Prawa człowieka - Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii

Prawa człowieka
i
systemy ich ochrony
Ograniczanie praw i wolności człowieka i obywatela
w Konstytucji RP i w międzynarodowych systemach
ochrony praw człowieka
Mateusz Radajewski
Katedra Prawa Konstytucyjnego
Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
Podmioty konstytucyjnych praw i wolności
Czy prawa i wolności mają
charakter absolutny?
Sposoby nabycia obywatelstwa
Sposoby ograniczania praw i
wolności
klauzule
limitacyjne
wyjątki
ex definitione
klauzule
derogacyjne
Przykłady z orzecznictwa
Przykład I
Art. 1 ust. 2 ustawy – Prawo o zgromadzeniach stanowi:
„Zgromadzeniem jest zgrupowanie co najmniej 15 osób,
zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego
wyrażenia stanowiska.” Przepis ten został zaskarżony do
Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich. Zarzucił on mu (w zaznaczonym
fragmencie) niezgodność z art. 57 w związku z art. 31 ust.
3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład I
„Kontrolowany art. 1 ust. 2 prawa o zgromadzeniach
powoduje ograniczenie gwarancji ustawowych dla
zgromadzeń, w których uczestniczy 14 lub mniej osób.
Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ograniczenie to nie
spełnia kryterium „konieczności w demokratycznym
państwie”, a tym samym ma charakter arbitralny.
Ustanowienie przesłanki liczebności uczestników jako
warunku ustawowej identyfikacji zgromadzenia nie jest
również uzasadnione dążeniem do ochrony którejkolwiek
z wartości wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Trudno przyjąć, że brak objęcia zakresem regulacji
ustawowej zgromadzeń poniżej 15 osób służyć miał np.
ochronie bezpieczeństwa lub porządku publicznego, czy
też wolności i praw innych (…)” (Orzeczenie TK z dnia 18
września 2014 r., sygn. akt K 44/12)
Przykład II
Art. 3 ust. 1 ustawy – Prawo o zgromadzeniach
stanowi: „Prawo organizowania zgromadzeń
przysługuje osobom mającym pełną zdolność do
czynności prawnych, osobom prawnym, innym
organizacjom, a także grupom osób.” Przepis ten
został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego
przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Zarzucił on mu
(w zaznaczonym fragmencie) niezgodność z art. 57 w
związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład II
„Wolność zgromadzeń obejmuje, zgodnie z
brzmieniem
art.
57
Konstytucji,
wolność
organizowania pokojowych zgromadzeń oraz
wolność uczestniczenia w nich. Wyróżnienie tych
dwóch elementów służyć ma nie tylko
doprecyzowaniu zakresu gwarancji konstytucyjnych
wskazanej wolności, ale także podkreślać odmienny
charakter obu jej komponentów (…). Wyłączenie
wolności organizowania zgromadzeń nie powoduje
samo w sobie automatycznego wyłączenia wolności
uczestniczenia w takich zgrupowaniach.”
Przykład II
„Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że czynności polegające na
zwoływaniu, a następnie kierowaniu zgromadzeniem mogą być
podejmowane przez osoby będące w stanie sprostać temu zadaniu.
Chodzi nie tylko o samo wskazanie daty i miejsca zgromadzenia oraz
jego faktyczne rozpoczęcie, ale także – co należy tutaj wyraźnie
podkreślić – czuwanie nad jego przebiegiem oraz podejmowanie
niezbędnych działań zapobiegających wszelkiego rodzaju
naruszeniom prawa. Organizatorem może być osoba, która jest w
stanie ponosić prawne konsekwencje swoich działań i zaniechań
związanych z pełnioną funkcją. Z tego powodu wprowadzenie
ograniczeń wolności organizowania pokojowych zgromadzeń należy
uznać za uzasadnione, biorąc pod uwagę potrzebę ochrony
bezpieczeństwa lub porządku publicznego, zasad moralności
publicznej oraz wolności i praw innych osób (art. 31 ust. 3
Konstytucji). Kryteria zastosowane w art. 3 ust. 1 prawa o
zgromadzeniach nie stanowią arbitralnego ograniczenia wolności
organizowania pokojowych zgromadzeń.” (Orzeczenie TK z dnia 18
września 2014 r., sygn. akt K 44/12)
Przykład III
Art. 73 kodeksu postępowania karnego stanowi:
§ 1. Oskarżony tymczasowo aresztowany może
porozumiewać się ze swym obrońcą podczas
nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie.
§ 2. (…)
§ 3. Prokurator może również zastrzec kontrolę
korespondencji podejrzanego z obrońcą.
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału
Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Zarzucił on mu (w zaznaczonym fragmencie)
niezgodność z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3
Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład III
„Stwierdzenie niekonstytucyjności art. 73 § 3 k.p.k.
następuje wyłącznie ze względu na niesprecyzowanie
w tym przepisie okoliczności, w których możliwe jest
skorzystanie przez prokuratora z możliwości
ograniczenia prawa do obrony w sposób wskazany w
tym przepisie.” (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z
10 grudnia 2012 r., sygn. akt K 25/11).
Przykład IV
Art. 135 § 2 kodeksu karnego stanowi:
„Kto publicznie znieważa Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału
Konstytucyjnego w trybie pytania prawnego.
Zarzucono mu w nim niezgodność z art. 54 ust. 1 w
związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład IV
„Publiczna zniewaga Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej bez wątpienia zakłóca (…) ład i
spokój, składające się na konstytucyjną przesłankę porządku publicznego wymienioną w
art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej. Ponadto odpowiednio duże nagromadzenie zachowań
wypełniających znamiona czynu określonego w art. 135 § 2 k.k. może w skrajnych
przypadkach stanowić również zagrożenie bezpieczeństwa państwa, rozumiane jako
osłabienie pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej, w sytuacji ewentualnych
wrogich działań lub zamierzeń innych państw (…)”. Trybunał Konstytucyjny doszedł do
wniosku, że penalizacja czynu publicznego znieważenia Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej w żaden sposób nie wpływa na ograniczenie prawa do krytyki działalności
organów państwa. (…) przedmiot debaty publicznej stanowi przede wszystkim rzeczywiste
funkcjonowanie aparatu państwa, które może podlegać ocenie dokonywanej przez
uczestników tej debaty. (…) Okazywanie pogardy za pomocą obraźliwych lub poniżających
sformułowań (ewentualnie gestów), które nie podlegają kwalifikacji w kategoriach
prawdy i fałszu, nie służy prezentowaniu wspomnianych ocen funkcjonowania instytucji
publicznych. (…) zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, penalizacja publicznego
znieważenia Prezydenta Rzeczypospolitej nie wpływa hamująco na ewentualną krytykę
działalności tego organu i na prowadzenie debaty publicznej w tym zakresie. W państwie
demokratycznym, będącym dobrem wspólnym wszystkich obywateli, debata ta może
toczyć się w sposób cywilizowany i kulturalny, bez jakiejkolwiek szkody dla praw i wolności
człowieka i obywatela oraz prawidłowości funkcjonowania instytucji publicznych.” (wyrok
TK z dnia 6 lipca 2011 r., sygn. akt P 12/09)
Przykład V
Art. 62 ust. 2 Prawa przewozowego:
„Przewoźnik odpowiada za szkodę, jaką poniósł
podróżny wskutek opóźnionego przyjazdu lub
odwołania regularnie kursującego środka
transportowego, jeżeli szkoda wynikła z winy
umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału
Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich. Zarzucono mu niezgodność z art. 64
ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład V
„Już na pierwszy rzut oka trudno ograniczenia w zakresie odpowiedzialności
prywatnych podmiotów, prowadzących działalność gospodarczą w zakresie
przewozów pasażerskich, tłumaczyć koniecznością w demokratycznym państwie
prawa. Żadna z konstytucyjnych przesłanek - bezpieczeństwo państwa, porządek
publiczny, ochrona środowiska, zdrowia, moralności publicznej, ani też wolności i
prawa innych osób nie przemawia za utrudnieniem (czy wręcz praktycznym
uniemożliwieniem) pasażerom - konsumentom dochodzenia odszkodowania za
poniesione przez nich szkody spowodowane opóźnieniem albo odwołaniem kursu.
Przeciwnie, to właśnie wzgląd na prawa pasażerów - konsumentów winien wpływać
na ukształtowanie zasad odpowiedzialności profesjonalnych przewoźników w sposób
umożliwiający sprawne uzyskanie odszkodowania. Tym samym nie można
omawianym przepisem Konstytucji uzasadnić praktycznego braku odpowiedzialności
przewoźników za niewykonanie albo nienależyte wykonanie wiążących ich umów
przewozu, choćby dlatego, że zastosowany środek jest nadmiernie uciążliwy dla
słabszej strony umowy przewozu i prowadzić może wręcz do naruszenia istoty
majątkowego prawa do naprawienia szkody wynikającej z niewykonania albo
nienależytego wykonania umowy.”
(wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2008 r., sygn. akt K 37/07)
Przykład VI
Art. 76 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
brzmiał:
„ Uznanie dziecka nie może nastąpić po jego
śmierci, chyba że dziecko pozostawiło
zstępnych.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału
Konstytucyjnego w trybie skargi konstytucyjnej.
Zarzucono mu niezgodność z art. 47 w związku z
art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał
Konstytucyjny?
Przykład VI
„W ocenie Trybunału Konstytucyjnego wprowadzone rozwiązanie nie
służy ochronie żadnych uzasadnionych interesów. Brak jest
uzasadnienia ustanowionego ograniczenia. W szczególności nie można
zgodzić się z poglądem Prokuratora Generalnego, że zakwestionowany
przepis zapewnia ochronę porządku publicznego. Ustanowione
ograniczenie nie spełnia zatem wynikającego z art. 31 ust. 3
Konstytucji wymogu, aby służyło realizacji jednej z wartości
wymienionych w tym przepisie. W tym kontekście rozważanie kwestii,
czy ustanowione ograniczenie jest zgodne z zasadą proporcjonalności,
jest bezprzedmiotowe. Z tego względu należy stwierdzić, że art. 76
k.r.o. nie tylko narusza sferę osobistych i emocjonalnych odczuć
rodziców (…) ale przede wszystkim narusza konstytucyjne prawo do
ochrony rodzicielstwa, zagwarantowane w art. 47 w związku z art. 18
Konstytucji.”
(Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 lipca 2007 r., sygn. akt SK
61/06)
Przykład VII
Art. 27a ust. 1 ustawy o zawodach pielęgniarki i położonej
brzmiał:
„Indywidualna praktyka, indywidualna specjalistyczna
praktyka oraz grupowa praktyka pielęgniarek, położnych nie
może być wykonywana w zakładzie opieki zdrowotnej na
podstawie umowy cywilnoprawnej o udzielanie świadczeń
zdrowotnych.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego
przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Zarzucono mu
niezgodność z art. 22 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji
RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykłady z ustawodawstwa
Klauzula sumienia
Art. 38 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty
1. Lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie
zachodzi przypadek, o którym mowa w art. 30 („Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy
lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia,
, z
ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki.”)
zastrzeżeniem ust. 3.
2. W przypadku odstąpienia od leczenia, lekarz ma obowiązek
dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego
przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać
realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w
podmiocie leczniczym.
3. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub
w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli
istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego
przełożonego.
Klauzula sumienia
Art. 39 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty
Lekarz może powstrzymać się od wykonania
świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego
sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma
obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania
tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie
leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w
dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój
zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach
służby ma ponadto obowiązek uprzedniego
powiadomienia na piśmie przełożonego.
Obraza uczuć religijnych
Art. 196 ustawy – Kodeks karny
Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając
publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce
przeznaczone do publicznego wykonywania
obrzędów religijnych,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2.
Obowiązek korzystania z pasów
bezpieczeństwa
Art. 39 ustawy – Prawo o ruchu drogowym
Kierujący pojazdem samochodowym oraz osoba
przewożona takim pojazdem wyposażonym w pasy
bezpieczeństwa są obowiązani korzystać z tych
pasów podczas jazdy.
Zakaz bigamii
Art. 206 ustawy – Kodeks karny
Kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w
związku małżeńskim,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2.
Zakaz małżeństw homoseksualnych?
Kto, przebywając za granicą, zawiera małżeństwo, z
osobą tej samej płci,
podlega grzywnie.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Art. 200 ustawy – Kodeks karny
Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub
dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności
seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim
czynnościom albo do ich wykonania,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Kto obcuje płciowo z osobą tej samej płci lub
dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności
seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim
czynnościom albo do ich wykonania,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Kto obcuje płciowo z osobą pozostającą w związku
małżeńskim z inną osobą lub dopuszcza się wobec
niej innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do
poddania się takim czynnościom albo do ich
wykonania,
podlega karze grzywny.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Art. 201 ustawy – Kodeks karny
Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku
do wstępnego, zstępnego, przysposobionego,
przysposabiającego, brata lub siostry,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy
do lat 5.
Przyjmując za Trybunałem Konstytucyjnym, że płód jest podmiotem
prawa do życia, jak należy ocenić – z perspektywy art. 38 w związku z
art. 31 ust. 3 Konstytucji – treść art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia
1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach
przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78, z późn. zm.)?
Przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez
lekarza, w przypadku gdy:
1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety
ciężarnej,
2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne
wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i
nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej
choroby zagrażającej jego życiu,
3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w
wyniku czynu zabronionego.
Art. 5 projektu ustawy o zakazie in vitro
Zakazane jest tworzenie embrionu ludzkiego poza
organizmem kobiety.
Kazus
We wrześniu 2015 r. w Polsce wybuchła epidemia
Eboli. W związku z wieloma ofiarami śmiertelnymi
rząd wprowadził stan klęski żywiołowej na obszarze
całego kraju. W efekcie zarządzono m.in. zakaz
opuszczania miast i obowiązek poddawania się
szczepieniom oraz leczeniu. O tym fakcie
powiadomiony został Sekretarz Generalny ONZ.
Władze Polski poinformowały go, że niemożliwe jest
przewidzenie, jak długo potrwa ta sytuacja.
Oceń przedstawiony stan faktyczny z punktu widzenia
wiążących Polskę regulacji międzynarodowych.