinosa. W granicach ostoi stwierdzono występowanie dwóch podzespołów w obrębie Adonido-Brachypodietum pinnati: podzespół typowy Adonido-Brachypodietum pinnati tipicum z udziałem gorysza sinego Peucedanum cerkaria, podzespół Adonido-Brachypodietum pinnati arrhenatheretum z rajgrasem wyniosłym Arrhenatherum elatius - płaty tych muraw są systematycznie wykaszane i cechują się zwiększonym udziałem gatunków łąkowych i okrajkowych. Tab. 40. Wykaz muraw kserotermicznych będących siedliskiem przyrodniczym Stanowisko R S.z. Opis Okolice wsi Biała C B Największe powierzchniowo murawy. Porastają północne zbocza krawędzi doliny Noteci oraz zbocza głęboko wciętych wąwozów. Pod względem florystycznym przedstawiają zubożałą postać Adonido-Brachypodietum pinnati. Część płatów ma charakter kadłubowy. Z interesujących gatunków występuje tu ślaz piżmowy Malva moschata (Jermaczek i in. 2005). Okolice wsi Gulcz B B Murawy Adonido-Brachypodietum pinnati w podzespole z rajgrasem wyniosłym Arrhenatherum elatius. Tworzą niewielkie powierzchniowo płaty. Cechuje je obecność głowienki wielkokwiatowej Prunella grandiflora i licznej populacji pierwiosnki lekarskiej Primula veris (Jermaczek i in. 2005). Okolice wsi Ciszkowo B B Murawy Adonido-Brachypodietum pinnati zróżnicowane na dwa podzespoły: typowy z goryszem sinym Peucedanum cervaria i z rajgrasem wyniosłym Arrhenatherum elatius. Z interesujących gatunków występują tu: tymotka Boehmera Phleum phleoides (Jermaczek i in. 2005), pierwiosnka lekarska Primula veris, mikołajek płaskolistny Eryngium planum, czyściec prosty Stachys recta, marzanka barwierska Asperula tinctoria, oleśnik górski Libanotis pyrenaica, traganek pęcherzykowaty Astragalu cicer i przetacznik pagórkowy Veronica teucrium. R – Reprezentatywność, S.z. - Stan zachowania Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 134 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 6430 – Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) Podtyp 6430.3 – Niżowe, nadrzeczne ziołorośla okrajkowe Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Jest to bardzo zróżnicowane pod względem fizjonomii i składu gatunkowego, nitrofilne siedlisko przyrodnicze. Wyróżnia je znaczny udział kielisznika zaroślowego Calystegia sepium, chmielu zwyczajnego Humulus lupulus, pokrzywy zwyczajnej Urtica dioica, wierzbownicy kosmatej Epilobium hirsutum i przytuli czepnej Galium aparine. W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” pod względem fitosocjologicznym można wyróżnić trzy grupy ziołorośli: okrajkowe zbiorowiska welonowe porastające obrzeża koryta rzeki Noteć reprezentowane przez fitocenozy kanianki pospolitej i kielisznika zwyczajnego Cuscuto-Calystegietum sepium, okrajkowe ziołorośla, na brzegach łęgów olszowo-jesionowych Fraxino-Alnetum, mniejszych cieków, rowów i starorzeczy reprezentowane przez fitocenozy: kielisznika zaroślowego i wierzbownicy kosmatej Calystegio-Epilobietum hirsuti oraz pokrzywy i kielisznika zwyczajnego Urtico-Calystegietum sepium, okrajkowe ziołorośla budowane przez litwora nadbrzeżnego Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis, które stwierdzono w okolicach Ciszkowa. Pomimo wątpliwości co do naturalnego ich pochodzenia (z braku badań naukowych rozstrzygniecie tej kwestii w chwili obecnej jest niemożliwe), uznane zostały na potrzeby planu ochrony za siedlisko przyrodnicze. Za takim podejściem przemawia fakt, że dzięgiel (arcydzięgiel) litwor Angelica archangelica subsp. litoralis jest gatunkiem ściśle chronionym, a budowane przez niego zbiorowiska są niezwykle malownicze i bogate florystycznie. W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” ziołorośla nadrzeczne tworzą bardzo wąskie pasy o różnej długości, wahającej się od kilku do ponad 1 km, rozmieszczone niemal na całym terenie. Trudno jest jednoznacznie określić ich stanowiska (trudność z definiowaniem w ich przypadku terminu „stanowisko”). Wobec tego dokonana została ogólna ocena ich stanu: reprezentatywność – A, stan zachowania – A/B. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 135 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 6510 – Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) Podtyp 6510.1 – Łąka rajgrasowa Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Dominującymi gatunkami są tu trawy, a w szczególności rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, któremu towarzyszą: kupkówka pospolita Dactylis glomerata i stokłosa miękka Bromus hordeaceus. Z roślin dwuliściennych największe znaczenie mają: krwawnik pospolity Achillea millefolium, biedrzeniec wielki Pimpinella major, marchew zwyczajna Daucus carota, barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium, przytulia pospolita Galium mollugo, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, świerzbnica polna Knautia arvensis, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata i komonica zwyczajna Lotus corniculatus. W granicach ostoi siedlisko przyrodnicze Arrhenatheretum elatioris wykazuje znaczne zróżnicowanie wynikające ze skrajnych warunków wilgotnościowych: dno doliny Noteci porasta wilgotna postać Arrhenatheretum elatioris reprezentowana pod względem fitosocjologicznym przez podzespół Arrhenatheretum elatioris alopecuropolygotenosum bistortae. Łąki te cechuje znaczny udział ilościowy gatunków przechodzących z wilgotnych łąk należących do związku Calthion palustris, w tym rdestu wężownika Polygonum bistora. Łąki te najprawdopodobniej powstały w miejscu zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych ze związku Molinion, suche i nasłonecznione partie przykrawędziowe i nachylone stoki doliny Noteci porastają podzespoły: Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis i Arrhenatheretum elatioris heracleoetosum sibirica, które tworzą układy przestrzenne z murawami kserotermicznymi Adonido-Brachypodietum pinnati. W składzie florystycznym łąk występują gatunki przechodzące z muraw kserotermicznych, m.in.: kłosownica pierzasta Brachypodium pinnatum i szałwia łąkowa Salvia pratensis. Podtyp 6510.2 - Łąka wiechlinowo-kosrzewowa Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Łąki wiechlinowo-kostrzewowe Festuca rubra-Poa pratensis porastają podsuszone gleby murszowo-torfowe i mineralne w zmeliorowanym fragmencie doliny Noteci koło Czarnkowa. W budowie fitocenoz biorą udział niskie pokrojowo trawy: wiechlina łąkowa Poa pratensis, tomka wonna Anthoxanthum odoratum, kłosówka wełnista Holcus lanatus i rzadziej kostrzewa czerwona Festuca rubra. Z gatunków towarzyszących na uwagę zasługują: brodawnik jesienny Leontodon autumnalis, krwawnik Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 136 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” pospolity Achillea millefolium, a w suchszych postaciach – zawciąg pospolity Armeria maritima subsp. elongata. Wykaz stanowisk niżowych świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie zawiera tabela 41. Tab. 41. Wykaz stanowisk niżowych świeżych łąk użytkowanych ekstensywnie Stanowisko R S.z. Opis Okolice wsi Biała A B Największe powierzchniowo siedlisko przyrodnicze. Występują tu łąki rajgrasowe Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis i Arrhenatheretum elatioris heracleoetosum sibirica przenikające się (wikaryzujące) z zubożałymi postaciami muraw kserotermicznych AdonioBrachypodietum pinnati. Okolice wsi Gulcz A A Występują tu łąki rajgrasowe Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis i Arrhenatheretum elatioris heracleoetosum sibirica wzajemnie przenikające się z murawami kserotermicznymi Adonio-Brachypodietum pinnati. Okolice wsi Ciszkowo A B Występują tu łąki rajgrasowe Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis i Arrhenatheretum elatioris heracleoetosum sibirica wzajemnie przenikające się z murawami kserotermicznymi Adonio-Brachypodietum pinnati. Z interesujących gatunków występuje tu: szałwia łąkowa Salvia pratensis. Okolice wsi Kaźmierówka B B Występują tu malownicze łąki rajgrasowe w wilgotnej Arrhenatheretum elatioris alopecuro-polygotenosum bistortae. postaci Okolice wsi Rosko B B Występują tu malownicze łąki rajgrasowe w wilgotnej Arrhenatheretum elatioris alopecuro-polygotenosum bistortae. postaci Okolice Czarnkowa B A Występują tu płaty łąk reprezentujące pod względem fitosocjologicznym zbiorowisko Festuca rubra-Poa pratensis Okolice wsi B B Występują tu malownicze łąki rajgrasowe w wilgotnej Arrhenatheretum elatioris alopecuro-polygotenosum bistortae. Romanowo Dolne postaci R – Reprezentatywność, S.z. - Stan zachowania *91E0 – Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) Lasy łęgowe, niegdyś charakterystyczny element szaty roślinnej doliny Noteci, w chwili obecnej występują w postaci szczątkowych, często zdegenerowanych płatów o uproszczonej strukturze i składzie gatunkowym lub w postaci inicjalnych, regeneracyjnych stadiów rozwojowych. W granicach ostoi stwierdzono występowanie dwóch typów lasów łęgowych: Podtyp *91E0.1 – Nadrzeczny łęg wierzbowy Salicetum albae Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Łęgi te porastają terasę zalewową, tuż przy korycie rzeki. Ich fizjonomię określają wierzby: drzewiaste – biała Salix alba i krucha S. fragilis oraz krzewiaste - trójpręcikowa S. triandra i wiciowa S. viminalis. Jako gatunki towarzyszące pojawiają się tu topole – szara Populus x canescens i czarna Populus nigra. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 137 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W runie występują gatunki przechodzące z różnych zbiorowisk. Do stałych składników należą: tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, rzepicha ziemnowodna Rorippa amphibia, żywokost lekarski Symphytum officinale, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, jeżyny Rubus sp., mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, bluszczyk kurdybanek Glechoma hederacea. Cechą charakterystyczną jest występowanie na obrzeżach łęgów wierzbowych ziołorośli kanianki pospolitej i kielisznika zwyczajnego Cuscuto-Calystegietum sepium. W granicach ostoi zidentyfikowano dwa podzespoły łęgu wierzbowego: Saliceum albae typicum oraz Saliceum albae phragmitetosum, odznaczającego się udziałem olszy czarnej Alnus glutinosa w drzewostanie oraz gatunków szuwarowych w runie. Występujące w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” łęgi wierzbowe tworzą bardzo niewielkie, stosunkowo wąskie pasy o różnej długości, rozmieszczone wzdłuż koryta Noteci i na kilku wyspach. Ogólna ocena ich stanu: reprezentatywność – B, stan zachowania – B/C. Podtyp *91E0.3 - Niżowy łęg olszowo-jesionowe Fraxino-Alnetum Ogólny opis siedliska przyrodniczego: Płaty łęgów jesionowo-olszowych skupione są w okolicy Roska i Wrzeszczyna. Porastają południowe obrzeża doliny Noteci. Związane są z wysiękami wód spływających z wyżej położnych terenów. Poza tym, występują w formie wąskich pasów wzdłuż bezimiennych cieków i rowów melioracyjnych. Zajmowane przez nie siedliska cechuje znaczne uwilgotnienie spowodowane wolnym przepływem wód powierzchniowych lub podsiąkowych. Pod względem fitosocjologicznym reprezentują dwa podzespoły: Fraxino-Alnetum urticetosum - najlepiej wykształcone, bogate florystycznie płaty łęgów znajdują się w dolinie bezimiennego cieku wypływającego z podnóża wysokiej krawędzi doliny, na zachód od wsi Rosko. W drzewostanie występują: olsza czarna z towarzyszącymi jej: czeremchą zwyczajną Padus avium, klonami - zwyczajnym Acer platanoides i jaworem A. pseudoplatanus oraz sporadycznie wiązem szypułkowym Ulmus laevis. Brak tu jesiona wyniosłego Fraxinus Excelsior. W podszyciu występują: porzeczka czerwona Ribes spicatum, kruszyna Frangula alnus, trzmielina zwyczajna Euonymus europaeus, leszczyna Corylus avellana oraz dziki bez czarny Sambucus nigra. W runie gatunkami częstymi są: podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, niecierpek Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 138 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” pospolity Impatiens noli-tangere, gwiazdnica gajowa Stellearia nemorum, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, jaskier różnolistny Ranunculus auricomus, prosownica rozpierzchła Milium effusum, śledziennica skrętolistna Chrysosplenium alternifolium, kuklik pospolity Geum urbanum, kopytnik pospolity Asarum europaeum, czartawa pospolita Circaea lutetiana oraz czyściec leśny Stachys sylvatica. Z pozostałych gatunków licznie występuje szczawik zajęczy Oxalis acetosella i wietlica samicza Athyrium filix-femina. W warstwie mszystej do najczęściej spotykanych gatunków należą: żórawiec falisty Atrichum undulatum, krótkosz pospolity Brachythecium rutabulum, dzióbek rozwarty Oxyrrhynchium hians, płaskomerzyki - pokrewny Plagiomnium affine i falisty P. undulatum oraz wątrobowce - Cephalozia bicuspidata i płozik różnolistny Lophocolea heterophylla, Fraxino-Alnetum ranunculetosum - charakteryzuje się obecnością w runie gatunków olsowych i szuwarowych ze związku Magnocaricion oraz jaskra rozłogowego Ranunculus repens. Są to juwenilne postacie lasów łęgowych, odtwarzające się w drodze sukcesji na dawnych łąkach, które zaprzestano użytkować. Osią tych łęgów są zarośnięte i zamulone rowy melioracyjne lub niewielkie bezimienne cieki. Ogólna ocena stanu łęgów olszowo-jesionowy Fraxino-Alnetum: reprezentatywność – A/B, stan zachowania – B. 5.4 Waloryzacja siedlisk przyrodniczych 5.4.1 Znaczenie analizowanego obszaru dla zachowania krajowych zasobów siedlisk przyrodniczych Znaczenie analizowanego obszaru dla zachowania krajowych zasobów siedlisk przyrodniczych określić powinna powierzchnia tego obszaru pokryta przez dany rodzaj siedliska przyrodniczego w stosunku do jego całkowitej powierzchni w obrębie Polski. Niestety jak dotąd, poza siedliskami leśnymi, brak jest danych o przybliżonej powierzchni pozostałych siedlisk przyrodniczych (Świerkosz 2003). Przeprowadzony w latach 2006-2008 przez Instytut Ochrony Przyrody monitoring ograniczony był jedynie do 156 powierzchni badawczych wytypowanych w granicach wybranych ostoi Natura 2000 (http://www.iop.krakow.pl/gios/monitoring/default.asp?nazwa=wyniki_siedliska&je=pl). Tym samym, uzyskane wyniki nie mogą być utożsamiane z określeniem zasobów danego siedliska w kraju. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 139 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W tabeli 42 przedstawiono powierzchnię siedlisk przyrodniczych na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (w granicach po jej korekcie) i oszacowano ich procentowy udział w całkowitej powierzchni tych siedlisk w kraju. Tab. 42. Zasoby siedlisk przyrodniczych w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” w odniesieniu do zasobów krajowych Lp. Kod siedliska Powierzchnia na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” [ha] Przedziały wielkości w stosunku do całkowitej powierzchni pokrytej przez ten rodzaj siedliska w kraju A B C 15-100% 2-15% 0-2%. 1. 2330 5,33 - - C 2. 3150 51,07 - - C 3. 6210 10,85 - - C 4. 6430 33,54 - - C 5. 6510 217,55 - - C 6. *91E0 151,25 - - C 5.4.2 Ocena dotychczasowej ochrony siedlisk przyrodniczych Znaczna część ostoi „Nadnoteckie Łęgi” objęta jest ochroną w formie Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Noteci”. Egzekwowanie obowiązujących w granicach tej formy ochrony zasad gospodarowania, m.in. na etapie opiniowania i uzgadniania planowanego przeznaczenia terenu, pozwala na zachowanie siedlisk przyrodniczych w jak najlepszej kondycji. Na terenie ostoi nie przeprowadzono dotychczas żadnych działań mających na celu ochronę czynną siedlisk przyrodniczych. 5.4.3 Kierunki zmian siedlisk przyrodniczych Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” obejmuje praktycznie odlesioną dolinę. Trudno więc tu znaleźć większe kompleksy lasów łęgowych jesionowo-olszowych i wierzbowo-topolowych. Te płaty, które przetrwały, występują w formie niewielkich, izolowanych powierzchni. Stanowią one różne fazy degeneracyjne (juwenalizacja, neofityzacja, uproszczony skład gatunkowy) lub regeneracyjne. Znaczna powierzchnia łęgów to w chwili obecnej zbiorowiska zastępcze, które nie mają rangi siedliska przyrodniczego w rozumieniu Dyrektywy Siedliskowej. Spontaniczne poszerzanie areału na drodze sukcesji zarzuconych użytkowo łąk może dotyczyć w przyszłości jedynie łęgów olszowo-jesionowych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 140 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Dominujący i jednocześnie najważniejszym elementem kształtującym współczesny krajobraz ostoi są rozległe łąki, niestety w większości silnie zmeliorowane i intensywnie użytkowane. Największe powierzchnie w dolinie Noteci zajmują łąki śmiałkowe (zbiorowisko ze śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa) oraz łąki z wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis, który jest jednym z najtrwalszych gatunków traw pastewnych, cechującym się powolnym wzrostem i zwiększającym systematycznie swój areał. Łąki te powstały w miejscach występujących tu niegdyś zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych ze związku Molinion caeruleae (kod 6410). W chwili obecnej nie udało się potwierdzić reprezentatywnych płatów łąk trzęślicowych kwalifikujących się jako siedlisko przyrodnicze. Zanikły one w wyniku znacznego osuszenia terenu oraz wysiewania mieszanek nasion gatunków trawiastych w ramach pomelioracyjnego zagospodarowania doliny. Do występujących niegdyś powszechnie na terenie ostoi należały barwne i bogate gatunkowo łąki rajgrasowe Arrhenatheretum elatioris, a na siedliskach pobagiennych o glebach ze znacznym procesem murszenia bogate florystycznie łąki wiechlinowo-kostrzewowe Poa pratensis-Festuca rubra. Jednak w wyniku wczesnego, częstego i niskiego koszenia większość z nich cechuje mała różnorodność gatunkowa. Dotyczy to zwłaszcza fitocenoz położonych w obrębie dna doliny. Płaty położone na jej krawędziach oraz stokach są znacznie bogatsze florystycznie. Jednak tym z kolei zagraża sukcesja spowodowana zaniechaniem lub znacznym ograniczeniem użytkowania łąkowo-pasterskiego. Z tych samych względów do silnie zagrożonych na terenie ostoi należą murawy kserotermiczne. Charakterystycznym elementem ostoi są starorzecza. W warunkach naturalnych procesy zarastania i lądowacenia starorzeczy są bardzo powolne i długotrwałe. W chwili obecnej w granicach ostoi obserwuje się przyspieszone procesy sukcesyjne. Jest to wypadkowa różnych czynników. Najważniejszym jest odcięcie większości starorzeczy od wód wezbraniowych. Nie bez znaczenia są przeprowadzone w drugiej połowie XX w. melioracje wodne w dolinie oraz postępująca eutrofizacja w wyniku nawożenia przyległych łąk. W efekcie tych niekorzystnych czynników znaczna część starorzeczy uległa niemal całkowitemu wypłyceniu, osuszeniu i zarośnięciu. Ich toń wodna ograniczona jest do mniejszych lub większych „oczek wodnych”, które jednak nie są reprezentatywne i nie należy ich rozumieć jako typowo wykształcone siedliska przyrodnicze. Brak w nich roślinności wodnej ze związków Potamion i Nympheion. Te starorzecza, które jeszcze pozostały i stanowią w chwili obecnej siedlisko przyrodnicze będące obiektem zainteresowania Wspólnoty, należą do bardzo zagrożonych i w perspektywie kilkudziesięciu lat mogą przestać istnieć na omawianym obszarze. Negatywnym zjawiskiem rzutującym na Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 141 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” ciągłość w przyszłości siedliska przyrodniczego jakim są starorzecza jest obecny, ustabilizowany bieg rzeki Noteć, której koryto jest uregulowane, skrócone i zamknięte na znacznej długości wewnątrz wałów przeciwpowodziowych. Tym samym uniemożliwiono rzece tworzenie nowych starorzeczy. W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” wyróżniono jedynie subatlantycką, pionierską murawę szczotlichową Spergulo vernalis-Corynephoretum. W warunkach siedliskowych i klimatycznych ostoi murawy te powstają w wyniku sukcesji wtórnej, na gruntach porolnych lub w wyniku zniszczenia suchszych postaci łąk wiechlinowo-kostrzewowych Poa pratensisFestuca rubra. Są to nietrwałe w czasie siedliska szybko ulęgające sukcesji, która powoduje natychmiastowe wycofywanie się światłożądnych gatunków. Do najmniej zagrożonych na terenie ostoi wydają się ziołorośla nadrzeczne. Realnym i jednocześnie największym potencjalnym zagrożeniem dla nich są obce geograficznie gatunki, rozprzestrzeniające się wzdłuż rzek. 5.5 Wyniki inwentaryzacji gatunków roślin wymienionych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej W latach 50-tych XX w. w okolicach Czarnkowa, w starorzeczach stwierdzono stanowisko kaldezji dziewięciornikowatej Caldesia parnassifolia (Szulczewski 1951). W chwili obecnej stanowisko to uznane jest za historyczne (Kaźmierczakowa i Zarzycki 2001). 5.6 Wyniki inwentaryzacji gatunków roślin wymienionych w Załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej Nie stwierdzono stanowisk gatunków roślin wymienionych w załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej. 5.7 Wyniki inwentaryzacji pozostałych gatunków chronionych i zagrożonych W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” stwierdzono stanowiska 14 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną prawną, w tym 5 ochroną ścisłą (tab. 43). Ponadto, analizowany obszar stanowi ostoję dla 8 gatunków zagrożonych, w tym 2 w skali kraju (tab. 44). Gatunki wymienione w tab. 43 i 44 nie są przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 142 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 43. Chronione gatunki roślin naczyniowych stwierdzone w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” Lp. Nazwa gatunkowa stanowiska Gatunki podlegające ochronie ścisłej 1. Dzięgiel (arcydzięgiel) litwor Angelica ziołorośla w dolinie Noteci koło Ciszkowa – licznie archangelica subsp. litoralis 2. Kukułka krwista Dactylorhiza incarnata 3. Kukułka majalis 4. Pływacz zwyczajny Utricularia vulgaris powszechnie w starorzeczach 5. Włosienicznik wodny Batrachium aquatile bardzo rzadko w starorzeczach szerokolistna rozproszone stanowiska, od kilku do kilkunastu osobników Dactylorhiza rozproszone stanowiska, od kilku do kilkunastu osobników Gatunki podlegające ochronie częściowej 6. Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata rzadko, w wilgotnych misach będących pozostałością starorzeczy, pośród szuwarów ze związku Magnocaricion 7. Grążel żółty Nuphar lutea powszechnie w starorzeczach 8. Grzybienie białe Nymphaea alba często w starorzeczach 9. Kalina koralowa Viburnum opulus pojedyncze okazy na skrajach zarośli i lasów – w silnym rozproszeniu 10. Kocanki piaskowe Helichrysum arenarium kilkanaście kęp w murawach napiaskowych koło wsi Walkowice i Stobno 11. Kopytnik pospolity Asarum europaeum w łęgu Fraxino-Alnetum na zachód od wsi Rosko – kilkadziesiąt okazów 12. Kruszyna pospolita Frangula alnus rzadko w zaroślach i zadrzewieniach 13. Pierwiosnka lekarska Primula veris okolice wsi Gulcz i Ciszkowo – licznie 14. Wilżyna bezbronna Ononis arvensis pojedyncze okazy w okolicy miejscowości Biała i Gulcz Tab. 44. Zagrożone gatunki roślin naczyniowych stwierdzone w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” Lp. Nazwa gatunkowa Kategoria zagrożenia Wlkp. stanowiska Pl 1. Czyściec prosty Stachys recta V murawy kserotermiczne koło Ciszkowa 2. Głowienka wielkokwiatowa Prunella grandiflora V murawy kserotermiczne w okolicy wsi Gulcz 3. Groszek błotny Lathyrus palustris V 4. Jaskier wielki Ranunculus lingua 5. Kukułka krwista Dactylorhiza incarnata V Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. V bardzo rzadko starorzeczy V bardzo rzadko w starorzeczach w ziołoroślach jako na składnik obrzeżach szuwarów wilgotne łąki w okolicach wsi: Zofiowa, Wrzeszczyna, Jędrzejewa – wszędzie bardzo rzadko 143 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 6. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis V wilgotne łąki w okolicach wsi: Zofiowa, Wrzeszczyna, Jędrzejewa – wszędzie bardzo rzadko 7. Marzanka barwierska Asperula tinctoria V bardzo rzadko w murawach kserotermicznych koło Ciszkowa 8. Mikołajek płaskolistny Eryngium planum R bardzo rzadko w murawach kserotermiczne oraz na polnych przydrożach i miedzach koło Ciszkowa Objaśnienia: Wlkp. – według Żukowski i Jackowiak (1995) Pl – według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe (Kaźmierczakowa i Zarzycki (red.) 2001). V– narażony, R - rzadki 5.8 Zagrożenia siedlisk przyrodniczych Biorąc pod uwagę walory siedlisk przyrodniczych występujących na terenie ostoi „Nadnoteckie Łęgi” oraz warunki zachowania tych walorów, do głównych zagrożeń (istniejących i potencjalnych) można obecnie zaliczyć: a) ogólne (dotyczące całego obszaru): regulacja rzeki Noteć i ochrona przed powodzią, zanieczyszczenie i eutrofizacja wód, rozproszona zabudowa, w tym letniskowa na terenach zalewowych, synantropizacja szaty roślinnej, konserwacja rowów melioracyjnych przyspieszająca odpływ wody z doliny i powodująca przesuszenie siedlisk, intensyfikacja rolnictwa i/lub zaniechanie ekstensywnej gospodarki łąkowopasterskiej; b) szczegółowe, dotyczące bezpośrednio poszczególnych siedlisk przyrodniczych 2330 – wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi istniejące - sukcesja naturalna będąca następstwem zaprzestania użytkowania, potencjalne – celowe zalesienia sosną; 3150 - starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion brak zalewów wodami wezbraniowymi Noteci, przyspieszone procesy wypłycania będące następstwem wzrastającej eutrofizacji, pogarszanie się właściwości fizyko-chemicznych wód, wprowadzanie obcych geograficznie ryb oraz utrzymywanie wysokiej obsady ryb, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 144 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” przekształcanie i niszczenie stref brzegowych (penetracja, wędkarstwo, usuwanie drzew), przedzielanie starorzeczy na izolowane części poprzez budowę grobli; 6210 – murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea) bardzo ograniczony zasięg i niewielka powierzchnia, celowe zalesianie sosną zwyczajną; w ten sposób zniszczeniu uległo wiele płatów muraw na krawędziach i stokach na odcinku pomiędzy miejscowościami MikołajewoGulcz, spontaniczna sukcesja będąca wynikiem zaniechania użytkowania obserwowana w okolicach Białej oraz na odcinku pomiędzy miejscowościami Mikołajewo-Gulcz, wydobywanie kruszywa (żwiru) ze zboczy doliny – na odcinku pomiędzy miejscowościami Mikołajewo-Gulcz, eutrofizacja będąca wynikiem spływania nawozów z pól położonych na terenach wysoczyznowych, ewentualna zabudowa letniskowa atrakcyjnych pod względem krajobrazowych partii krawędziowych doliny; 6430 – ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) wycinanie drzew w łęgach oraz zadrzewieniach, konserwacja rowów melioracyjnych; 6510 – niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) zaprzestanie koszenia mniejszych pod względem powierzchni łąk, co uruchamia procesy zarastania przez krzewy i drzewa, potencjalne - możliwość intensyfikacji gospodarki łąkowej poprzez tworzenie wielkopowierzchniowych upraw łąkowych, intensywnie nawożonych, niskokoszonych z zastosowaniem nowoczesnych metod zbierania siana; dotyczy to w szczególności wilgotnej postaci Arrhenatheretum elatioris alopecuro-polygotenosum, potencjalne - zwiększenie intensywności wypasu; dotyczy to w szczególności wilgotnej postaci Arrhenatheretum elatioris salvietosum pratensis i Arrhenatheretum elatioris heracleoetosum sibirica; Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 145 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” *91E0 – łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) obniżenie retencyjności gleby oraz jej uwilgotnienia w wyniku regulacji i obwałowania Noteci; dotyczy łęgów wierzbowych Salicetum albae, presja wędkarska polegająca na wydeptywanie ścieżek i stanowisk, pozostawianiu śmieci oraz paleniu ognisk, które niszczą strukturę i pokrywę roślinności łęgów; dotyczy łęgów wierzbowych Salicetum albae, znaczna fragmentacja i izolacja poszczególnych płatów łęgów, usuwanie drzew i krzewów w międzywalu i na terenach zagrożonych powodzią; dotyczy łęgów wierzbowych Salicetum albae; utrzymywanie juwenilnych stadiów rozwojowych; dotyczy łęgu olszowo-jesionowego Fraxino-Alnetum, wprowadzanie obcych geograficznie mieszańców topoli; dotyczy łęgów wierzbowych Salicetum albae), ekspansja neofitów, takich jak: klon jesionolistny Acer negundo, uczep amerykański Bidens frodosa, rdestowiec ostrokónczysty Reynoutria japonica, nawłoć późna Solidago gigantea, nawłoć kanadyjska Solidago canadesis czy przymiotno białe Erigeron annuus; dotyczy łęgów wierzbowych Salicetum albae. 6 ISTNIEJĄCE I PROPONOWANE FORMY OCHRONY PRZYRODY ZLOKALIZOWANE NA TERENIE OSTOI Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” obejmuje fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Noteci” wyznaczonego na podstawie uchwały nr IX/56/89 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Pile z dnia 31.05.1989 r. Aktualną podstawę prawną jego funkcjonowania stanowi rozporządzenie Nr 25/07 Wojewody Wielkopolskiego z dnia 31 października 2007 r. w sprawie obszaru chronionego krajobrazu „Dolina Noteci” (Dz. Urzęd. Woj. Wlkp. Nr 170, poz. 3714). W Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego wskazana jest konieczność poszerzenia Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Noteci” na zachód od miasta Wielenia do zachodniej granicy gminy. Na terenie ostoi brak jest rezerwatów przyrody. Na terenie jedynego funkcjonującego niegdyś w granicach ostoi rezerwatu „Czapliniec Kuźnicki” od 1995 r. nie potwierdzono lęgów czapli Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 146 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” siwej Ardea cinerea, dla której ten rezerwat utworzono. W efekcie tego zdjęto ochronę prawną z tego obiektu rozporządzeniem Wojewody Wielkopolskiego Nr 13/05 z dnia 8 grudnia 2005 r. w sprawie zlikwidowania rezerwatu przyrody „Czapliniec Kuźnicki” (Dz. Urzęd. Woj. Wielk. Nr 179, poz. 4873). Brak jest tutaj również drobnopowierzchniowych form ochrony, jak użytki ekologiczne. Znaczna część ostoi wchodzi w granice innego obszaru proponowanego do włączenia do sieci Natura 2000 – Specjalnego Obszaru Ochrony Siedlisk „Dolina Noteci” (PLH 300004). Na terenie gminy Czarnków, w bezpośrednim sąsiedztwie ostoi, proponowano utworzenie rezerwatu przyrody pn. „Morena Czarnkowska” o powierzchni około 120 ha (Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Czarnków). Projektowany rezerwat obejmuje fragment bogato urzeźbionej strefy krawędziowej doliny Noteci w okolicy miejscowości Góra n/Notecią i Pianówka, porośnięty starymi lasami bukowymi i dębowymi oraz dobrze zachowanymi murawami kserotermicznymi z największym na terenie Wielkopolski stanowiskiem goryczki krzyżowej Gentaina cruciata. Potencjalne zagrożenie dla projektowanego rezerwatu przyrody stanowi zarastanie muraw w wyniku zarzucenia ich wypasu oraz gospodarka leśna nieuwzględniająca specyfiki siedlisk świetlistych dąbrów. Dokumentacja w sprawie jego utworzenia została przekazana w 1995 r. do ówczesnego Ministerstwa Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Aktualnie, wstrzymano prace legislacyjne zmierzające do ustanowienia obiektu. 7 ANALIZA OPRACOWAŃ PLANISTYCZNYCH I STRATEGICZNYCH 7.1 Metody pracy Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2005 r. w sprawie trybu i zakresu opracowania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 (Dz. U. Nr 61, poz. 549) na potrzeby sporządzenia projektu tego planu należy dokonać analizy istniejących opracowań planistycznych pod kątem ich zgodności z ochroną obszaru Natura 2000. Celem wykonania tych prac zestawiono i przeanalizowano szereg materiałów, opracowań i danych odnoszących się do różnych jednostek administracyjnych (5 gmin, 2 powiaty, województwo wielkopolskie) oraz obszarów funkcjonalnych (Doliny Noteci, DrawieńskoNotecka Kraina Turystyczna) związanych bezpośrednio lub pośrednio z Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi”. Dla zapewnienia ochrony obszaru Natura 2000 Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 147 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” szczególnie istotne są wynikające z tych opracowań ustalenia dotyczące rozwoju społecznogospodarczego oraz zagospodarowania przestrzennego. Zdecydowana większość analizowanych opracowań została wykonana w granicach administracyjnych województwa, powiatów i gmin, w związku z tym informacje z nich uzyskane odnoszono do terenu ostoi „Nadnoteckie Łęgi” lub przedstawiano zaznaczając, że dotyczą np. terenu gminy, której część znajduje się w granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Analizowane zagadnienia rozwoju społeczno-gospodarczego Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” związane są przede wszystkim z prowadzoną przez samorządy terytorialne polityką przestrzenną wyrażoną w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. W celu zdiagnozowania najważniejszych dla ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi” problemów dotyczących sfery społecznej, gospodarczej i zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do analizowanego obszaru i terenów przyległych przeanalizowano: opracowania strategiczne na poziomie wojewódzkim, powiatowym i gminnym, opracowania planistyczne na poziomie wojewódzkim i gminnym, opracowanie studialne dotyczące uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi”, opracowania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu, mapy topograficzne Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” i okolic, wnioski do opracowywanego planu ochrony zgłoszone w trakcie spotkań z przedstawicielami urzędów gmin. Aktualność materiałów, danych i opracowań jest zróżnicowana. Wykorzystano najbardziej aktualne, a zbieranie i aktualizowanie danych prowadzono do czerwca 2008 r. Opracowania strategiczne Analizie poddano następujące materiały strategiczne: Strategię Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 r. (2005 r.), Strategię Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Czarnkowsko-Trzcianeckiego 2001 - 2010 (2000 r.), Strategię Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Pilskiego na lata 2007 - 2015 (2007 r.), Strategię rozwoju miasta Czarnków na lata 2003 – 2014 (2003 r.), Plan Rozwoju Lokalnego Miasta Czarnków (2005 r.), Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 148 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Czarnków, 2004 – 2006, 2007 - 2013 (2004 r.), Program zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska dla powiatu czarnkowskotrzcianeckiego. Gmina Czarnków (2001 r.), Program strategicznego rozwoju gminy Trzcianka (1996 r.), Strategię rozwoju społeczno-gospodarczego Gminy i Miasta Ujście (2000 r.), Plan Rozwoju Lokalnego Miasta i Gminy Ujście na lata 2004 – 2006 (2004 r.), Strategię rozwoju społeczno-gospodarczego miasta i gminy Wieleń (2001 r.). Wszystkie jednostki administracyjne z analizowanego terenu, we właściwości których leży polityka rozwoju, opracowały stosowne dokumenty, a największym ich atutem jest fakt, iż odznaczają się dosyć dużą aktualnościa. Wyżej wymienione materiały były podstawą do określenia podstawowych kierunków rozwoju gospodarczego wynikających z polityki samorządów województwa, powiatów i gmin. Opracowania planistyczne Analizowane opracowania planistyczne były szczególnie przydatne do określenia planowanych kierunków przekształceń zagospodarowania przestrzennego ostoi „Nadnoteckie Łęgi” i terenów przyległych oraz zagrożeń i konfliktów z tym związanych dla celów ochrony ostoi. Ustalenia obowiązujących planów zagospodarowania przestrzennego oraz studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin należy traktować jako przesądzone kierunki kształtowania zagospodarowania analizowanego obszaru. Wykorzystano następujące materiały: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego (2001 r.), Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Czarnków (2007 r.), Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Czarnków (2001 r.), Projekt zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Czarnków (stan na lipiec 2008 r.). Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Trzcianka (1998 r.), Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Ujście (1997 r., zmiana 2006 r.), Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 149 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wieleń (1999 r.), Projekt zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wieleń (stan na wrzesień 2007 r.). Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. 7.2 Uwarunkowania ponadlokalne zagospodarowania przestrzennego ostoi „Nadnoteckie Łęgi” 7.2.1 Uwarunkowania wynikające z polityki przestrzennej województwa 7.2.1.1 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego został uchwalony uchwałą Nr XLII/628/2001 Sejmiku Województwa Wielkopolskiego z dnia 26 lipca 2001 r. Sprecyzowaniem programu zagospodarowania nakreślonego w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego, który może pobudzić aktywność gospodarczą miejscowości położonych nad Notecią jest studium funkcjonalno-przestrzenne „Dolina Noteci, możliwości aktywizacji turystycznej i gospodarczej” powstałe w Wielkopolskim Biurze Planowania Przestrzennego. Poniżej wskazano na najważniejsze kierunki zagospodarowania dla gmin nadnoteckich mogące mieć wpływ (pozytywny bądź negatywny) na ostoję „Nadnoteckie Łęgi”: 1) Zwiększenie retencji powierzchniowej w obrębie zlewni, m.in. poprzez: - budowę i odbudowę urządzeń piętrzących na ciekach, - budowę zbiorników wodnych, - ochronę bagien i torfowisk, w tym zaprzestanie ich osuszania, - racjonalne gospodarowanie wodą w zlewni. 2) Ochrona jakości wód powierzchniowych poprzez oczyszczanie odprowadzanych do nich ścieków przemysłowych i komunalnych. 3) Rozwój turystyki: - wodniackiej opartej na Noteci ze strategicznym produktem turystycznym „Turystyka wodna na Noteci”, - kwalifikowanej (jeździectwo, turystyka rowerowa, aktywność sportowa), - „zielone szkoły” i turystyka przyrodnicza (np. Radolinek, Radolin, Jędrzejewo, Wrzeszczyna, Rosko, Gulcz), Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 150 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” - samochodowej, w tym nadnotecka trasa samochodowa, w rejonie której lokalizowane będą urządzenia turystyczne, - rozwój węzłowych miejscowości dla ruchu turystycznego: dla strategicznego produktu turystycznego – Czarnków, a dodatkowo Wieleń i Ujście. 4) Wykorzystanie źródeł energii odnawialnej, w tym: - wód geotermalnych, z preferencją dla okolic Czarnkowa, gdzie występują najbardziej korzystne warunki temperaturowe (temperatura 85 oC -95oC), - energii wiatrowej, z proponowaną lokalizacją m.in. w gminie Trzcianka, - biomasy zbiorowisk trawiastych i plantacji wierzby energetycznej. 5) Poprawa warunków żeglowności Noteci do parametrów II klasy. 6) Rozwój komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym: - przebudowa drogi krajowej nr 11 do parametrów drogi ekspresowej z budową obwodnicy miasta Ujście, - modernizacja drogi wojewódzkiej nr 178 Oborniki – Czarnków – Wałcz do parametrów drogi głównej ruchu przyspieszonego, - realizacja obwodnicy miasta Wielenia w ciągu drogi wojewódzkiej nr 177, - realizacja obwodnicy miasta Czarnkowa w ciągu drogi wojewódzkiej nr 178, - realizacja oczyszczalni ścieków w Ciszkowie (gmina Czarnków), - doprowadzenie ścieków z Białej (gmina Trzcianka) do miejskiej oczyszczalni ścieków w Trzciance, - realizacja grupowego układu kanalizacyjnego dla wsi Ujście i Nowa Wieś Ujska (gmina Ujście), - realizacja zbiorczego systemu odbioru ścieków we wsiach: Biała, Rosko, Gulcz, Kałądek, Folsztyn, Nowy Dwór, Wrzeszczyna (gmina Wieleń). Jak wykazane to zostanie w dalszej części opracowania, szereg propozycji zapisanych w studium funkcjonalno-przestrzennym „Dolina Noteci, możliwości aktywizacji turystycznej i gospodarczej” zostało przeniesionych do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin z terenu ostoi opracowanych po 2003 r., tj. Ujścia, Wielenia i Czarnkowa. 7.2.1.2 Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 r. Strategia Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 r. została przyjęta przez Sejmik Województwa Wielkopolskiego w dniu 19 grudnia 2005 r. Poprzedzał ją podobny dokument przyjęty w 2000 r. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 151 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Nadrzędny cel Strategii został sformułowany następująco: „Poprawa jakości przestrzeni województwa, systemu edukacji, rynku pracy, gospodarki oraz sfery społecznej skutkująca wzrostem poziomu życia mieszkańców”. Zakłada się, że osiągniecie celu nadrzędnego będzie możliwe przez następujące, najważniejsze z punktu widzenia ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, cele strategiczne i operacyjne: 1. Dostosowanie przestrzeni do wyzwań XXI wieku 1.1. Poprawa stanu środowiska i racjonalne gospodarowanie zasobami przyrodniczymi Strategia wskazuje, że utrzymanie obecnego stanu środowiska na poziomie gwarantującym następnym pokoleniom korzystanie z niego w stopniu równym, w jakim korzysta pokolenie obecne, zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, nie jest wystarczające. Istotą tego celu operacyjnego jest wyraźna poprawa stanu w tym zakresie. W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera z jednej strony korzystanie z zasobów w sposób racjonalny, a z drugiej, przyczyniające się do rozwoju. Realizacja tego celu ma odbywać się przy minimalizowaniu negatywnego wpływu działalności gospodarczej na środowisko. Zgodnie ze Strategią cel ten realizowany będzie przede wszystkim poprzez: - działania na rzecz zwiększania dyspozycyjnych zasobów wodnych wraz z ochroną przeciwpowodziową, - promocję racjonalnego użytkowania surowców, w tym wody, - poprawę bilansu wodnego regionu, w tym wzrost retencji sztucznej, - zwiększanie zakresu i form ochrony oraz poprawę stanu przyrody, - zwiększanie udziału „energii czystej” w bilansie energetycznym, szczególnie poprzez eksploatację źródeł termalnych, - dostosowanie zagospodarowania środowiska do bezpiecznego rozwoju usług turystycznych oraz rekreacji, - wykorzystanie dróg wodnych Wielkopolski dla gospodarki i turystyki. 1.2. Wzrost spójności komunikacyjnej oraz powiązań z otoczeniem, poprzez: - inwestycje w infrastrukturę korytarzy transportowych – infrastrukturę drogową, kolejową, wraz z infrastrukturą ułatwiającą inwestowanie, - inwestycje w sieci przesyłowe energii i paliw, - rozwój transportu śródlądowego. 1.3. Poprawa jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej poprzez: - scalenia gruntów, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 152 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” - porządkowanie stosunków wodnych, w tym zwiększanie sztucznej retencji, poprzez meliorację oraz rozwój sztucznego nawadniania, - przeciwdziałanie erozji gleb, - zalesienie nieefektywnych gruntów rolnych oraz wprowadzanie zadrzewień śródpolnych, - poprawę stanu infrastruktury ochrony środowiska. 1.4. Przygotowanie i racjonalne wykorzystanie terenów inwestycyjnych przede wszystkim poprzez uwzględnienie terenów aktywności gospodarczej oraz przeznaczonych pod inwestycje infrastrukturalne w planach zagospodarowania przestrzennego. 1.5. Restrukturyzacja obszarów oraz sektorów o niewłaściwym potencjale rozwojowym przede wszystkim poprzez wspieranie rozwoju pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich, w tym popegeerowskich. 2. Zwiększenie efektywności wykorzystania potencjałów rozwojowych województwa 2.1. Zwiększenie udziału usług turystycznych i rekreacji w gospodarce regionu poprzez: - inwestycje w infrastrukturę poprawiającą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod względem turystycznym i rekreacyjnym, z poszanowaniem wymogów ochrony środowiska, - wsparcie rozwoju agroturystyki, - promocję turystyki alternatywnej. Z przedstawionych wyżej kilku wybranych celów strategicznych i operacyjnych niektóre wymierzone są bezpośrednio w środowisko, natomiast inne w szeroko pojętą sferę społecznogospodarczą. W przypadku drugiej grupy celów ich realizacja może spowodować zarówno pozytywne, jak i negatywne skutki dla ochrony omawianego terenu. Szczególne zagrożenie dla środowiska wiązać się będzie z realizacją celów ukierunkowanych na rozwój infrastruktury drogowej, kolejowej, lotniczej, budowę sieci przesyłowych energii i paliw, rozwój terenów inwestycyjnych, szczególnie terenów aktywizacji gospodarczej i pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich, w tym popegeerowskich, a przede wszystkim wykorzystanie dróg wodnych dla celów gospodarczych i turystyki. Także inne zapisy celów strategicznych kryją w sobie potencjalne negatywne oddziaływanie na środowisko (np. inwestycje w infrastrukturę poprawiającą stan zagospodarowania obszarów atrakcyjnych pod względem turystycznym i rekreacyjnym), gdyż mogą skutkować daleko idącą ingerencją w środowisko przyrodnicze. Czynnikiem gwarantującym minimalizację negatywnych skutków dla środowiska mają być określone w Strategii cele horyzontalne, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. przede wszystkim „Ład przestrzenny” 153 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” i „Zrównoważony rozwój”, realizacja których ma być gwarancją, że osiąganie celów społeczno-gospodarczych będzie się odbywać przy minimalizacji negatywnych skutków dla niego. Przyjęcie tych celów horyzontalnych powinno złagodzić skutki planowanego rozwoju społeczno-gospodarczego Wielkopolski poprzez szereg działań zapobiegających, ograniczających lub kompensujących jego negatywne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze. 7.2.2 Uwarunkowania wynikające ze strategii powiatów 7.2.2.1 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Czarnkowsko- Trzcianeckiego, 2001 - 2010 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Czarnkowsko-Trzcianeckiego 2001 2010 opracowana została w 2000 r. Zdefiniowano w niej misję powiatu jako: „Powiat czarnkowsko - trzcianecki zintegrowany społecznie obszar zrównoważonego rozwoju gospodarczego wykorzystujący liczne walory przyrodniczo - krajobrazowe dla rozwoju różnych form turystyki. Bezpieczny powiat gwarantujący dogodne warunki dla wielokierunkowego kształcenia się i osiedlania”. Cały obszar społeczno-gospodarczy podzielono na umowne pięć obszarów: gospodarkę, przestrzeń, społeczność, ekologię, infrastrukturę7. Dla każdego z tych celów wyznaczono cele niezbędne, bez których dany obszar życia społeczno-gospodarczego nie ma możliwości dalszego rozwoju, a także cele pierwszorzędne, które powinny znacznie przyspieszać rozwój w danym obszarze. Dodatkowo, wskazano na cele drugorzędne, które wspierają rozwój, a czas ich realizacji jest zdeterminowany przez wielość środków budżetowych, wielkość dotacji i napływającego kapitału zewnętrznego oraz rosnącej siły inwestycyjnej lokalnych podmiotów gospodarczych. Poniżej wskazano na kierunki działań, które są najistotniejsze dla ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (numeracja 1 – cel niezbędny, 2.1 – cel pierwszorzędowy). Przestrzeń 1. Stworzyć warunki do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego wszystkich gmin powiatu, w tym: podniesienie poziomu usług komunalnych (woda, ścieki, odpady) w strefach o niskim poziomie usług, 7 Na potrzeby niniejszego opracowania nie są istotne ustalenia sformułowane dla obszaru Społeczność Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 154 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” realizacja inwestycji komunikacyjnych (drogi, łączność itp.). 2. Podjąć działania umożliwiające likwidację zaniedbań strukturalnych wsi, w tym: przywrócenie żeglowności rzeki Noteć, rekultywacja trenów przyrzecznych. 2.1. Prowadzenie przyjaznej dla środowiska przyrodniczego polityki inwestycyjnej i zagospodarowania przestrzennego, w tym wykorzystanie złóż geotermalnych dla rozwoju gospodarczego powiatu. 2.2. Podjąć działania w kierunku wykorzystania położenia geograficznego i walorów przyrodniczych powiatu dla rozwoju turystyki i rekreacji, w tym: rozwój turystyki rzecznej - odbudowa szlaków, kompleksy leśne i wodne - projekt wykorzystania pod kątem turystycznym. Ekologia 2.3. Umożliwić wykorzystanie naturalnych źródeł energii, w tym: wykorzystanie topografii terenu dla pozyskania energii wiatrowej i wodnej, wykorzystanie biomasy do celów grzewczych. Infrastruktura 3. Rozwinąć sieć komunikacyjną i transportową, w tym: stworzenie optymalnej sieci połączeń drogowych i kolejowych, przywrócenie żeglowności rzeki Noteć. 3.1. Budowa i modernizacja sieci wodno-kanalizacyjnej i melioracyjnej, w tym: rozbudowa sieci kanalizacyjnej wraz z oczyszczalniami, przywrócenie prawidłowego działania urządzeń melioracyjnych w obrębie doliny Noteci. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Czarnkowsko-Trzcianeckiego to zbiór dosyć ogólnikowych i typowych postulatów w zakresie rozwoju społeczno-gospodarczego. W zasadzie nie daje żadnych wskazań lokalizacyjnych sugerowanych kierunków działań, wiec trudno mówić o ich potencjalnym wpływie na analizowany obszar Natura 2000. Szereg proponowanych kierunków działania bez wątpienia sprzyjać będzie ochronie środowiska przyrodniczego w ogólności, a doliny Noteci w szczególności, np. realizacja sieci kanalizacyjnej. Można się natomiast obawiać, czy wskazywane, skądinąd słuszne, kierunki działań, np. wykorzystanie topografii terenu dla pozyskania energii wiatrowej i wodnej nie będą wykorzystywane do prób lokalizowania siłowni wiatrowych, a wykorzystanie biomasy do celów grzewczych – do zakładania plantacji wierzbowych w dolinie rzeki. Można też się Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 155 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” obawiać, czy optymalizacja sieci połączeń drogowych i kolejowych nie będzie odbywać się kosztem ochrony środowiska przyrodniczego. Bez wątpienia, największe obawy niosą ze sobą zapisy dotyczące przywrócenia żeglowności rzeki Noteć oraz przywrócenia prawidłowego działania urządzeń melioracyjnych w obrębie doliny Noteci – ze strategii nie wynika, jaki zakres działań w obu przypadkach powinien być wykonany. 7.2.2.2 Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu pilskiego na lata 2007 2015 Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu pilskiego na lata 2007 – 2015 została przyjęta Uchwałą Nr VIII/117/2007 Rady Powiatu w Pile z dnia 28 czerwca 2007 r. Misja powiatu pilskiego zastała zdefiniowana jako: „Zielone płuca, centrum usług publicznych i rozwoju gospodarczego północnej Wielkopolski sprzyjające rozwojowi małej i średniej przedsiębiorczości, nowoczesnemu rolnictwu i turystyce w oparciu o działania zachowujące atrakcyjne walory krajobrazowe”. W Strategii określono pierwszorzędne-, drugorzędne i trzeciorzędne cele dla każdego z 5 obszarów strategicznych. Niżej wskazano na te z nich, które są najistotniejsze dla ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi” (numeracja 1 – cel pierwszorzędowy, 1.1 – cel drugorzędowy, 1.1.1 – cel trzeciorzędowy). Infrastruktura 1. Budować i modernizować infrastrukturę drogową wraz z jej najbliższym otoczeniem oraz umożliwiać rozwój infrastruktury kolejowej. 1.1. Tworzyć warunki do rozwoju infrastruktury sportowej i rekreacyjnej, m.in. poprzez rozwijanie infrastruktury rekreacyjnej wzdłuż rzeki Noteć. 1.1.1. Wykorzystać rzekę Noteć do celów gospodarczych i turystycznych, m.in. poprzez: poprawę żeglowności – budowa przystani, regulację Noteci i jej dopływów na wybranych odcinkach rzek dla lepszego gospodarczego ich wykorzystania i poprawy bezpieczeństwa obszarów zalewowych. Gospodarka 1. Działać na rzecz tworzenia warunków do powstania i rozwoju stref aktywności gospodarczej na terenie powiatu, m.in. poprzez utworzenie „podstrefy” Specjalnej Strefy Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 156 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Ekonomicznej w oparciu o uzbrojone tereny lub utworzenie jednej lub kilku Stref Aktywności Gospodarczej na terenie powiatu pilskiego. 2. Tworzyć warunki dla rozwoju różnych form turystyki i rekreacji, w tym: stworzenie Studium Rozwoju Turystyki dla całego powiatu w celu określenia kierunków wsparcia finansowego poszczególnych obszarów proturystycznych, powiększenie bazy i rozwój agroturystyczny jako jednej z podstaw rozwoju turystyki weekendowej na terenie powiatu, budowanie infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej umożliwiającej uaktywnienie nowych obszarów rekreacji i wypoczynku, w tym również opartej o zbiorniki wodne. Ekologia 3. Podejmować działania na rzecz wdrażania konstytucyjnej zasady rozwoju zrównoważonego, w tym: prowadzenie bieżącej weryfikacji możliwości rozwoju gospodarczego powiatu z uwzględnieniem obszarów Natura 2000, realizacja Programu Ochrony Środowiska przez powiat i samorządy lokalne z wykorzystaniem konieczności dostosowania form ochrony przyrody do wymogów prawnych ochrony obszarów Natura 2000, rewitalizacja obszarów zdegradowanych ekologicznie. 3.1. Wspierać tworzenie sprawnego systemu oczyszczania ścieków i ochrony gruntów, w tym: promocja i wsparcie budowy oczyszczalni przydomowych i małych oczyszczalni wiejskich, monitoring i likwidacja zbiorników bezodpływowych na rzecz ekologicznych oczyszczalni przyzagrodowych w obszarach zabudowy rozproszonej, budowa infrastruktury kanalizacji sanitarnej na terenie gmin powiatu (wspólne projekty); tworzenie związków gmin dla poprawy skuteczności wsparcia projektu środkami UE. 3.2. Stworzyć warunki do działania w kierunku poprawy stosunków wodnych na terenie powiatu, w tym: częściowa regulacja koryt rzek i umożliwienie gospodarczego ich wykorzystania zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, powrót do systemowych i cyklicznych działań na rzecz melioracji poszczególnych obszarów powiatu, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 157 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” budowa systemów małej retencji na terenie powiatu. 3.3. Promować i wspierać rozwój technologii opartych o odnawialne źródła energii, w tym: wspieranie projektów budowy elektrowni wodnych w oparciu o istniejące cieki, promocja pozyskiwania energii z paliw alternatywnych, w głównej mierze ukierunkowana na rozwój upraw energetycznych, wyznaczenie i promocja terenów inwestycyjnych pod budowę elektrowni wiatrowych. Przestrzeń 4. Podjąć działania w kierunku równomiernego rozwoju powiatu i poszczególnych miejscowości położonych najdalej od centrum gospodarczego i kulturalnego skupionego w stolicy powiatu, w tym: stworzenie sprawnego systemu komunikacji wewnętrznej opartej na drogach lądowych, wodnych i infrastrukturze linii kolejowych, promocja obszarów inwestycyjnych w oparciu o walory turystyczne i zasoby naturalne gmin powiatu pilskiego. 4.1. Działać na rzecz tworzenia i aktualizowania dokumentów planistycznych dających na bieżąco podstawy do realizacji nowych inwestycji, w tym: opracowanie i aktualizowanie planów zagospodarowania przestrzennego na szczeblu gmin w zgodzie z założeniami strategii rozwoju, uaktywnienie nowych przestrzeni pod względem komunikacyjnym oraz infrastrukturalnym pod potrzeby inwestorów tworzących nowe miejsca pracy. 4.2. Stworzyć warunki do wykorzystania istniejących i tworzenia nowych obszarów chronionych dla zwiększenia potencjału zasobów przyrodniczych sprzyjających rozwojowi turystyki, w tym: aktywne włączanie się gmin w działania zmierzające do ochrony obszarów Natura 2000 z wykorzystaniem szans pozyskania środków z UE na ich ochronę, budowa infrastruktury turystycznej w obszarach chronionych, sprzyjającej rozwojowi turystyki kwalifikowanej (rowerowa, piesza, konna itd.). 4.2.1. Likwidować wieloletnie zaniedbania w zakresie melioracji i regulacji stosunków wodnych. 4.2.2. Podjąć działania w celu lepszego wykorzystania gospodarczego walorów przyrodniczych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 158 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 4.2.3. Podjąć działania w kierunku przygotowania nowych terenów osadniczych przez ich uzbrojenie i promocję. Strategia rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu pilskiego wskazuje szereg celów, realizacja których bez wątpienia będzie sprzyjać zachowaniu celów ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Jednak już w przypadku wskazywania kierunków osiągnięcia danego celu można mieć wątpliwość, czy faktycznie tak jest. Strategia wskazuje np. na konieczność poprawy stosunków wodnych powiatu (uznając go za cel drugorzędny). Jednak, proponowanymi sposobami osiągnięcia tego celu ma być częściowa regulacja rzek oraz powrót do cyklicznych melioracji, czyli działania, w wyniku których najprawdopodobniej nastąpi przyspieszenie odpływu wód powierzchniowych oraz obniżenie poziomu wód gruntowych. Z jednej strony Strategia wskazuje na konieczność aktywnego włączenia się gmin w działania zmierzające do ochrony obszarów Natura 2000, z drugiej natomiast sugeruje konieczność regulacji Noteci i jej dopływów dla lepszego ich wykorzystania gospodarczego. Niepokojące jest również wskazywane w Strategii wykorzystywanie zasobów naturalnych i walorów turystycznych powiatu dla promocji obszarów inwestycyjnych. W kontekście takich niespójności Strategii, poważny niepokój budzi zapis Strategii dotyczący opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego gmin w zgodzie z jej założeniami. Oczywiście, zdecydowana większość zapisów Strategii nie jest adresowana do konkretnej przestrzeni (za wyjątkiem zapisów odnoszących się do Noteci, czy obszarów chronionych, jako takich), więc trudno stwierdzić, realizacja których z nich będzie miała wpływ na ostoję „Nadnoteckie Łęgi”. Niemniej jednak wdrażanie Strategii rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu pilskiego może nieść bardzo poważne negatywne skutki dla środowiska przyrodniczego, pomimo zaplanowania szeregu bardzo pozytywnych działań na rzecz jego ochrony. 7.3 Uwarunkowania lokalne zagospodarowania przestrzennego ostoi „Nadnoteckie Łęgi” 7.3.1 Uwarunkowania wynikające ze strategii gmin 7.3.1.1 Charakterystyka opracowań strategicznych gmin Poniżej przeanalizowano dwa rodzaje opracowań: strategie rozwoju gmin oraz programy rozwoju lokalnego (przy braku strategii). W niektórych przypadkach strategia jest połączona z programem rozwoju lokalnego w jedno opracowanie. Wszystkie gminy z analizowanego terenu sporządziły przynajmniej jedno tego typu opracowanie. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 159 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Ustalenia strategii rozwoju stanowią podstawę do prowadzenia przez władze gminy długookresowej polityki rozwoju społeczno-gospodarczego. Wokół jej ustaleń koncentrują się działania władz samorządowych zmierzające do zapewnienia jak najlepszych warunków życia mieszkańców oraz tworzenia sprzyjających warunków dla dalszego rozwoju gospodarczego. Miasto Czarnków Strategia rozwoju miasta Czarnków uchwalona została uchwałą Nr XVIII/106/03 Rady Miasta Czarnków z dnia 30 grudnia 2003 r. w sprawie przyjęcia Strategii Rozwoju Miasta Czarnków na lata 2003 – 2014. Określono w niej następującą misję miasta: „Czarnków to centrum gospodarcze i administracyjne wspaniałej nadnoteckiej krainy. To miejsce pracy i wypoczynku, miejsce w którym można bezpiecznie i ciekawie żyć”. Ta sama misja została przyjęta przez Plan Rozwoju Lokalnego Miasta Czarnków z 2005 r.Główne kierunki rozwoju miasta wytyczają trzy strategiczne cele, a ich osiągnięcie ma gwarantować szereg programów i projektów strategicznych, spośród których dla ochrony ostoi najistotniejszymi są: Wspieranie rozwoju gospodarczego miasta 1) Wyznaczenie i przygotowanie terenów pod inwestycje, doprowadzenie mediów. Pierwszym etapem realizacji tego zadania jest opracowana zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Czarnków. 2) Wykorzystanie źródeł geotermalnych w celu podniesienia atrakcyjności gospodarczej, rekreacyjnej i ekologicznej miasta. Inwestycja ma być przede wszystkim wykorzystana do zaopatrzenia miasta w energię cieplną (ogrzewanie), choć w planach jest szersze wykorzystanie gorących źródeł, jak choćby zaopatrzenia w wodę planowanej do budowy krytej pływalni. Zadanie to jednak nie znalazło się na liście inwestycji w Planie Rozwoju Lokalnego Miasta Czarnków. Rozbudowa infrastruktury technicznej i polepszanie wizerunku miasta 3) Budowa obwodnicy miasta Czarnków. Zarówno w strategii, jak i Planie Rozwoju Lokalnego Miasta Czarnków dla zadania tego przypisano najwyższy priorytet. 4) Ochrona środowiska. Z uwagi na dobre uzbrojenie we wszystkie media terenów miasta, zadania dla tego priorytetu zostały ograniczone do wprowadzenia systemu pełnej selekcji odpadów oraz ograniczania „niskiej emisji”. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 160 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Rozwój usług społecznych. 5) Budowa bazy sportowo-rekreacyjnej nad Notecią Celem realizacji projektu jest lepsza integracja miasta z rzeką Noteć, podniesienie atrakcyjności turystycznej i gospodarczej miasta oraz powstawanie nowych miejsc pracy w usługach turystycznych. Projekt zawiera kilka dużych zadań, a przede wszystkim: modernizację Łazienek Czarnkowskich, budowę przystani przy Ośrodku Sportu i Rekreacji i przy Łazienkach Czarnkowskich oraz bazy hotelowej przy powstałej przystani, a także pierwszy etap realizacji ścieżek rowerowych. Wskazano również na konieczność odpowiedniego przygotowania miejsca biwakowego dla uczestników spływów kajakowych Notecią. Cały projekt budowy bazy sportowo-rekreacyjnej nad Notecią uzyskał jednak dosyć niski priorytet w Planie Rozwoju Lokalnego Miasta Czarnków (25 miejsce na 30 zadań). Gmina Czarnków Strategia rozwoju gminy Czarnków uchwalona została uchwałą Nr XIX/175/2000 Rady Gminy Czarnków z dnia 31 sierpnia 2000 r. Określono w niej następującą wizję rozwoju gminy „Gmina Czarnków łączy nowoczesność i otwartość na zmiany z tradycją historyczną i kulturową oraz troską o środowisko przyrodnicze. Opiera swój rozwój na zrównoważonej i konkurencyjnej gospodarce, rozwoju infrastruktury społecznej i technicznej co zapewnia jej atrakcyjność dla mieszkańców i turystów”. Celem strategicznym głównym jest „Podniesienie atrakcyjności Gminy Czarnków z wykorzystaniem wielofunkcyjnej roli obszarów wiejskich”. Jego osiągniecie zapewni wdrożenie m.in. następujących cząstkowych celów strategicznych: 1) rozwój infrastruktury technicznej (budowa sieci kanalizacyjnej, gazociągowej, poprawa stanu dróg lokalnych, dokończenie budowy sieci wodociągowej, gospodarka odpadami itp.), 2) stworzenie sprzyjających warunków do wzrostu aktywności i przedsiębiorczości wśród mieszkańców gminy (doradztwo, usługi, grupy producencie, fundacje itp.), 3) kreowanie odpowiednich warunków dla osiągnięcia kapitału z zewnątrz i tworzenia nowych miejsc pracy (promocja gminy, szkolenia w celu podniesienia kwalifikacji ludności, pomoc dla firm, poszerzanie możliwości rozwoju agroturystyki itp.). Gmina Trzcianka Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 161 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Misja gminy Trzcianka została zdefiniowana jako: „Osiągnięcie trwałego akceptowalnego społecznie i bezpiecznego ekologicznie rozwoju przy pełnym wykorzystaniu zasobów przyrodniczych, ludzkich i kapitałowych oraz walorów położenia, co zapewni warunki dla polepszenia jakości życia, samorealizacji mieszkańców i umożliwi budowanie swojej ‘małej ojczyzny’ przyjaznej dla wszystkich”. Podstawowym kierunkiem strategii rozwoju jest: „Zrównoważony rozwój gminy Trzcianka oparty na polityce ekorozwoju, zakładający rozwijanie i promowanie funkcji zgodnych z predyspozycjami środowiska, kształtowanie racjonalnej struktury funkcjonalno- przestrzennej w nawiązaniu do systemów ekologicznych z rozwijaniem dziedzin najmniej uciążliwych dla środowiska, jak: turystyka, wypoczynek i potencjalne lecznictwo uzdrowiskowe, rolnictwo ekologiczne i przetwórstwo rolno-spożywcze, usługi i nowoczesna nieuciążliwa działalność produkcyjna”. Najistotniejsze dla ochrony ostoi cele szczegółowe oraz sposoby ich osiągnięcia to: Poprawa stanu środowiska przyrodniczego i jego ochrona, m.in. poprzez: poprawę czystości wód oraz likwidację zrzutów ścieków, wodociągowanie połączone z kanalizowaniem ścieków i ich oczyszczaniem, promowanie i wdrażanie proekologicznych technologii produkcyjnych. Poprawa warunków życia mieszkańców i bezpieczeństwa publicznego 1) Wykorzystanie walorów i zasobów środowiska dla rozwoju nowoczesnych dziedzin gospodarki: ekoturystyki, agroturystyki, rolnictwa ekologicznego i proekologicznej działalności produkcyjnej, m.in. poprzez: a) w zakresie turystyki i wypoczynku: podjęcie działań prowadzących do przekształcenia w przyszłości rejonu trzcianeckiego w rejon turystyczny, promowanie agroturystyki jako najzdrowszej i najtańszej formy wypoczynku aktywnego, kreowanie nowych form, tj. turystyki przyrodniczej, „szkół przetrwania”, folwarków dziecięcych, szkółek ludowych obrzędów i zwyczajów wiejskich, podjęcie działań prowadzących do udokumentowania zasobów wód termalnych przy współpracy z gminami sąsiednimi Czarnkowem i Szydłowem, a następnie opracowanie wspólnego programu zagospodarowania tych wód dla celów gospodarczych, kąpieliskowych i leczniczych, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 162 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” b) w zakresie rolnictwa: ukierunkowanie rozwoju rolnictwa na nowoczesną dziedzinę, tj. rolnictwo ekologiczne produkujące zdrową żywność, stworzenie podstaw do rozwoju lokalnego rynku rolno-spożywczego (przetwórstwa, przechowalnictwa, chłodni, suszarni, skupu i dystrybucji płodów rolnych i leśnych, zwierząt hodowlanych). Gmina Ujście Strategia rozwoju gminy Ujście określa priorytety w pięciu obszarach życia społecznogospodarczego8, którymi są: Gospodarka - rozwój turystyki i tworzenie warunków dla rozwoju nowoczesnego rolnictwa oraz małej i średniej przedsiębiorczości. Przestrzeń - skoordynowanie planowania przestrzennego na poziomie lokalnym z polityką przestrzenną regionu przy jednoczesnym wykorzystaniu położenia geograficznego gminy wspartego planami miejscowymi. Ekologia - intensywne działania ukierunkowane na dalszy rozwój sieci kanalizacyjnej i tworzenie systemu segregacji i utylizacji odpadów. Infrastruktura - rozwój infrastruktury na terenie całej gminy z intensywnymi działaniami na rzecz poprawy stanu technicznego dróg i rozwoju różnych form budownictwa mieszkaniowego. Poszczególne priorytety zostały rozpisane na kierunki działań. Gmina Wieleń Głównym zapisem strategii rozwoju społeczno-gospodarczego gminy jest określenie priorytetów rozwoju w dziedzinach, które winny znaleźć odzwierciedlenie w dokumentach planistycznych, w tym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz ustaleniach miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. 8 Na potrzeby niniejszego opracowania nie są istotne ustalenia sformułowane dla obszaru Społeczność Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 163 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Dla określenia celów rozwoju gminy, cały obszar społeczno-gospodarczy podzielono na umowne pięć obszarów: gospodarkę, przestrzeń, społeczność, ekologię, infrastrukturę9, dla których wskazano następujące priorytety: Gospodarka - rozwój małej i średniej przedsiębiorczości i różnych form turystyki w oparciu o Dolinę Noteci przy jednoczesnym wspieraniu tych gospodarstw rolnych, które są w stanie sprostać standardom Unii Europejskiej. Przestrzeń - tworzenie warunków do zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego poprzez aktywizację obszarów przemysłowych, turystycznych i mieszkaniowych oraz rewitalizacja obszarów popegeerowskich. Ekologia - kanalizacja całego obszaru gminy i kontynuacja rozpoczętego procesu gospodarki odpadami przy jednoczesnym wzroście świadomości ekologicznej mieszkańców. Infrastruktura - modernizacja dróg i poprawa zewnętrznego układu komunikacyjnego dla zwiększenia dostępności i atrakcyjności gminy przy jednoczesnym rozwoju sieci wodnokanalizacyjnej i zmianie istniejącego stanu gospodarki ciepłowniczej. Poszczególne priorytety zostały rozpisane na kierunki działań. 7.3.1.2 Podsumowanie ustaleń opracowań strategicznych gmin Wyżej wymienione opracowania obejmują generalnie podobne zagadnienia dotyczące rozwoju gmin w ujęciu strategicznym, przy czym ich ujęcie jest dość zróżnicowane. Cele rozwoju gmin są powiązane z ich rolniczym charakterem, tendencjami rozwoju w kierunku wielofunkcyjnym oraz z położeniem w granicach terenów charakteryzujących się wysokimi walorami przyrodniczymi. We wszystkich gminach jednym z pierwszorzędnych celów jest restrukturyzacja rolnictwa, w tym rozwój rolnictwa ekologicznego, a także rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego. W większości opracowań ważnym, a czasami nadrzędnym celem jest rozwój turystyki i rekreacji, w tym rozbudowa infrastruktury turystycznej. Szczególnie duży nacisk położono na rozwój agroturystyki oraz turystyki wodnej. We wszystkich opracowaniach dużo uwagi poświęca się rozwojowi infrastruktury, w tym przede wszystkim: wodociągom, kanalizacji, instalacjom zaopatrzenia w gaz, infrastrukturze związanej z gospodarką odpadami oraz utrzymaniu, modernizacji i budowie dróg. 9 Na potrzeby niniejszego opracowania nie są istotne ustalenia sformułowane dla obszaru Społeczność Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 164 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” We wszystkich omawianych opracowaniach dostrzeżono potrzebę ochrony środowiska przyrodniczego i upatruje się szansy na rozwój społeczno-gospodarczy w powiązaniu z dobrze chronionym środowiskiem przyrodniczym i kulturowym. 7.3.2 Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego wynikające z opracowań planistycznych 7.3.2.1 Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin Studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego stanowią projekcję celów rozwojowych zapisanych w strategiach rozwoju lub planach rozwoju lokalnego w odniesieniu do sposobów zagospodarowania. Wszystkie gminy z terenu ostoi „Nadnoteckie Łęgi” uchwaliły studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego: Gmina Czarnków w 2001 r., Miasto Czarnków w 2007 r., Miasto i Gmina Trzcianka w 1998 r., Miasto i Gmina Ujście w 2006 r., Miasto i Gmina Wieleń w 1999 r. Szybko zmieniająca się sytuacja w wyniku presji urbanizacyjnej powoduje potrzebę aktualizacji tych dokumentów. Zmiany takie dokonano w przypadku studium gminy Ujście (wcześniejsze studium z 1997 r.), a obecnie prowadzone są prace nad zmianą studiów pozostałych gmin: Czarnków – w chwili obecnej (czerwiec 2008 r.) projekt zmiany studium podlega procedurze uzgadniania, Trzcianka - zakończenie prac projektowych nad sporządzeniem zmiany studium planowane jest na koniec lata 2008 r., Wieleń - w chwili obecnej (czerwiec 2008 r.) projekt zmiany studium oczekuje na uchwalenie przez Radę Gminy. Tak więc, wszystkie gminy w najbliższym czasie będą posiadały opracowania planistyczne sporządzone na podstawie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Ustalenia zawarte w treści studium należy interpretować według następujących zasad: 1) formuły polityk rozwoju przestrzennego nie określają przeznaczenia terenu pod konkretne zagospodarowanie, a jedynie kierunki, preferencje, dopuszczalne lub wskazane Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 165 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zagospodarowanie i ograniczenia, jakie muszą być spełnione przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, 2) linie podziału obszaru gminy na strefy funkcjonalno-przestrzenne o odmiennych politykach rozwoju przestrzennego są liniami orientacyjnymi wymagającymi konkretyzacji na rysunku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem: lokalnych warunków fizjograficznych, stanu zabudowy i zagospodarowania terenu, stanu własnościowego oraz przepisów i normatywów szczególnych. Poniżej przedstawiono charakterystykę ustaleń studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, które mogą mieć znaczenie dla zachowania walorów przyrodniczych ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Gmina Czarnków Uchwała Nr XXIV/235/2001 Rady Gminy Czarnków z dnia 28 lutego 2001 r. w sprawie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Czarnków. W związku z tym, że sporządzono projekt zmiany studium, analizie podano ten dokument. Zmianę studium uzasadnia się potrzebą zaktualizowania jego ustaleń m.in. o następujące elementy zagospodarowania: turystycznego zagospodarowania Noteci, budowy elektrowni wiatrowych (w treści studium brak jednak jakichkolwiek wskazań w tym zakresie), obszarów Natura 2000, wyznaczenia nowych terenów pod zabudowę, aktualizacji przebiegu obwodnicy miasta Czarnków. Zmiana studium zachowała podstawową strukturę przestrzenną określoną przez przyrodniczy model przestrzeni podporządkowany dolinie Noteci. Wprowadzone zmiany nie zmieniają zasadniczo struktury wielkoobszarowych terenów ustalonej polityki przestrzennej gminy i dotyczą w szczególności głównego obszaru aktywizacji gospodarczej gminy oraz strefy podmiejskiej miasta Czarnków i jej rozwoju, jako istotnego elementu struktury przestrzennej gminy. Gmina Czarnków położona jest w centralnej i południowej części ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. W granicach ostoi położone są fragmenty następujących obrębów ewidencyjnych: Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 166 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Jędrzejewo, Mikołajewo, Góra n/Notecią, Ciszkowo, Bukowiec, Gajewo, Zofiowo, Kuźnica Czarnkowska, Romanowo Dolne, Romanowo Górne, Radolinek i Walkowice. Największymi spośród nich wsiami, których ustalenia planistyczne są najistotniejsze dla ochrony ostoi, są: Jędrzejewo, Kuźnica Czarnkowska, Zofiowo i Romanowo Dolne. Gmina Czarnków jest gminą o przeważającej funkcji rolniczej. Położenie w strefie podmiejskiej miasta Czarnkowa spowodowało wykształcenie dużych miejscowości o znaczącym udziale funkcji pozarolniczych, w tym funkcji mieszkaniowych dla mieszkańców miasta (np. Romanowo Dolne, Góra n/Notecią i Pianówka z analizowanego obszaru oraz Śmieszkowo i Brzeźno – spoza analizowanego obszaru). W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego odnotowano fakt występowania cennych kompleksów łąkowych w dolinie Noteci objętych ochroną w formie obszaru chronionego krajobrazu, obszaru Natura 2000 oraz stanowiących obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym i europejski korytarz ekologiczny w sieci Ekonet Pl, a także ostoję zwierząt. W ramach kreowania polityki przestrzennej gminy analizowany obszar został zaliczony w studium do strefy C „węzłowego obszaru przyrodniczego o znaczeniu międzynarodowym” jako odrębnej jednostki funkcjonalno-przestrzennej. Priorytetem w zakresie kształtowania zagospodarowania przestrzennego tego obszaru jest ochrona środowiska przyrodniczego. Podstawowe cele w zagospodarowaniu obszaru dotyczą ograniczeń wynikających z wysokich reżimów środowiska przyrodniczego, w tym ograniczeń dla zabudowy. Zgodnie z ponadlokalną polityką przestrzenną przekształcenia mają dotyczyć funkcji rzeki jako międzynarodowego szlaku wodno-turystycznego oraz aktywizacji obsługi ruchu turystycznego na wskazanych obszarach. W granicach ostoi nie wyznaczono żadnych terenów dopuszczalnej zabudowy, natomiast układ doliny Noteci spowodował pasmowe rozłożenie osadnictwa wzdłuż jej granic. Studium wyłącza z zabudowy m.in. tereny podmokłe i zabagnione, tereny izolowanych zagłębień bezodpływowych, wymagające ochrony ze względu na funkcje ekologiczne i udział w retencji powierzchniowej, tereny łąk, w tym grunty organiczne oraz tereny leśne i zadrzewienia. Wyłączeniu z zabudowy podlega obszar zalewowy rzeki Noteć, a ograniczenia w realizacji zabudowy wprowadzono na pozostałym terenie ostoi. Dopuszcza się jedynie: na terenach zabudowy zagrodowej budowę w siedlisku drugiego domu mieszkalnego, służącego funkcji gospodarstwa rolnego oraz rozbudowę budynków gospodarczych i hodowlanych, z zachowaniem form i gabarytów zabudowy występujących na danym terenie, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 167 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” zabudowę mieszkaniową niezwiązaną z gospodarką rolną w formie zabudowy plombowej, tworzącej uzupełnienie zabudowy wzdłuż dróg obsługujących istniejącą zabudowę, przy czym to uzupełnienie nie może przekroczyć 50 stanu ilościowego obecnie istniejących budynków mieszkalnych w danej wsi. Istniejąca zabudowa w granicach ostoi może być natomiast przekształcana i modernizowana. Studium ustala dosyć intensywne wskaźniki zabudowy mieszkaniowej – min. powierzchnia działki 600 m2 przy możliwości zabudowy 40 jej powierzchni. Studium wprowadziło bardzo restrykcyjny zapis dopuszczający realizację rozproszonej zabudowy zagrodowej jedynie dla nowych wielkoobszarowych gospodarstw, istotnych dla rozwoju gminy. Zdecydowana większość wsi położonych nad Notecią wskazywana jest do rozwoju wielofunkcyjnego. Lokalizacje obsługi ruchu turystycznego dopuszcza się we wsiach: Mikałajewo, Ciszkowo, Góra n/Notecią, Zofiowo i Walkowice. Wszystkie miejscowości w pobliżu granic ostoi wskazywane są do realizacji zbiorczych systemów kanalizacji sanitarnej poprzez: realizację systemów grawitacyjno-pompowych i odprowadzanie ścieków do istniejącej oczyszczalni w Brzeźnie (Romanowo Dolne, Romanowo Górne, Walkowice), budowę systemów kanalizacyjnych podłączonych do miejskiej oczyszczalni ścieków w Czarnkowie (Pianówka, Góra n/Notecią, Ciszkowo i Mikołajewo), budowę systemów kanalizacyjnych odprowadzających ścieki do planowanej oczyszczalni w Gajewie (m.in. Kuźnica Czarnkowska, Jędrzejewo i Zofiowo). Studium podkreśla również konieczność wyeliminowania zagrożeń dla wód powierzchniowych i podziemnych powodowanych przez wszelkie działania inwestycyjne. Z uwagi na wysokie walory i ważne funkcje przyrodnicze nadnoteckich łąk postuluje się o ograniczenie do niezbędnego minimum lub całkowite wyeliminowanie ich chemicznego nawożenia oraz stosowania chemicznych środków ochrony roślin. Działalność rolnicza na tych terenach powinna być podporządkowana priorytetom ochrony przyrody. Studium odnotowuje fakt występowania na terenie gminy wód geotermalnych o maksymalnej temperaturze wód w stropie 90-95o, akcentując potencjalne możliwości ich gospodarczego wykorzystywania. Studium wskazuje na możliwość energetycznego wykorzystywania stopni wodnych przy śluzach oraz konieczność konserwacji istniejących urządzeń wodnych oraz zapewnienia wody do nawodnień użytków zielonych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 168 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W Zofiowie, w granicach ostoi, funkcjonuje składowisko z kompostownią odpadów obsługujące mieszkańców gminy i miasta Czarnków. Jest to składowisko nadpoziomowe o zakładanej pojemności 167 000 m3 i zajmuje powierzchnię ok. 3,15 ha. Strefę ochrony sanitarnej ustalono na 300 m. Przewidywany czas użytkowania I kwatery do 2012 r., II kwatery do 2025 r. Składowisko spełnia normy bezpieczeństwa. Prowadzony jest pełny monitoring zanieczyszczeń, odcieki są zbierane do zbiornika i wywożone do oczyszczalni. Wokół wysypiska rozstawiono 3 piezometry, skąd pobierane są próby wód do przeprowadzenia badań. Dotychczasowe wyniki badań nie wykazują negatywnego wpływu wysypiska na stan środowiska. Studium akcentuje konieczność przebudowy podstawowego układu komunikacyjnego gminy w związku z planowaną realizacją obejścia miasta Czarnków na przebiegu drogi wojewódzkiej nr 178. Droga wojewódzka nr 178 ma zostać przebudowana do parametrów drogi głównej ruchu przyspieszonego (GP). Celem publicznym o znaczeniu ponadlokalnym jest odbudowa drogi wodnej Wisła-NotećWarta-Odra dla utrzymania połączeń z europejskimi szlakami wodnymi. Źródłami niejonizującego promieniowania elektromagnetycznego o charakterze liniowym w granicach lub sąsiedztwie ostoi są: linia elektroenergetyczna 220 kV relacji Zlewiska – Krzewina, linia elektroenergetyczna 110 kV relacji Czarnków – Trzcianka, linia elektroenergetyczna 110 kV relacji Czarnków – Wronki. Magistralny gazociąg przesyłowy na analizowanym obszarze to gazociąg wysokiego ciśnienia φ 80 mm relacji Czarnków – Nowa Wieś Ujska. Zgodnie z Koncepcją programową gazyfikacji gminy Czarnków ma być zrealizowany gazociąg średniego ciśnienia przechodzący z Czarnkowa na drugą stronę doliny Noteci do wsi Kuźnica Czarnkowska, Radosiew i Radolinek oraz do Zofiowa, Bukowca, Gajewa, Jędrzejowa i Średnicy. Studium wskazuje na alternatywną możliwość zasilania gazem tych miejscowości (nie wymagającą przekraczania doliny Noteci) od strony gminy Trzcianka. W gminie Czarnków funkcjonują dwie przeprawy promowe w Ciszkowie i Walkowicach (na przebiegu drogi wojewódzkiej nr 153 i drogi powiatowej nr 29 227). W dolinie Noteci w przeszłości eksploatowano torf, o czym świadczą liczne torfianki, a także piasek ze zbocza doliny Noteci – w Walkowicach, Romanowie i Obuchu oraz z wydm w dolinie Noteci. Zmiana studium wyklucza eksploatację torfu. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 169 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Narzędziem polityki przestrzennej, zastosowanie którego może mieć zdecydowanie korzystny wpływ na ochronę ostoi jest przyjecie w studium zasady, że podstawę do zabudowy i zagospodarowania terenu stanowi plan miejscowy, a działania administracyjne prowadzone w sytuacji braku planu mogą obejmować w szczególności tereny już zabudowane, na których nie występują przekształcenia struktury przestrzennej obszaru oraz zagadnienia problemowe, wymagające rozstrzygnieć przestrzennych. Miasto Czarnków Uchwała Nr XIII/83/07 Rady Miasta Czarnków z dnia 27 września 2007 r. w sprawie uchwalenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Czarnków. Z dniem 1 stycznia 2008 r. uległy zmianie granice administracyjne miasta Czarnkowa, w związku z czym, Urząd Miasta planuje sporządzenie zmiany studium w nowych granicach administracyjnych. W granicach ostoi „Nadnoteckie Łęgi” znajduje się niewielki, zachodni fragment miasta Czarnków. Czarnków stanowi istotny ośrodek gospodarczy, turystyczny i kulturalny regionu, jest też lokalnym centrum skupiającym najważniejsze urzędy i instytucje o zasięgu lokalnym i regionalnym. W kierunkach zagospodarowania przestrzennego uznano, że obszar miasta ma wysoką przydatność do rozwoju funkcji rekreacyjnej (wypoczynkowej) w oparciu o walory środowiska przyrodniczego, w tym przede wszystkim terenów położonych w sąsiedztwie Noteci. Planuje się tu realizację terenów sportowo-rekreacyjnych, przy czym teren bezpośredniego zagrożenia powodziowego ograniczony projektowanym wałem przeciwpowodziowym ma pełnić funkcje terenów otwartych, natomiast tereny na zawalu przeznaczone są do zainwestowania kubaturowego. Duże nadzieje upatruje się również w rozwoju turystyki wodnej w oparciu o szlak wytyczony na Noteci. Mieszkalnictwo oraz usługi i działalność produkcyjna to kolejne funkcje miasta, dla rozwoju których wyznaczono nowe tereny. Prognozuje się stopniowe ograniczanie funkcji rolniczej do produkcji na zaspokojenie własnych potrzeb, z uwagi na coraz większe rozdrobnienie gospodarstw spowodowane szybką urbanizacją przestrzeni wiejskiej. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego odnotowano fakt występowania cennych kompleksów łąkowych w dolinie Noteci, stanowiących ostoję ptaków o randze europejskiej, objętych ochroną w formie obszaru chronionego krajobrazu oraz obszaru Natura 2000. Podkreślono ich znaczenie dla utrzymania stabilności systemu Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 170 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” przyrodniczego. Wskazano również na zagrożenia ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, jakimi jest osuszanie terenu, wycinanie drzew i krzewów oraz eutrofizacja zbiorników wodnych. Część terenów wchodzących w granice ostoi do granicy projektowanego wału przeciwpowodziowego wskazano jako łącznik ekologiczny. Dla Obszaru Chronionego Krajobrazu „Dolina Noteci” studium ustala funkcję ochronną jako dominującą, a wprowadzenie innych funkcji uzależnia od respektowania ustanowionych dla tego obszaru zakazów i nakazów, które nie naruszają w istotnym zakresie zasobów biosfery, geosfery, hydrosfery i atmosfery. Dla doliny Noteci studium postuluje wyłączenie z zabudowy oraz wprowadzanie zadrzewień łęgowych i zieleni. Również wszelkie mokradła i podmokłości powinny być wyłączone z zabudowy celem zapewnienia prawidłowego funkcjonowania struktury przyrodniczej. Ograniczenia w realizacji zainwestowania, w tym sieci infrastruktury technicznej i szlaków komunikacyjnych wprowadzono również na terenach stref wododziałowych. Generalnie, tereny przeznaczone do zainwestowania zlokalizowane są poza granicami ostoi. Wyjątek stanowi niewielki fragment terenów przeznaczonych do realizacji obiektów produkcyjnych, składów i magazynów w skrajnie zachodnim fragmencie miasta, a także teren przewidziany do realizacji wału przeciwpowodziowego na jego zachodnich i północnych obrzeżach. Z uwagi na szczególne warunki hydrograficzne i hydrogeologiczne miasta studium wyklucza możliwość gromadzenia ścieków w zbiornikach bezodpływowych we wszystkich zamierzeniach inwestycyjnych. Porządkuje również gospodarkę ściekami deszczowymi kanalizacją deszczową mogą być one odprowadzane do wód powierzchniowych (przy zapewnieniu realizacji separatorów) jedynie z terenów utwardzonych, natomiast na pozostałych terenach powinna być zorganizowana retencja powierzchniowa. Wykluczone zostało stosowanie węgla jako czynnika grzewczego. W studium zawarto wskazania do zalesiania lub zadrzewiania gruntów V i VI klasy bonitacyjnej oraz ugorów, nieużytków i terenów nieczynnych wyrobisk, stref wododziałowych i terenów przylegających do tras komunikacyjnych. Na stokach o nachyleniu powyżej 10% wykluczono zamianę użytków zielonych i nieużytków na grunty orne, a także zalecono ograniczyć lokalizację inwestycji, w tym budownictwa mieszkaniowego oraz sieci infrastruktury technicznej i szlaków komunikacyjnych. W celu wyeliminowania ruchu tranzytowego, związanego głównie z drogą wojewódzką nr 178 relacji Oborniki - Połajewo - Czarnków - Trzcianka – Wałcz, przebiegającą przez centrum miasta, zaprojektowano obwodnicę Czarnkowa. Jako jeden z atutów tego przedsięwzięcia wskazywana jest możliwość intensywnego rozwoju inwestycji poza miastem Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 171 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” na nowych, atrakcyjnych terenach, w tym rozwoju turystyki. Przez teren gminy ma przebiegać również obwodnica Śmieszkowa – miejscowości położonej w gminie wiejskiej Czarnków. Planowane inwestycje nie naruszają granic obszaru Natura 2000. Zadaniem ponadlokalnym służącym realizacji celów publicznych w zakresie regulacji przepływów i ochrony przed powodzią, a jednocześnie o największych potencjalnych zagrożeniach dla ochrony obszaru Natura 2000 jest planowana budowa nowego wału przeciwpowodziowego wzdłuż Noteci. W dwóch miejscach inwestycja wkracza na teren ostoi Natura 2000. Inwestycję zaprojektowano z uwagi na konieczność ochrony obszarów już zainwestowanych oraz przeznaczonych do dalszego rozwoju. Korona wału wykorzystana byłaby również do realizacji ciągów komunikacyjnych. Studium odnotowuje wprawdzie fakt, że przedsięwzięcie będzie realizowane na obszarze ostoi Natura 2000, jednak według jego zapisów „nie wpłynie negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000, nie pogorszy też stanu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt”. Z uwagi na brak jasności, co do finansowania inwestycji, jej realizacja może być znacznie oddalona w czasie. Celem wykorzystania potencjału energetycznego Noteci planuje się budowę elektrowni wodnej przy śluzie Pianówka. Duże nadzieje wiązane są z wykorzystaniem wód geotermalnych. Geotermia – Czarnków Sp. z o.o., wspólnie z organami gminy, podejmuje działania związane z poszukiwaniem inwestora strategicznego w celu wykorzystania tych zasobów. Z układem geotermalnym miałyby być związane następujące inwestycje: - centrum rekreacyjno- sportowe, - kompleks szklarniowy do ekologicznej hodowli warzyw, - system zasilania stawów rybnych do hodowli ryb ciepłolubnych, - wykorzystanie ciepła niskotemperaturowego do suszarni drewna w przemyśle. Miasto i Gmina Trzcianka Uchwała Nr LVI/382/98 Rady Miejskiej w Trzciance z dnia 29 stycznia 1998 r. w sprawie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzcinka. Obecnie prowadzone są prace nad zmianą studium w związku z jego nieaktualnością (zakończenie prac projektowych planowane jest na koniec lata 2008 r.). Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 172 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Miasto i gmina Trzcianka położone jest w północno - zachodniej i zachodniej części ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. W granicach ostoi położone są fragmenty następujących obrębów ewidencyjnych: Stobno, Wrząca, Biała i Radolin. Dla ochrony ostoi ważne są ustalenia planistyczne dla wszystkich ww. obrębów. Miasto Trzcianka, położone w znacznej odległości od zachodnich granic ostoi, pełni ważne funkcje administracyjno-usługowe wobec swych mieszkańców i ludności z obszaru wpływu, natomiast obszar wiejski ma charakter rolniczo-leśny uzupełniany o funkcje turystyki i wypoczynku. W kierunkach zagospodarowania przestrzennego funkcję turystycznowypoczynkową o znaczeniu regionalnym, związaną przede wszystkim z wodą (plaże, kąpieliska, żeglarstwo, kajakarstwo, windsurfing, wędkarstwo) uznano za wiodącą w gminie. Bogate źródła wód geotermalnych upatrywane są jako podstawa rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego, m.in. w Radolinie położonym w bliskim sąsiedztwie zachodniej granicy ostoi. Rolnictwo ma natomiast przekształcać się w kierunku rolnictwa ekologicznego. Studium deklaruje, że sprawy środowiska, zgodnie z zasadą ekorozwoju oraz przyjętym głównym celem strategii rozwoju gminy, są priorytetowe. Wyznaczono system ekologiczny gminy, na który składa się m.in. dolina Noteci, lasy i jeziora, stanowiący podstawowe uwarunkowanie rozwoju gminy. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego odnotowano fakt występowania cennych kompleksów łąkowych w dolinie Noteci objętych ochroną w formie obszaru chronionego krajobrazu oraz stanowiących międzynarodową ostoję ptaków. W ramach kreowania polityki przestrzennej gminy analizowany obszar został zaliczony do „strefy wielkoprzestrzennych łąk nadnoteckich” (w nieco szerszych granicach niż ostoja) jako odrębna jednostka funkcjonalno-przestrzenna. Zwrócono uwagę, że mimo przekształcenia łąk spowodowanego zaniechaniem użytkowania oraz zmianami stosunków wodnych, stanowią one ważny rolniczy potencjał produkcyjny. Podkreślono również funkcje ekologiczne doliny jako korytarza migracji świata zwierząt oraz banku genów świata żywego. Kilkanaście udokumentowanych złóż gytii i torfu w dolinie Noteci nie jest eksploatowanych. Największymi wsiami gminy jest Biała położona w bardzo bliskim sąsiedztwie zachodniej granicy ostoi oraz Stobno przylegające od północy, a w części położone w granicach ostoi. Dla wsi tych zarezerwowano znaczne tereny pod rozwój głównie funkcji mieszkaniowych i usługowych. Dla zabudowy mieszkaniowej studium preferuje następujące parametry architektoniczno-urbanistyczne: dla uzupełniania zabudowy w obrębie istniejących układów - wielkość działki min. 500 m2, wysokość zabudowy 2,5 kondygnacji, procent zabudowy 30%, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 173 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” dla nowych terenów rozwojowych - wielkość działki min. 1000 – 1 500 m2, wysokość zabudowy 1,5 kondygnacji, procent zabudowy 20%. Wieś Stobno oraz położona od niej na zachód wieś Wrząca (również przylegająca do granic ostoi) wskazywane są jako obszary aktywizacji gospodarczej. Dla wiodących wsi w gminie, w tym dla Białej, Stobna i Radolina, położonych najbliżej granic ostoi, określono granice terenów rozwojowych, przy czym preferowanym kierunkiem w zabudowie jest w pierwszej kolejności uzupełnianie istniejącej zabudowy. Pozostałe wsie mogą rozwijać się w ramach istniejącego zainwestowania osiedleńczego na zasadzie uzupełniania zabudowy o charakterze plombowym. Pomimo jednak takich deklaracji studium zabudowa zaczęła powstawać poza istniejącym zainwestowaniem osiedleńczym (np. Wrząca, Kol. Radolin). Na terenach rolnych całej gminy dopuszczona jest realizacja zabudowy zagrodowej. Planowana jest modernizacja drogi wojewódzkiej Nr 178 relacji Oborniki - Trzcianka - Wałcz przecinającej ostoję do parametrów drogi głównej ruchu przyspieszonego. Źródłami niejonizującego promieniowania elektromagnetycznego o charakterze liniowym w granicach lub sąsiedztwie ostoi są: linia elektroenergetyczna 110 kV relacji Piła - Krzewina - Trzcianka, linia elektroenergetyczna 110 kV relacji Poznań - Wronki - Czarnków - Trzcianka. Magistralne gazociągi przesyłowe na analizowanym obszarze to: gazociąg wysokiego ciśnienia φ 350 mm na trasie Piła - Szczecin. gazociąg wysokiego ciśnienia φ 200 mm na trasie Ujście - Trzcianka. Miasto i Gmina Ujście Uchwała Nr XXXV/285/2006 Rady Miejskiej w Ujściu z dnia 19 kwietnia 2006 r. Uchwała ta zmieniła obowiązujące wcześniej Studium uchwalone Uchwałą Nr XX/262/97 Rady Miejskiej w Ujściu z dnia 27 czerwca 1997 r. Najistotniejszymi powodami zmiany studium była konieczność uwzględnienia uwarunkowań prawnych wynikających z ustanowienia obszarów Natura 2000, a także wyznaczenia pasa terenu pod lokalizację drogi ekspresowej (droga krajowa Nr 11 relacji Poznań - Piła Koszalin), w tym realizację obwodnicy miasta Ujście oraz węzłów drogowych w rejonie wsi Byszki i Chrustowo. Miasto i gmina Ujście położone jest w północno - wschodniej części ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. W granicach ostoi położone są fragmenty następujących obrębów ewidencyjnych: miasto Ujście, Byszki i Ługi Ujskie. Dla ochrony ostoi najistotniejsze są ustalenia Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 174 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” planistyczne dla miasta Ujścia i Ługów Ujskich oraz dla sąsiadującej z ostoją miejscowości Mirosław. Miasto Ujście, przylegające od wschodu do ostoi, pełni ważne funkcje administracyjnousługowe wobec swych mieszkańców i ludności z obszaru wpływu, natomiast obszar wiejski ma charakter rolniczo-leśny. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego odnotowano fakt występowania cennych kompleksów łąkowych w dolinie Noteci objętych ochroną w formie obszaru chronionego krajobrazu i obszaru Natura 2000. W ramach kreowania polityki przestrzennej gminy analizowany obszar został zaliczony do „strefy związanej z rzekami Notecią i Gwdą” (w szerszych granicach niż ostoja), jako odrębnej jednostki funkcjonalnoprzestrzennej. Podkreślono, że gospodarowanie na tym terenie musi być podporządkowane ochronie dziko występujących populacji ptaków i ich siedlisk. Obszar ten pozostawia się w dotychczasowym użytkowaniu przy preferowaniu ekstensywnej gospodarki łąkowopasterskiej. Dopuszcza się produkcję biomasy zbiorowisk trawiastych oraz wierzby energetycznej dla celów opałowych. Konieczność zachowania siedlisk ptasich i krajobrazu, a także przeciwdziałanie zmianom stosunków wodnych podnoszone są jako argument dla wyłączenie z eksploatacji złóż torfu i gytii zlokalizowanych w dolinie Gwdy i Noteci. Program ochrony środowiska gminy Ujście również opowiada się za wyłączeniem ich z eksploatacji. Według tego Programu … ewentualna ich eksploatacja powinna być poprzedzona specjalistycznymi opracowaniami o wpływie eksploatacji na stosunki wodne, krajobraz i środowisko przyrodnicze. Również aspekty przyrodnicze zadecydowały o wyłączeniu z zabudowy (za wyjątkiem realizacji dróg i pasów infrastruktury technicznej) terenów dolin Gwdy i Noteci, w tym terenów zalewowych oraz łąk. Pasmo przyspieszonego rozwoju zlokalizowano w bliskim sąsiedztwie granic ostoi – w rejonie miasta Ujście oraz wsi Nowa Wieś Ujska i Chrustowo. Duży obszar z przeznaczeniem dla zabudowy mieszkaniowej wyznaczono również w rejonie wsi Ługi Ujskie – częściowo w granicach ostoi oraz w nieco dalszym oddaleniu od analizowanego obszaru – w rejonie wsi Mirosław. Głównym przeznaczeniem tych terenów jest zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna, natomiast niewielkie powierzchnie przeznaczono do zabudowy produkcyjno-usługowej. Intensywność zabudowy terenu (stosunek powierzchni zabudowy do powierzchni działki) dla zabudowy mieszkaniowej wynosi 0,25 - 0,3, a produkcyjnousługowej 0,3 - 0,6. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 175 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Obciążeniem dla środowiska ostoi może być przebudowa i modernizacja drogi krajowej Nr 11 relacji Poznań - Piła - Koszalin w związku z dostosowaniem jej parametrów do drogi ekspresowej, w tym budowa obwodnicy miasta Ujście. Na dzień opracowania niniejszej dokumentacji opracowano kilka wariantów przebiegu obwodnicy Ujścia, z których jeden narusza granice ostoi. Wybór ostatecznego wariantu obwodnicy miasta ma nastąpić pod koniec 2008 r. Studium wskazuje na możliwość odtworzenia regularnej żeglugi Wisła – Noteć – Odra, czemu sprzyja lokalizacja portu rzecznego w Ujściu wyposażonego w bocznicę kolejową i czynne silosy zbożowe. Obecnie Notecią odbywają się rejsy turystyczne. W związku z tym, że użytki zielone w dolinie Gwdy i Noteci są narażone na okresowe zalewanie, studium postuluje zachowanie ciągłości rowów melioracyjnych poprzez ich oczyszczanie i udrażnianie oraz ustalenie zakazu ich likwidacji i zawężania, pomimo iż w dalszej części wskazuje je jako przyczynę przyspieszonego odpływu wód z pewnych terenów. Część gruntów rolnych, w tym łąki w okolicy Ługów Ujskich i wsi Nowe w granicach ostoi przeznaczono do zalesień. Na terenie gminy funkcjonują trzy ważne zakłady: Huta Szkła Ujście S.A. w Ujściu, Wytwórnia Podkładów Strunobetonowych S.A. w Mirosławiu, Zakład Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych „PLASTWIL” w Ujściu. Największą uciążliwość dla środowiska stanowi Huta Szkła z uwagi na ponadnormatywną emisję hałasu. W pozostałych zakładach wprowadzono nowe rozwiązania technologiczne, co istotnie zmniejszyło ich oddziaływanie na środowisko. Studium umożliwia lokalizowanie elektrowni wiatrowych m.in. w odległości 500 m od udokumentowanych siedlisk chronionych ptaków i 1 000 m od terenów cennych krajobrazowo. W związku z tym opracowano wstępną koncepcję pozyskiwania energii wiatrowej uwzględniającą te odległości. Na tym etapie określono potencjalną lokalizację i liczbę planowanych siłowni w poszczególnych miejscowościach. Wszystkie inwestycje zlokalizowano poza granicami ostoi na południowy-zachód od miasta Ujście: Nowa Wieś Ujska (23 siłownie), Mirosław (12 siłowni), Chrustowo (6 siłowni), Jabłonowo (6 siłowni), Kruszewo (14 siłowni) i Węglewo (6 siłowni). Każda siłownia ma mieć moc 2 MW. Rozpoczęcie realizacji inwestycji planowane jest ok. 2010 r. od ustawienia próbnych masztów. 12-miesięczne pomiary przesądzą o celowości realizacji i ostatecznej lokalizacji inwestycji. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 176 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Pomiędzy Ujściem a wsią Mirosław (na południe od granic ostoi) znajduje się urządzone składowisko odpadów o powierzchni 1,8 ha. Studium przewiduje jego rozbudowę po wyeksploatowaniu obecnie użytkowanej części. Źródłem niejonizującego promieniowania elektromagnetycznego o charakterze liniowym w granicach lub sąsiedztwie ostoi jest linia elektroenergetyczna 110 kV relacji Piła - Chodzież - Wągrowiec. Magistralne gazociągi przesyłowe na analizowanym obszarze to: gazociąg wysokiego ciśnienia φ 400 mm na trasie Krobia - Kórnik - Chodzież - Ujście Piła - Police, gazociąg wysokiego ciśnienia φ 200 mm na trasie Ujście - Trzcianka, gazociąg średniego ciśnienia φ 80 mm na trasie Ujście - Czarnków. Miasto i Gmina Wieleń Uchwała Nr 113/XI/99 Rady Miejskiej w Wieleniu z dnia 28 października 1999 r. w sprawie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Wieleń. W związku z tym, że obecnie sporządzono projekt zmiany studium, analizie podano ten dokument. Podstawowym uwarunkowaniem zmiany studium było uwzględnienie: zmiany zasięgu stref zalewowych w dolinie Noteci, ustanowionych obszarów Natura 2000, zapisów dotyczących doliny Noteci zawartych w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego oraz złożonych wniosków mieszkańców o zmianę miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy. Projekt zmiany studium nie zawiera zmiany części dotyczącej uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego. Pominięto przez to szereg zagadnień, które podlegały istotnym zmianom od czasu sporządzenia dotychczasowego studium, a które mogą mieć duże znaczenie dla planowanej polityki zagospodarowania przestrzennego. Niektóre uwarunkowania dotychczasowego studium przestały być aktualne, jak chociażby utrata funkcji gospodarczej (łąkarstwo) nadnoteckich łąk. Miasto i gmina Wieleń położona jest w zachodniej części ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. W granicach ostoi położone są fragmenty następujących obrębów ewidencyjnych: Folsztyn, Gulcz, Kałądek, Nowe Dwory, Rosko, Wrzeszczyna, Wieleń Północny oraz miasto Wieleń. Dla ochrony ostoi ważne są ustalenia planistyczne adresowane do wszystkich miejscowości. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 177 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Miasto Wieleń, przylegające od zachodu do granic ostoi, a w części położone w jego granicach, pełni ważne funkcje administracyjno-usługowe wobec swych mieszkańców i ludności z obszaru wpływu, natomiast obszar wiejski gminy ma charakter rolniczo-leśny uzupełniany o funkcje turystyki i usług. Największymi miejscowościami w gminie jest Rosko i Wrzeszczyna wskazywane jako obszary aktywizacji gospodarczej. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego odnotowano fakt występowania cennych kompleksów łąkowych w dolinie Noteci objętych ochroną w formie obszaru chronionego krajobrazu oraz w ramach systemu Natura 2000. W ramach kreowania polityki przestrzennej gminy analizowany obszar został zaliczony do strefy przyrodniczej, na którą składają się: „węzłowy obszar przyrodniczy doliny rzeki Noteci – biocentrum o znaczeniu międzynarodowym” oraz „strefa zalewowa rzeki Noteci, stanowiącej równocześnie europejski korytarz ekologiczny”, jako odrębnej jednostki funkcjonalnoprzestrzennej. Zgodnie ze studium obszar ten predestynowany jest do ekologicznych form gospodarowania oraz upraw specjalistycznych (np. zielarstwo, łąkarstwo). Ponadto, rzeka może stanowić szlak żeglowny, głównie dla celów turystycznych, w mniejszym stopniu dla celów komunikacyjnych. Według studium zasoby wód gminy stwarzają możliwości lokalizacji przemysłu wodochłonnego pomimo, że w innej części studium stwierdza się, że przeważający obszar Wielkopolski stanowi obszar zagrożony deficytem wody. Na obszarze strefy przyrodniczej ogranicza się (w dotychczasowym studium był zakaz) prowadzenia działalności mogącej pogorszyć stan środowiska, ustala się wyłączenie z zabudowy łąk, lasów oraz strefy zalewowej (za wyjątkiem zabudowy związanej z rekreacyjnym zagospodarowaniem doliny Noteci lub obsługą transportu związanego ze szlakiem żaglowym o znaczeniu ponadlokalnym), wyklucza się z eksploatacji złoża w dolinach rzek, a także wprowadza się ograniczenia dla gospodarki polowej w obszarach chronionego krajobrazu. Rozwój sieci osadniczej ma być prowadzony poprzez powiększenie lub przekształcenie obszarów zurbanizowanych istniejących jednostek osadniczych. Obszary aktywizacji gospodarczej wyznaczono m.in. w mieście Wieleń oraz w Rosku. Wyznaczono strefę rekreacyjną doliny Noteci pomiędzy istniejącą zabudową wsi Kałądek, Folsztyn i Nowe Dwory a drogą wojewódzką nr 174 oraz pomiędzy drogą nr 181 a granicą strefy zalewowej, gdzie dopuszcza się realizację obiektów i zagospodarowanie terenów związane z funkcjami rekreacji i sportu oraz z turystyką wodną lub rowerową. Wieś Gulcz została potraktowana w zmianie studium jako obszar problemowy (P4) w związku z wnioskami mieszkańców o zmianę przeznaczenia terenów na cele inwestycyjne. W zmianie studium przyjęto bardzo Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 178 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” dobrą zasadę stanowiącą, że podstawę do zabudowy i zagospodarowania terenu stanowi plan miejscowy. Przy zmianie obowiązujących miejscowych planów studium ustala następujące wskaźniki architektoniczno-urbanistyczne: dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej – wolno stojącej i bliźniaczej – wskaźnik zabudowy nie większy niż 50% i wskaźnik powierzchni biologicznie czynnej nie mniejszy niż 30%, dla zabudowy jednorodzinnej w formie zabudowy zwartej – wskaźnik zabudowy nie większy niż 60%, a powierzchni biologicznie czynnej nie mniejszy niż 20%. Powyższe wskaźniki wskazują na dosyć intensywne zainwestowanie. Pierwszorzędnym celem ochrony środowiska zapisanym w studium jest utrzymanie stabilnego poziomu wód oraz ochrona przed ich zanieczyszczeniami. Studium wskazuje na możliwości wykorzystania wód geotermalnych, przy czym cechują się one słabszymi parametrami niż wody geotermalne na terenie gminy Czarnków (temperatura wód 30 oC – 40 oC). Oprócz szeregu działań związanych z ochroną jakości wód, studium wskazuje na energetyczne wykorzystywanie stopni wodnych przy śluzach w Wieleniu i Nowych Dworach, konserwację istniejących urządzeń wodnych oraz zapewnienie wody do nawodnień użytków zielonych i przynajmniej okresowego przepływu wody w ciekach o małym przepływie, m.in. w Starej Noteci. Gminę, w tym również miasto Wieleń, cechuje bardzo niski poziom uzbrojenia technicznego we wszystkie media. Na terenie gminy nie ma linii elektroenergetycznych wysokiego napięcia i nie planuje się ich budowy. Brak jest również przesyłowych linii gazociągowych; doprowadzenie gazu przewiduje się z kierunku gminy Lubaszka po zrealizowaniu gazociągu przesyłowego wysokiego napięcia od Gościejowa w gminie Rogoźno. Znacznym obciążeniem dla środowiska ostoi może być planowana realizacja obwodnicy miasta Wielenia na obszarze Wieleń – Zatorze naruszająca granice ostoi. Gminne składowisko odpadów zlokalizowane jest w Wieleniu, a jego eksploatacja przewidziana jest do 2010 r. z możliwością rozbudowy obiektu. 7.3.2.2 Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego Sytuacja planistyczna gmin wchodzących w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, za wyjątkiem gminy Wieleń i miasta Czarnkowa, jest niekorzystna. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego sporządzone na podstawie ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 179 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” przestrzennym z 2003 r. posiada gmina Wieleń (cały teren miasta i wiejskiej części gminy z wyłączeniem sołectwa Biała). Również cały teren miasta Czarnków objęty jest opracowaniami miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Pozostałe gminy po 2003 r. sporządziły plany zagospodarowania przestrzennego obejmujące niewielkie obszary, niejednokrotnie ograniczające się do pojedynczych działek. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego sporządzane są dla obszarów odznaczających się podwyższoną aktywnością gospodarczą lub dla terenów stanowiących zaplecze mieszkaniowe, głównie dla mieszkańców miast. Z tego tez powodu tereny wchodzące w granice ostoi, za wyjątkiem terenów położonych w gminie Wieleń, nie są objęte opracowaniami miejscowych planów. Generalną zasadą, stosowaną w większości gmin, bardzo niekorzystną dla kształtowania polityki zagospodarowania przestrzennego, jest realizacja zabudowy w oparciu o jednostkowe decyzje o warunkach zabudowy. 7.3.3 Podsumowanie ustaleń opracowań planistycznych gmin Gminy wchodzące w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi” zachowały głównie charakter rolniczy lub rolniczo-leśny, czasami wspomagany funkcjami uzupełniającymi, np. turystyka, czy usługi. Zauważa się jednak rozwój gmin w kierunku wielofunkcyjnym, pomimo, że czasami taki kierunek rozwoju nie został wyraźnie zdefiniowany w opracowaniach planistycznych, ale świadczy o tym rzeczywiste zagospodarowanie terenu. Taki kierunek rozwoju spowodowany jest głównie osiedlaniem się na terenach wiejskich ludności nierolniczej. Jak wynika z analizy opracowań planistycznych gminy wchodzące w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi” prowadzą wyważoną i racjonalną politykę zagospodarowania przestrzennego. We wszystkich opracowaniach zagadnieniom ochrony środowiska przyrodniczego przypisano bardzo wysoką rangę. W każdym z nich obszar ostoi „Nadnoteckie Łęgi” został wydzielony jako odrębna jednostka funkcjonalno-przestrzenna, dla której obowiązują zaostrzone warunki użytkowania przestrzeni. Oczywiście, sprzyja temu fakt poddania pod ochronę prawną tego obszaru oraz uregulowania dotyczące zagospodarowania przestrzeni wynikające z ustawy Prawo wodne (wyznaczona strefa bezpośredniego zagrożenia powodziowego wykluczająca zabudowę). We wszystkich studiach wyznaczono obszary prawnie chronione oraz wydzielono obszary ochrony walorów przyrodniczo-krajobrazowych (strefy przyrodnicze, korytarze ekologiczne). Tym samym zapisy studiów umożliwiają zachowanie cennych układów przyrodniczo-krajobrazowych, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 180 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” w tym ich ciągłości przestrzennej bez względu na to, czy podlegają one ochronie prawnej, czy też nie. Na terenach gmin położonych w granicach ostoi dominującą powierzchniowo funkcją jest funkcja leśna, a w granicach ostoi funkcja rolnicza ukierunkowana na hodowlę bydła. Wyznaczone w studiach obszary rolne podzielone są na obszary o dobrych glebach przeznaczone do intensyfikacji rolnictwa oraz na obszary o słabszych glebach przeznaczone częściowo np. do rozwoju rolnictwa ekologicznego, czy do zalesień. Obszary o glebach dobrych znajdują się przeważnie poza granicami analizowanego obszaru. We wszystkich omówionych studiach ważną rolę pełni turystyka i rekreacja, szczególnie na terenach włączonych w granice ostoi. Zgodnie z ustaleniami studiów ma się ona rozwijać głównie poprzez agroturystykę oraz turystykę rowerową i pieszą w oparciu o ścieżki rowerowe i szlaki turystyczne. Miejscowości, w których już dzisiaj agroturystyka rozwija się najprężniej, albo o najlepszych predyspozycjach do jej rozwoju należą miejscowości położone w bezpośrednim sąsiedztwie doliny Noteci: Wrzeszczyna, Rosko, Gulcz (gmina Wieleń), Biała (gmina Trzcianka), Gajewo, Radolinek, Jędrzejewo, Kuźnica Czarnkowska, Zofiowo (gmina Czarnków), Ługi Ujskie (gmina Ujście). Duże nadzieje upatruje się w rozwoju żeglugi śródlądowej na Noteci zarówno dla celów gospodarczych, jak i turystycznych, w tym turystyki międzynarodowej. Realizacja tego kierunku wykorzystania wód rzeki Noteci niesie szereg zagrożeń dla zachowania celów ochrony stoi. Jako potencjalny kierunek rozwoju postrzega się również rozwój funkcji uzdrowiskowych w oparciu o zasoby wód geotermalnych. W granicach ostoi generalnie nie ma problemów z rozwojem osadnictwa – zabudowa wiejska rozwija się wzdłuż ważniejszych istniejących i planowanych tras komunikacyjnych poza granicami analizowanego obszaru, a tylko w nielicznych przypadkach wkracza na ten obszar (np. Ługi Ujskie, Wrząca, Kol. Radolin, Stobno). W studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin określono dopuszczalne granice zabudowy dla wszystkich miejscowości (gmina Czarnków) lub dla największych (gmina Trzcianka). Problemem jest stosunkowo rozproszona zabudowa na terenach wiejskich, co stanowi istotne ograniczenie dla zapewnienia pełnej obsługi infrastruktury technicznej, zwłaszcza kanalizacji sieciowej. W większości studiów zadbano o zachowanie tradycyjnych układów osadniczych ustalając, że nowa zabudowa będzie realizowana głównie jako uzupełnienie istniejących struktur. Jednak na przykład w miejscowości Ługi Ujskie, w związku z bardzo dużym zainteresowaniem głównie mieszkańców Piły terenami inwestycyjnymi, tereny przeznaczone Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 181 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” pod zabudowę są tak rozległe, że całkowicie zacierają tradycyjną strukturę osadniczą. Tworzy się tu nowy krajobraz - krajobraz intensywnej zabudowy mieszkaniowej i usługowej. Należy mieć jednak na uwadze fakt, że użytkowanie terenu w granicach gmin wchodzących w granice ostoi „Nadnoteckie Łęgi” stanowi dosyć duże ograniczenie w wyznaczaniu terenów pod zabudowę w sposób, który nie kolidowałby z ochroną najcenniejszych terenów przyrodniczych. Tereny lasów, łąk i pastwisk, czyli tereny wyłączone z mocy prawa z zabudowy lub o niekorzystnych warunkach lokowania zabudowy, zajmują od 46,5% (gmina Ujście) do 77,5% (gmina Wieleń) całkowitej powierzchni gmin. Dla rozwoju innych funkcji, niż leśna i hodowla bydła w oparciu o trwałe użytki zielone, w tym dla zabudowy, pozostają więc niewielkie obszary gmin. Znacznie większym problemem jest funkcjonowanie miast rozplanowanych nad samą Notecią: Wielenia, Czarnkowa i Ujścia. Strefa bezpośredniego zagrożenia powodziowego jest naturalną barierą dla dalszego rozwoju zainwestowania kubaturowego miast w kierunku granic ostoi. Nie stanowi ona jednak przeszkody dla udostępniania tych obszarów dla celów rekreacyjnych, co nie zawsze musi być zgodne z celami ochrony obszaru Natura 2000. W przypadku gminy Wieleń zaproponowane w projekcie zmiany studium standardy urbanistyczno-architektoniczne wskazują na zwiększenie intensywności inwestowania. We wszystkich studiach uwzględniono istniejącą i planowaną komunikację i infrastrukturę komunalną. Tym samym liniowe obiekty mają ciągłość przestrzenną w poszczególnych opracowaniach. Szczególnie istotnymi inwestycjami z punktu widzenia ochrony ostoi „Nadnoteckie Łęgi”, wkraczającymi na analizowany obszar, są planowane obwodnice miasta Ujście i Wielenia, a także realizacja wału przeciwpowodziowego w mieście Czarnków. W tabeli 45 zestawiono najważniejsze ustalenia planistyczne wynikające ze studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin mogące mieć wpływ na ochronę ostoi „Nadnoteckie Łęgi”. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 182 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 45. Najistotniejsze ustalenia planistyczne dla Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Gmina Wszystkie gminy Ustalenia sprzyjające ochronie Ustalenia stanowiące potencjalne zagrożenia dla ochrony wyznaczenie doliny Noteci jako odrębnej jednostki funkcjonalno- przywrócenie warunków żeglugowych Noteci, przestrzennej o zaostrzonych warunkach użytkowania terenu Czarnków (gmina ochrona środowiska przyrodniczego priorytetem wiejska) kształtowania zagospodarowania przestrzennego ostoi, w zakresie wyznaczenie różnej rozległości obszarów dopuszczonej zabudowy tuż przy granicy ostoi, ustanowienie obszarów Natura 2000 jednym z uwarunkowań prawnych funkcjonowanie składowiska z kompostownią odpadów w Zofiowie, w zmiany studium, granicach ostoi, miejscowy plan zagospodarowania zabudowy i zagospodarowania terenu, przestrzennego podstawą do realizacja obwodnicy miasta Czarnkowa w ciągu drogi wojewódzkiej nr 178, wyłączenie z eksploatacji złóż torfu w dolinie Noteci, dopuszczenie zabudowy jedynie w wyznaczonych obszarach poza granicami ostoi, planowana realizacja gazociągu średniego ciśnienia z przejściem przez dolinę Noteci, wyłaczenie z zabudowy m.in. obszaru zalewowego rzeki Noteć, łąk, terenów podmokłych i zabagnionych, dopuszczenie realizacji rozproszonej zabudowy zagrodowej jedynie dla nowych wielkoobszarowych gospodarstw, istotnych dla rozwoju gminy, wskazanie wszystkich miejscowości w sąsiedztwie ostoi do realizacji zbiorczych systemów kanalizacji sanitarnej, konieczność wyeliminowania zagrożeń dla wód powierzchniowych i podziemnych powodowanych przez wszelkie działania inwestycyjne, promowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego i agroturystyki, postulat ograniczenia do niezbędnego minimum lub całkowitego wyeliminowania chemicznego nawożenia łąk oraz stosowania chemicznych środków ochrony roślin oraz podporządkowanie działalności rolniczej w granicach ostoi priorytetom ochrony przyrody, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 183 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Czarnków (gmina uznanie funkcji ochronnej jako dominującej dla Obszaru Chronionego miejska) Krajobrazu Dolina Noteci, wyłączenie z zabudowy doliny Noteci oraz wszelkich mokradeł i podmokłości, ograniczenie realizacji zainwestowania, w tym realizacji sieci infrastruktury technicznej i komunikacyjnej na terenach stref wododziałowych, budowa nowego wału przeciwpowodziowego wzdłuż Noteci, powiększenie terenów obiektów produkcyjnych, składów i magazynów do granicy ostoi, realizacja terenów sportowo-rekreacyjnych nad Notecią, realizacja obwodnicy Czarnkowa w ciągu drogi wojewódzkiej nr 178 oraz planowany intensywny rozwój zainwestowania w zasięgu jej oddziaływania, na stokach o nachyleniu powyżej 10% wykluczenie zamiany użytków zielonych i nieużytków na grunty orne, a także ograniczenie lokalizacji program inwestycyjny związany z wykorzystaniem wód geotermalnych. inwestycji, w tym budownictwa mieszkaniowego oraz sieci infrastruktury technicznej i szlaków komunikacyjnych, wykluczenie możliwości gromadzenia ścieków w zbiornikach bezodpływowych we wszystkich zamierzeniach inwestycyjnych, dopuszczenie realizacji kanalizacji deszczowej jedynie na terenach utwardzonych; na pozostałych terenach – retencja powierzchniowa, wykluczenie stosowania węgla jako czynnika grzewczego, zalecenia zalesiania lub zadrzewiania gruntów V i VI klasy bonitacyjnej oraz ugorów, nieużytków i terenów nieczynnych wyrobisk, stref wododziałowych i terenów przylegających do tras komunikacyjnych, Trzcianka ochrona środowiska przyrodniczego priorytetem kształtowania zagospodarowania przestrzennego gminy, w wyłączenie z eksploatacji złóż gytii i torfu w dolinie Noteci, zakresie zarezerwowanie terenów we Wrzący i Stobnie w bezpośrednim sąsiedztwie i w granicach ostoi na cele aktywizacji gospodarczej, rozwój Wrzący i Kol. Radolin poza istniejącym zainwestowaniem osiedleńczym, określenie granic terenów rozwojowych dla Białej, Stobna i Radolina, przy preferowaniu w pierwszej kolejności uzupełniania istniejącej dopuszczenie zabudowy zagrodowej na wszystkich terenach rolnych zabudowy, gminy, rozwój pozostałych wsi w ramach istniejącego zainwestowania poprzez planowana modernizacja drogi wojewódzkiej Nr 178 Oborniki – uzupełniania zabudowy o charakterze plombowym, Trzcianka – Wałcz przecinającej ostoję do parametrów drogi głównej ruchu przyspieszonego, korzystne standardy architektoniczno-urbanistyczne zabudowy w nowych terenach rozwojowych, promowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego i argoturystyki, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 184 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Ujście ustanowienie obszarów Natura 2000 jednym z uwarunkowań prawnych dopuszczenie uprawy wierzby energetycznej dla celów opałowych (bez zmiany studium, wskazywania lokalizacji), ochrona dziko występujących populacji ptaków i ich siedlisk priorytetem zachowanie ciągłości rowów melioracyjnych poprzez ich oczyszczanie i w zakresie gospodarowania na terenie , udrażnianie oraz zakaz ich likwidacji i zawężania, wyłączenie z eksploatacji złóż gytii i torfu w dolinie Noteci, przeznaczenie do zalesień części gruntów rolnych, w tym łąk w okolicy Ługów Ujskich i wsi Nowe w granicach , wyłączeniu z zabudowy (za wyjątkiem realizacji dróg i pasów infrastruktury technicznej) terenów dolin Gwdy i Noteci, w tym terenów dopuszczenie lokalizowania elektrowni wiatrowych m.in. w odległości zalewowych oraz łąk, 500 m od udokumentowanych siedlisk chronionych ptaków i 1 000 m od terenów cennych krajobrazowo; zaplanowane siłownie wiatrowe na korzystne standardy architektoniczno-urbanistyczne dla południowy-zachód od miasta Ujście, noworealizowanej zabudowy, zlokalizowanie pasma przyspieszonego rozwoju w bliskim sąsiedztwie nowe rozwiązania technologiczne w najważniejszych zakładach, granic ostoi – w rejonie miasta Ujście oraz wsi Nowa Wieś Ujska, zmniejszające ich oddziaływanie na środowisko, wyznaczenie dużego obszaru planowanej zabudowy mieszkaniowej w rejonie wsi Ługi Ujskie, częściowo również w granicach ostoi, przebudowa i modernizacja drogi krajowej Nr 11 relacji Poznań – Piła – Koszalin w związku z dostosowaniem parametrów do klasy drogi ekspresowej, w tym budowa obwodnicy Ujścia (jeden z wariantów przechodzi przez ostoję), Wieleń ustanowienie obszarów Natura 2000 jednym z uwarunkowań prawnych miejscowości Rosko i Wrzeszczyna przylegające do granic ostoi zmiany studium, wskazywane jako obszary aktywizacji gospodarczej, utrzymanie stabilnego poziomu wód oraz ochrona przed zanieczyszczeniami pierwszorzędnym celem ochrony środowiska, ich zainteresowanie zmianą przeznaczenia terenu na cele nierolnicze w miejscowości Gulcz przylegającej do granic ostoi, zapewnienie wody do nawodnień użytków zielonych i przynajmniej odtworzenie szlaku żeglugowego na Noteci, okresowego przepływu wody w ciekach o małym przepływie, m.in. w możliwości lokalizacji przemysłu wodochłonnego w dolinie Noteci, Starej Noteci, dopuszczenie intensywnych form zainwestowania mieszkaniowego dla wykluczenie z eksploatacji złóż w dolinie Noteci, nowych terenów, preferowanie ekologicznych form gospodarowania oraz upraw planowana realizacja obwodnicy miasta Wielenia na obszarze Wieleń – specjalistycznych (np. zielarstwo, łąkarstwo) w dolinie Noteci, Zatorze przechodzącej przez ostoję. wprowadzenie ograniczeń obsady DJP, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 185 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” miejscowy plan zagospodarowania zabudowy i zagospodarowania terenu, przestrzennego podstawą do wyłączenie z zabudowy łąk, lasów oraz strefy zalewowej (za wyjątkiem zabudowy związanej z rekreacyjnym zagospodarowaniem doliny Noteci lub obsługą transportu związanego ze szlakiem żaglowym o znaczeniu ponadlokalnym), rozwój sieci osadniczej realizowany poprzez powiększenie lub przekształcenie obszarów zurbanizowanych istniejących jednostek osadniczych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 186 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 7.4 Noteć – źródło potencjalnego rozwoju gospodarczego i uaktywnienia ruchu turystycznego Szereg opracowań strategicznych i planistycznych wszystkich szczebli administracji wskazuje rzekę Noteć jako niewykorzystane źródło rozwoju gospodarczego i uaktywnienia ruchu turystycznego. Przede wszystkim wskazuje się na potrzebę rozwoju międzynarodowej turystyki wodnej, mniejsze znaczenie przypisując przewozowi towarów. O potrzebie przywrócenia regularnej żeglugi na Noteci traktują m.in.: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego oraz opracowania studialne stanowiące rozwinięcie obowiązującego Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego, np. „Studium rekreacji”, „Drawieńsko-Notecka Kraina Turystyczna. Kierunki zagospodarowania przestrzennego”, czy „Dolina Noteci, możliwości aktywizacji turystycznej i gospodarczej”, a także strategie rozwoju powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego i pilskiego, wszystkie studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania gmin oraz wszystkie strategie rozwoju gmin. Noteć znajduje się w systemie transportu śródlądowego łączącego Wisłę z Odrą. Jednocześnie, Noteć stanowi część międzynarodowej drogi wodnej E-70: Belgia - Holandia Niemcy - Polska - Rosja - Litwa, mimo iż zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie klasyfikacji śródlądowych dróg wodnych (Dz. U. Nr 77, poz. 695) zaliczona jest do dróg wodnych regionalnych. Dzięki tej drodze Noteć posiada międzynarodowe „otwarcie” na zachód i wschód. Na całym odcinku przebiegającym przez teren województwa wielkopolskiego Noteć jest spławna. Turystyczne wykorzystanie Noteci dla żeglugi utrudnia zły stan techniczny obiektów portowych i urządzeń hydrotechnicznych, niedostateczna głębokość, przeszkody terenowe (np. nisko zawieszone linie elektroenergetyczne), a także niskie stany wód spowodowane okresami suszy. Brakuje również odpowiedniej bazy obsługującej turystów. W obecnym stanie żegluga na Noteci możliwa jest na odcinku Czarnków - Kostrzyń. Noteć wykorzystywana jest głównie dla celów rejsów turystycznych (na trasie Czarnków - śluza w Pianówce - Czarnków) lub spływów kajakowych. Bardzo często z tego szlaku wodnego korzystają turyści z Niemiec. Zdarzają się również przewozy barkami motorowodnymi ładunków nietypowych, które trudno jest przewozić drogą lądową. Przywrócenie na Noteci II klasy żeglugowej, jak wskazano to w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Wielkopolskiego, wymaga miedzy innymi: 1) poszerzenia kanału żeglugowego do 30 m, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 187 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 2) zmiany głębokości szlaku: - dla najmniejszej gwarantowanej – 1,3 m (dla średniej wody rocznej obecnie jest 1,1 m), - dla średniej nawigacyjnej – 1,6 m (dla średniej wody rocznej obecnie jest 1,3 m), 3) zwiększenia minimalnych promieni zakoli R > 300 m (obecnie jest 120 – 165 cm), 4) zwiększenia szerokości przejścia pod przęsłem mostu do 30 m (obecnie większość mostów nie spełnia tego warunku), 5) usunięcia lub podniesienia przewodów linii elektroenergetycznych krzyżujących się z drogą wodną. Potencjalna zmiana dotychczasowego sposobu wykorzystania wód rzeki może generować szereg konfliktów dla ochrony ostoi Natura 2000. Wdrożenie projektu poprawy żeglowności rzeki Noteci uzależnione jest jednak od generalnej polityki Państwa wobec żeglugi śródlądowej. 7.5 Analiza opracowań Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej dotyczących regionu wodnego Warty w odniesieniu do ostoi „Nadnoteckie Łęgi” 7.5.1 Charakterystyka regionu wodnego Warty i identyfikacja problemów gospodarki wodnej (Piechowiak 2007) Zakres opracowania: 1. Charakterystyka fizyczno-geograficzna regionu wodnego Warty. 2. Identyfikacja i charakterystyka presji antropogenicznych. 3. Ocena wpływu presji antropogenicznych na stan zasobów wodnych. 4. Sprecyzowanie istotnych problemów gospodarki wodnej utrudniających osiągnięcie celów środowiskowych w skali regionu wodnego. Przyjęcie przez Polskę postanowień Ramowej Dyrektywy Wodnej nakłada obowiązek doprowadzenia do wyraźnej poprawy jakości wód oraz stanu ekosystemów wodnych do 2015 r. Do końca 2009 r. organy odpowiedzialne za gospodarowanie wodami w dorzeczach są zobowiązane do opracowania Planu gospodarowania wodami w dorzeczu. Zakres dokumentu powinien obejmować przegląd istotnych problemów gospodarki wodnej, w tym zagadnień ochrony przeciwpowodziowej oraz zagrożeń ekosystemów wodnych w skali regionalnej i całego dorzecza. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 188 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” W opracowaniu Charakterystyka regionu wodnego Warty i identyfikacja problemów gospodarki wodnej przedstawiono ocenę warunków naturalnych kształtujących stan i jakość zasobów wód w zlewniach i dorzeczu Odry, decydujących o naturalnej odporności na przekształcenia związane z gospodarką. Ponadto, określono presję antropogeniczną oraz aktualny i prognozowany stan zasobów wód, z uwzględnieniem planowanych inwestycji, m.in. w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. Analiza wymienionych czynników i procesów została przeprowadzano w układzie zlewni bilansowych. Ostoja „Nadnoteckie Łęgi” znajduje się w obrębie obszaru bilansowego W2 Zlewnia Noteci oraz zlewni bilansowej XV Noteć pradoliny toruńsko-eberswaldzkiej. Ustalenia dotyczące obszaru Natura 2000 „Nadnoteckie Łęgi” 1. Zlewnia Noteci charakteryzuje się niższymi, w porównaniu z pozostałymi zlewniami obszaru wodnego Warty, wartościami odpływu całkowitego i jednostkowego (odpowiednio poniżej 100 mln m3 oraz między 2,5 i 3,5 dam3/km2; wartości średnioroczne z lat 1951-2005). 2. Podobnie, niższe wartości w porównaniu z obszarami sąsiednimi dotyczą modułu odpływu podziemnego (1,2 - 1,8 dam3/s/km2). 3. Wody podziemne charakteryzują się zróżnicowaną podatnością na zanieczyszczenia antropogeniczne. Średni czas dopływu zanieczyszczeń do warstwy wodonośnej wynosi poniżej 5 lat w przypadku piętra czwartorzędowego (wody gruntowe w strefie krawędziowej pradoliny), 5 - 25 lat dla piętra czwartorzędowego wgłębnego w północno wschodniej części obszaru (powyżej 25 lat na odcinku czarnkowskim), oraz powyżej 25 lat w odniesieniu do piętra trzeciorzędowego. 4. Na podstawie waloryzacji warunków środowiska przyrodniczego zlewni Noteci (zasilanie, retencyjność, odpływ), jej stan odporności na presje antropogeniczne został określony jako średni. 5. Zlewnia Noteci posiada najniższy stopień zwodociągowania (83%) oraz jeden z niższych wskaźników skanalizowania obszaru (40%). 6. Wielkość presji związanej z działalnością człowieka określono jako średnią (presja pośrednia związana ze zmianami sposobu użytkowania terenu), a w przypadku oddziaływań bezpośrednich (pobór wody podziemnej w wielkości 9 308 000 m3/rok i powierzchniowej powyżej 40 000 000 m3/rok) – odpowiednio stopień bardzo niski i niski. W przypadku oddziaływania bezpośredniego w postaci zrzutu ścieków presja została określona jako wysoka, natomiast presja ze strony zabudowy hydrotechnicznej wód - średnia. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 189 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” 7. Pobór wód podziemnych w zlewni Notecki należy do jednych z niższych, podczas gdy pobory wód powierzchniowych są jednymi z wyższych w regionie wodnym Warty. 8. W strukturze poboru wód powierzchniowych dominuje pobór na cele gospodarki stawowej (napełnianie stawów) – 75%, cele produkcyjne i technologiczne – 23% oraz nawadnianie użytków rolnych – około 2%. 9. Wypadkowa ocena antropopresji na ekosystemy wodne zlewni Noteci pradoliny toruńskoeberswaldzkiej została określona jako średnia. 10. Na tle 18 zlewni bilansowych regionu Warty, zlewnia Noteci zajmuje 11 pozycję pod względem stopnia presji związanej z przekształceniami użytkowania terenu, 5 pod względem stopnia poboru wód powierzchniowych, 15 pod względem stopnia poboru wód podziemnych, 4 pod względem wielkości zrzutów ścieków oraz 8 pod względem stopnia oddziaływania zabudowy hydrotechnicznej wód. 11. Na podstawie rozkładu przestrzennego klimatycznego bilansu wodnego obliczonego dla okresów posusznych w latach 1951-1980 oraz częstości występowania najniższych stanów pierwszego horyzontu wód podziemnych (stanowiącego wskaźnik stanu retencji), przeprowadzono regionalizację hierarchii potrzeb obszarowych małej retencji. Zlewnia Noteci znalazła się w strefie II (część południowa) i III (część północna). 12. Stan ilościowy zasobów wód powierzchniowych zlewni został określony jako średni i bardzo dobry w przypadku wód podziemnych. 13. Stan jakościowy zasobów wód powierzchniowych zlewni został określony jako dobry, a w przypadku wód podziemnych – średni. 14. Stan hydromorfologiczny zlewni, określony jako wypadkowa oddziaływania regulacji cieków, melioracji, terenów zabudowanych, kopalń odkrywkowych oraz przekształceń ekosystemów zależnych od wód (torfowiska), został określony jako dobry. 15. W przypadku stanu hydromorfologicznego cieków, określonego na podstawie stopnia regulacji cieków, zlewnia Noteci uzyskała niską ocenę. Elementem decydującym o niekorzystnym stanie cieków jest istnienie zabudowy hydrotechnicznej ograniczającej ciągłość biologiczną cieku oraz niewystarczające lub nie w pełni funkcjonalne wyposażenie budowli w przepławki. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 190 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” Tab. 46. Ocena stanu ilościowego, jakościowego i hydromorfologicznego zlewni regionu Warty Nr zlewni Nazwa zlewni Zasoby wód podziemnych Zasoby wód powierzchniowych stan ilościowy stan jakościowy stan ilościowy stan jakościowy Stan hydromorfologiczny I Górna Warta dobry słaby średni średni słaby II Liswarta bez Kocinki dobry dobry dobry średni dobry III Warta od Liswarty do Widawki dobry dobry bardzo dobry słaby bardzo dobry IV Widawka bardzo dobry średni dobry dobry bardzo słaby V Warta od Widawki do Neru słaby dobry bardzo słaby dobry słaby VI Ner bardzo słaby dobry dobry bardzo słaby bardzo słaby VII Warta od Neru do Prosny średni bardzo słaby słaby słaby bardzo słaby VIII Prosna dobry średni dobry słaby dobry IX Warta od Prosny do Kanału Mosińskiego średni średni dobry bardzo słaby bardzo dobry X Poznańska Zlewnia Warty średni bardzo słaby słaby słaby słaby XI Wełna bardzo dobry średni dobry średni średni XII Warta od Obrzynka do Noteci dobry średni średni słaby bardzo dobry XIII Obra bardzo dobry bardzo słaby dobry słaby średni XIV Górna Noteć bardzo dobry słaby bardzo słaby słaby słaby XV Noteć pradoliny toruńskoeberswaldzkiej bardzo dobry średni średni dobry bardzo słaby XVI Gwda bardzo dobry bardzo dobry średni dobry średni XVII Drawa bardzo dobry bardzo dobry dobry bardzo dobry słaby XVIII Dolna Warta bardzo dobry średni dobry dobry średni 16. Za działania priorytetowe w celu uzyskania dobrego stanu wód w regionie Warty do 2015 r. uznano: a) maksymalne ograniczenie zrzutu ścieków nieczyszczonych, b) wdrażanie „najlepszych dostępnych technik”, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 191 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” c) likwidacja punktowych źródeł zanieczyszczeń wód poprzez budowę oczyszczalni ścieków, modernizację istniejących oczyszczalni, rozbudowę sieci wodno- kanalizacyjnej, d) ograniczenie emisji zanieczyszczeń ze źródeł obszarowych, e) budowa oczyszczalni przyzagrodowych na terenie o rozproszonej zabudowie, f) zapewnienie odpowiedniej jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, g) zmniejszenie negatywnych czynników wywołanych dużą koncentracją zainwestowania rekreacyjnego poprzez prowadzenie prac polegających na tworzeniu pasów ochronnych wokół jezior i wzdłuż cieków, h) podporządkowanie działalności gospodarczej wymogom ochrony środowiska, i) zalesianie gruntów o małej przydatności rolniczej odtwarzając tym samym naturalną retencję, j) zachowanie naturalnych zbiorników retencyjnych, takich jak tereny podmokłe i nieuregulowane cieki w ramach poprawy ochrony różnorodności biologicznej i prowadzenia zrównoważonej gospodarki leśnej, k) przeciwdziałanie deficytowi wody na obszarach o wysokiej przydatności rolnej poprzez wznoszenie obiektów małej retencji, koniecznych dla zatrzymania wód opadowych i roztopowych oraz regulacji ich odpływu w celu zmniejszenia deficytu wód w okresie wegetacyjnym. 17. Na podstawie aktualnego i prognozowanego stanu ekosystemów wodnych regionu Warty wyróżniono pięć grup problemów: a) grupa I – zagadnienia ilościowe, związane z niedoborami zasobów dyspozycyjnych wód powierzchniowych i podziemnych oraz z niekorzystnymi zmianami reżimu wód powierzchniowych, b) grupa II – zagadnienia jakościowe, związane z odprowadzaniem niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych, niedostateczną sanitacją obszarów wiejskich i rekreacyjnych, zanieczyszczeniem ze źródeł rolniczych, odprowadzaniem zanieczyszczeń ze stawów rybnych oraz zagrożeniem jakości wód podziemnych nieposiadających izolacji utworami nieprzepuszczalnymi, c) grupa III – zagadnienia morfologiczne, związane z morfologią wód naturalnych (zaburzenia migracji ryb, zmiany naturalnych warunków hydromorfologicznych poprzez zabudowę hydrotechniczną i regulację rzek), morfologią i użytkowaniem zlewni (utrata naturalnych zdolności retencyjnych, zagrożenia mokradeł), Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 192 Plan ochrony Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków „Nadnoteckie Łęgi” d) grupa IV – zjawiska ekstremalne, związane z ochroną przed powodzią oraz przeciwdziałaniem skutkom suszy, e) grupa V – pozostałe zagadnienia gospodarki wodnej, związane z aspektami społecznymi, ekonomicznymi, organizacyjnymi oraz prawnymi. 18. W zlewni Noteci pradoliny toruńsko-eberswaldzkiej istotnymi problemami z punktu widzenia stanu ekosystemów wodnych są: grupa I – niedobory zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych i powierzchniowych, niekorzystne zmiany reżimu wód powierzchniowych, grupa II – odprowadzanie nieczyszczonych i niedostatecznie oczyszczonych ścieków, niedostateczna sanitacja obszarów wiejskich i rekreacyjnych, odprowadzanie zanieczyszczeń ze stawów rybnych, grupa III – zaburzenia migracji ryb łososiowatych, zmiana naturalnych warunków hydromorfologicznych wód powierzchniowych, utrzymanie i użytkowanie szlaków wodnych, utrata naturalnej retencji zlewni, zagrożenia ekosystemów zależnych od wód. 19. Za nieistotne problemy uznano zagadnienia związane z występowaniem zjawisk ekstremalnych oraz zanieczyszczeniami ze źródeł rolniczych. 7.5.2 Gospodarowanie wodami w regionie wodnym Warty (2006) Zakres opracowania: 1. Opis zadań i obszaru objętego jurysdykcją Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu. 2. Ramowa Dyrektywa Wodna – cele i działania. W opracowaniu określono zakres działań RZGW Poznań oraz zobowiązania wynikające z przyjęcia Ramowej Dyrektywy Wodnej. Brak ustaleń szczegółowych. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 2008 r. 193
