Prawo konstytucyjne Pojęcie prawa
advertisement
Prawo konstytucyjne Pojęcie prawa konstytucyjnego Jest to prawo dotyczące organizacji ustroju państwa, zbiór wszystkich norm prawnych dotyczących ustroju państwa, a dokładnie normy regulujące: Podstawy ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa; Kwestie związane z aparatem państwowym – struktura i zasady działania organów państwowych; status jednostki w państwie – prawa, wolności, obowiązki człowieka i obywatela. Powyższa definicja jest określeniem prawa konstytucyjnego sensu largo, w znaczeniu gałęzi prawa. Inne znaczenia prawa konstytucyjnego: Sensu stricto – tylko normy zawarte w konstytucji – prawo konstytucji. Dyscyplina norm prawnych – ukształtowane poglądy doktryny na temat norm prawa konstytucyjnego w znaczeniu szerszym. Przedmiot wyodrębniony dla celów dydaktycznych. Nie możemy mówić o nadrzędności prawa konstytucyjnego zarówno jako gałęzi prawa, jak i dyscypliny nauk prawnych. Istnieje za to NADRZĘDNOŚĆ KONSTYTUCJI. Ewolucja nazwy prawa konstytucyjnego Termin „prawo konstytucyjne” dominuje w Polsce i na świecie od lat 70’, w przeszłości stosowano inne określenia: Prawo polityczne – nieostry termin, nadal obowiązuje w krajach francuskojęzycznych; Prawo państwowe – niemiecka i rosyjska kultura prawna; Prawo ustrojowe. Miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawnym System prawa jest to ogół norm prawnych obowiązujących w danym miejscu i czasie i relacji między nimi. Dychotomiczny podział prawa Materialne/formalne Materialne – normy regulujące stosunki społeczne i porządkujące system prawny. Cywilne, karne, administracyjne. Formalne – określa, jak realizować prawo materialne. Postępowanie cywilne, karne, administracyjne. Powszechne/wewnętrzne Powszechne - wiąże wszystkie podmioty podporządkowane jurysdykcji danego państwa. Nie ma ucieczki od odpowiedzialności. Prawo miejscowe jest prawem powszechnie obowiązującym, ale tylko na obszarze jakiejś jednostki podziału administracyjnego. Wewnętrzne – obowiązuje wyłącznie jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu akt prawa wewnętrznego, np. wewnątrz sejmu, ministerstwa. Olbrzymia większość źródeł prawa konstytucyjnego to akty prawa powszechnie obowiązującego. Akty prawa wewnętrznego też mogą być źródłami prawa konstytucyjnego, w tym tak istotne jak regulaminy sejmu i senatu, które są uchwałami, a nie ustawami. Prawo publiczne / prywatne Prawo publiczne reguluje relacje między jednostkami państwowymi wykonującymi uprawnienia władcze a innymi jednostkami publicznymi, osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Po jednej stronie jest jakaś jednostka państwowa, np. jednostka centralna, samorządowa. W tej części prawa charakterystyczna jest nie równorzędność – jednostka państwowa jest silniejsza, ważniejsza, mocniejsza od drugiej strony relacji, może coś narzucić, podstawowym sposobem regulacji wzajemnych odnoszeń są różne formy decyzji, w tym także wyroki sądów. Prawo konstytucyjne jest typową gałęzią prawa publicznego. Prawo prywatne reguluje relacje między osobami fizycznymi czy prawnymi w różnych konfiguracjach. Stroną w tych relacjach może też być jednostka państwowa, ale nie narzuca wtedy niczego drugiej stronie. Podstawową metodą regulacji jest umowa. Obowiązuje zasada równości stron i swobody umów. Jest to model standardowy, od którego są odstępstwa, są pewne granice swobody umów. Prawo prywatne to zasadniczo prawo cywilne, obejmuje też prawo handlowe, część prawa morskiego. Prawo pracy jest przypadkiem prawa pośredniego. Podział prawa na tzw. gałęzie prawa Gałąź prawa jest to zespół norm prawnych, regulujących w sposób w miarę zupełny określoną dziedzinę stosunków społecznych. Gałęzie prawa nachodzą na siebie. Prawo konstytucyjne jest wyjątkowe, ponieważ zawiera wiele wspólnych elementów z innymi gałęziami prawa. Pojęcie państwa Formy państw Cechy państwa: państwo jest organizacją społeczną - państwa nie ma bez obywateli. państwo jest organizacją polityczną, gdyż związek obywatela z państwem ma charakter polityczny, a nie np. ściśle etniczny. W myśl konstytucji narodem są wszyscy obywatele Polscy. państwo jest organizacją terytorialną, żeby istnieć, musi mieć terytorium. Państwa muszą odwoływać się do jakiegoś terytorium. Stan okupacji nie musi naruszać terytorialności państwa. państwo jest organizacją hierarchiczną. państwo jest organizacją przymusową. Przymusowość państwa wyraża się w 2 aspektach: sam związek obywatela z państwem pojawia się automatycznie, przymusowo, niezależnie czy dominuje zasady ius soli czy iussanguinis. Drugi aspekt polega na tym, że państwo jest wyjątkową organizacją, która może w bardzo szerokim zakresie stosować środki przymusu. państwo jest organizacją suwerenną – zewnętrznie niezależną od innych państw, wewnętrznie – jest organizacją o najwyższej władzy wewnątrz państwa. Sterylnie suwerennych państw nie ma na świecie. PRL z punktu widzenia prawa międzynarodowego było suwerenne, realnie – nie było. Forma państwa Jest to pojęcie związane z ustrojem państwowym, określa najważniejsze cechy, istotę organizacji państwa. Podstawowe rodzaje form państwa: Podział ze względu na to, kto jest głową państwa: -republika – głowa państwa to najczęściej prezydent. -monarchia – głową państwa jest król, cesarz, książę. Tron jest dziedziczny, bywają jednak wyjątki. Podział ze względu na to, kto sprawuje władzę: -państwo monokratyczne – władza najwyższa należy do jednostki, np. monarchia absolutna, Korea Północna. -system oligarchiczny – władza należy do grupy. -system demokratyczny – z założenia władza należy do większości przy poszanowaniu praw mniejszości. Podział ze względu na kryterium kompleksowe – pod uwagę bierze się wiele elementów: -państwo totalitarne – kontrolujące obywatela pod każdym względem od narodzin do śmierci. -autorytarne, występuje tu ogromne bogactwo form. -demokratyczne. Podział państwa ze względu na strukturę terytorialną: -państwo unitarne – jednolite -federacja. Państwo jednolite to takie, w którym władza suwerena, i tym samym władza naczelnych, centralnych organów państwowych dotyczy całego obszaru państwa w takim samym zakresie. Podział terytorialny tego państwa ma charakter wyłącznie administracyjny, a poszczególne jednostki terytorialne nie stanowią państw. Unitarnego charakteru państwa nie zmienia przekazanie części kompetencji centrum regionom (czy w formie samorządu terytorialnego czy autonomii), gdyż zasadniczo uprawnienia te centrum może odebrać. W warunkach państwa demokratycznego część kompetencji jest przekazywana regionom. Autonomia jest decyzją odgórną, która może być cofnięta. Federacja to państwo związkowe, składające się z wielu państw, które w bardzo istotny sposób ograniczyły swoją suwerenność na rzecz utworzonego przez siebie związku, ale nadal zachowują charakter państw. Na areniemn zasadniczo federacja działa jako jeden podmiot prawa mn, ale bywają odstępstwa od tej zasady. Federacja posiada skuteczne organy centralne, charakterystyczne dla federacji jest występowanie prawodawstwa zarówno ogólnofederalnego, jak i poszczególnych części składowych federacji. W warunkach federacji mamy do czynienia z kilkoma sferami kompetencji, np. sfera kompetencji wspólnych, republiki federalnej, federacji jako całości. Obronność, system monetarny, polityka zagraniczna zastrzeżona jest dla rządu federalnego. Federacje dzielą się na historyczne i narodowościowe. Większość federacji na świecie to federacje historyczne. Istnieją 2 drogi do utworzenia federacji: zjednoczenie dotychczas suwerennych państw (USA), drugą drogą jest decentralizacja państwa unitarnego (Czechosłowacja, Belgia). Rosja w praktyce jest scentralizowanym państwem, chociaż w teorii jest federacją. Konfederacja nie jest formą państwa, gdyż nie jest państwem, jest to luźny związek państw, które w pewnym stopniu ograniczyły wykonywanie swojej suwerenności, np. poprzez uzgadnianie wspólnej polityki, ale nie wytworzyły skutecznych organów centralnych, które mogłoby działać w imieniu konfederacji. Części składowe konfederacji są nadal podmiotami prawa mn. Dzisiaj jako przykład konfederacji podaje się związek Białorusi i Rosji, nie jest to typowa konfederacja. Pewne cechy konfederacji ma UE. Aparat państwowy, organ państwowy, rodzaje organów państwowych Aparat państwowy – zespół ludzi i środków zorganizowany w określony sposób, wykonujący zadania państwowe ustalone prawem, i wyposażony w tym celu w prawo stosowania środków przymusu. Organ państwowy – cześć aparatu państwowego, wyodrębniona ze względu na pełnione funkcje. Aparat państwowy nie składa się tylko z organów państwa, ale także z tzw. instytucji państwowych, np. siły zbrojne, policja, straż graniczna – generalnie służby mundurowe. Rodzaje organów państwowych: Organy jednoosobowe i kolegialne (np. wojewoda – sejmik wojewódzki). Podział na organy samoistne i pomocnicze. Organ samoistny to taki, który może podejmować decyzje w imieniu państwa. Organ pomocniczy nie ma takiej możliwości, tylko obsługuje organ samoistny, np. organ samoistny – sejm, pomocniczy – komisja sejmowa. Samoistny – prezydent, pomocniczy – kancelaria prezydenta, samoistny – Państwowa Komisja Wyborcza, pomocniczy – Krajowe Biuro Wyborcze. Sejm pracuje tak naprawdę w komisjach, na posiedzeniach komisji odbywa się wytężona praca merytoryczna, na posiedzeniach plenarnych podlega głosowaniu to, nad czym pracuje komisja w danej sprawie. Podział na organy pochodzące z wyboru i z mianowania. Wybór może być powszechny lub kolegialny. Podział na organy centralne i terenowe. Podział na organy naczelne i pozostałe. Wśród organów pewne są najważniejsze, w Polsce np. naczelnymi organami są prezydent, sejm, senat, ministrowie. Organy o strukturze prostej i złożonej. Np. parlament jedno czy wieloizbowy. Organy działające permanentnie i sesyjnie. Dotyczy to głównie parlamentów, pozostałe organy raczej działają w trybie permanencji. Organ działający w trybie permanentnym może realizować swe kompetencje w każdym momencie. Organ sesyjnie działający może realizować kompetencje tylko w ściśle określonych okresach czasu w trakcie kadencji, tzw. sesjach. Sesyjność polega na tym, że w ciągu roku są okresy, w których zwołuje się posiedzenia parlamentu. Parlament nie ma wydzielonych okresów czasu, w których działa. Większość parlament działa w trybie sesyjnym. Pomiędzy sesjami wydaje się dekrety i rozporządzenia z mocą ustawy. Dzisiaj w Polsce prezydent wydaje rozporządzenia z mocą ustawy jedynie w stanach nadzwyczajnych. W Polsce nie występuje też luka kadencyjna. Organy kadencyjne i powołane na czas nieokreślony. Organy konstytucyjne i pozakonstytucyjne. Organ konstytucyjny to taki, którego nazwa pojawia się w konstytucji. Organ pozakonstytucyjny funkcjonuje na podstawie aktów prawnych niższego rzędu, np. ustaw. Organ pozakonstytucyjny nie musi być sprzeczny z konstytucją, takie organy można tworzyć, dopóki nie złamie się konstytucji, np. prezydium sejmu, które funkcjonuje na podstawie regulaminu. W latach 1987-1989 Rzecznik Praw Obywatelskich był organem pozakonstytucyjnym (prof. Ewa Łętowska). Podział ze względu na funkcje: organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze i pozostałe. Organy przedstawicielskie i pozostałe. Organy przedstawicielskie to pochodzące z wyborów powszechnych, kolegialne, będące tzw. emanacją społeczeństwa (parlamenty, ew. niektóre organy samorządowe). Systemy rządów w krajach demokratycznych System rządów to sposób określenia relacji między władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, a dokładniej między organami piastującymi tę władzę. Obecnie mamy na świecie 3 podstawowe systemy rządów (w krajach demokratycznych): Parlamentarno – gabinetowy Prezydencki Parlamentarno - komitetowy System parlamentarno – gabinetowy Może występować albo w postaci czystej, ale także w szeregu odmian, tzw. racjonalizacji. Najbardziej znane racjonalizacje to tzw. półprezydencka (prezydencko – parlamentarna), oraz tzw. kanclerska. System parlamentano – gabinetowynarodził się w Wielkiej Brytanii, później został zaadaptowany w innych krajach europejskich. W XIII możemy mówić o wykształceniu się parlamentu, później nabierał on cech współczesnego parlamentu. 1742 rok – po raz pierwszy w historii pojawia się polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem - pierwsza dymisja rządu przed parlamentem, datę tę uznaje się za początek parlamentu. Podstawowe cechy systemu parlamentarno- gabinetowego w postaci czystej: Zasada równoważenia władz – jedna. Niedobranie systemu wyborczego może spowodować zachwianie tej równowagi, np. nie wprowadzenie progów wyborczych. Najważniejszym elementem równoważenia władz jest instytucja politycznej odpowiedzialności rządu przez parlamentem, dająca się sprowadzić do zasady „nie ma rządu bez zaufania parlamentu”. Odpowiedzialność polityczna to odpowiedzialność za działania polityczne, które nie muszą się w jakikolwiek sposób wiązać z naruszeniem prawa. Daje się sprowadzić do możliwości odwołania odpowiedzialnego ze stanowiska. Najczęściej występuje w relacji parlament – rząd. Odpowiedzialność konstytucyjna to odpowiedzialność za tzw. delikt konstytucyjny, czyli naruszenie konstytucji lub ustawy przez osoby piastujące najważniejsze stanowiska w państwie. W Polsce realizowana jest przez Trybunał Stanu. Najstarszą formą tej odpowiedzialności jest impeachment, gdzie sądem jest parlament. Prezydent odpowiada przed Trybunałem Stanu za każde przestępstwo karne. Uprawnieniem w jakimś sensie równoważącym odpowiedzialność polityczną rządu przed parlamentem jest prawo egzekutywy (władzy wykonawczej) do rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji. Władza wykonawcza jest dualistyczna – składa się z głowy państwa (prezydent/ monarcha) oraz rządu. Rządowi przewodniczy nie głowa państwa, ale premier. Funkcje rządzenia państwem skoncentrowane są w rękach rządu, a nie głowy państwa. Kompetencje głowy państwa są ograniczone, jest raczej symbolem państwa, arbitrem w sporach politycznych, inicjatorem nowych rozwiązań. Król panuje, ale nie rządzi. Jeżeli głowa państwa jest silna, to tylko mocą swego autorytetu, a nie przyznanych kompetencji. Głowa państwa jest nieodpowiedzialna politycznie, ale niejako „w zamian” jej akty urzędowe wymagają kontrasygnaty członka rządu. Kontrasygnata to podpis członka rządu pod aktem urzędowym głowy państwa, konieczny dla jego ważności. Jest możliwością, ale nie obowiązkiem, z punktu widzenia członka rządu. Jest ubezwłasnowolnieniem głowy państwa, nie może realizować samodzielnie większości swych kompetencji. Ten , który kontrasygnował, ponosi odpowiedzialność za akt. Zazwyczaj w systemach parlamentarno – gabinetowych prezydent nie jest wybierany w wyborach powszechnych, tylko przez parlament. Zarówno głowa państwa, jak i członkowie rządu, są odpowiedzialni konstytucyjnie. Choć państwa parlamentarno – gabinetowe często deklarują formalnie wprowadzenie podziału władz, to nie ma on charakteru bezwzględnej separacji personalnej, np. członkowie rządu mogą zachowywać mandaty parlamentarne. Racjonalizacja systemu parlamentarno – gabinetowego Model francuski – półprezydencki Narodził się we Francji w 1958 roku, trwa do dzisiaj – V Republika Francji. stworzył go gen. Charles de Gaulle, który umocnił mocarstwowość Francji. w 1958 Francja przeżywała kryzys państwowości spowodowany napięciami politycznymi, klęską w wojnie w Wietnamie, wojną w Algierii. W tych warunkach, z hasłami zmian ustrojowych do władzy doszedł gen. De Gaulle. Najpierw został premierem, potem na mocy konstytucji zaakceptowanej przez Francuzów w referendum ogólnonarodowym powołał do życia V Republikę, której został prezydentem. System półprezydencki opiera się na założeniach systemu parlamentarno – gabinetowego z następującymi odstępstwami: Prezydent, nadal nie ponosząc odpowiedzialności politycznej przed parlamentem dysponuje prerogatywami, czyli część jego aktów urzędowych nie wymaga kontrasygnaty. Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, i ma możliwość odwoływania się do narodu ponad parlamentem poprzez instytucję referendum. Prezydent ma dosyć swobodne prawo rozwiązywania parlamentu bez konieczności wystąpienia jakichkolwiek przesłanek, musi tylko zasięgnąć opinii premiera i przewodniczących izb, i nie można ponownie rozwiązać zgromadzenia narodowego przed upływem roku po wyborach. Premier i ministrowie odpowiadają politycznie nie tylko przed parlamentem, ale także przed prezydentem, który może ich zdymisjonować. (jest to zwyczaj konstytucyjny). Prezydent mianuje premiera i na jego wniosek członków rządu, który nie ma obowiązku ubiegania się o wotum zaufania od parlamentu. Prezydent jest faktycznym przywódcą władzy wykonawczej, może przewodniczyć posiedzeniom rządu, a rząd w praktyce realizuje program prezydenta. W sytuacji zagrożenia państwa, określonej w art. 16 konstytucji, przyjmuje się, że prezydent może przejąć całą władzę. Raz tylko w historii gen. De Gaulle zastosował art. 16 w czasie Puczu Algierskiego. Generał złamał wtedy konstytucję. Typowe cechy sytemu półprezydenckiego występuje przede wszystkim wówczas, gdy prezydent i większość parlamentarna wywodzą się z jednej opcji politycznej. W przypadku tzw. koabitacji – współzamieszkiwania prezydenta z wrogą mu większością parlamentarną, nie wszystkie elementy władzy prezydenta mogą być realizowane, choć zachowuje on nadal silną pozycję. Pojęcie pojawiło w latach 80, gdy prezydentem był socjalista Miterrand, a większość parlamentarna była prawicowa. System kanclerski Funkcjonuje w RFN, wprowadzony w 1949 roku przez niemiecką ustawę zasadniczą. Motywem przewodnim było doświadczenie hitleryzmu i chęć uniknięcie takiej sytuacji. Analizowano konstytucję Weimerską (od I WŚ po dojście Hitlera do władzy), główną wadą była zbyt mała stabilność rządów. Także w tym przypadku występują podstawowe cechy systemu parlamentarno – gabinetowego. Odstępstwa od typowego systemu parlamentrano – gabinetowego są następujące: Specjalny tryb powoływania kanclerza i ministrów. Rząd jest powoływany dwuetapowo: w pierwszym etapie od parlamentu zależy, kto będzie kanclerzem. Czynnikiem rozstrzygającym, kto będzie kanclerzem, będzie większość parlamentarna. Drugi etap to powoływanie pozostałych członków rządu, tu parlament nie odgrywa żadnej roli, gdyż głównym czynnikiem rozstrzygającym jest kanclerz. Kanclerz pełni szczególną, dominującą pozycję w składzie rządu, ma wpływ na ustalanie kierunku polityki całego rządu, jak i poszczególnych ministrów, np. poprzez udzielanie wytycznych. Ministrowie ponoszą odpowiedzialność polityczną tylko przed kanclerzem. Odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem – Bundestagiem – jest sprowadzona wyłącznie do odpowiedzialności kanclerza, a razem z nim całego rządu. Wotum nieufności , uchwalone kanclerzowi, może mieć tylko konstruktywny charakter, czyli być połączone z wyborem nowego kanclerza. Sens konstruktywnego wotum nieufności polega na jednoczesnym głosowaniem nad odwołaniem starego rządu, jak i powołaniem nowego. Konstytucja niemiecka przewiduje możliwość wprowadzenia stanu wyższej konieczności ustawodawczej. Jeżeli kanclerz utraci poparcie większości w Bundestagu, ale jednocześnie Bundestag nie jest w stanie udzielić mu konstruktywnego wotum nieufności, to w takiej sytuacji przez max 6 miesięcy można uchwalać ustawy tylko za zgodą drugiej izby – Bundesragu. Nigdy taki stan w Niemczech nie został wprowadzony. Najczęściej racjonalizacje odbywają się w kierunku francuskim. Przykładem innej odmiany racjonalizacji systemu parla – gab może być racjonalizacja poprzez wzmocnienie parlamentu, występuje na Łotwie i przejawia się tym, ze sejm może odwołać prezydenta ze stanowiska kwalifikowaną większością głosów (2/3). Łotwa stanowi unikalny przykład przywrócenia w pełni mocy obowiązującej dawnej konstytucji z 1922 roku. System prezydencki Powstał w USA, wraz z konstytucją amerykańską w roku 1787. Konstytucja amerykańska jest bardzo lakoniczna, co pozwala na jej adaptację do zmieniających się czasów. Poprawek było zaledwie 30, z czego 10 zaraz po uchwaleniu. W krajach Ameryki Północnej i Południowej większość wzoruje się na systemie USA, o czym świadczy duża ilość zamachów stanu. System ten występuje tez na Filipinach, w Liberii. Dwie cechy specyficzne systemu amerykańskiego: Jednoosobowość władzy wykonawczej. Nie ma tam rządu w rozumieniu konstytucyjnym, gabinet prezydencki i sekretarze stanu nie są przewidziani w konstytucji, nie można ich traktować jako rząd w rozumieniu europejskim. Gabinet można traktować jako pomocników prezydenta, w Polsce rząd jest środkiem równoważenia władzy. Prawo kontroli sądowej – judicalreview – polega ono na prawie wszystkich sądów do badania konstytucyjności prawa, a także działań organów funkcjonariuszy państwowych. Naczelną zasadą organizacji aparatu państwowego jest zasada podziału władz. Przejawia się ona w: Legislatywa (dwuizbowy parlament) i egzekutywa (prezydent) są równorzędnymi reprezentantami narodu i pochodzą z wyborów powszechnych, co implikuje ich niezależność. Drugie potwierdzenie to nieodpowiedzialność polityczna prezydenta przed parlamentem. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu przed upływem kadencji. Istnieje zasada bezwzględnej niepołączalności stanowisk we władzy ustawodawczej i wykonawczej. Funkcje władz są ściśle oddzielone, np. prezydent jest oddzielony od procesu ustawodawczego, nie posiadając prawa inicjatywy ustawodawczej. (Inicjatywa ustawodawcza – prawo zgłoszenia projektu ustawy do parlamentu, z takim skutkiem, że powinien on zostać rozpatrzony.) Zasada separacji władz jest trochę łagodzona wprowadzeniem w USA pewnych elementów równoważenia władz, przybierających postać systemu hamulców i równowagi – checks and balances. Jednak system ten stanowi wyjątek od reguły, którą jest podział władz. Dowody na istnienie systemu równoważenia władz: - weto prezydenta w stosunku do ustaw; -weto prezydenta może być przełamane przez parlament; -prezydent ma prawo kierowania orędzi do kongresu; -odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta, a także członków jego gabinetu, przed parlamentem; -senackie prawo rady i zgody na niektóre nominacje prezydenckie. System rządów parlamentarno – komitetowy Przez niektórych nazywane także systemem rządów zgromadzenia. Niektórzy autorzy rozróżniają jednak system parlamentarno – komitetowy i system rządów zgromadzenia. Występuje tylko w Szwajcarii, bo tylko tam są do tego odpowiednie warunki. Początki tego systemu na szczeblu kantonów szwajcarskich to lata 1830 – 1831, natomiast jako rozwiązanie ogólnoszwajcarskie pojawia się w konstytucji szwajcarskiej w 1848 roku. Utrzymuje ten system konstytucja z 1874 roku i obecna z 1999 roku. Źródła prawa konstytucyjnego Pojęcie źródła prawa konstytucyjnego to każdy akt normatywny z którego wynika przynajmniej jedna norma prawna, którą można przedmiotowo zaliczyć do prawa konstytucyjnego. Opinie znawców prawa nie są źródłem prawa konstytucyjnego. Orzecznictwa sądów, a także trybunałów konstytucyjnych nie uważa się za źródła prawa, a tylko ich interpretację, ale przyznać należy, że trybunały konstytucyjne prowadzą działalność zbliżoną do działalności prawotwórczej. Konstytucja Pierwsze konstytucje rozumiane jako akty prawne regulujące świadomie, w sposób przemyślany i całościowo ustój państwa, pojawiły się w ostatnim ćwierćwieczu XVIII w. Są dziełem myśli oświecenia. Zwyczajowo uznaje się, że istnieją pewne generacje konstytucji. Przeszłość znała akty prawne o nazwie konstytucji, ale były używane w innych znaczeniach, ale nie w znaczeniu takim, jakie znamy dziś. Rodzaje konstytucji Konstytucja materialna/formalna Konstytucja materialna - państwo posiada konstytucję materialną, jeżeli ma normy prawne regulujące jego ustrój, prawa człowieka, organizację aparatu państwowego, niezależnie z jakich aktów prawnych prawa zwyczajowego one wynikają. Konstytucja materialna = prawo konstytucyjne w znaczeniu szerszym. Konstytucja formalna– to samo, co konstytucja pisana. Konstytucja niepisana/pisana Konstytucja niepisana –oznacza, ze podstawy ustroju państwa nie reguluje jeden akt prawny, tylko szereg aktów prawnych, często nie mających mocy prawnej równych konstytucji, i uchwalanych w dużych odstępach czasu. W państwie z konstytucja niepisaną często istotną rolę odgrywa prawo zwyczajowe. Konstytucja pisana oznacza, że najważniejsze postanowienia określające ustrój państwa są zebrane w jednym akcie prawnym zwanym konstytucją lub podobnie, ewentualnie w kilku aktach prawnych rangi konstytucyjnej, jest to tzw. konstytucja pisana złożona. Konstytucję niepisaną od pisanej złożonej odróżnia przede wszystkim to, ze w jej skład wchodzą akty prawne o mocy niższej niż konstytucja. Natomiast pisana złożona to konstytucja i ustawy konstytucyjne. Przykłady konstytucji pisanej złożonej: - Polska lat 1992 – 1997 – ówczesna Polska konstytucja składała się z 3 aktów prawnych: z małej konstytucji z 1992 roku, z nieuchylonych przepisów konstytucji z 1952 roku, z ustawy konstytucyjnej z 1992 roku o trybie przygotowania i uchwalenia nowej konstytucji. Wszystkie te akty prawne miały moc prawną konstytucji. - Konstytucja III Republiki Francuskiej z 1875 r., składała się z 3 ustaw konstytucyjnych. Miała być tymczasową konstytucją, obowiązującą do czasu restytucji monarchii, przetrwała jednak aż do ok. 1940 roku (powstanie państwa w Vichy). - Litwa – konstytucja z 1992 r. , oprócz tego 3 ustawy konstytucyjne: ustawa konst. o państwie litewskim, o nieprzystępowaniu do postradzieckich związków wschodnich, o przystąpieniu do UE. Podział na sztywne i elastyczne - chodzi o łatwość ustalenia zmian; Podział na konstytucje stabilne i zmienne Podział na konstytucje prawne i fasadowe – czy są przestrzegane czy nie; Podział na rzeczywiste i fikcyjne – podobnie j.w.; Podział na konstytucje normatywne, nominalne i semantyczne Normatywna – taka, która jest przestrzegana, jest podstawą systemu prawnego. Nominalna jest częściowo przestrzegana, z różnych względów. Semantyczne – nieprzestrzegana, lekceważona. Konstytucje rozszerzane i nierozszerzane- Konstytucje rozszerzane obejmują coraz większe terytorium. Konstytucje pełne (duże) i niepełne (małe) Konstytucja pełna powinna zawierać: - określenie podstaw ustroju politycznego i społeczno – gospodarczego; - określnie, kto ma władzę najwyższą w państwie; - określenie statusu jednostki w państwie; - podstawy organizacji aparatu państwowego; - procedurę swojej zmiany. Jeżeli w konstytucji brakuje jakiejś części z powyższych elementów to jest to tzw. konstytucja mała. Takie konstytucje przyjmowane są w okresach przełomu ustrojowego. Cechy konstytucji Nazwa Najczęściej konstytucja lub inna, ale zastrzeżona tylko dla tego aktu prawnego. Inne nazwy to np. ustawa konstytucyjna, ustawa zasadnicza, ustawa podstawowa, ustawa rządowa, karta konstytucyjna, forma rządu. KP PL KN GB KM GB KF -PL Specyficzny tryb przyjmowania i wprowadzania zmian do konstytucji Formy przyjmowania konstytucji Oktrojowanie – nadanie konstytucji przez monarchę lub prezydenta, nie zakłada współdziałania narodu, zanika w XX w. Dziś zdarza się na Półwyspie Arabskim, w monarchiach absolutnych. Przyjęcie przez parlament działający w specjalnym trybie, czyli z większością kwalifikowaną. Przyjęcie konstytucji w drodze referendum, akcentuje się w ten sposób suwerenność narodu. Przyjęcie przez konstytuantę. Konstytuanta to organ odrębny od parlamentu, powołany tylko po to, żeby uchwalić konstytucję, ewentualnie opracować i przygotować ją. W Polskiej tradycji przyjęło się nazywać konstytuantą parlament, który uchwalił konstytucję. Sposoby mieszane. Dziś najczęściej łączy się przyjęcie przez referendum i parlament. Technika wprowadzania zmian do konstytucji Często rozróżnia się nowelizację konstytucji, czyli wprowadzenie do niej jakiś zmian i zmianę konstytucji na nową. Zmiany są najczęściej inkorporowane do tekstu konstytucji, tak jak w przypadku innych aktów prawnych. Występowanie poprawek poza właściwym tekstem konstytucji. Rozróżnienie ustrojodawcy pierwotnego i wtórnego Ustrojodawca pierwotny to ten, który uchwala całą nową konstytucję. Ustrojodawca wtórny to ten w już istniejącej konstytucji dokonuje zmian. Zróżnicowanie przepisów i norm konstytucji ze względu na trudność ich zmian Normy relatywnie niezmienne – nie można zmienić zgodnie z prawem tych przepisów konstytucji. Np. art. 89 Francuskiej Konstytucji przewiduje niezmienność republikańskiej formy państwa. Art. 109 Konstytucji Grecji przewiduje szereg przepisów niezmiennych, głównie dotyczących praw człowieka oraz niezmienność republikańskiego charakteru państwa. Art. 79 RFN – głównie chodzi o prawa człowieka, federalny, demokratyczny charakter państwa, zasadę suwerenności narodu. Normy o trudniejszej od innych zmianie – zmiana jest trudniejsza od innych, albo możliwa dopiero po upływie jakiegoś czasu. Np. w konstytucji litewskiej z 92 roku występują 3 kategorie przepisów: - artykuł 1 określający Litwę jako państwo niepodległego, republikańskie i demokratyczne – może być zmienione tylko w drodze referendum jeżeli ¾ obywateli posiadających prawa wyborcze wyrazi na to zgodę. - dwa rozdziały Konstytucji – mogą być zmieniane w drodze referendum, ale już nie tak wysoką większością głosów. - pozostałe przepisy konstytucji litewskiej zmienia sejm większością 2/3. Szczególna moc prawna konstytucji Konstytucja jest aktem prawnym o najwyższej randze w państwie. Najwyższa moc prawna wynika z samej konstytucji albo wprost, albo w sposób dorozumiany, np. przez wprowadzenie wymogu niesprzeczności prawa z konstytucją. Najwyższa moc konstytucji jest efektem świadomego działania ustawodawcy. Konsekwencje najwyższej mocy prawnej konstytucji: Pozytywna – nakaz rozwijania postanowień konstytucji w aktach prawnych o niższej mocy prawnej. Negatywna – zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją. Obecnie w Polsce nie istnieje akt ani system prawny o wyższej mocy prawnej niż konstytucja. Relacja konstytucji a prawa naturalnego Umowy mn również określają prawa człowieka. Artykuł 188 Konstytucji RP: TK orzeka w sprawach zgodności umów mn z konstytucją. Prawo ponadnarodowe > prawo europejskie. Pierwotne umowy mn określające charakter związków powinny być zgodne z konstytucją, ale konstytucja powinna też być do nich trochę przystosowana. Wtórne – rozporządzenia i dyrektywy unijne mają moc niższą (??) od konstytucji. Szczególna treść konstytucji Zobacz: definicja konstytucji pełnej: reguluje ustrój, kto jest suwerenem, aparat państwowy. Występowanie systemu gwarancji konstytucji Jest to to, co ma zapewnić przestrzeganie konstytucji. Gwarancje dzieli się na: Bezpośrednie – instytucje, rozwiązania, np. Trybunał Konstytucyjny – zapewniają przestrzeganie konstytucji. Pośrednie – wszystko to, co sprzyja przestrzeganiu konstytucji. Badanie zgodności prawa z konstytucją Kontrola konstytucyjności prawa pozaparlamentarna parlamentarna Parlament IN PLENO – w całości Komisje parlamentarne Sądy powszechne Trybunał Konstytucyjny inne Kontrola pozaparlementarna Sądowa kontrola konstytucyjności prawa –model amerykański Cechy: Jest to kontrola uniwersalna – sądy mogą kontrolować wszystkie akty prawne oraz różne działania organów, np. decyzje administracyjne. Zdekoncentrowana – mogą jej dokonywać wszystkie sądy, bez względu na rodzaj i rangę. Wyjątkiem są sędziowie pokoju. Konkretna – musi być dokonywana w związku z konkretną sprawą rozpatrywaną przez sąd. Kontrola jest względna,tzn. decyzja sądu ma zastosowanie w danej konkretnej sprawie i nie może być równoznaczna z uchyleniem wadliwego przepisu. W systemie prawa precedensowego w praktyce akt prawny może stać się martwy, bo nie będzie woli jego dalszego stosowania. Kontrola wykonywana przez trybunały Istotną rolę odegrał tu Hans Kelsen, był on pomysłodawcą tej instytucji. Zgodnie z pomysłami Kelsena pierwszy trybunał konstytucyjny powstał w 1920 roku w Austrii. Cechy tej kontroli: Jest skoncentrowana i zasadniczo wyłączna – powierza się ją jednemu organowi w skali państwa. Jest to kontrola ostateczna – orzeczenie trybunału o niekonstytucyjności aktu prawnego jest równoznaczne z jego uchyleniem. Dominuje kontrola abstrakcyjna, wyjątkowo kontrola dokonywana przez sądy konstytucyjne może mieć charakter konkretny. Np. w Polsce są to pytania prawne kierowane do Trybunału Konstytucyjnego. W niektórych krajach TK orzekają też o odpowiedzialności konstytucyjnej, nadzorują partie polityczne, rozstrzygają spory kompetencyjne. Inne organy pozaparlamentarne W PRL w latach1976 - 1982 czuwać nad zgodnością prawa z konstytucją miała Rada Państwa, nie realizowała ona swojej kompetencji. w niektórych krajach pewną rolę odgrywa kanclerz sprawiedliwości (Estonia, Finlandia). W innych pewną rolę odgrywa Rzecznik Praw Obywatelskich. Radę Konstytucyjną we Francji uważano za organ niebędący Trybunałem Konstytucyjnym. Dziś już uważa się go za rodzaj Trybunału Konstytucyjnego. Problem stosowania konstytucji Dziś, inaczej niż dawniej, uznaje się dosyć powszechnie, że konstytucja jest stosowana bezpośrednio. Systematyka konstytucji Dzieli się na ogólną – podział na duże jednostki redakcyjne, najczęściej rozdziały. Systematyka szczegółowa – podział aż do najmniejszej jednostki redakcyjnej. Konstytucja nie różni się od innych aktów prawnych. Z prawnego punktu widzenia wszystko ma taką samą moc prawną, podział ma tylko znaczenie symboliczne. Hierarchizacja norm konstytucji Moc prawna i obowiązująca wszystkich norm wynikających z konstytucji jest dokładnie taka sama. Normy konstytucji dzielą się na materialne i formalne. Materialne to np. zasady naczelne i prawa człowieka. Formalne to różnego rodzaju procedury związane z funkcjonowaniem organów państwowych. Wśród norm materialnych wyróżniamy szczególną kategorię norm konstytucji, są to tzw. zasady naczelne ustroju - główne rozstrzygnięcia ustrojodawcy określające charakter państwa i determinujące treść pozostałych przepisów konstytucji. Dyskusyjny jest charakter prawny preambuły oraz tzw. przepisów programowych w konstytucji. Przepisy programowe (zwroty typowe: „państwo dąży do…”; „państwo w coraz szerszym stopniu zabezpiecza”; „państwo prowadzi politykę zmierzającą do…”). W nauce na temat tych przepisów są różne poglądy: przepisy te nie mają charakteru normatywnego, ponieważ nie wynika z nich jakikolwiek konkrety obowiązek. Istnieje drugi pogląd, głoszący, że jeżeli coś znalazło się w konstytucji, to musi być normatywne. Trzeci pogląd: nawet jeżeli te przepisy nie mają charakteru normatywnego, to konstytucję należy interpretować uwzględniając je. Podobne problemy występują w zagadnieniu normatywności wstępu konstytucji. Kiedyś powszechnie uważano, że wstępy nie mają charakteru normatywnego, dziś uważa się coraz częściej uważa się, że mają taki charakter. Jeżeli nawet uznamy, że wstęp nie ma charakteru normatywnego, to uwzględniamy go przy interpretacji konstytucji. Funkcje konstytucji 1. Funkcja prawna – podstawa całego systemu prawa. 2. Funkcja ograniczająca – ogranicza aparat państwowy, organy muszą poruszać się w granicach wyznaczonych przez konstytucję. 3. Funkcja legitymizująca – z drugiej strony konstytucja legitymizuje zgodne z nią działania organów. 4. Funkcja stabilizująca – konstytucja petryfikuje to, co się w niej znajduje. 5. Funkcja programowa – konstytucja wytycza kierunek rozwoju państwa na przyszłość. 6. Funkcja wychowawcza – chodzi o wychowanie aparatu państwowego, jak i obywateli. Inne źródła prawa konstytucyjnego 1. Ustawa konstytucyjna – ma cechy podobne do konstytucji, przede wszystkim taką samą moc prawną. Podstawowa różnica sprowadza się do treści. rodzaje ustaw konstytucyjnych: tzw. małe konstytucje – fragmentarycznie, pobieżnie i czasowo reguluje ustrój państwa. Ustawy o zmianie konstytucji – art. 235 konstytucji – jedyny rodzaj takiej ustawy w Polsce. Ustawy konstytucyjne wprowadzające konstytucję / wprowadzające zmiany do konstytucji – tzw. przepisy przejściowe. Ustawy konstytucyjne jednorazowo przełamujące konstytucję – nie dokonujące zmiany w konstytucji, ale wprowadzające jednorazowe odstępstwo od niej. W historii chodziło głównie o wydłużanie lub skracanie kadencji organów. W PRL – u często skracano i wydłużano kadencję z powodów politycznych, zagrożenia bojkotem, np. w 1980 wydłużono kadencję tego parlamentu o 1,5 roku. Inne ustawy konstytucyjne. 2. Ustawa organiczna – w Polsce nie występuje, jedyny ślad dotyczył społecznego projektu Solidarności, w którym były ustawy organiczne. Występuje głównie w krajach kultury łacińskiej, we Francji, Rumunii. Są to ustawy silniejsze od ustaw zwykłych, są uchwalane w trudniejszym trybie, ale nie są równe konstytucji. 3. Umowa konstytucyjna – Ukraina 1995 r. ; Polska – 1939 r. tzw. Umowa Paryska. Pojawia się na zasadzie przypadku, niezgodne z zasadami legislacji. 4. Ustawa – tylko niektóre ustawy są źródłami prawa konstytucyjnego. Akt powszechnie obowiązujący; abstrakcyjny; generalny; ogólny; o określonej mocy prawnej; samoistny – czyli do wydania ustawy nie potrzeba żadnego upoważnienia, parlament może uregulować wszystko, pod warunkiem że nie naruszy się konstytucji; uchwalane przez parlament w szczególnej procedurze (tryb ustawodawczy). 5. Akty z mocą ustawy (rozporządzenia z mocą ustawy, dekrety z mocą ustawy) Akty prawne z mocą ustawy wykazują cechy analogiczne do ustawy z tym, że nie są wydawane przez parlament i są wydawane z ograniczeniami zapewniającymi im charakter nadzwyczajnego prawodawstwa. Akty prawne z mocą ustawy wydaje zazwyczaj władza wykonawcza, głowa państwa lub rząd, czasami inny organ (np. w PRL-u Rada Państwa). Typowe ograniczenia zapewniające wyjątkowość tych aktów: Ograniczenie merytoryczne zakresu regulacji – pewnych spraw nie można regulować tymi aktami. Konieczność uzyskania zgody parlamentu lub innego organu żeby te akty w ogóle wydawać. Konieczność zgody parlamentu na dalsze obowiązywanie aktu z mocą ustawy. Ograniczenia temporarne – wydaje się te akty w ściśle określonych przedziałach czasowych. 6. Rozporządzenie – W Polsce jest to akt niesamoistny, wydawany na podstawie upoważnienia zawartego w ustawie i w celu wykonania ustawy. Niektóre umowy mn, a także niektóre źródła prawa europejskiego ponadnarodowego mogą być traktowane jako źródła prawa konstytucyjnego. 7. Źródłami prawa konstytucyjnego są niektóre akty prawa wew., w tym tak istotne jak regulaminy izb parlamentu. Niektóre źródła prawa miejscowego można także traktować jak źródła prawa konstytucyjnego, lecz zazwyczaj są pomijane. Precedens konstytucyjny, zwyczaj konstytucyjny i zwyczajowe prawo konstytucyjne Precedens konstytucyjny – jednorazowe rozstrzygnięcie nie mające poprzednika w sferze stosunków związanych z prawem konstytucyjnym czy konstytucją, co do którego istnieje przypuszczenie, ze zapoczątkowuje pewną praktykę. Nie jest źródłem prawa konstytucyjnego. Zwyczaj konstytucyjny – stała ustalona praktyka w sferze relacji związanych z konstytucją. Także nie jest źródłem prawa konstytucyjnego. Zwyczajowe prawo konstytucyjne – zwyczaj, który państwo uważa za wiążący i opatruje swoją sankcją. Zwyczajowe prawo konstytucyjne jest już źródłem prawa konstytucyjnego. Zasada dyskontymacji prac parlamentarnych w Polsce jest uważana przez wielu za przykład zwyczajowego prawa konstytucyjnego. Podstawowe zasady prawa konstytucyjnego Zasada republikanizmu Zasada suwerenności narodu (zwierzchnictwa narodu) – pojęcie narodu występuje w konstytucji jako synonim ogółu obywateli . W większości konstytucji, szczególnie nowszych, zasada ta wyrażana jest wprost, w starszych konstytucjach wyrażana jest w sposób dorozumiany. Zasada suwerenności monarchy została zastąpiona przez zasadę suwerenności narodu. Marsyliusz z Padwy – pierwszy wyartykuował tę zasadę, ale najbardziej związana jest z Rousseau. Artykuł III Deklaracji Człowieka i Obywatela mówi, że władza pochodzi od narodu. Wiek XX to już zwycięstwo definitywne tej zasady. Konsekwencje zasady suwerenności narodu: Naród może sprawować władzę bezpośrednio z wykorzystaniem form demokracji bezpośredniej. Naród sprawuje władzę za pośrednictwem swoich przedstawicieli – zasada przedstawicielstwa. Formy demokracji bezpośredniej Zgromadzenie ludowe – zebranie ogółu obywateli posiadających możliwość głosowania w jednym miejscu. Występowało w starożytności, obecnie występuje śladowo, tylko w małych społeczeństwach (np. w 3 kantonach w Szwajcarii) z oczywistych względów. Referendum – jest to głosowanie ogółu obywateli dotyczące wyrażenia opinii lub podjęcia decyzji w określonej sprawie będącej przedmiotem głosowania. Rodzaje referendum: - obligatoryjne i fakultatywne – obligatoryjne to takie, w którym dana sprawa musi być rozpatrzona w drodze referendum, np. nad polską konstytucją w 1997 roku. Fakultatywne może być przeprowadzone, ale nie musi. - referendum konstytucyjne (ustrojdawcze) – jeżeli w referendum rozstrzyga się materie należące do sfery prawa konstytucyjnego; - referenda ogólnokrajowe i lokalne. - referendum konsultatywne i wiążące– jest topodział ze względu na skutek – pierwsze ma charakter tylko opiniodawczy, władze nie muszą uwzględnić jego wyniku. Referendum wiążące – wiąże organy państwowe. - ante legem – przed prawem, post legem – po prawie, ratyfikujące -podział ze względu na moment referendum –zależy od tego, w którym momencie trybu prawodawczego odbyło się referendum. W post legem głosujemy już gotowy akt prawny, niejako naród zatwierdza w drodze referendum. Plebiscyt – niektórzy uważają , że pojęcia plebiscyt i referendum się utożsamiają, drugi pogląd: jest to referendum dotyczące przynależności państwowej jakiegoś obszaru. Trzecie znaczenie – często mianem plebiscytu określa się referendum dotyczące bardzo drastycznego problemu. Najczęściej zaufania dla jakiejś jednostki czy systemu ustrojowego. Inne, specyficzne znaczenia: w Ameryce Łacińskiej plebiscytem nazywa się głosowanie nad projektem aktów prawnych. Inicjatywa ludowa – prawo grupy obywateli do wystąpienia z projektem aktu prawnego. Skutki inicjatywy ludowej mogą być rozmaite: może być to skutek równoznaczny ze zgłoszeniem inicjatywy ustawodawczej. Nazywamy to ludową inicjatywą ustawodawczą (np. w Polsce). Druga odmiana polega na tym, ze nad aktem prawnym zgłoszonym przez obywateli przeprowadza się referendum. Dwa inne podziały ludowej – może mieć charakter sformułowany – wówczas wyborcy muszą przedstawić gotowy wersję aktu prawnego; inicjatywa niesformułowana polegająca na tym, ze wyborcy przedstawiają jakieś ogólne założenia, pomysł. Weto ludowe – odmiana inicjatywy ludowej, polega na tym, ze obywatele mają prawo sprzeciwu do już istniejącego prawa i żądania referendum w sprawie jego uchylenia. Recall – odwołanie, prawo obywateli do odwoływania niektórych deputowanych, funkcjonariuszy publicznych, a nawet do rozwiązania jakiegoś organu przedstawicielskiego. Bardzo często powiązane z instytucją referendum. Konsultacje społeczne – pytanie społeczeństwa o zdanie w jakiejś kwestii, ale nie jest to prawnie wiążące. Petycje – wnoszenie o jakieś rozstrzygnięcie. Wysłuchanie publiczne – forma konsultacji społecznych, ale bardziej sformalizowana, dopuszczenie obywateli do głosu na jakimś etapie prac ustawodawczych. Sprzeciw obywatelski –prawo społeczeństwa do uzasadnionego oporu wobec władzy. Zasada przedstawicielstwa(reprezentacji politycznej) Podstawa zasady prawa wyborczego. Lud sprawuje władzę nie tylko bezpośrednio ale także za pośrednictwem swych przedstawicieli, którzy będą sprawować władzę w jego imieniu i interesie. Zasada ta jest przyjmowana wprost, jeżeli jest parlament, to zasada ta obowiązuje. Polski parlament powstał w 1496 roku. Z zasadą przedstawicielstwa i instytucją parlamentu związane jest pojęcie mandatu przedstawicielskiego. Ma ono 3 znaczenia: Pełnomocnictwo udzielone posłom przez wyborców – skutek aktu wyborczego; Całokształt poselskich praw i obowiązków; Określenie funkcji posła. Najważniejsze jest jednak pierwsze znaczenie = pełnomocnictwo od wyborców. Pierwotną formą mandatu był mandat imperatywny, charakterystyczny dla związków wyborców z przedstawicielem: „jedź i rób tak”. Poseł jest tu uważany za reprezentanta tych, którzy go wybrali, nie całego narodu. Musi wykonywać instrukcje wyborców i może być odwołany w trakcie kadencji. Dziś w większości krajów dominuje tzw. mandat wolny. Jego cechy: Ma charakter generalny – poseł reprezentuje cały naród, legitymacja pochodzi od całości, nie od konkretnych osób. Niezależny – poseł nie może być w trakcie kadencji odwołany przez wyborców. Poseł nie jest skrępowany instrukcjami. Podstawy prawa wyborczego System wyborczy– w znaczeniu szerszym – ogół wszystkich zasad postępowania i instytucji związanych z powoływaniem organów pochodzących z wyborów. W znaczeniu węższym są to same zasady ustalania wyników wyborów, np. większościowy, proporcjonalny. Prawo wyborcze Przedmiotowe znaczenie - ogół przepisów prawnych związanych z przeprowadzeniem wyborów. Podmiotowe znaczenie – prawo konkretnego człowieka do wybierania (czynne p.w.) i bycia wybieranym (bierne p.w.). Funkcje wyborów: Kreacyjna – obsadzanie urzędów i składów organów. Legitymizacyjna – wybory legitymizują zarówno ekipę rządzącą jak i cały ustrój oraz system rządów. Polityczno –programowa – społeczeństwo wyraża poparcie nie tylko dla konkretnych ludzi, ale także dla pewnego programu Rozładowywania napięć społ. Ujawniania liderów Wychowawcza – wychowanie obywatelskie Informacyjna Pokojowej transformacji ustrojowej. Podstawowe zasady prawa wyborczego Zasady prawa wyborczego to podstawowe rozstrzygnięcia dotyczące uprawnień obywateli w procesie wyborczym. Zasada powszechności wyborów (* z wyjątkami) Sprowadza się do postulatu, aby krąg wyborców był jak najszerszy. Teoretycznie obejmować ma wszystkich mieszkańców danego państwa. Ograniczenia powszechności wyborów noszą nazwę cenzusów. Rodzaje cenzusów wyborczych: Historyczne (sporadyczne) negatywne – dyskryminujące pewne grupy ludności oraz dopuszczalne (demokratyczne) – które, o ile są rozsądnie stosowane, uważa się za nienaruszające zasady powszechności wyborów. - cenzus bankructwa – bankrut czasowo nie mógł głosować, wśród nich: - cenzus zawodowy – pewne grupy zawodowe pozbawione są praw wyborczych, np. wojsko, policja. - cenzus moralności – występował w Polsce w ordynacji z 1935 r. , dotyczył osób nierządnych i pozbawionych praw rodzicielskich i opiekuńczych. - cenzus alkoholizmu. - cenzus osoby współpracującej z okupantem i także z podziemiem zbrojnym (powojennym). - cenzus dziadka – w USA po wojnie secesyjnej pod koniec XIX w. by mieć prawo wyborcze, trzeba było udowodnić, ze dziadek je miał. Cenzusy współczesne: - cenzus obywatelski – prawo wyborcze to prawa polityczne, przysługujące tylko obywatelom. Wyjątki: apartrydzi mogą mieć prawa wyborcze, jeżeli zamieszkują na stałe na terytorium. obywatelstwo UE: ci, którzy u nas zamieszkali. - cenzus wieku – 18/21 przy czynnych, zróżnicowany przy biernych. - cenzus domicylu (zamieszkania) – oczywisty przy wyborach samorządowych. - cenzus zdrowia psychicznego – czyli osób ubezwłasnowolnionych, wydawany jest na podstawie decyzji odpowiedniego organu (najczęściej sądu) na podstawie opinii biegłych. - cenzus karalności – za przestępstwa umyślne i wyborcze. - cenzus niepołączalności urzędów –incompabilitas , również zakaz ponownego wyboru niektórych urzędów. Zasada powszechności odnosi się nie tylko co do czynnego i prawnego prawa wyborczego, ale także do wysuwania kandydatów. Nie powinno się jednak przesadnie ograniczać udziału wyborców w zgłaszaniu kandydatów. Zasada bezpośredniości Wyborca bezpośrednio uczestniczy w akcie wyborczym – głosuje osobiście. Czasami odchodzi się od tego i dopuszcza głosowanie pocztą, przez pełnomocnika czy za pomocą internetu (Estonia). Wyborca bezpośrednio decyduje o składzie danego organu – nie ma elektorów. W pewnym zakresie naruszeniem tej zasady są tzw. listy państwowe, w Polsce „ogólnopolskie”, obecne w Polsce w wyborach w latach w 1922, 1947 i w latach 90’ . Zasada równości wyborów W znaczeniu formalnym polega na tym, ze każdy z wyborców oddaje tyle samo głosów w danych wyborach, często w formie 1 wyborca – 1 głos. W znaczeniu materialnym – siła każdego głosu powinna być równa. Zasada tajności wyborów Jest to stosunkowo nowe rozwiązanie, z punktu widzenia obywatela to prawo, a nie obowiązek. Państwo ma obowiązek, by umożliwić to obywatelom. Zasada wolnych wyborów Każdy wyborca powinien móc uczestniczyć w każdym etapie procesu wyborczego w sposób maksymalnie wolny i nieskrępowany. Niektóre państwa demokratyczne odstępują od zasady wolności wyborów w pewnym fragmencie wprowadzając obowiązek udziału w głosowaniu. Podstawowe informacje o systemie wyborczym w znaczeniu węższym Metody obliczania wyników wyborów Proporcjonalny – polegający na tym, że mandaty w okręgu wyborczym dzieli się pomiędzy komitety wyborcze proporcjonalnie do liczby oddanych na nie głosów. Przy tym systemie musi być wielomandatowy okręg wyborczy. Większościowy – polega na tym, że mandat lub mandaty w okręgu wielomandatowym otrzymuje ten kandydat lub kandydaci, którzy otrzymali najwięcej głosów. Jest to jedyny system możliwy do zastosowania w okręgach jednomandatowych, ale może być także stosowany w okręgach wielomandatowych. System większościowy występuje w 2 odmianach: - system większościowy jednej tury – gdy o tym, kto dostanie mandaty decyduje większość bezwzględna, lub gdy decyduje większość względna. - System większościowy 2 tur – najpierw pierwsza tura bezwzględną większością głosów, jeżeli nikt nie otrzymał bezwzględnej większości przeprowadza się 2 turę. System większościowy sprzyja partiom silnym. System proporcjonalny – system Hare’a – Niemeyera (największych reszt). W systemie proporcjonalnym oblicza się IW – za ile głosów powinien przypadać 1 mandat. Następnie liczbę głosów na poszczególne partię dzielimy przez IW, bierzemy liczby całkowite. Brakujące mandaty dajemy tym, którzy mają największe reszty. W tym systemie dobrze uwzględniamy nastroje społeczeństwa, ale parlament może być bardzo podzielony – trudno stworzyć koalicję. Odmiana systemu proporcjonalnego w odmianie największych średnich: do liczby mandatów po podzieleniu przez IW dodajemy jeden mandat pozorny. Po tym dodaniu liczbę głosów dzielimy na liczbę po dodaniu. Mandaty brakujące przydzielamy tym , którzy mają największe średnie. System nadal jest proporcjonalny, ale zyskują partie silniejsze. Najbardziej popularną odmianą systemu proporcjonalnego jest systemu d’Hondta’a i jego odmiana – Sainte-League’a. W odmianie SL dzielimy tylko przez liczby nieparzyste, następnie robimy dokładnie to samo. Deformacje wyborcze Jest to różnica pomiędzy rzeczywistymi preferencjami politycznymi społeczeństwa czy rzeczywistym wynikiem wyborów, a podziałem mandatów. Można je podzielić na dwie główne postacie: Deformacja wyborcza wtórna pierwotna proceduralna terytorialna czynna bierna Deformacja pierwotna Następuje przed oddaniem głosu przez obywatela, polega na skłonieniu go do zmiany swych pierwotnych zapatrywań wyborczych. Jest to zjawisko wielowarstwowe, składa się na nią wiele czynników natury społecznej, gospodarczej. Może być efektem działań legalnych i prawidłowych, często jest efektem kampanii wyborczych. Deformacja wtórna Skutki jej są widoczne po oddaniu głosów. Przygotowanie do tej deformacji następuje przed wyborami. Wyróżniamy dwie odmiany tej deformacji: deformacja terytorialna polega na wypaczeniu rzeczywistych wyników wyborów na skutek naruszania równości wyborów w aspekcie materialnym. Występuje w 2 odmianach: Deformacja bierna, prawodawca pozostaje bierny, nie reaguje na imigrację ludności nie dostosowuje do niej podziału kraju na potrzeby wyborcze. Najbardziej znanym przykładem jest zjawisko zgniłych okręgów, zjawisko z XVIII i XIX – wiecznej Anglii. Deformacja terytorialna czynna (gerymanderka). Polega na aktywnym zachowaniu prawodawcy, który manipuluje granicami okręgów wyborczych, a także ilością mandatów przypadających na okręg. Deformacja proceduralna – stwarzanie różnicy miedzy rzeczywistym wynikiem wyborów – rezultatem glosowania, a ostatecznym przydziałem mandatów w drodze manipulacji postępowaniem wyborczym i metodą obliczania wyników wyborów.
