pobierz
advertisement
Recenzent: dr hab. Zenon Piech, prof. UJ skład i łamanie tekstu – Marek Adamczewski opracowanie redakcyjne – Marek Adamczewski projekt okładki – Marek Adamczewski Na okładce pieczęć wójta piotrkowskiego (?) Mikołaja Sokowskiego (XVII w.) ze zbiorów Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim Praca habilitacyjna wykonana w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego © Copyright by Marek Adamczewski, 2010 wydruk z płyty CD ISBN 978-83-931499-0-2 Wydawca – Marek Adamczewski [email protected] Zgierz 2010 Spis treści Część pierwsza (I) Pieczęcie władz kościelnych do połowy XX wieku Spis treści......................................................................................................................3 Wykaz skrótów.............................................................................................................4 Wstęp............................................................................................................................6 Pieczęcie władz diecezjalnych na obszarze Polski centralnej....................................13 Pieczęcie kapituł kolegiackich i kolegiów niższego kleru.........................................30 Pieczęcie dekanatów i dziekanów..............................................................................78 Pieczęcie kościołów parafialnych............................................................................117 Pieczęcie klasztorów................................................................................................170 Zakończenie.............................................................................................................194 Bibliografia..............................................................................................................195 Ilustracje część I Część druga (II) Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Spis treści......................................................................................................................3 Wykaz skrótów.............................................................................................................4 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich.....................................................5 Pieczęcie sądów ziemskich.........................................................................................41 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie............................................89 Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich 1792 roku..........................118 Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych...........................................128 Zakończenie Ilustracje część II Część trzecia (III) Pieczęcie władz miejskich do 1950 roku Spis treści......................................................................................................................3 Wykaz skrótów.............................................................................................................4 Pieczęcie samorządu miejskiego do 1793 roku............................................................5 Pieczęcie sądów miejskich do 1793 roku ..................................................................63 Pieczęcie sądów miast wolnych w latach 1791-1792.................................................76 Pieczęcie miast w okresie okupacji pruskiej (1793-1806)..........................................92 Pieczęcie miast w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815)..........................106 Pieczęcie miast Królestwa Polskiego (1815-1915)...................................................127 Ankiety sfragistyczno-heraldyczne z lat 1846-1904.................................................152 Pieczęcie miast w okresie od 1915 do grudnia 1927 roku........................................194 Pieczęcie miast w okresie od grudnia 1927 do 1939 roku........................................233 Pieczęcie miast w okresie okupacji hitlerowskiej (1939-1945)................................288 Pieczęcie miast w okresie od 1945 do 1950 roku.....................................................296 Zakończenie..............................................................................................................302 Ilustracje część III Wykaz skrótów (obejmuje skróty stosowane w częściach I-III) AAGniezno – Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie AAŁódź – Archiwum Archidiecezjalne w Łodzi AAPoznań – Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu AD – Akta dekanatu ADWłocławek – Archiwum Diecezjalne we Włocławku AG – Akta gminy AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych AM – Akta miasta AMŁódź – Archiwum Miejskie w Łodzi AP-G – Archiwum Piłsudskich Giniatowiczów APKalisz – Archiwum Państwowe w Kaliszu APKonin – Archiwum Państwowe w Koninie APKraków – Archiwum Państwowe w Krakowie APKutno – Archiwum Państwowe w Kutnie APLublin – Archiwum Państwowe w Lublinie APŁęczyca – Archiwum Państwowe w Łęczycy APŁódź – Archiwum Państwowe w Łodzi; ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łodzi APPiotrków – Archiwum Państwowe w Piotrkowie APPoznań – Archiwum Państwowe w Poznaniu APSieradz – Archiwum Państwowe w Sieradzu APTomaszów – Archiwum Państwowe w Tomaszowie APToruń – Archiwum Państwowe w Toruniu APZielona Góra – Archiwum Państwowe w Zielonej Górze AWGniezno – Akta wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej C i K – cesarski i królewski; cesarskokrólewski CIP – Corpus inscriptionum Poloniae Dz. rkps. – Dział rękopisów KKP – Kancelaria kościoła parafialnego KRPiS – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu KRSW – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych KRSPiD – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Duchownych KRSWiP – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji KZSzt. – Katalog zabytków sztuki MAŁódź – Muzeum Archidiecezji Łódzkiej MK – Metryka Koronna MKiS – Ministerstwo Kultury i Sztuki MPPPGniezno – Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie MRPS – Matricularum Regni Poloniae. Summaria MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSWiA – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego RGKaliski – Rząd Gubernialny Kaliski RGPiotrkowski – Rząd Gubernialny Piotrkowski RM – Rada Miejska s.s. lub (s.s.) – stary styl SPKonin – Starostwo Powiatowe w Koninie SPSłupca – Starostwo Powiatowe w Słupcy USC – Urząd Stanu Cywilnego UWŁódzki – Urząd Wojewódzki Łódzki VL – Volumina legum WA – Wydział Administracyjny WP – Wydział Prezydialny WPKalisz – Wydział Powiatowy w Kaliszu WPŁódzki – Wydział Powiatowy Łódzki WPPiotrków – Wydział Powiatowy w Piotrkowie WPSieradz – Wydział Powiatowy w Sieradzu WS – Wydział Samorządowy ZM – Zarząd Miejski Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich grodzkie (starościńskie), a następnie urzędy grodzkie ukształtowały się Sądy w wyniku przeobrażeń urzędu starosty (capitaneus), czyli osoby pełniącej rolę 1 namiestnika, zastępcy króla polskiego (viceregentis regis) w prowincjach odległych od miejsca zwyczajowego pobytu monarchy. Antoni Gąsiorowski2 powiązał powstanie sądownictwa grodzkiego z Małopolską i z przeobrażeniami małopolskiej struktury urzędniczej, a przede wszystkim z likwidacją urzędu justycjariusza, którego kompetencję przejęli starostowie. W inny sposób tłumaczono genezę sądów grodzkich w Wielkopolsce. Janina Bielecka przyjęła, iż wielkopolskie sądy grodzkie ukształtowały się w końcu XIV w. wyniku przekazywania przez wielkopolskich starostów generalnych uprawnień do sądzenia burgrabiom i sędziom ziemskim3. Geneza, a także rozwój urzędu starosty na ziemiach polskich były przedmiotem poszerzonych analiz, w wyniku których sformułowano opinię zarówno o polskim pochodzeniu urzędu, jak również o jego czeskim imporcie. Przyczyny, dla których ustanowiono na ziemiach polskich urząd starosty wyjaśniano przeobrażeniami charakteru władzy monarszej w dojrzałym średniowieczu. Wiązano je także ze złożonymi procesami, w wyniku których w państwach europejskich powstawały stanowiska usprawniające system zarządzania feudalnymi krajami4. Z rozważań nad genezą urzędu starosty na ziemiach polskich dla naszych dociekań istotne wydają się dwa stwierdzenia. W 1290 r. Władysław Łokietek nominował Bartłomieja na zarządcę całej ziemi sandomierskiej. Zakres kompetencji, w jakie monarcha wyposażył rycerza-urzędnika, czynił z niego namiestnika, czyli zastępcę księcia. Książę obdarzył rycerza Bartłomieja władzą podobną do uprawnień późniejszych wielkopolskich starostów generalnych. Rozwój urzędu starosty, a także jego upowszechnienie na ziemiach polskich miało miejsce za panowania czeskich Przemyślidów, czyli Wacława II i Wacława III w latach1291-1306. Po przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego oraz po objęciu władzy przez Władysława Łokietka urząd starosty nie został zlikwidowany. Władcy Polski z kujawskiej linii Piastów dostrzegli walory oraz przydatność urzędu. Uznali oni starostów za skuteczny instrument władzy monarszej, a przede wszystkim wolny od regionalnych układów politycznych i towarzyskich. Starostowie byli w XIV w. urzędnikami mianowanymi i odwoływanymi bezpośrednio przez monarchę, a także odpowiedzialnymi przed władcą. Nazywano ich „ramieniem królewskim”. Takie umocowanie prawne starostów powodowało, iż dla panujących stali się oni niezbędnymi uczestnikami polityki wewnętrznej jednoczącego się państwa. Byli 1 J. Bardach, Historia państwa i prawa polskiego, t. I Do połowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 477-478. A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce, „Czasopismo PrawnoHistoryczne”, 1974, t. XXVI, z. 2, s. 68. 3 J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich XIV-XVIII w., „Archeion”, 1954, t. XXII/XXIII, s. 135. 4 S. Kutrzeba, Starostowie, ich początki i rozwój w XIV wieku, Kraków 1903, s. 233; J. Bardach, Historia państwa i prawa polskiego…, s. 256-257; J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska od XV do XVIII wieku. Studium o urzędzie, dokumentacji, jej formach i roli w życiu społeczeństwa staropolskiego, Lublin 2004, s. 33. 2 6 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku bardziej użyteczni aniżeli dożywotnio sprawujący swoje funkcje wojewodowie lub kasztelanowie związani z prowincjonalnym zapleczem politycznym i wyposażeni w kompetencje o zbyt wąskim już wówczas zakresie5. Z 1. poł. XIV w. pochodzą informacje o starostach wyznaczonych do zarządzania obszarami wielkopolskiej części monarchii Władysława Łokietka. Wiemy, że w 1314 r. urzędował starosta sieradzki, a w 1323 starosta łęczycki6. Literatura utrzymuje, iż starostwie wielkopolscy dysponowali najszerszym zakresem kompetencji7. Tłumaczono to nadgranicznym położeniem prowincji oraz oddaleniem jej od stołecznego Krakowa. Starostowie wielkopolscy odpowiedzialni byli za sprawną realizację decyzji królewskich w województwach kaliskim oraz poznańskim. W razie zagrożenia zewnętrznego mieli uprawnienia do powoływania pospolitego ruszenia i do dowodzenia nim. Oprócz władzy politycznej starostowie wyposażeni zostali w kompetencje policyjno-sądowe. Przewodzili wielkopolskim sądom wiecowym i ziemskim8. Rozstrzygali spory pomiędzy rycerzami, wyrokowali w sprawach, które wcześniej zastrzeżone były dla władcy9. Dla rycerstwa oraz dla prowadzonych przez rycerzy przedsięwzięć gospodarczych niezwykle istotne były te uprawnienia starostów, które dotyczyły obrotu nieruchomościami (ziemią). Starosta wielkopolski (w zastępstwie panującego) akceptował oraz gwarantował transakcje, których przedmiotem były dobra ziemskie. Przyjmował do wiadomości umowy kupna-sprzedaży, był obecny podczas czynności ustanawiania zastawów oraz przekazywania darowizn. W tym zakresie zwyczaj wielkopolski zdecydowanie odbiegał od rozwiązań przyjętych w innych częściach Polski, gdzie rezygnacje składane były wobec sądu ziemskiego10. Obok uprawnień wojskowych, policyjnosądowych i administracyjnych na starostów wielkopolskich nałożono obowiązek nadzorowania dóbr królewskich z zarządzanego obszaru. Rozwój urzędu starosty w Małopolsce przebiegał inaczej niż w Wielkopolsce11. Z uwagi na częstsze oraz dłuższe pobyty monarchy w Krakowie sądownictwo nad rycerstwem małopolskim pozostało w ręku króla. Władca nie przekazał także uprawnień wojskowych i administracyjnych mianowanym przez siebie urzędnikom. Starostowie małopolscy do 1370 r. zarządzali dobrami królewskimi lub dzierżawili je. Wraz z objęciem władzy przez Ludwika Węgierskiego zmienił się charakter 5 J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 34. W tym czasie obsadzone zostały urzędy starostów w innych dzielnicach Polski (1312 r. – Kujawy, 1316 r. – Wielkopolska, 1326 r. – ziemia dobrzyńska) – A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 59. 7 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 60. 8 „…ze względu na prerogatywy starosty generalnego… jurysdykcja grodzka… zdobyła sobie, w odróżnieniu od reszty Polski, bezwzględny prym nad sądownictwem ziemskim…” – J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich..., s. 130. 9 J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 35. 10 J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich…, s. 135. 11 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 66. W Małopolsce wyjątkowymi kompetencjami obdarzony został starosta sądecki. Literatura przedmiotu zwraca uwagę, iż starosta sądecki (powołany wcześniej niż inni starostowie małopolscy) otrzymał zadania podobne do uprawnień starostów wielkopolskich – J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 35. 6 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 7 władzy starostów małopolskich12. Uznani zostali oni za urzędników królewskich szczebla lokalnego. Powierzano im w zarząd gród z kompleksem wsi. Starostowie małopolscy nie uzyskali uprawnień do przyjmowania rezygnacji, gdyż te czynności należały do sądów wiecowych oraz ziemskich. Nie mogli ścigać przestępców, ani egzekwować wyroków, gdyż te czynności wykonywali justycjariusze. Z czasem uprawnienia starostów małopolskich zostały poszerzone. Pod koniec XIV w., czyli już po likwidacji urzędu justycjariusza (1386 r.) obowiązek tropienia przestępstw kryminalnych przejęli starostowie. W monarchii pierwszych Jagiellonów szerokie kompetencje starostów zostały ograniczone. Kierunek przeobrażeń wyznaczały rozwiązania małopolskie13. W XV oraz w XVI w. starostowie wielkopolscy pozbawieni zostali części prerogatyw polityczno-wojskowych. Utracili np. prawo do powoływania pospolitego ruszenia, choć to oni (na polecenie monarchy) ogłaszali królewskie wezwania do powszechnej obrony kraju. Starostowie organizowali zbrojnych do walki z bandami swawolnymi. Uprawnienia starostów z Łęczyckiego oraz z Sieradzkiego również zostały zredukowane. Ograniczono ich kompetencje policyjno-sądowe. W Łęczyckim oraz w Sieradzkim łatwo zaakceptowano małopolski wzorzec sądownictwa grodzkiego oraz ziemskiego. Szybką recepcję nowych wzorów tłumaczą personalia. Starostami łęczyckimi oraz sieradzkimi często byli rycerze z Małopolski, tj. osoby przychylne rozwiązaniom małopolski, kontestujące wielkopolski model zarządzania państwem14. Osłabienie pozycji starostów upatrywać należy także w regulacjach prawnych. Precyzowały one zakres spraw, które starostowie powinni i mogli rozsądzać lub policyjnie ścigać. W 1397 r. starosta łęczycki uznał, iż swoje wyroki wydawać mógł tylko w obecności przedstawicieli łęczyckiego sądu ziemskiego. W 1398 r. w Piotrkowie uznano, iż będą karani ci szlachetnie urodzeni, którzy pozwą przed sąd starosty swoich przeciwników procesowych (równych urodzeniem) w sprawach wykraczających poza uprawnienia starosty. W 1399 r. w Sieradzu uzgodniono, iż działania policyjno-sądowe starostów powinny zostać ograniczone tylko do spraw z czterech artykułów. W 1423 r. w statucie warckim precyzyjnie opisano zakres przedmiotowy tzw. artykułów starościńskich. Uznano, iż starostowie powinni podejmować czynności prawne po zgwałceniu kobiety, napaści na drodze publicznej, napadzie na dom oraz po podpaleniu. Ograniczenia te dotyczyły występków posesjonatów. Nieposesjonaci sądzeni byli przez sądy grodzkie także i za inne przestępstwa15. Na pocz. XVI w. sądy grodzkie rozpatrywały jeszcze wszystkie sprawy, jakie były do nich wnoszone. W 1532 r. na sejmie krakowskim zdecydowano, iż przedmiotem rozpoznania przed sądem grodzkim mogą być sprawy należące wyłącznie do kompetencji starostów. 12 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 65-66; J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 35. 13 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 69. 14 Tamże. 15 J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 47. 8 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Wraz z postępującym ograniczeniem sądowych uprawnień starostów z obszaru Polski centralnej ich uprawnienia do wyrokowania przejmowały sądy grodzkie organizowane na wzór Małopolski16. W Radomsku oraz w Piotrkowie sądy grodzkie podejmowały czynności pod koniec XIV w. Księgi grodzkie sieradzkie zawierają zapisy od 1405 r. Z późniejszego okresu znane są zapisy z ksiąg sądów grodzkich z Wielkopolski właściwej. Sąd grodzki kaliski pozostawił księgi rozpoczynające się datą 1418. Zmianom podlegały także kompetencje starościńskie związane z transakcjami, których przedmiotem były nieruchomości (ziemia). Królewskie prawo stanowione pozostawiło starostom wielkopolskim przywilej przyjmowania rezygnacji. W 1507 r. Zygmunt Stary nie wyraził zgody, aby do wielkopolskich ksiąg sądów ziemskich przyjmowane były wpisy o rezygnacjach. W rzeczywistości praktyka oraz zwyczaj przyjmowania rezygnacji odbiegały od reguł prawnych. Zachowane archiwalia sądów ziemskich wielkopolskich dowodzą, iż w 1. poł. XVI w. do ksiąg ziemskich ciągle przyjmowano rezygnacje, choć z uwagi na charakter funkcjonowania sądów ziemskich (rzadko odbywane sesje) większość wpisów dotyczących obrotu ziemią trafiała do ksiąg grodzkich. Na obszarach środkowopolskich rezygnacje zgłaszano zarówno przed starostą, jak również przed sądem ziemskim. W 1519 r. księgi sądowe grodów w Łęczycy i w Sieradzu uzyskały prawo wieczności17. Sądy i urzędy grodzkie (w zgodzie z późniejszą terminologią) były „zawsze gotowe”. Przyjmowały one interesantów właściwie codziennie, podczas gdy sądy ziemskie wyrokowały w trakcie sesji odbywanych w określonych odstępach czasu. Sesyjność postępowania przed sądem ziemskim powodowała, iż dostęp do „sprawiedliwości grodzkiej” był prostszy. Z tego też powodu rosła liczba spraw kierowanych do grodu, a malała tych oddawanych pod osąd sprawiedliwości sądów ziemskich18. W XV w. na starostów małopolskich i wielkopolskich nałożone zostały nowe obowiązki administracyjne oraz gospodarcze. Od 1423 r. starostowie uczestniczyli w zespołach (m. in. z wojewodami) nadzorujących miary i wagi, a także brali udział w ustalaniu cen na artykuły spożywcze i wyroby rzemieślnicze. Prawodawca nałożył na starostów obowiązek kontrolowania jakości monety i uprawnił ich do ścigania fałszerzy, a także osób, które wprowadzały zły pieniądz do obiegu. Od 1447 r. starostowie zobowiązani zostali także do kontrolowania szlaków kupieckich oraz chwytania kupców, którzy w podróży omijali miejsca poboru opłat. Literatura przedmiotu zgodnie utrzymuje, iż w XVII-XVIII w. zmniejszyło się znaczenie urzędu starosty. Prawodawca nie wyposażył starostów w narzędzia prawne i środki finansowe niezbędne do skutecznego wypełniania powierzonych im zadań policyjno-sądowych. Osłabienie urzędu postępowało także w związku z polityką kadrową prowadzoną przez władców19. Starostami grodowymi zostawali dygnitarze 16 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 71. J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich…, s. 142. 18 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce…, s. 73. 19 J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 46. 17 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 9 zainteresowani karierą polityczną oraz wyższymi godnościami, a nie rzeczywistym wykonywaniem swojej jurysdykcji, czyli walką z przestępstwami kryminalnymi oraz z wykroczeniami administracyjnymi. Przeobrażenie starosty w urząd dygnitarski doprowadziło do zmiany formy pieczęci starościńskich. Znaki proste (identyfikujące tylko dysponenta) wyparte zostały przez rozwiązania złożone. Miały one wskazywać właściciela i informować o jego wysokiej pozycji społecznej i prestiżu. Podstawową formą dokumentowania aktywności sądu i urzędu grodzkiego były wpisy w grodzkich księgach kancelaryjnych. W nich gromadzono zapisy dotyczące postępowań sądowych np. relacje stron, dekrety sądowe, a także przyjmowano do urzędowego utrwalenia (zabezpieczenia) teksty różnych dokumentów20. Do ksiąg grodzkich wpisywano statuty, lauda sejmikowe, konstytucje sejmowe, przywileje i nadania. Tym samym księgi urzędu grodzkiego pełniły funkcję instytucji wiary publicznej. Z istoty swej wpisy w księgach grodzkich pozbawione były odcisków pieczęci. Wiarygodność wpisów potwierdzała powaga urzędu oraz wartość dowodowa księgi. Informacje o pieczęciach, które jednak odnajdujemy w księgach grodzkich, mają charakter pośredni. Podczas przyjmowania do ksiąg grodzkich dokumentów, które w oryginale uwierzytelnione były odciskami pieczęci, pisarze grodzcy opisywali sposób ich uwierzytelnienia. Na przykład laudum sejmiku szadkowskiego (przyjęte do księgi grodu piotrkowskiego w 1673 r.) uwierzytelnione zostało – o czym zawiadamiała stosowna adnotacja – odciskiem z pieczęci (Stanisława) Mikołaja Mycielskiego, starosty kolskiego, podsędka ziemskiego sieradzkiego, marszałka koła rycerskiego województwa sieradzkiego. Samoistnymi produktami kancelaryjnymi, które zaświadczyły o aktywność urzędu i sądu grodzkiego były pozwy, dekrety sądowe oraz ekstrakty, czyli urzędowe odpisy sporządzane na podstawie testów z ksiąg sądowych21. Pozwy przed sądy grodzkie wydawane były pod tytułem urzędującego starosty z zastrzeżeniem, iż źródłem uprawnień starościńskich była wola monarchy22. Do powyższego i w pełni poprawnego stwierdzenia dodać należy uzupełnienie na temat tytułu pozwu w okresie bezkrólewia. Szlachta województwa sieradzkiego w 1574 r. uznała23, iż pozwy powinny zawierać odniesienie wskazujące, iż sądy grodzkie działały w okresie interregnum. Pozwy przed sądy grodzkie – w zgodzie ze średniowiecznym zwyczajem i z normą prawa spisanego (1505 r. – zob. s. II/10) – powinny być uwierzytelnione odciskami pieczęci starościńskich. 20 Tamże, s. 116. Tamże, s. 116-117. 22 Teki A. Pawińskiego, Lauda sejmikowe województwa sieradzkiego (1571-1668), t. XXV, cz. 1, k. 63-64 (postanowienia sejmiku z 1587 r.) – kopia w Bibliotece Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego; J. Łosowski, Kancelaria grodzka chełmska…, s. 204. 23 „…pozwy zaś grodzkie wedle zwyczaju dawnego pisane być mają, którego tylko in loco competentii dołożyć vigore regio et authoritate reip. protunc sub absentia regiae maiestatis habitat etc...” – Teki A. Pawińskiego, Lauda sejmikowe województwa sieradzkiego (1571-1668), t. XXV, cz. 1, k. 28 – kopia w zbiorach Biblioteki Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego. 21 10 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Ekstrakty z ksiąg grodzkich wydawane były na życzenie strony postępowania sądowego lub urzędowego. Przygotowywane były na oddzielnych kartach papieru i nadawano im formę zgodną ze zwyczajem kancelaryjnym grodu. Pobieżny przegląd ekstraktów pozwala dostrzec różnice pomiędzy układem ekstraktu wielkopolskiego i małopolskiego. Ekstrakty łęczyckie, sieradzkie, a także piotrkowskie rozpoczynała adnotacja o pochodzeniu zapisu, w której określano gród, a następnie podawano datę postępowania urzędowego. Zapis tak skonstruowany (w razie zaistnienia wątpliwości czy wiernie oddawał treść postępowania) pozwalał na szybkie odnalezienie oryginału i równie szybkie zweryfikowanie treści ekstraktu z tekstem w księdze grodzkiej. Po identyfikacji miejsca przechowywania oryginału pisarz grodzki kopiował tekst z księgi kancelaryjnej, a następnie uwierzytelniał kopię. Dostatecznym środkiem uwierzytelnienia ekstraktu był podpis pisarza lub podpis innego urzędnika kancelarii. W razie potrzeby pod ekstraktem odciskana była pieczęć. Decyzję o opieczętowaniu ekstraktu zapewne podejmował odbiorca. On bowiem ponosił koszty za dodatkowe uwierzytelnienie24 (por. s. II/101). Ekstrakty z ksiąg grodzkich np. krakowskich miały odwróconą kolejność zapisów. Adnotację o pochodzeniu treści ekstraktu umieszczano po cytacie z księgi kancelaryjnej. Tryb pieczętowania pozwów, dokumentów „w sensie ścisłym” i ekstraktów grodzkich (początkowo kształtowany zwyczajowo25) w pierwszych latach XVI w. ujęty został w ramy prawa stanowionego. Król Aleksander w 1505 r. w Radomiu podjął próbę ujednolicenia zwyczaju stemplowania pozwów sądowych. Postanowił narzucić normę małopolską grodom wielkopolskim26. Król wskazał, iż pozwy przed sądy grodzkie w Wielkopolsce powinny być wystawiane w imieniu urzędującego starosty i uwierzytelnione starościńską pieczęcią („sub... sigillo capitanei”). Zgromadzony materiał źródłowy, a także ustalenia dotychczasowej literatury wskazują, iż ekstrakty grodzkie – tak jak pozwy grodzkie – uwierzytelniane były odciskami z pieczęci urzędujących starostów27. Niewielką część zgromadzonego 24 W toku kwerend ujawniona została znaczna liczba ekstraktów uwierzytelnionych wyłącznie poprzez adnotację, która poświadczała zgodność kopii (ekstrakt) z oryginałem (księga). Zapewne o rezygnacji z opieczętowania ekstraktu pieczęcią starościńską lub grodzką decydował odbiorca pisma. Tabele opłat wnoszonych za czynności kancelaryjne rozdzielały czynność wystawienia ekstraktu od czynności opieczętowania go odciskiem tłoka urzędowego. Ekstrakt uwierzytelniony podpisem urzędnika grodzkiego (z jednoznacznym odwołaniem do księgi) poświadczał bieg czynności urzędowej równie dobrze, jak ten opatrzony odciskiem pieczęci. Ekstrakty potrzebne stronie postępowania tylko dla upamiętnienia sprawy mogły powstawać w formie niskobudżetowej, tj. bez odcisku pieczętnego. 25 Od XIV w. sądy grodzkie ziemi krakowskiej wystawiały pozwy i dekrety uwierzytelnione odciskami pieczęci starostów – S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. III, Kraków 1909, s. 123-124. 26 VL, t. I, Petersburg 1859, s. 137; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 219. 27 Inny sposób uwierzytelniania dokumentacji grodzkiej mógł wynikać ze splotu nieszczęśliwych okoliczności. Szlachta sieradzka w 1587 r. (w okresie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego) musiała podjąć decyzję w sprawie funkcjonowania grodu sieradzkiego. Problemy pojawiły się wraz ze śmiercią Baltazara Lutomierskiego, starosty sieradzkiego (1569-1587). Z woli sejmikujących „surogację” zlecono Adamowi Rębieskiemu, cześnikowi sieradzkiemu (1584-1596). Nakazano mu „…księgi otworzyć i wszystkie czynności… wedle prawa, aż do oddania przez króla przyszłego Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 11 materiału tworzą odpisy grodzkie uwierzytelnione inaczej. Znamy ekstrakty grodzkie uwierzytelnione pieczęciami grodzkimi (sigillum castrense), a także tłokami osób pracujących w kancelarii grodzkiej (np. pisarzy lub sędziów grodzkich28). Odnotować należy także przypadki użycia do uwierzytelnienia produkcji kancelaryjnej sądów oraz urzędów grodzkich pieczęci niewłaściwych w świetle przedstawionych wyżej reguł sfragistycznych i dyplomatycznych. Dysponujemy dowodami, które świadczą o uwierzytelnieniu ekstraktów grodzkich pieczęciami używanymi przez starostów przed objęciem przez nich funkcji starościńskiej. Na przykład ekstrakt z ksiąg grodu łęczyckiego opisujący czynności sądowe z 1592 r. uwierzytelniony został pieczęcią podkomorską starosty Jana Karnkowskiego29 (fot. nr II/1). Jej legenda wskazywała tylko na funkcję podkomorzego dobrzyńskiego (1580-1597). Późniejsze ekstrakty grodzkie łęczyckie opisujące czynności np. z 1595 i z 1598 r. uwierzytelnione były już pieczęcią starościńską Jana Karnkowskiego30. Opisane zjawisko uznać należy za oczywistą konsekwencję rozdzielenia w czasie dwóch lub trzech czynności, tj. nominacji starościńskiej, objęcia urzędu i wykonania właściwej pieczęci urzędowej. Pieczęcie starostów i pieczęcie grodzkie (wykorzystywane do uwierzytelnienia produkcji kancelaryjnej nowożytnych sądów oraz urzędów grodzkich) zostały odnotowane przez autorów opracowań sfragistycznych31. Nie znajdują się one jednak w głównym nurcie naukowej refleksji. Znawcy sfragistyki polskiej w poł. XX w. nie formułowali postulatu przeprowadzenia szczegółowych badań nad pieczęciami starościńskimi i grodzkimi32. Niemniej wstępne badania zostały przeprowadzone. Do tej pory otrzymaliśmy kompetentne opracowanie na temat pieczęci grodu krakowskiego, a także pogłębiony wykład o typariuszach chełmskiej kancelarii starostwa wykonywać…, sądy kapturowe na miejscu starościńskich z deputaty odprawować, pieczęcią swą ekstrakta z ksiąg pieczętować…” – Teki A. Pawińskiego, Lauda sejmikowe województwa sieradzkiego (1571-1668), t. XXV, cz. 1, k. 67-68 – kopia w zbiorach Biblioteki Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego. 28 Znamy ekstrakt grodzki uwierzytelniony odciskami z pieczęci sygnetowych Piotra Urbańskiego, sędziego grodu piotrkowskiego oraz Wojciecha Kotakowskiego (?) – APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/101, k. 84. 29 Muzeum w Zgierzu. 30 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 41; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 1, k. 10, 14, 17. 31 S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 123-124; W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego, [w:] Studia ku czci Stanisława Kutrzeby, t. II, Kraków 1938, s. 87-98; M. Gumowski, Sfragistyka polska. Instytucje i urzędy, [w:] Sfragistyka, opr. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960, s. 255; J. Łosowski, Pieczęcie starostów chełmskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku, [w:] Pieczęcie w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998, s. 147-169; tegoż, Katalog pieczęci starostów chełmskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku, [w:] Pieczęcie w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998, s. 171-191 (katalog pieczęci starostów chełmskich uzupełnić możemy o kilkanaście odcisków pochodzących z grodzkich ekstraktów chełmskich ze zbiorach rękopisów Muzeum Narodowego w Krakowie). Badania nad pieczęciami ziemskimi oraz grodzkimi wschodnich ziem Rzeczypospolitej prowadzi Przemysław Stanko. 32 M. Haisig, Osiągnięcia i potrzeby w zakresie sfragistyki polskiej, „Studia Źródłoznawcze”, 1959, t. IV, s. 153-168. 12 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku grodzkiej. To drugie opracowanie (złożone ze studium analitycznego oraz z katalogu pieczęci) zasługuje na szczególną uwagę. Powstało przy okazji badań prowadzonych na temat funkcjonowania sądu, urzędu oraz kancelarii chełmskiej. Kompleksowe badania ukierunkowane na wszechstronne rozpoznanie problematyki funkcjonowania grodu chełmskiego zaowocowały monograficznym opracowaniem sfragistyki jednej kancelarii. Na uwagę badaczy zasługują pieczęcie starostów niegrodowych. Stemplami tychże jednak nie będziemy zajmować się w przedłożonym opracowaniu. Pragniemy jedynie zwrócić uwagę na ich obecność i może zainspirować innych do poszukiwań i badań. Własną pieczęcią starościńską posługiwał się np. Krzysztof Płaza, starosta brzeźnicki33. Przejął on funkcję w 1616 r. po śmierci swego brata Mikołaja Płazy34. W 1620 r. w Starej Brzeźnicy Krzysztof Płaza wystawił dokument uwierzytelniony pieczęcią z herbem Topór oraz z syglami identyfikującymi osobę dysponenta i jego starościńską funkcję (C-P | C-B). Dane na temat funkcji starostów niegrodowych wprowadzane były do legend pieczęci niektórych dygnitarzy oraz starostów grodowych. Znamy np. typariusz Jana K. Moszyńskiego, który w legendzie swej pieczęci (obok informacji o urzędzie podskarbiego) polecił umieścić wzmiankę o dzierżeniu starostwa inowłodzkiego35. O funkcji starosty bolesławskiego informowała legenda pieczęci urzędowej Jerzego A. Warszyckiego, starosty piotrkowskiego (1697-1733). W literaturze przedmiotu podnoszono kwestię terminologiczne. Rozważano problem klasyfikacji stempli wykorzystywanych w grodach. Poszukiwano właściwej nazwy dla ich określenia. Prawo stanowione (od 1505 r. – zob. s. I/10) uznawało, że dokumenty (a dokładnie pozwy), które opuszczały kancelarie sądów grodzkich, uwierzytelniać miały odciski pieczęci starostów. Dokumenty wydawano – jak to czytamy w normie prawnej – pod pieczęcią starosty („sub... sigillo capitanei”)36. Pieczęcie, które odciskane były pod dokumentami grodzkimi, tj. zazwyczaj pieczęcie starostów grodowych część badaczy (np. Stanisław Kutrzeba37) zaliczała do grupy stempli prywatnych. Na takie ustalenia wpłynęły zarówno treści wyobrażeń napieczętnych, jak również brzmienia ich legend otokowych. Imiona i nazwiska dysponentów oraz ich herby rodowe akcentowały – zdaniem znawców – rodowoosobisty charakter pieczęci. Druga grupa badaczy (np. Włodzimierz Budka38) skłonna była uznać pieczęcie starostów za odmianę urzędowych pieczęci grodzkich. Włodzimierz Budka opinię tę zbudował na obserwacji funkcji, jaką pieczęcie starościńskie pełniły w kancelariach grodzkich. 33 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/101, k. 18. K. Chłapowski, Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565-1696 (Materiały źródłowe), Warszawa 2007, s. 48. 35 APToruń, AM Torunia, Katalog II, sygn. 3305, k. 334. 36 VL, t. I, Petersburg 1859, s. 137; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 219. 37 „…pieczęć, której używa sąd grodzki (później zarówno jako iudicium i jak oficium), to właściwie prywatna pieczęć starosty, który w danej chwili urząd piastuje…” – S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 123. 38 W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego…, s. 88-98. 34 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 13 Problem klasyfikacji prawnej pieczęci używanych przez starostów chełmskich omówił ostatnio Janusz Łosowski39. Uporządkował on stemple według treści legend otokowych. Zwrócił uwagę na rozbudowane teksty dopełniające przekaz obrazowy. Wskazał na te ich sformułowania, które podkreślały cechy jednostkowe oraz były związane bezpośrednio z osobą dysponenta tłoka. Janusz Łosowski uznał pieczęcie z herbami rodowymi oraz z legendami identyfikującymi starostów za pieczęcie starościńskie i widział w nich znaki urzędowe. Pieczęcie starościńskie zestawił z pieczęciami grodzkimi, które legendami wskazywały na gród, a wyobrażeniami na ród starosty lub (w przedstawieniach złożonych) na ród starosty (herb szlachecki) oraz na terytorium ( herb ziemi lub Orzeł Biały). Zgadzamy się tu z klasyfikacją pieczęci wypracowaną przez J. Łosowskiego. O typie pieczęci powinno decydować określenie źródłowe, czyli np. to występujące w legendach. Pragniemy tu jednak podnieść problem, który – naszym zdaniem – umknął dotychczasowym obserwacjom. Pieczęcie starościńskie badane były głównie na podstawie odcisków przytwierdzonych do ekstraktów grodzkich. Te zaś z uwagi na ich związki z grodzkimi księgami czynności kancelaryjnych pozbawione były formuł typowych dla rozwiniętych dokumentów „w sensie ścisłym”. Wystawcy ekstraktów w zasadzie nie określali (np. w koroboracjach) typu odciskanej pieczęci. Analiza dużej liczby ekstraktów doprowadziła jednak do ujawnienia kilku odpisów z formułami sigillacyjnymi. Natknęliśmy się np. na ekstrakt, który przygotowany został w grodzie ostrzeszowskim. Uwierzytelniono go odciskiem pieczęci Franciszka Stadnickiego, starosty ostrzeszowskiego40 (1768-zm. 1810). Obok odbitki pieczęci starościńskiej (fot. nr II/22) umieszczono formułę, która zapowiadała użycie stempla grodzkiego. Znamy ekstrakt przygotowany w grodzie wieluńskim i opieczętowany pieczęcią Stanisława Męcińskiego41, starosty wieluńskiego (1765-1793). W tym przypadku uwierzytelnienie ekstraktu rodową pieczęcią starościńską poprzedzone zostało także zapowiedzią użycia pieczęci grodzkiej. Otwarte pozostaje pytanie, czy na podstawie tylko dwóch przykładów budować możemy stwierdzenia uogólniające. Stemple Franciszka Stadnickiego i Stanisława Męcińskiego (w zgodzie z brzmieniem ich legend) nazwać musimy pieczęciami starostów lub pieczęciami starościńskimi. Jeśli zaś odwołamy się do klasyfikacji kancelaryjnej, a nadanej im przez wystawców dokumentów, to powinniśmy uznać je za pieczęcie urzędów, tj. pieczęcie grodzkie ostrzeszowską i wieluńską. Nie wiemy, czy w opisanych przypadkach zawierzyć możemy terminologii pisarzy grodzkich. Możemy jednak stwierdzić, iż klasyfikacje pieczęci zawarte w ich legendach oraz zastosowane w koroboracjach dokumentów były zdecydowanie różne. Znamy pieczęcie starościńskie, których legendy identyfikowały osobę starosty, ale także wskazywały na gród, czyli na urząd, w którym uprawnienia starościńskie były realizowane. Pieczęć Jana D. Przyłuskiego, starosty piotrkowskiego (17751793) posiadała legendę z odniesieniem zarówno do urzędu starosty (capitaneus), jak 39 J. Łosowski, Pieczęcie starostów chełmskich od drugiej połowy XVI do XVIII wieku…, s. 153-154. ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 21. 41 MNKraków, Dział rękopisów, sygn. 567 NI 162833. 40 14 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku i grodu (castrum) piotrkowskiego42. Wiemy, że w legendach pieczęci starościńskich Jakuba Z. Kretkowskiego, starosty przedeckiego (1774-1810), a także Michała Sokołowskiego, starosty kowalskiego (1783-1794) znalazły się sformułowania, które również łączyły urząd starosty z grodem43. Ta sama treść, ale wyrażona po polsku współtworzyła legendę pieczęci Franciszka Prażmowskiego (?) starosty rawskiego44 (fot. nr II/2). Otwarte pozostaje pytanie, czy przez zdublowanie informacji usiłowano silniej powiązać pieczęć starosty z grodem, czy też (z uwagi na wykorzystywanie pieczęci przez starostów niegrodowych – zob. s. II/12) w ten sposób wskazywano na jej urzędowo-sądowy charakter. Zazwyczaj identyfikacja terytorialnego zasięgu władzy starosty grodowego dokonywana była poprzez przymiotnik utworzony od nazwy grodu, który umieszczano w legendzie bezpośredni po słowie capitaneus. Na treść odpowiedzi na pytanie o prawną klasyfikację pieczęci starościńskiej wpływ mogą mieć obserwacje na temat liczby jednakowych lub bardzo podobnych pieczęci jednego starosty, a wykorzystywanych w grodzie jednocześnie. Używano ich za zgodą i z upoważnienia starosty, ale bez osobistego udziału właściciela pieczęci45 (zob. s. II/18). Taki sposób traktowania pieczęci starościńskich świadczyć o ich de facto urzędowym charakterze, czyli o rozluźnieniu osobistego związku łączącego tłok z jego właścicielem. Niezależnie od zgłoszonych wątpliwości, a wyprowadzonych z przywołanych ekstraktów ostrzeszowskiego i wieluńskiego za pieczęcie starościńskie uznajemy te, które komunikatem heraldycznym informowały o przynależności ich dysponentów do określonego rodu heraldycznego, a tekstami swych legend rozszerzały informacje obrazowe i wskazywał na konkretne osoby (imię, nazwisko), ich dobra rodowe oraz funkcje publiczne. Z uwagi na wprowadzenie do legend informacji o sprawowanych urzędach i godnościach oraz z powodu wykorzystywania takich pieczęci do praktyk urzędowych stemple starościńskie (wbrew opinii S. Kutrzeby) uznajemy za znaki urzędowe, a nie za symbole prywatne. Zbiór pieczęci starostów z obszaru Polski centralnej (zebrany na potrzeby przedłożonej rozprawy) nie jest jeszcze kompletny. Podczas kwerend nie udało się odnaleźć żadnego średniowiecznego dokumentu opieczętowanego pieczęcią starosty 42 IOANNES […] MIESZKOWICZ PRZYŁUSKI CAPISTANEUS CASTR[…] PETRICOVENSIS | MDCCLXXVI – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 95, k. 1v; APŁódź, Archiwum Bartoszewskich, sygn. 180, k. 34, 38, 42, 45, APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 564; sygn. 24, k. 170v; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 3, k. 32; Muzeum w Piotrkowie. 43 IACOBVS SIGIS KRETKOWY KRETKOWSKI CAPITANEVS CASTRENSIS PRAEDECENSIS | 1775 – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. III/2; MICHAEL POMIAN A WARZYMOW SOKOŁOWSKI CAPITANEVS CASTRENSIS | COVALIENSIS SUCC S R MTTIS – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. III/8. 44 FRANCISZEK […] STAROSTA | GRODU RAWSKIEGO […] SWIETEGO STANISŁAWA – KKP Głowno. 45 Dotykamy tu także problemu wykorzystywania pieczęci zmarłego starosty przez kancelarię grodzką aż do chwili objęcia urzędu starosty przez następcę. Włodzimierz Budka (W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego…, s. 98) dostrzegł, iż w grodzie krakowskim pieczęcie ustępującego lub zmarłego starosty uwierzytelniały ekstrakty do chwili przejęcia władzy przez następcę i do momentu wykonania dla niego pieczęci starościńskiej. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 15 łęczyckiego lub starosty sieradzkiego. Zgromadziliśmy natomiast znaczną liczbę nowożytnych pieczęci starościńskich46, ale i one nie tworzą zbioru zamkniętego. Nie dysponujemy jeszcze pieczęciami wszystkich starostów odnotowanych w spisach urzędników województw łęczyckiego i sieradzkiego z XVI-XVIII w.47 Szczególnie źle prezentuje się stan rozpoznania pieczęci starostów ostrzeszowskich i wieluńskich. Postulat odszukania oraz zinwentaryzowania wszystkich pieczęci starościńskich jest właściwy dla prac zmierzających do pełnej edycji pieczęci starościńskich Polski centralnej48. Dla sformułowania uwag o charakterze syntetycznym wystarczy już zgromadzona podstawa źródłowa. Materiał pozwala na przedstawienie typowych rozwiązań. Umożliwia też porównanie pieczęci starostów grodów Polski centralnej z ich odpowiednikami z innych prowincji Korony. Pieczęcie starostów z województw łęczyckiego i sieradzkiego stanowią zbiór w zasadzie jednorodny. Tworzą go stemple, których najistotniejszym składnikiem wyobrażenia były rodowe herby urzędników49. Jednorodność typu sfragistycznego (pieczęcie herbowe) nie wykluczała ich wewnętrznego zróżnicowania. Polegało ono na występowaniu odmiennych rozwiązań kompozycyjnych oraz heraldycznych. 46 W toku kwerend odnaleźliśmy pieczęcie starostów łęczyckich: Andrzeja Dembowskiego (15671579), Jana Karnkowskiego (1588-1612), Jakuba Szczawińskiego (1612-1626), Jana Szymona Szczawińskiego (1627-1654), Jakuba Olbrachta Szczawińskiego (1655-1683), Stanisława Warszyckiego (1689-1704), Stanisława Wierzbowskiego (1704-1725), Mikołaja Wierzbowskiego (1725-1727), Stefana Szołdrskiego (1728-1737), Władysława Szołdrskiego (1737-1745), Macieja Józefa Łuszczewskiego (1748-1791); starostów piotrkowskich: Piotra Dunina (1571-1587), Zygmunta Myszkowskiego (1588-1599), Maksymiliana Przerębskiego (1600-1621), Olbrachta Starołęskiego (1621-1650), Mikołaja Ossolińskiego (1651-1657), Jerzego Ossolińskiego (1658-1660, 1661-1683), Michała Warszyckiego (1684-1697), Jerzego Antoniego Warszyckiego (1697-1733), Józefa Ludwika Ponińskiego (1738-1752), Pawła Michała Mostowskiego (1752-17580, Jacka Małachowskiego (17581775), Jana Duklana Przyłuskiego (1775-1793); starostów sieradzkich: Stanisława Tarnowskiego (15471568), Stanisława Bykowskiego (1588-1606), Jana Bykowskiego (1606-1632), Jana Wężyka (16331661), Stanisława Wężyka (1661-1688), Jana Aleksandra Koniecpolskiego (1691-1699), Andrzeja Michała Morsztyna (1699-1726), Jana Tomasza Morsztyna (1726-1748), Antoniego Kossowskiego (1748-1753), Rocha Kossowskiego (1753-1763), Stanisława Kossowskiego (1763-1793); starostów ostrzeszowskich: Andrzeja Siewierskiego (1610-1651), Franciszka Stadnickiego (1768-zm.1810); starostów wieluńskich: Stanisława Koniecpolskiego (1606-1628), Kazimierza Józefa Męcińskiego (1687-1703), Andrzeja Olszowskiego (1703-1719), Franciszka Tarło (1720-1731), Jana Wojciecha Męcińskiego (1731-1738), Stanisława Męcińskiego (1764-zm. 1799). 47 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1993. 48 Odnalezienie i zinwentaryzowanie wszystkich pieczęci starościński będzie możliwe po podjęciu kompleksowych badań nad kancelariami grodzkimi z Łęczyckiego i z Sieradzkiego. 49 Pieczęcie urzędników I Rzeczypospolitej tworzono z herbów rodowych. W ten sposób powstawały pieczęcie wojewodów (np. Jan Czapski, wojewoda chełmiński – APToruń, AM Torunia, Katalog II, sygn. 3305, k. 364), hetmanów (np. Adam Sieniawski – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 149, 151; Franciszek K. Branicki – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 91), podskarbich (np. Antoni Głogowski – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; Hieronim A. Lubomirski – ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupów, sygn. 9i), a także niższego personelu urzędniczego. Znamy np. pieczęć Piotra Urbańskiego, sędziego grodu piotrkowskiego – APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/ 101, k. 84. 16 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Odrębne rozwiązania świadczyły jednoznacznie o przeobrażeniach, czyli o ewolucji heraldyki szlacheckiej w długim trwaniu. Wyobrażenia z pieczęci starościńskich ukształtowały upodobania estetyczne kolejnych okresów historyczno-artystycznych, przeobrażenia sposobu pojmowania wypowiedzi sfragistycznej50, a także indywidualne życzenia dysponentów pieczęci. Przemiany te możemy badać nawet na podstawie kształtu stempli. Po sygnetowych pieczęciach z 1. poł. XVI w. i okrągłych z 2. poł. XVI i 1. poł. XVII w. zapanowała moda na pieczęcie owalne. Posługiwali się nimi starostowie grodów Polski centralnej w 2. poł. XVII i w 1. poł. XVIII w. W ostatnich latach I Rzeczypospolitej powrócono do pieczęci okrągłych. Na tle owalnych lub okrągłych stempli szczególnie wyróżniał się typariusz Stanisława Bykowskiego, starosty sieradzkiego (1588-1606). Otrzymał on formę ośmioboczną51, tj. właściwą dla piotrkowskiej sfragistyki trybunalskiej (zob. s. II/101-102). Czynnikami, które mogły wpływać na przeobrażenia pieczęci starościńskich były możliwości finansowe ich przyszłych użytkowników, a także pozycja społeczna oraz urzędnicza starostów. Z zamożnością przyszłych dysponentów ściśle powiązane były umiejętności warsztatowe grawerów, którym zlecano prace. Jednakowoż pamiętać należy, iż dla starostów grodowych sfinansowanie powstania okazałego tłoka pieczętnego nie powinno stanowić specjalnego problemu ekonomicznego. Pieczęcie starostów Polski centralnej (początkowo małe i skromne) z upływem czasu przemieniły się w znaki o dużych rozmiarach, rozbudowanych wyobrażeniach (herby z zewnętrznymi elementami) i o złożonych tekstach legend rozmieszczonych często w dwóch kręgach. Pieczęcie starostów środkowopolskich z XVI w. cechowały małe rozmiary (np. ok. 23 mm – pieczęć Piotra Dunina, starosty piotrkowskiego52 – 1571-1587), prostota wypowiedzi heraldycznej i tekstowej. Pieczęcie starościńskie z końca I Rzeczypospolitej wyróżniały się natomiast wielkością53, rozbudowanymi przekazami heraldycznymi z dużą liczbą zewnętrznych elementów herbowych oraz długimi legendami, w których usiłowano pomieścić złożone zapisy identyfikujące wszystkie urzędy, funkcje i godności dysponentów. Wyobrażenia pieczęci starościńskich tworzyły herby rodowe starostów lub ich wywody genealogiczne przedstawione w formie wielopolowych herbów złożonych. Herby identyfikowały pochodzenie stanowe urzędników. Wiązał ich z rodzinami, 50 Np. dostrzegamy występowanie wspólnych cech na pieczęciach Jana Karnkowskiego (fot. nr II/1), podkomorzego dobrzyńskiego (1580-1597), starosty łęczyckiego (1588-1612) – Muzeum w Zgierzu i Piotra Zborowskiego (fot. nr II/3) starosty krakowskiego (1574-158), wojewody krakowskiego (15741580) – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1226. 51 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 17. 52 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 20v; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/22, k. 28, 30, 35, 53, 64, 66, 73. 53 Wymiary 60/55 mm – pieczęć Pawła M. Mostowskiego, starosty piotrkowskiego (1752-1758) – APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/20, k. 10, 28; śr. 60 mm – pieczęć Jana D. Przyłuskiego, starosty piotrkowskiego (1775-1793) – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 180, k. 34, 38, 42, 45; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 564; sygn. 24, k. 170v; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 3, k. 32; APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 95, k. 1v. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 17 czy też szerzej z rodami herbowymi. O urzędowym charakterze pieczęci starościńskiej w zasadzie nie decydowało wyobrażenie napieczętne. To w swej warstwie obrazowej nie różniło się od wyobrażeń pieczęci urodzonych, którzy nie pełnili żadnych funkcji publicznych. W okresie staropolskim pieczęcie herbowe świeckich i duchownych przekształcano w znaki urzędowe lub w znaki urzędowoosobiste za pomocą symboli (insygnia, atrybuty), które identyfikowały funkcje i godności właściciela znaku54. Do upadku I Rzeczypospolitej nie określono atrybutów, które (wprowadzone na pole pieczęci starościńskiej) wskazywałyby na urząd starosty. Nie znaczy to, że nie możemy przywołać rozwiązań obrazowych, w których poprzez dobór przedmiotów, a dopełniających przekaz heraldyczny akcentowano sądowe uprawnienia starostów (np. miecz i waga sprawiedliwości). Tłoki pieczęci starościńskich powstawały wraz z nominacją starosty lub po objęciu przez niego urzędu. Tej regule przeciwstawić możemy przykłady, które świadczą o odstępstwach od niej. Zapewne z opóźnieniem powstała pieczęć Jana Karnkowskiego, starosty łęczyckiego (1588-1612). Wnioskowanie takie opieramy na poświadczonym źródłowo, a wspomnianym wyżej (zob. s II/11) użyciu przez tegoż pieczęci podkomorskiej do uwierzytelnienia ekstraktu w kancelarii grodzkiej łęczyckiej. Mamy świadomość, iż przykład ten może być odczytany w inny sposób. Możemy uczynić z niego dowód, który poświadczy urzędową wymienność pieczęci i potwierdzi zwyczaj stosowania w grodzie stempli nie w pełni zgodnych z ich urzędową i kancelaryjną kompetencją. Z uwagi na wykorzystywanie przez Jana Karkowskiego nieco później drugiej pieczęci o właściwej, czyli o starościńskiej już legendzie, upieramy się tu przy pierwszej interpretacji zdarzenia. W rozpoznanym materiale źródłowym znajduje się pieczęć, która (z uwagi na wprowadzenie daty rocznej na pole stempla) pozwala nam kompetentnie określić czas jej powstania. Wiemy, że tłok pieczęci starościńskiej Jana D. Przyłuskiego, starosty piotrkowskiego (kwiecień 1775-1793) opuścił zakład grawerski w 1776 r.55 Możemy zatem przyjąć, iż w tym przypadku czas oczekiwania na tłok pieczęci starościńskiej trwał ponad pół roku. Znamy podobne przykłady z województw innych niż środkowopolskie. Wiemy, że z pewnym opóźnieniem powstała pieczęć Jakuba Kretkowskiego56, starosty przedeckiego (1774-1810). Pieczęć ta miała datę 1775. Przykłady możemy mnożyć. Dodamy tu jeszcze jeden, który jednoznacznie świadczy o wykonaniu pieczęci starosty w roku jego nominacji. Wiemy, że w 1777 r. powstał typariusz pieczęci Ignacego Zakrzewskiego, starosty radziejowskiego57. Starosta Zakrzewski objął urząd w Radziejowie w 1777 r. 54 Np. klucze podskarbiego Antoniego Kossowskiego, starosty sieradzkiego (1748-1753) – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; dwie buławy hetmanów Adama M. Sieniawskiego i Franciszka K. Branickiego – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 149, 151; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 91. 55 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 95, k. 1v; APŁódź, Archiwum Bartoszewskich, sygn. 180, k. 34, 38, 42, 45; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 564; sygn. 24, k. 170v; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 3, k. 32; Muzeum w Piotrkowie. 56 APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. III/2. 57 ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupie, sygn. 55. 18 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Na problem chronologii powstawania typariuszy pieczęci starościńskich nakłada się zjawisko wykorzystywania w kancelariach grodzkich kilku tłoków tego samego starosty. Przegląd materiału ujawnia występowanie dwóch praktyk. Wiemy, że w niektórych grodach w tym samym czasie wykonano kilka identycznych lub bardzo podobnych tłoków pieczętnych. W innych grodach wraz z upływem czasu wprowadzane były kolejne pieczęcie o wyobrażeniach i legendach dostosowanych do nowych funkcji urzędującego starosty. Pierwsze zjawisko ujawniły obserwacje J. Łosowskiego. W 1769 r.58 powstały tłoki czterech pieczęci starościńskich Antoniego L. Węgleńskiego (Węglińskiego), starosty chełmskiego (1769-1795). Jeśli cztery tłoki pieczętne rzeczywiście powstały jednocześnie (tak przynajmniej wskazują daty ich legend), to złożenie poczwórnego zamówienia wiązać należy z potrzebami kancelarii grodzkiej, czyli z koniecznością równoczesnego wykorzystywania pieczęci starościńskiej przez przynajmniej cztery osoby uprawnione do podejmowania decyzji w imieniu starosty Węgleńskiego (Węglińskiego). Dla rozważań na temat chronologii powstawania pieczęci starościńskich większe znaczenie mają te źródła, które ilustrują przemiany treści stempli, a tym samym pokazują proces dostosowywania ich do zmieniającego się statusu urzędniczego starosty. Włodzimierz Budka zwrócił uwagę, iż pieczęcie starościńskie w grodzie krakowskim były wymieniane wraz ze zmianą funkcji oraz godności sprawowanych przez starostę, ale dopiero od okresu urzędowania starosty Jana Wielopolskiego (1667-1688). Do tego czasu pieczęć starościńska lub grodzka, którą wprowadzono do sądu lub do urzędu na początku służby starosty, pełniła swą funkcję kancelaryjną aż do zmiany zwierzchnika grodu59. Starostowie środkowopolscy – podobnie, jak ich odpowiednicy z Krakowa – także zwracali uwagę na zgodność treści pieczęci (szczególnie legendy) z używaną tytulaturą urzędniczą. Podejrzewamy, że starostowie z grodów środkowopolskich z powodu awansów wymieniali pieczęcie już w XVI w. Znamy pieczęć Stanisława Bykowskiego60, starosty sieradzkiego (1588-1606). Jej legenda zawierała informację o sprawowaniu przez Stanisława Bykowskiego funkcji kasztelana łęczyckiego (15951611). Mogła więc powstać dopiero wraz z jego nominacją kasztelańską. Otwarte pozostaje pytanie o pieczęć starościńską Stanisława Bykowskiego sprzed 1595 r. Nasze kwerendy nie doprowadziły do jej ujawnienia. Podobne przykłady pochodzą także z kolejnych stuleci. Wiemy, że pieczęć Stanisława Warszyckiego61, starosty łęczyckiego zawierała w legendzie informację o pełnieniu przez jej właściciela funkcji starosty w Łęczycy (1689-1704) i miecznika koronnego (1693-1704). Tłok tejże pieczęci mógł więc powstać dopiero po objęciu przez Stanisława Warszyckiego urzędu miecznika w 1693 r., czyli w czwartym roku jego urzędowania w grodzie łęczyckim. Otwarte pozostaje pytanie, kiedy w toku 58 J. Łosowski, Katalog pieczęci starostów chełmskich…, nr 21-24. W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego…, s. 98. 60 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 17. 61 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; KKP Głowno. 59 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 19 kwerend źródłowych natkniemy się na pierwszą pieczęć Stanisława Warszyckiego, starosty łęczyckiego. Zapewne dwoma tłokami pieczętnymi posługiwał się podczas swego długiego urzędowania Maciej J. Łuszczewski, starosta łęczycki (1748-1791). Użycie formy przypuszczającej wynika z jakości dostępnej nam podstawy źródłowej. Zachowane odciski pieczęci starosty Łuszczewskiego62 nie przekazują pełnej informacji. Źle odciśnięte zostały ich legendy otokowe, natomiast pola na wszystkich odciskach były w pełni rozpoznawalne. Wyobrażenia pieczęci Łuszczewskiego tworzyły podobne (lub identyczne) przedstawienia herbu starościńskiego, czyli Korczaka wzniesionego na ozdobnej podstawie i flankowanego z przez wyobrażenia orłów-trzymaczy. Odciski pod ekstraktami, które referowały postępowania z 1749 i z 1751 r., mają zatarte legendy. Odbitki pod ekstraktami opisującymi sprawy z 1781 i z 1784 r. pozwalają na odczytanie prawie całego tekstu. Dowiadujemy się z niego, że dysponentem pieczęci był Maciej J. Łuszczewski, kasztelan rawski (1774-1791), starosta łęczycki (1748-1791). Brzmienie legendy pozwala nam sądzić, iż starosta Maciej J. Łuszczewski zapewne w 1774 r., czyli po objęciu kasztelanii rawskiej, zlecił wykonanie nowej pieczęci starościńsko-kasztelańskiej lub – co bardzo prawdopodobne z uwagi na podobieństwo wyobrażeń z obu pieczęci – oddał stary typariusz do przerobienia tak, aby przeredagowany tekst legendy otokowej oddawał nowy stan prawny. Wiemy, że dwie różne pieczęcie uwierzytelniały ekstrakty z ksiąg grodzkich piotrkowskich w okresie, gdy funkcję starosty pełnił Jerzy A. Warszycki (16971733). Podejrzewamy, że stemple starościńskie wprowadzano do kancelarii grodzkiej piotrkowskiej kolejno. Pierwszy stempel z herbem Warszyckich, czyli z Awdańcem uwierzytelniał ekstrakty z ksiąg grodzkich piotrkowskich opisujące zdarzenia z lat 1654-1720. Druga pieczęć z wyobrażeniem tarczy czteropolowej znana jest nam z ekstraktów oddających bieg postępowania urzędowego z 1726 i z 1731 r.63 Obie pieczęcie różniły się również brzmieniem legend. Na pierwszej pieczęci starostę identyfikowało imię Jerzy, a w legendzie drugiej pieczęci wyryto dwa imiona, czyli Jerzy Antoni. W legendzie pieczęci Jerzego Antoniego Warszyckiego odnotowana została funkcja starosty bolesławskiego, a w legendzie pieczęci Jerzego tytulaturę urzędniczą ograniczono do urzędu starosty piotrkowskiego. Ponieważ starosta Jerzy A. Warszycki uzyskał starostwo bolesławskie w sierpniu 1699 r.64, to prawdziwe jest stwierdzenie, iż w 1697 r., tj. po nominacji na urząd starosty piotrkowskiego powstała pieczęć Jerzego, a w 2. poł. 1699 r. wykonano pieczęć Jerzego Antoniego z informacją o funkcji pełnionej przez tegoż w Bolesławcu. Wykonanie nowego 62 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 15; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 245; sygn. 3, k. 1, 12, 17, 35, 37, 41; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 166-168. 63 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 3; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 362. 64 K. Chłapowski, Starostowie w Wielkopolsce, na Kujawach i Mazowszu 1565-1696…, s. 48. Kacper Niesiecki wskazywał na inną datę (1697) nominacji Jerzego A. Warszyckiego na starostwo bolesławskie – K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J. N. Bobrowicza, t. IX, Lipsk 1842, s. 241. 20 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku typariusza w tym przypadku zapewne nie doprowadziło do wycofania pieczęci wcześniejszej. Daty działań urzędowych, a odnotowane w ekstraktach świadczą, iż obie mogły być wykorzystywane równolegle. Zebrany materiał upoważnia nas do stwierdzenia, że także w kancelarii grodzkiej wieluńskiej w okresie sprawowania urzędu starosty przez Stanisława Męcińskiego (1765-1793) ekstrakty uwierzytelniano odciskami z dwóch tłoków. Na ekstraktach opisujących czynności urzędowe z lat 1730-1778 zobaczyć możemy pieczęć z Porajem Męcińskich65, a na ekstrakcie, który relacjonował postępowanie z 1786 r. widzieliśmy odcisk z Porajem Męcińskich i dwoma trzymaczami66. Legendy pieczęci były ważnymi elementami składowymi pełnej wypowiedzi sfragistycznej. Legendy uzupełniały oraz precyzowały obraz z pola pieczętnego. Niestety, większość zinwentaryzowanych przez nas odcisków pieczęci starostów grodów środkowopolskich ma legendy nieczytelne lub też legendy częściowo nieczytelne. Stan zachowania odcisków każe nam sądzić, iż napisy nieczytelne były już w chwili powstawania odbitek. Napisy zinwentaryzowanych pieczęci starostów środkowopolskich redagowano po łacinie, czyli w języku urzędowym Korony. Łaciną posługiwali się sędziowie staropolskich sądów szlacheckich, tj. sądów grodzkich i sądów ziemskich. W języku łacińskim spisywano księgi oraz sporządzano ekstrakty. Nie wszystkie pieczęcie starościńskie wyposażano jednak w legendy łacińskojęzyczne. Wiemy, że pieczęcią z legendą w języku polskim posługiwał się starosta rawski Franciszek Prażmowski (?) herbu Belina. Uwierzytelnił on nią ekstrakt np. opisujący sprawę z 1789 r.67 Legendy pieczęci osób duchownych i świeckich z XVI-XVIII w. rozpoczynało zazwyczaj imię właściciela stempla. Z legend usunięte zostało słowo sigillum, które otwierało teksty pieczęci średniowiecznych, a także napisy nowożytnych stempli dysponentów kolegialnych (np. miasto, kapituła). Możemy podjąć próbę określenia chronologii zmiany zwyczaju redagowania tekstów pieczętnych. W tym celu wykorzystać możemy np. kolejne stemple arcybiskupów gnieźnieńskich, a także pieczęcie starościńskie. Zwracamy uwagę, że na pieczęci ostroowalnej abpa Jana Łaskiego (1510-1531) umieszczono legendę rozpoczynającą się od imienia dostojnika w mianowniku, a na pieczęciach mniejszych tegoż po słowie sigillum lub po jego skrócie S znajdujemy imię arcybiskupa w dopełniaczu. Wiemy także, że legendę z pieczęci Janusza Kościeleckiego68, starosty poznańskiego (1552-1564) rozpoczynało słowo sigillum skrócone do postaci sigil. Starostowie z grodów środkowopolskich (podobnie jak ich odpowiednicy w innych ziemiach Korony) posługiwali się herbowymi pieczęciami starościńskimi o legendach otokowych identyfikujących dysponentów poprzez podanie imienia, 65 APŁódź, Archiwum Ostrowskich z Maluszyna, sygn. I/276, k. 32, 39, 53, 56; sygn. I/277, k. 41, 57, 67, 75, 79; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162833. 66 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji. 67 FRANCISZEK […] […] STAROSTA | GRODU RAWSKIEGO […] SWIETEGO STANISŁAWA – KKP Głowno. 68 APPoznań, AM Poznania, sygn. I/2332. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 21 nazwiska i niekiedy przydomka. Uzupełnieniem identyfikacji osoby były wzmianki o dobrach rodowych starostów, czyli zazwyczaj o gnieździe rodowym. Sporadycznie odnajdujemy zwroty (wzmocnione przekazem obrazowym), które poświadczały wyróżnienie dysponenta pieczęci orderem Orła Białego i (lub) Świętego Stanisława. Składnikiem niezbędnym każdego napisu pieczęci urzędowej były treści, które wskazywały na funkcje publiczne sprawowane przez dysponenta pieczęci. To one zmieniały znak prywatno-rodowy w symbol urzędowy. Z uwagi na pełnienie przez starostów często kilku urzędów jednocześnie ta część legendy była rozbudowywana i zazwyczaj zmieniana wraz z kolejnymi awansami. W przyszłych badaniach nad pieczęciami starościńskimi w Wielkopolsce właściwej warto przeanalizować werbalne sposoby identyfikowania zasięgu władzy starostów generalnych i metody określania kompetencji kancelaryjnych ich stempli. Sondażowo wykonane kwerendy wskazują, iż starostowie generalni wielkopolscy mogli posługiwać się równocześnie przynajmniej dwiema różnymi pieczęciami o identycznych lub zbliżonych wyobrażeniach, bliźniaczych legendach otokowych i napisach polowych różnicujących typariusze. Napisy polowe (np. DCTVS POSN lub DISTRIC CALISSIAE) wskazywały – naszym zdaniem – na zasięg terytorialny kancelaryjnej kompetencji pieczęci starościńskiej. Na przykład Janusz Kościelecki, starosta generalny wielkopolski (1552-1564) posługiwał się pieczęcią wskazującą tylko na pełnienie przez niego urzędu starosty poznańskiego69. Znamy natomiast dwie pieczęcie Jana Leszczyńskiego, starosty generalnego wielkopolskiego (16591678) dostosowane do obszaru działania. Jedna używana była w województwie (powiecie) poznańskim70 (fot. nr II/4), a druga w kaliskim71. Marian Gumowski odnotował istnienie pieczęci Jana A. Radomickiego72, starosty wielkopolskiego (1726-1728), która (podobnie jak jedna z pieczęci starosty Jana Leszczyńskiego) przeznaczona była do obsługiwania produkcji kancelaryjnej tylko grodu kaliskiego. Legendy szesnastowiecznych pieczęci starościńskich z obszaru Polski centralnej oszczędnie przekazywały informacje o dysponencie. Po części lapidarność tekstów tłumaczyć należy rozmiarami pieczęci (często sygnetów), które w naturalny sposób wymuszały podawanie tylko niezbędnych informacji w formie skróconej. Sygnet Stanisława Tarnowskiego, starosty sieradzkiego (1547-1568) odciśnięty pod ekstraktem z datą 1561 zawierał pojedyncze litery, tj. inicjały imienia i nazwiska73. Drugi sygnet starosty Stanisława Tarnowskiego (nieco większy od poprzedniego) uwierzytelniał ekstrakt sprawy rozpatrywanej w grodzie sieradzkim w 1566 r.74 Jego 69 Tamże. IOANNES A LESZNO LESZCZYNSKI MAIOR POLON GENERAL | DCTVS POSN – Muzeum w Krośniewicach, Dokumenty, sygn. 8684-8685. 71 Legenda słabo odciśnięta […] LESZNO LESZCINSKI[…] | […]TVS CAL – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji. 72 IOANNES ANTONIVS A RADOMICKO RADOMICKI IVNIVLADISLAVIENSIS MAIORIS POLONIAE GENERALIS CAPITANEVS | DISTRIC CALISSIAE – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 111. 73 S-T – APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 5. 74 ST-PS | C-S – APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 34. 70 22 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku legenda sformułowana została z pojedynczych liter identyfikujących osobę starosty i dwa urzędy, tj. wojewody sandomierskiego (1561-1568) oraz starosty sieradzkiego piastowane wówczas przez Stanisława Tarnowskiego. W kilku przypadkach twórcy pieczęci starościńskich z XVI w. zmuszeni zostali do ujęcia w legendzie otokowej stempla informacji o kilku funkcjach pełnionych przez właściciela typariusza. Z legendy otokowej pieczęci Jana Karnkowskiego (1588-1612), starosty łęczyckiego (znanej nam z ekstraktów z datami 1580, 1595 oraz 159875) dowiadujemy się, iż sprawował on równocześnie dwa urzędy. Był on starostą łęczyckim oraz podkomorzym (subcamerarius) dobrzyńskim (1580-1597). W legendzie pieczęci Stanisława Bykowskiego76, starosty sieradzkiego (1588-1606) znajdujemy dane o dwóch funkcjach tegoż, tj. o urzędzie kasztelana łęczyckiego (1595-1611) i starosty sieradzkiego. W uzasadnionych przypadkach obok imienia starosty mógł pojawić się przydomek. W tak zredagowaną legendę wyposażona została pieczęć Piotra Dunina, starosty piotrkowskiego (1571-1587)77. Obok imienia i nazwiska dysponenta oraz funkcji starosty piotrkowskiego w tekst legendy wprowadzony został przydomek Szpot78. Znamy szesnastowieczne legendy pieczęci starościńskich, które identyfikowały dysponentów poprzez określenie ich dóbr rodowych. Na przykład w szczątkowo zachowanej legendzie pieczęci Andrzeja Dembowskiego z Dembowej Góry79, starosty łęczyckiego (1567-1579) znajdujemy jego imię, określenie dóbr rodowych oraz informację o pełnionym urzędzie starosty łęczyckiego. Materiał sfragistyczny z XVII w. nie przynosi istotnych zmian do ustaleń poczynionych na temat struktury tekstu legendy pieczęci starościńskiej z XVI w. Rozwiązania wykorzystywane w XVI w. (szczególnie w jego drugiej połowie) stosowano także do budowy legend w XVII w. Zwiększyła się jedynie liczba analizowanych przez nas zabytków. W XVII w. identyfikacja starosty na podstawie legendy odbywała się poprzez podanie imienia (sporadycznie – dwóch imion80) i nazwiska często w połączeniu ze 75 IOANNES KARNKOV[…] […]CCAM DOBRIN CAP LA – APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 1, k. 10, 14, 17; APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 41. 76 STANISLA[…] KI[…] CASTEL LENC[...] CAPI SIRADIN – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 17. 77 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 20v; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/32, k. 28, 30, 35, 53, 64, 66. 78 PETR DVNIN SPOTS CAPITA PIOTRKO – APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 20v; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/32, k. 28, 30, 35, 53, 64, 66. 79 ANDREAS DE […] CAPIT LANC – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 590; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. 10/1, k. 11v, 13v. 80 Pieczęć Stanisława J. Warszyckiego, starosty łęczyckiego (1689-1704) – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez z paginacji; KKP Głowno; pieczęć Kazimierza J. Męcińskiego, starosty wieluńskiego (1687-1702) – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2102. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 23 wskazaniem dóbr rodowych81. Istotnym składnikiem legend były sformułowania dotyczące sprawowanych urzędów. Napisy mogły wskazywać na pełnienie funkcji starosty w dwóch grodach równocześnie 82. Mogły także wymieniać jedną funkcję starościńską i łączyć ją z urzędem centralnym. Ten drugi przypadek dotyczy dwóch zinwentaryzowanych pieczęci. Legenda pieczęci Michała Warszyckiego83, starosty piotrkowskiego (1684-1697) wskazywała na jego funkcję najwyższego miecznika (supremus ensifer) koronnego (1681-1693) oraz na urząd starosty piotrkowskiego. Funkcję starosty łęczyckiego (1689-1704) z urzędem centralnym łączył Stanisław J. Warszycki. W legendzie jego pieczęci starościńskiej84 odnajdujemy także zapis poświadczający pełnienie przez niego urzędu „najwyższego” miecznika koronnego (1693-1704). Początek XVIII w. nie przyniósł żadnych zmian w sposobie budowania legend środkowopolskich pieczęci starościńskich. Legendy osiemnastowieczne zawierały (podobnie jak tłoki z XVI oraz z XVII w.) informacje niezbędne do identyfikacji właścicieli pieczęci. Prostą legendę posiadała pieczęć Stefana Szołdrskiego85, starosty łęczyckiego (1728-1737). Po imieniu, nazwie rodowego gniazda oraz po nazwisku Szołdrskiego pojawiła się informacja o urzędzie starosty. Ten schemat był krótki, prosty i zrozumiały dla odbiorców. Umieszczano go na pieczęciach osób, które nie mogły pochwalić się długą listą funkcji, urzędów i godności. Dla dygnitarzy, którzy sprawowali liczne urzędy i godności tworzono legendy dłuższe. W nich umieszczano nazwy nawet kilku starostw dzierżonych przez właściciela pieczęci. Władysław Szołdrski, starosta łęczycki (1737-1745) rozszerzył informacje podstawowe o zapis na temat funkcji starosty rogozińskiego86. Franciszek Tarło87 jedną pieczęcią starościńską mógł zapewne skutecznie posługiwać się w grodzie wieluńskim (1720-1731) i w grodzie pilzneńskim. Wzmianki o obu urzędach starościńskich znalazły się bowiem w legendzie przywołanej tu pieczęci. 81 Np. IOANNES A BYKI BYKOWSKI – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 17, 24, 33, 53; STANISLAVS DE WOLA WEZYKOWA WEZYK – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez z paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 117, 125; sygn. 22, k. 150; sygn. 189, k. 37, 39. 82 Np. pieczęć Olbrachta Starołęskiego, starosty wiskiego (1619-1621) i starosty piotrkowskiego (16211650) – ALBRECHT STAROLESKI PETRICOVI WISCEN CAPIT – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 46v. Pieczęć Jakuba O. Szczawińskiego, starosty łęczyckiego (16551688) i gąbińskiego (1655-1668) – IACOBVS IN SCZAWIN SCZAWINSKI LANCICIENSIS GABIN CAPIT – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 251, 253, 387, 415; Muzeum w Łęczycy. 83 MICHAEL IN VARSZYCE VARSZYCKI SVPREMVS ENSIFER CAPISTANEVS PETRICO – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 5. 84 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji, KKP Głowno. 85 STEPHANVS DE SZOLDRY SZOLDRSKI CAPITANEVS LANCICIENISIS – APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 2, 35, 40, 46, 49, 62, 67, 85, 91, 118, 126, 134. 86 VLADISLAVS A SZOLDRY SZOLDRSKI LENCICIENSIS ROGOSINEN CAPITANEVS – APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 103, 143, 146, 181, 209. 87 FRANC[…] COMES DE […] ET […] TARŁO VIELVNIENSIS PILSNENSIS CAPISTANEVS – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 88. 24 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Listę pieczęci o legendach, w których zawarto informacje o dwóch starostwach możemy wydłużyć. Znajdzie się na niej pieczęć Jerzego A. Warszyckiego, starosty piotrkowskiego (1697-1733) i bolesławskiego (zob. s. II/19-20). Legenda zawierała także sugestię, iż starosta Jerzy pełnił inne funkcje, które – z uwagi na szczupłość miejsca – pominięto. Po zwrocie identyfikującym starostwo bolesławskie grawer umieścił bowiem skrót et cetera88. Rozszerzenie tytulatury o dane ukryte w et cetera znajdujemy w legendzie pieczęci Stanisława Kossowskiego89, starosty sieradzkiego (1762-1793) oraz w legendzie pieczęci starościńskiej Mikołaja Małachowskiego, starosty opoczyńskiego90. Starostwie, którzy uzyskali urzędy ziemskie lub centralne, a także łączyli je z powinnościami starościńskimi, dbali, aby informacje o nich zostały właściwe wyeksponowane. Legenda pieczęci starościńskiej Macieja J. Łuszczewskiego91, starosty łęczyckiego (1748-1791) zawierała dane zarówno o godności starościńskiej, jak i o funkcji kasztelana rawskiego (1774-1791). Zapisy o urzędach podane w tekstach legend sporadycznie wzmacniał przekaz obrazowy. Pieczęć Antoniego Kossowskiego92, starosty sieradzkiego (1748-1753) wyposażona została w legendę, która wskazywała na funkcje podskarbiego (nadwornego)93 (1744-1762) oraz starosty sieradzkiego. O godności podskarbiego informowały dwa skrzyżowane ukośnie klucze ułożone za tarczą94. Wprowadzenie do legend kilku urzędów, czyli tworzenie rozbudowanych tytulatur urzędniczych, pozwalało – jak sądzimy – właścicielom takich pieczęci na wykorzystywanie jednego typariusza do uwierzytelniania czynności urzędowych w różnych urzędach. Praktyka taka była powszechna95. Ujawnienie jej na pieczęciach 88 GEORGIVS ANTONIVS IN VARSZICE WARSZYCKI PETRICOVIEN BOLES ETC CAPIT – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 2, 10, 32, 58, 61; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 199v, 216, 223, 230v, 234, 244v; sygn. 22, k. 317; sygn. 23, k. 12, 14v, 25v, 27, 37v, 83; APPiotrków, Trybunał Koronny w Piotrkowie, sygn. 15. 89 STANISLAVS DE GLOGOWA KOSSOWSKI SIRADIENSISI ETC CAPISTANEVS – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66 bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V10/3, k. 31; sygn. V-10/9, k. 8v, 10v; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 37, 43; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 409; sygn. 7, k. 67; sygn. 24, k. 11, 26v, 89v, 93v, 95v, 126v, 196, 197, 199v, 200v, 201, 243; sygn. 231, k. 220. 90 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/45, k. 16. 91 MATHIAS IOSEPHUS […] RAVENSIS ET CAPITANEUS LANCICIENSIS – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V10/1; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 245; sygn. 3, k. 1, 12, 17, 35, 37, 41; APŁódź, Archiwum Walewskich, sygn. 24, k. 160, 167v, 168. 92 ANTONIVS DE GLOGOWA KOSSOWSKI THESAVRARIVS [...] | SIRADIENSIS CAPITANEVS – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 340v. 93 Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku, opr. K. Chłapowski i in., pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1992, nr 806. 94 Np. pieczęć podskarbiego Hieronima A. Lubomirskiego (1692-1702) – ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich, Dobra biskupów, sygn. 9i. 95 Stanisław Denhoff odcisnął pieczęć pod ekstraktem z ksiąg grodu Nowego Miasta Korczyna. Legenda pieczęci określała jego trzy funkcje (miecznika królestwa i starosty w dwóch grodach) – Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 25 urzędników Polski centralnej stanowi wyłącznie potwierdzenie stosowania ogólnych wzorców. Obok identyfikacji urzędu (urzędów) ważną częścią wypowiedzi tekstowych osiemnastowiecznych pieczęci starościńskich były te elementy, które wskazywały na osobę starosty. Do identyfikacji wykorzystywano imiona (jedno) oraz nazwiska. Sporadycznie znajdujemy legendy, w których identyfikację starosty rozpoczynano od dwóch imion. Zapewne tuż po 1699 r. (zob. s. II/19-20) powstała pieczęć Jerzego Antoniego Warszyckiego, starosty piotrkowskiego (1697-1733). Dwoma imionami zidentyfikowano Andrzeja Jana Olszowskiego96, starostę wieluńskiego (1703-1719) oraz Macieja Józefa Łuszczewskiego97, starostę łęczyckiego (1748-1791). Być może dwa imiona znalazły się także w legendzie pieczęci starościńskiej Jana Duklana Mieszkowicza Przyłuskiego98, starosty piotrkowskiego (1775-1793). Obrazy z herbowych pieczęci starościńskich zapewniały pełną identyfikację rodu heraldycznego starosty. Przekaz heraldyczny dopełniały sporadycznie nazwy herbów umieszczone w legendach. Nazwę herbu znajdujemy w legendzie pieczęci Józefa Ponińskiego99, starosty piotrkowskiego (1738-1752). Materiał porównawczy z obszarów innych niż Polska centralna wskazuje, iż było to rozwiązanie stosowane. Znamy je np. z pieczęci niektórych starostów rawskich100 i ze stempli niektórych starostów kowalskich101. Nazwy herbów często wprowadzane były także do napisów epitafijnych, gdzie obok imienia, nazwiska oraz wyobrażenia herbu współtworzyły zamknięty komunikat o upamiętnianym szlachcicu. APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 21, 71, 110. Ludwik Szczawiński przyłożył pod ekstraktem wyjętym z ksiąg grodu w Brześciu pieczęć z legendą, która wskazywała na jego funkcje wojewody inowrocławskiego i starosty brzeskiego – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 234. 96 ANDREAS IOANNES IN […]A OLSZOWSKI CAPITANEVS WIELVNIENSIS – APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 79; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 273; sygn. 23, k. 75. 97 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 15; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 245; sygn. 3, k. 1, 12, 17, 35, 37, 41; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 160, 167v, 168. 98 IOANNES […] […] SZKOWICZ PRZYŁUSKI CAPITANEVS […] PETRICOVIENSIS – APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 95, k. 1v; APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 180, k. 34, 38, 42, 45; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 564; sygn. 24, k. 170v; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 3, k. 32; Muzeum w Piotrkowie. 99 IOSEPHVS LODZ[…] […]SKI CAPITANEVS PETRICOVIENSIS – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 7; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 60; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 146. 100 Pieczęć Piotra Kochanowskiego, starosty rawskiego z nazwą herbu Korwin – APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/101, k. 49. 101 W legendzie pieczęci Michała Sokołowskiego herbu Pomian, starosty kowalskiego (typariusz – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. III/8). Ten przypadek jest ważny. Pozwala bowiem na ustalenie rodu herbowego starosty Michała. W Spisach…(Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. K. Mikulski i in., pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1990, s. 269) jego przynależność rodową identyfikowano warunkowo („…Pomian lub Ogończyk…”). 26 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Zróżnicowanie wewnętrzne szlachty polskiej (stanu formalnie jednorodnego) podkreślały zwroty wartościujące nobilis, generosus, magnificus, illustrissimus ac magnificus, które pojawiały się w tytulaturze urodzonych102 , a także występowały w tekstach epigraficznych. Legendy pieczęci starościńskich w zasadzie wolne były od tego typu zwrotów. Wyjątkowo w legendach pieczęci starostów wieluńskich Franciszka Tały103 (1720-1731), Jana W. Męcińskiego104 (1731-1738), Stanisława Męcińskiego105 (1765-1793) i starosty ostrzeszowskiego Franciszka Stadnickiego106 (1768-zm. 1810) odnajdujemy słowo comes, tj. hrabia. Było ono w tych przypadkach właściwe z uwagi na tytuły arystokratyczne Męcińskich, Stadnickich i Tarłów. Do legend pieczęci starostów mogły być wprowadzane informacje o orderach. Przekazowi tekstowemu na temat odznaczeń zazwyczaj towarzyszyła obrazowa prezentacja krzyża orderowego na wstędze poniżej herbu. Nie znamy jednak żadnej środkowopolskiej pieczęci starościńskiej ze słownym lub z obrazowym odwołaniem do orderów107 . Takie rozwiązania znamy z materiału z Krakowa, a także z Mazowsza i z Wielkopolski właściwej. Kawalerem Orderu Świętego Stanisława był starosta rawski Franciszek Prażmowski (?) herbu Belina108 (fot. nr II/2). Informacja o dwóch orderach (Orła Białego oraz Świętego Stanisława) znajdowała się w legendzie pieczęci Kazimierza Raczyńskiego109, starosty generalnego wielkopolskiego (1778-zm. 1824). Znamy też inną pieczęć starościńską Kazimierza Raczyńskiego110, na której zobaczyć możemy krzyże dwóch orderów (Orła Białego i Świętego Stanisława) na wstęgach poniżej herbu. Herby rodowe starostów tworzyły podstawową warstwę obrazową przekazu informacyjnego pieczęci starościńskich, a także niektórych pieczęci grodzkich. 102 Genealogia, opr. W. Dworzaczek, Warszawa 1959, s. 29. FRANCISCVS COMES IN TYCZYN ET […] TARŁO VIELVNIENSIS PILSNENSIS CAPISTANEVS – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 189, 275; sygn. 23, k. 88. 104 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 46. 105 Tamże, sygn. I/276, k. 31, 39, 53, 56; sygn. I/277, k. 41, 57, 67. 106 ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 21; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 164. 107 W wykazach kawalerów orderów Orła Białego oraz Świętego Stanisława odnajdujemy starostów środkowopolskich. Kawalerami Orderu Orła Białego (S. Łoza, Order Orła Białego, Warszawa 1939) byli: A. Kossowski (1748 r.), P. M. Mostowski (1758 r.), R. Kossowski (1774 r.), S. Męciński (1792 r.) oraz S. Stadnicki (1792 r.). Kawalerami Orderu Świętego Stanisława (S. Łoza, Kawalerowie Orderu Świętego Stanisława 1765-1813, Warszawa 1925) byli: R. Kossowski (1765 r.), J. Małachowski (1765 r.), M. Łuszczewski (1778 r.), S. Kossowski (1780 r.), S. Męciński (1780 r.), J. D. Przyłuski (1781 r.), F. Stadnicki (1781 r.) i A. Kossowski (1790 r.). W kilku przypadkach (z uwagi na chronologię wręczenia orderu) informacja o posiadaniu odznaczenia nie mogła być wprowadzona do pieczęci starościńskiej (np. Order Orła Białego dla F. Stadnickiego przyznany został w 1792 r.). W większości przypadków – naszym zdaniem – istniała możliwość dokonania zmiany tekstów legend i obrazów pieczęci tak, aby fakt uzyskania odznaczenia został odnotowany. 108 KKP Głownie. 109 CAZIMERUS NALECZ DE RACZYNO ET MAIOSZYN RACZYNSKI MARSCHALCUS CURIE REGNI CAPITANEUS | GENERALIS MAIORIS POLONIE ORDIN AQUILAE ALBAE ET SANCTI STANISLAI EQVES – APPoznań, Zbiór tłoków pieczętnych, sygn. T. III/6. 110 ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 22; ADWłocławek, Akta obce, sygn. 3. 103 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 27 Herby informowały o zwierzchniku grodu, który z woli panującego nadzorował funkcjonowanie sądu, urzędu oraz kancelarii grodzkiej. Herby na pieczęciach starościńskich mają podwójną wartość poznawczą. Z jednej strony pozwalają nam dostrzec i objaśnić zmiany zachodzące w polskiej sztuce heraldycznej. Dają szansę na określenie czasu popularyzacji nowych schematów prezentacji herbów. Drugi obszar poznawczy dotyczy personaliów. Wyobrażenia pieczęci starościńskich dają szanse na przeprowadzenie bezpośredniego i pełnego rozpoznania herbów starostów. To zaś pozwala na określenie rodów heraldycznych, z którymi związani byli starostowie. W wyniku analizy wyobrażeń pieczętnych możemy zweryfikować już dziś niektóre dane z herbarzy oraz część identyfikacji heraldycznych ze spisów urzędników ziemskich. Materiał sfragistyczny pozwolił np. na rozszerzenie danych na temat Olbrachta Starołęskiego, starosty piotrkowskiego (1621-1650). Dziś wiemy, iż należał on do Pomianów111 (fot. nr II/7). Obserwacje takie dotyczą też urzędników spoza obszaru objętego badaniami. Ignacy Zakrzewski, starosta radziejowski (17771793) według wydawców spisów urzędników kujawskich należał do Pomianów, podczas gdy na jego pieczęci starościńskiej my widzimy Ogończyka112. Herby szlacheckie na pieczęciach starościńskich i na niektórych pieczęciach grodzkich przedstawiane były w zgodzie ze zwyczajami heraldycznymi kolejnych epok artystycznych. Zmieniały się kształty tarcz i kartuszy herbowych oraz sposoby kreślenia godła. Wraz z upływem czasu ewoluowały zewnętrzne elementy herbu. Tarczom herbowym towarzyszyły trzymacze, wstęgi z orderami, a także atrybuty urzędów centralnych. Na polach pieczęci starostów z XVI w. umieszczano tarcze herbowe z godłem lub tarcze herbowe z godłem i zewnętrzne elementy herbów, tj. hełmy herbowe, klejnoty i labry. Prezentacje przykładów z XVI w. rozpoczniemy od najprostszych znaków. Skromną formę herbu starościńskiego znamy z pieczęci sygnetowej Stanisława Tarnowskiego, starosty sieradzkiego (1547-1568). Identyfikację rodową zapewniała tylko tarcza z Leliwą Tarnowskich, czyli z półksiężycem od podstawy oraz gwiazdą od głowicy113 . Znamy także szesnastowieczne pieczęcie starościńskie z herbami bez dodatkowych elementów zewnętrznych z obszarów innych niż środkowopolskie. Tarcza herbowa z Ogończykiem wypełniała pole pieczęci Janusza Kościeleckiego114, starosty wielkopolskiego (1552-1564). Rozbudowaną kompozycję heraldyczną wprowadzono na pole drugiej pieczęci sygnetowej Stanisława Tarnowskiego, starosty sieradzkiego (1547-1568). Rodowej Leliwie Tarnowskich towarzyszyły hełm herbowy, labry oraz klejnot z pawich lub ze strusich piór115. Zmianę schematu kompozycji heraldycznej, tj. rozszerzenie zasobu 111 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 46v. 112 ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupie, sygn. 55. 113 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 5. 114 APPoznań, AM Poznania, sygn. I/2332. 115 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 34. 28 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku przekazywanych treści w stosunku do pieczęci omówionej wyżej, nie możemy wytłumaczyć rozmiarami stempla. Obie pieczęcie Tarnowskiego były sygnetami o niewielkich rozmiarach. Pełny herb Stanisława Tarnowskiego pojawił się na sygnecie z literami ST-PS | CS, które wskazywały na urząd wojewody sieradzkiego oraz na funkcję starosty sieradzkiego. Podstawowa wersja herbu, czyli ograniczona do tarczy z godłem wprowadzona została na sygnet osobisty z literami ST, które identyfikowały tylko imię i nazwisko dysponenta. Schemat prezentacji heraldycznej oparty na wykorzystaniu tylko herbu (tarczy i godła) oraz zewnętrznych elementów herbowych (hełm, klejnot, labry) był typowy dla pieczęci starościńskich poł. XVI i XVII w. Na trzech pieczęciach starostów łęczyckich z połowy oraz z końca XVI w., tj. jednej Andrzeja Dembowskiego (15671579) z Dembowej Góry herbu Jelita116 i dwóch Jana Karnkowskiego (1588-1612) herbu Junosza117 (fot. nr II/1, zob. s. II/11) widzimy tarcze herbowe zwieńczone hełmami turniejowymi, labrami (rozrzuconymi niesymetrycznie po obu stronach herbu) oraz klejnoty118 . Ten sam schemat kompozycji herbu odnajdujemy na polu pieczęci Piotra Dunina herbu Łabędź119, starosty piotrkowskiego (1571-1587). W 1. poł. XVII w. model prezentacji herbu właściwy dla końca XVI w. cieszył się dalej uznaniem, jednakowoż zamiast tarcz renesansowych zaczęły pojawiać się owalne lub tzw. hiszpańskie tarcze w kartuszach. Przykładem, który ilustruje ścieranie się tych dwóch tendencji stylistyczno-estetycznych są pieczęcie Jana oraz Stanisława Bykowskich herbu Gryf. Tarczę renesansową wykorzystano do zbudowania pieczęci Jana120, starosty sieradzkiego (1606-1632), a Stanisław121, starosta sieradzki (1588-1606) miał pieczęć z tarczą owalną w ozdobnym kartuszu. Tarczę w kartuszu, hełm, labry oraz klejnot (goleń zbrojna) widzimy na polu pieczęci Maksymiliana Przerębskiego herbu Nowina122, starosty piotrkowskiego (1606-1621). W 2. poł. XVII w. z elementów heraldycznych znanych z 2. poł. XVI oraz z pocz. XVII w. powstawały herby w zmienionej już stylistyce. Korekta polegała na zmniejszeniu rozmiarów hełmu i na symetrycznym ułożeniu tkaniny labrów. Hełm herbowy stał się dla herbu szlacheckiego drugorzędnym dopełnieniem kompozycji, a nie równoważnym środkiem komunikacji. Redukcja rozmiarów hełmu początkowo nie wpłynęła na sposób prezentacji klejnotów. Klejnoty herbowe (o czy świadczą ich 116 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 590; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V10/1, k. 11v, 13v. 117 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 41; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 40; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 1, k. 10, 14, 17; Muzeum w Zgierzu. 118 Uwagę heraldyków zwrócić powinien klejnot herbu starosty Jana Karnkowskiego. Jest on inny od tradycyjnego dopełnienia Junoszy (J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001, s. 115-116, 124.). Na pieczęci starościńskiej Jana klejnot tworzyły dwie trąby myśliwskie lub dwa rogi bawole i kroczący baranek Junoszy. 119 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 20v; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/32, k. 28, 30, 35, 53, 64, 66, 73. 120 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 72. 121 Tamże, sygn. 2, k. 17. 122 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 18; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. II/101, k. 10, 59. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 29 rozmiary) w dalszym stanowiły istotny składnik herbu szlacheckiego. Dysproporcje pomiędzy zminiaturyzowanymi hełmami herbowymi oraz imponującymi klejnotami powodowały, że taka zaaranżowane prezentacje (poprawne heraldycznie) sprzeczne były z rozwojem średniowiecznego uzbrojenia oraz z jego zdobieniem. Małe hełmy herbowe z dużymi klejnotami widzimy na pieczęciach starościńskich np. Jakuba O. Szczawińskiego herbu Prawdzic123 (fot. nr II/5), starosty łęczyckiego (16551688), Jana A. Koniecpolskiego herbu Pobóg124 (fot. nr II/6), starosty sieradzkiego (1691-1699), Olbrachta Starołęskiego125 herbu Pomian (fot. nr II/7), starosty piotrkowskiego (1621-1650), Jana Wężyka, herbu Wężyk126 (fot. nr II/8), starosty sieradzkiego (1633-1661) oraz Jerzego Ossolińskiego herbu Topór, starosty piotrkowskiego (1658-1660, 1661-1683)127 . Zmniejszenie rozmiarów hełmów i uproszczenie ich wizerunku uznajemy za etap, który doprowadził do opracowania nowego schematu wyobrażenia herbowych pieczęci starościńskich z 2. poł. XVII i z XVIII w. Z wyobrażeń pieczęci usunięto hełmy. Być może uznano je za element anachroniczny. Szlachcic-urzędnik odrzucił te elementy herbu, które wiązały go symbolicznie ze średniowiecznym rycerstwem, czyli z turniejami i z polem walki. Funkcję wyznacznika stanowego w nowych czasach pełniły herby (lub herby z klejnotami) oraz szczególnie eksponowane korony herbowe. W zbiorze osiemnastowiecznych pieczęci starostów Polski centralnej możemy oglądać także nieliczne herby z hełmami i klejnotami. Pieczęcie Stefana Szołdrskiego herbu Łodzia128 , starosty łęczyckiego (1728-1737), a także Andrzeja J. Olszowskiego herbu Prus II129 , starosty wieluńskiego (1703-1719) świadczą – jak sądzimy – o przeniesieniu w głąb XVIII w. wcześniejszych wzorców heraldycznych. Otwarte pozostaje pytanie, czy zdecydowali o tym w pełni świadomie dysponenci pieczęci, czy też zatrudnieni przez niech grawerzy. W schemacie, który charakteryzuje się brakiem hełmu wyróżnić możemy trzy warianty kompozycyjne. Pierwszy złożony był tylko z tarczy nakrytej koroną otwartą, drugi tworzyła tarcza nakryta koroną otwartą z klejnotem, a trzeci tarcza nakryta koroną otwartą z klejnotem w otoczeniu zewnętrznych elementów herbu. 123 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 251, 253; Muzeum w Łęczycy. APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 11, 18v, 19-20; sygn. 5, k. 182v; sygn. 22, k. 260-263, 267, 286, 296. 125 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 46v. 126 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 114, 162; sygn. 22, k. 33, 40, 45, 74, 76-79, 84, 91; sygn. 189, k. 6v, 12, 18v, 21v, 23v, 27v, 35; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 35, k. 1, 3. 127 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 133. 128 APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 2, 35, 40, 46, 49, 62, 67, 85, 91, 126, 134. 129 APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 79; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 75. 124 30 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Dodatkowym przedmiotem, który występował w wariancie pierwszym były gałązki roślinne (zapewne palmowe) przewiązane szarfą. Według pierwszego wariantu budowy herbu wykonane zostały np. pieczęcie Stanisława J. Warszyckiego herbu Awdaniec130, starosty łęczyckiego (1689-1704), Michała Warszyckiego herbu Awdaniec131, starosty piotrkowskiego (1684-1697) i Jerzego A. Warszyckiego herbu Awdaniec132 (fot. nr II/9), starosty piotrkowskiego (1697-1733). Podobieństwo wyobrażeń z tychże pieczęci możemy wytłumaczyć powiązaniami rodzinnymi wymienionych starostów i być może złożeniem zamówień w tym samym warsztacie grawerskim. Pieczęcie o podobnych wyobrażeniach mieli także Andrzej M. Morsztyn herbu Leliwa133 (fot. nr II/10), starosta sieradzki (16991726), Józef Załuski herbu Junosza, starosta rawski134 oraz Wojciech (Olbracht) Krasiński135 (fot. nr II/11), starosta płocki. Schemat najprostszy, który opisany został wyżej, w drugim wariancie pieczęci starościńskiej rozbudowany był o klejnot herbowy. Taki układ zastosowano np. na pieczęci Stanisława Wierzbowskiego herbu Jastrzębiec136 (fot. nr II/12), starosty łęczyckiego (1704-1725) i Władysława Szołdrskiego herbu Łodzia137 (fot. nr II/13), starosty łęczyckiego (1737-1745). Znamy go też z pieczęci starostów rawskich, np. Franciszka Lanckorońskiego herbu Zadora138. W trzecim wariancie do schematu drugiego dodawane były różne przedmiotów (zewnętrzne elementy herbu), które poszerzały przekaz herbowy o wątki poboczne. Niekiedy zewnętrzne elementy herbu rozszerzały przekaz o ważne dane na temat dysponentów pieczęci. Częściej jednak pojawiały się one dla uatrakcyjnienia obrazu pieczętnego. Wśród ozdób wyróżnić możemy rozbudowane podstawy herbów oraz wyobrażenia trzymaczy. Widzimy je na polach pieczęci Macieja J. Łuszczewskiego herbu Korczak139 , starosty łęczyckiego (1748-1791), Pawła M. Mostowskiego (fot. nr 130 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; KKP Głowno. AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 5; sygn. 5, k. 133, 218. 132 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 3; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 10, 32, 58, 61; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 199v, 216, 223, 230v, 234, 244v; sygn. 22, k. 317, 322v, 383v; sygn. 23, k. 12, 14v, 25v, 27, 37, 83; APPiotrków, Trybunał Koronny w Piotrkowie, sygn. 15; KKP Głowno. 133 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 25, 83; sygn. 5, k. 148; sygn. 23, k. 4, 7v, 10v, 21, 24, 30, 34, 42, 44v, 46, 49v, 53, 195. 134 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 43; KKP Głowno. 135 Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 136 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 1, k. 124; Muzeum w Łęczycy; KKP Głowno. 137 APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 103, 143, 146, 181, 209. 138 KKP Głowno. 139 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 15; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 245; sygn. 3, k. 1, 12, 17, 35, 37, 41; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 166-168. 131 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 31 II/14) herbu Dołęga140 , starosty piotrkowskiego (1752-1758), Jacka Małachowskiego herbu Nałęcz141, starosty piotrkowskiego (1758-1775), Jana D. Przyłuskiego herbu Lubicz142 , starosty piotrkowskiego (1775-1793), Jana T. Morsztyna herbu Leliwa143 (fot. nr II/15), starosty sieradzkiego (1726-1748), Antoniego Kossowskiego herbu Dołęga144 (fot. nr II/16), starosty sieradzkiego (1748-1753), Rocha Kossowskiego herbu Dołęga145 (fot. nr II/17), starosty sieradzkiego (1753-1762), Stanisława Kossowskiego herbu Dołęga146 (fot. nr II/18), starosty sieradzkiego (1762-1793), Franciszka Tarły herbu Topór147, starosty wieluńskiego (1720-1731), a także Jana W. Męcińskiego herbu Poraj148, starosty wieluńskiego (1731-38) oraz Stanisława Męcińskiego herbu Poraj149, starosty wieluńskiego (1765-1793). W toku naszych kwerend udało się nam odnaleźć pieczęcie starostów z herbami wielopolowym, które były nośnikami najczęściej treści genealogicznych150. Dwie z nich należały do Szczwińskich (Jakuba oraz Jana Szymona), starostów łęczycki, jedna do Jerzego A. Warszyckiego, starosty piotrkowskiego, a jedna do Zygmunta Myszkowskiego, starosty piotrkowskiego. Złożone, wielopolowe herby szlacheckie były obrazową formą prezentacji treści genealogicznych, czyli rodzajem wywodu przodków, ale poprowadzonym językiem godeł. Tworzyły one opowieść o ojczystym rodzie heraldycznym oraz o rodach herbowych kobiet (matek, babek i prababek) wprowadzonych poprzez małżeństwa do rodziny osoby legitymującej się złożonym herbem. Jakub Szczawiński, starosta łęczycki (1612-1626) posługiwał się pieczęcią starościńską151 z tarczą dwudzielną w słup z dwoma godłami oraz dwoma klejnotami nad tarczą. Pole pierwsze wypełnione było Prawdzicem Szczawińskich. Pole drugie zawierało wyobrażenie muru obronnego o trzech wieżach i otwartym przejeździe ze zbrojnym mężem (rycerzem) w środku. Najbardziej oczywiste skojarzenie prowadzi 140 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/20, k. 10, 28. APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 377, 380, 387v, 393. 142 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 95, k. 1v; APŁódź, Archiwum Bartoszewskich, sygn. 180, k. 34, 38, 42, 45; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 564; sygn. 24, k. 170v; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 3, k. 32; Muzeum w Piotrkowie. 143 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 119; sygn. 22, k. 184v, 196v, 198v; sygn. 23, k. 48. 144 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 340v. 145 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 8. 146 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 31; sygn. V-10/9, k. 8v, 10v; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 37, 43; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 409; sygn. 7, k. 67; sygn. 24, k. 11, 26v, 89, 93v, 95v, 126v, 196, 197, 199v-201, 243; sygn. 231, k. 220. 147 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 189, 275; sygn. 23, k. 88. 148 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 46. 149 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/276, k. 31, 39, 53, 56; sygn. I/277, k. 41, 57, 67. 150 J. Konopka, O polskich herbach złożonych, „Miesięcznik Heraldyczny”, 1911, t. IV, s. 82-84, 108113, 134-137, 172-175; Genealogia..., s. 94-95. 151 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 42v. 141 32 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku nas w tym przypadku do szlacheckiej Grzymały. Grzymała w dwupolwym herbie starosty Jakuba Szczawińskiego zawierać powinna komunikat o rodzie heraldycznym matki Jakuba Szczawińskiego. Konfrontacja teorii z naszą wiedzą o powiązaniach rodzinnych Jakuba Szczawińskiego nie potwierdza tego założenia. Wiemy z tekstu epitafium z kościoła parafialnego Łęczycy152 i z herbarzy staropolskich, że ojcem Jakuba Szczawińskiego był Szymon Szczawiński, kasztelan inowłodzki, starosta gostyniński, a matką Anna Uchańska herbu Radwan. Wyobrażenie pieczęci Jana S. Szczawińskiego153 , starosty łęczyckiego (16271654), syna Jakuba, starosty łęczyckiego (1612-1626) zawierało godła, których nie potrafimy do końca zidentyfikować i połączyć w wywód genealogiczny. Z powodu zniszczenia odcisków nie znamy wszystkich godeł z czteropolowej tarczy starosty Jana Szymona. Możemy tylko podejrzewać, że na polu pierwszym był Prawdzic Szczawińskich. Być może na polu drugim umieszczono godło Radwana. Jeśli nasza identyfikacja w tym miejscu jest poprawna, to w Radwanie możemy dopatrywać się herbu babki Jana Szymona, czyli Anny Uchańskiej. Nie potrafimy rozpoznać godła umieszczonego na polu trzecim. Na polu czwartym zapewne znajdowała się lilia heraldyczna (podwójna). Wywód genealogiczny Warszyckich154 (złożony z czterech godeł) wypełniał pole pieczęci Jerzego A. Warszyckiego155, starosty piotrkowskiego (1697-1733). Komunikat herbowy tworzyły godła Awdańca (pole pierwsze), Awdańca (pole drugie), Rocha-Kolumny (pole trzecie) i Korybuta Wiśniowieckich (pole czwarte). Awdaniec z pierwszego pola był herbem ojczystym. Identyfikował ojca starosty, tj. Michała Warszyckiego (zm. 1697 r.) oraz wszystkich innych jego przodków po mieczu. Awdaniec z drugiego pola informował o matce starosty Jerzego Antoniego, tj. o Helenie Warszyckiej, córce Stanisława Warszyckiego (zm. 1681 r.), kasztelana krakowskiego. Pola trzecie oraz czwarte wypełniały herby rodowe babek. RochKolumna należał do nieznanej z imienia Walewskiej, czyli babki ojczystej Jerzego Antoniego. Herb Korybut Wiśniowieckich wniesiony został do tradycji heraldycznej Jerzego Antoniego przez Helenę Wiśniowiecką, czyli żonę Stanisława Warszyckiego (zm. 1681 r.), kasztelana krakowskiego. Złożony przekaz rodowy wprowadzony został na pole pieczęci Zygmunta Myszkowskiego herbu Jastrzębiec156 , starosty piotrkowskiego (1588-1599). Obraz z pieczęci starosty tworzyła kompozycja utworzona z dwóch nałożonych na siebie tarcz herbowych, tj. tarczy głównej oraz tarczy sercowej. Tarcza główna była 152 „…IACOBVS DE SCZAWIN IN OZORKOW SCZAWINSKI PALAT BRZESTEN LANC BŁONEN GAMBINEN CAPNEVS SIMONE CASTELL INOWŁODEN CAPNEO GOSTINEN PATRE ET ANNA DE VCHANIE […] MATRE EDITVS...” – Kościół Parafialny w Łęczycy; S. Starowolski, Monumenta sarmatarum viam vniuersae carnis ingressorum, Cracoviae 1655, s. 714715; S. Okolski, Orbis Polonus, t. II, Cracoviae 1643, s. 508. 153 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 104, 107. 154 K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J. N. Bobrowicza, t. IX... s. 239-241. 155 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 3; APŁódź, Archiwum Walewskich Tubądzina, sygn. 23, k. 362. 156 APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 1, k. 20. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 33 czteropolowa, a jej podział tworzył krzyż łaciński o rozszerzonych końcach ramion. Na każdym polu tarczy głównej umieszczono wyobrażenie orła niekoronowanego. Złożony układ miała także tarcza sercowa. Podzielona została na cztery pola, na które nałożone zostało godło Jastrzębca Myszkowskich, tj. podkowa barkiem w dół z krzyżem kawalerskim w środku. Tłem dla podkowy oraz dla krzyża Jastrzębca były wyobrażenia lwów wspiętych na polach drugim i piątym oraz pasy na polach trzecim i czwartym. Herb starosty Zygmunta Myszkowskiego o treści, którą znamy z jego piotrkowskiej pieczęci starościńskiej, umieszczony został także na jego krakowskim epitafium157. Dostrzegamy pewne różnice w sposobie prezentacji poszczególnych przedmiotów heraldycznych, ale nie są one znaczące. Herb starosty Zygmunta Myszkowskiego stanowił połączenie dwóch znaków, tj. rodowego Jastrzębca z symboliką heraldyczną rodziny Gonzagów158. Starosta Zygmunt Myszkowski uzyskał prawo do posługiwania się herbem Gonzagów pod koniec XVI w., gdy został adoptowany (razem z bratem Piotrem) w Mantui przez księcia Wincentego Gonzagę159. Po adopcji obaj Myszkowscy, tj. Zygmunt i Piotr posługiwali się złożonym nazwiskiem Gonzaga-Myszkowski i herbem utworzonym przez połączenie znaku rodziny adopcyjnej z rodowym Jastrzębcem. Ważnym składnikiem herbów były barwy tarcz oraz kolory godeł herbowych. Akapit na temat barw w herbach na pieczęciach starostów grodów Polski centralnej dotyczy formy ich prezentowania stosowanej w przedstawieniach bezbarwnych lub jednobarwnych. Informacje o barwach zawarte były w umownych kreskach-liniach oraz w kropkach, czyli w szrafowaniu herbu. Stan zachowania zinwentaryzowanych odcisków nie daje szansy na pełne przedstawienie podniesionego tu problemu. Możemy wskazać tylko odosobnione przykłady zastosowania szrafowania. Pochodzą one z osiemnastowiecznych pieczęci. Analiza bardzo dobrze zachowanych odcisków pozwala stwierdzić, iż Dołęga Pawła M. Mostowskiego160 (fot. nr II/14), starosty piotrkowskiego (1752-1758) miała pole zabarwione na kolor niebieski (poziome linie na tarczy). Kolorystyka podkowy, krzyża oraz strzały Dołęgi nie została zdefiniowana. Kolorem niebieskim (poziome linie na tarczy) pokryto pole Leliwy Jana T. Morsztyna161 (fot. nr II/15), starosty sieradzkiego (1726-1748). Tu również przedmioty konstytuujące godło nie miały zaznaczonej tynktury. Pionowe kreski, tj. kod barwy czerwonej wprowadzone zostały na pola herbów Belina Franciszka Prażmowskiego (?)162 (fot. nr II/2), starosty rawskiego, Korczak Waleriana S. Łuszczewskiego163 (fot. nr II/19), starosty 157 Pomniki dawnego Krakowa Maksymiliana i Stanisława Cerchów z tekstem dra Feliksa Kopery, t. II, Kraków-Warszawa 1904. Opis herbu – J. Ostrowski, Księga herbowa rodów polskich, Warszawa 1887. 158 Herb Gonzagów oraz Myszkowskich umieszczony został na pieczęci Franciszka Wielopolskiego, starosty krakowskiego – W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego z wieku XVI-XVIII…, s. 94. 159 T. Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997, s. 180. 160 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/20, k. 10, 28. 161 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 119; sygn. 22, k. 184v, 196v, 198v; sygn. 23, k. 48. 162 KKP Głowno. 163 Tamże. 34 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku sochaczewskiego oraz na pole herbu kapituły gnieźnieńskiej na pieczęci grodu łowickiego z 1777 r.164 (zob. s. II/39-40, fot. nr II/20). Wyobrażenia trzymaczy herbowych stanowiły istotne dopełnienie herbów rodowych. Postacie osób, zwierząt, istot nadprzyrodzonych, czy też różnych bestii (np. gryfy), które podtrzymywały tarcze, pełniły w heraldyce dwie funkcje. Były częścią złożonych konstrukcji herbowych i przekazywały dodatkowy komunikat symboliczny. Użycie trzymaczy pozwalało na budowanie okazałych wypowiedzi, które świadczyły o upodobaniach estetycznych dysponentów. Poprzez dobór osób lub istot podtrzymujących tarcze herbowe manifestowano też pozaherbowe treści symboliczne. W sposób świadomy i z troską o właściwe odniesienia symboliczne tudzież religijne dokonywano wyboru trzymaczy podczas projektowania pieczęci episkopatu. Na pieczęciach herbowych arcybiskupów gnieźnieńskich z XVII-XVIII w. dostrzec możemy wyobrażenia świętych występujących w roli herbowych trzymaczy165. W takiej też funkcji umieszczano patronów na siedemnastowiecznych pieczęciach biskupów włocławskich166 . Herby hierarchów kościoła z postaciami świętych w roli trzymaczy wprowadzano na pola pieczęci w XVII i w XVIII w. Takiego rozwiązania nie stosowali średniowieczni oraz wczesnonowożytni grawerzy, którzy pracowali na zamówienia arcybiskupów i biskupów167 . Na przełomie XV i XVI w. komponowano wyobrażenia pieczętne np. w formie ołtarzy z postaciami patronów w niszach ołtarzowych (pieczęć wielka abpa Jana Łaskiego). Znamy też obrazy z wczesnych pieczęci hierarchów, w których święci przedstawiani byli obok dysponentów tłoków pieczęci i ich herbów. Z XVI w. pochodzą stemple, w których tarcze herbowe arcybiskupów podtrzymywały wyobrażenia aniołów o dziecięcych kształtach (putto, amorek)168 lub postacie kobiet-aniołów169 . Na pieczęciach arcybiskupów z okresu 164 Tamże. Na pieczęci abpa Stanisława Karnkowskiego (1582-1603) odnajdujemy świętych Pawła i Wojciecha – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. Herb abpa Jana Tarnowskiego (1603-1604) podtrzymywali święci Wojciech i Florian – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. Na pieczęci abpa Wojciecha Baranowskiego (1608-1615) tarczę herbową trzymali święci Wojciech oraz Stanisław – MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG / 113 / Kopie. Wolne przestrzenie po obu stronach herbu abpa Jana Wężyka (1627-1638) wypełniono przedstawieniami świętych Wojciecha oraz Jana Chrzciciela – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. Arcybiskup Maciej Łubieński (1759-1767) wyraził natomiast zgodę na umieszczenie na polu własnej pieczęci świętych Wojciecha oraz Stanisława – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. 166 Święci Piotr i Paweł trzymali tarczę z herbem bpa włocławskiego Pawła Wołuckiego (1616-1622) oraz unosili nad nią infułę biskupią – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 683, Pieczęcie średniowieczne i nowożytne. Informator do wystawy styczeń-marzec 1996, Włocławek 1996, nr 49. 167 P. Pokora, Stan i perspektywy badań nad pieczęciami episkopatu średniowiecznej Polski, [w:] Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, pod red. Z. Piecha i in., Warszawa 2006, s. 136-167 – gdzie literatura i źródła. 168 Pieczęć abpa Piotra Gamrata (1540-1545) – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. 165 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 35 unii kościołów gnieźnieńskiego i poznańskiego zobaczyć możemy już innych rodzaj trzymaczy. Na pieczęci np. abpa Mieczysława Halki Ledóchowskiego170 (1865-1886) tarczę z herbem hierarchy trzymali dwaj zbrojni mężowie. Trzymacze herbowi wprowadzeni zostali do wyobrażeń środkowopolskich pieczęci starościńskich w XVIII w. Dla wzbogacenia kompozycji, jak również dla poszerzenia komunikatu symbolicznego rytownicy wprowadzali wyobrażenia orłów, lwów, gryfów, a także postaci ludzkich. Twórcy pieczęci najczęściej sięgali po wyobrażenia orłów niekoronowanych i to im powierzali funkcje strażników tarczy herbowej. Sądzimy, iż rozważania nad tym rozwiązaniem kompozycyjnym pieczęci starościńskich prowadzić powinniśmy na płaszczyźnie stylizacji heraldycznej, sztuki heraldycznej oraz szeroko rozumianej atrakcyjności wyobrażenia napieczętnego. Naszym zdaniem w tej sprawie należy powstrzymać się od formułowania opinii, w których z orłów-trzymaczy herbowych uczynimy odmienione znaki królewskie lub państwowe. Wyznaczenie Orłom Białym niekoronowanym roli trzymaczy – naszym zdaniem – uwłaczałoby godności królewskich (względnie państwowych) znaków. Wiemy jednak, iż dostojnicy kościołów gnieźnieńskiego i włocławskiego uważali, iż święci bez uszczerbku dla ich pozycji kultowej mogą podtrzymywać tarcze herbowe z godłami arcybiskupów oraz biskupów (zob. s. II/34). Niezależnie od pierwotnej intencji twórców stempli sądzimy, że orły-trzymacze z pieczęci starostów grodów środkowopolskich mogły być kojarzone z symboliką królewską. Dwa orły niekoronowane o charakterystycznych zwrotach korpusów (głowy zwrócone w stronę herbu starosty w ukłonie heraldycznym) odnajdujemy na pieczęci Macieja J. Łuszczewskiego171 , starosty łęczyckiego (1748-1791). Pieczęć starosty Macieja przypominała obrazem stempel wykorzystywany przez spokrewnionego z nim172 Waleriana S. Łuszczewskiego173 (fot. nr II/19), starostę sochaczewskiego. Znamy też pieczęć Mikołaja Małachowskiego174 , starosty opoczyńskiego z orłamitrzymaczami (fot. nr II/21). Orły konsekwentnie występowały w roli trzymaczy herbowych na pieczęciach wykorzystywanych w grodzie sieradzkim w okresie sprawowania urzędu starosty przez Kossowskich. Dwa orły podtrzymujące herby starościńskie o głowach zwróconych na zewnątrz odnajdujemy na pieczęciach starostów sieradzkich (fot. nr II/16-18) Antoniego Kossowskiego175 (1748-1753), Rocha Kossowskiego176 (1753169 Pieczęć abpa Stanisława Karnkowskiego (1582-1603) – AAGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, bez sygn. 170 MPPPGniezno, Kolekcja odlewów gipsowych pieczęci ks. L. M. Formanowicza, sygn. MPPPG /122/ Kopie. 171 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 15; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 245; sygn. 3, k. 1, 12, 17, 35, 37, 41; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 166-168. 172 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. VI, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1841, s. 292-293. 173 KKP Głowno. 174 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/45, k. 16. 175 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 340v. 176 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 351v. 36 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku 1762) oraz Stanisława Kossowskiego177 (1762-1793). Zwyczaj ozdabiania pieczęci starostów sieradzkich trzymaczami wiązać należy z poprzednikiem Kossowskich na urzędzie. Przed Kossowskimi zwierzchnikiem grodu w Sieradzu był Jan T. Morsztyn (1726-1748). Na jego pieczęci starościńskiej zobaczyć możemy dwa gryfy flankujące tarczę z Leliwą Morsztynów178 (fot. nr II/15). Orła i lwa uczyniono trzymaczami dla rodowych herbów na pieczęciach starostów piotrkowskich (fot. nr II/14) Pawła M. Mostowskiego179 (1752-1758) oraz Jacka Małachowskiego180 (1758-1775). Orły wypełniały prawe heraldyczne strony obu pieczęci starościńskich, a lwy heraldyczne lewe. Otwarte pozostaje pytanie, czy w zwierzętach-trzymaczach, tj. w orłach i w lwach w tym przypadku dostrzec należy przetworzone godło ziemi sieradzkiej. Trzymacze z pieczęci Jacka Małachowskiego wyposażone zostały w dwa przedmioty zwyczajowo oraz symbolicznie związane z wymiarem sprawiedliwości. W szpony orła włożono miecz, a lew trzymał wagę. Znamy pieczęcie starostów środkowopolskich, na których trzymaczami byli dwaj zbrojni mężowie. Na pieczęci Jana Przyłuskiego181 , starosty piotrkowskiego (1775-1793) dwaj rycerze w zbrojach podtrzymywali tarczę herbową z Lubiczem Przyłuskich oraz dwie małe tarcze domykające kompozycję z prawej i lewej strony. Małą tarczę z heraldycznej lewej wypełniono literami JP, które należy uznać za inicjały starosty. Tarcza z prawej strony na znanych nam odciskach ma zatartą powierzchnię. Zbrojni rycerze umieszczeni zostali pomiędzy herbem, a krawędziami pola pieczętnego na pieczęciach Franciszka Tarły182, starosty wieluńskiego (17201731), Jana W. Męcińskiego183 , starosty wieluńskiego (1731-1738) oraz Stanisława Męcińskiego, starosty wieluńskiego184 (1765-1793). Przegląd trzymaczy herbowych na pieczęciach starościńskich z obszaru Polski centralnej prowadzi nas do sformułowania tezy o występowaniu regionalizmów. Dostrzegamy funkcjonowanie rozwiązań, które były powielane przez starostów tych samych grodów. Wzór trzymaczy, który pojawił się na pieczęci Antoniego Kossowskiego, starosty sieradzkiego (1748-1753) był powtarzany przez jego następców na urzędzie, tj. przez Rocha Kossowskiego (1753-1763), syna Antoniego oraz Stanisława Kossowskiego (1762-1793), brata Rocha, a syna Antoniego. W tym przypadku większy wpływ na powtarzalność znaków miały związki rodzinne oraz 177 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 31; sygn. V-10/9, k. 8v, 10v; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 9, k. 37, 43; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 409; sygn. 7, k. 67; sygn. 24, k. 11, 26v, 89v, 93v, 95v, 126v, 196, 197, 199v-201, 243; sygn. 231, k. 220. 178 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 119; sygn. 22, k. 184v, 196v, 198v; sygn. 23, k. 48, 127v. 179 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/20. 180 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 377, 380, 387v, 393v. 181 APŁódź, AM Tuszyna, sygn. 95, k. 1v; APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 180, k. 34, 38, 42, 45; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7, k. 564; sygn. 24, k. 170v; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 3, k. 32; Muzeum w Piotrkowie. 182 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k. 88. 183 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. 277, k. 46. 184 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji. Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 37 zapewne przywiązanie do sprawdzonego grawera, niż fakt sprawowania tej samej funkcji publicznej. Związkami rodzinnymi także należy wytłumaczyć podobieństwo wyobrażeń z tłoków pieczęci Waleriana S. Łuszczewskiego (fot. nr II/19), starosty sochaczewskiego i Macieja J. Łuszczewskiego185, starosty łęczyckiego (1748-1791). Elementy uzbrojenia stanowiły naturalny składnik herbów wojskowych lub osób, które chciały, aby postronni uważali ich za wojowników, obrońców ojczyzny. Panoplia (obok buław hetmańskich) były dopełnieniem herbów hetmanów polskich i litewskich. Widzimy je np. na pieczęci hetmana wielkiego koronnego Franciszka K. Branickiego186, która odciśnięta została pod patentem porucznikowskim Ludwika Walewskiego. Elementy uzbrojenia i wyposażenia wojskowego oraz hetmańskie buławy widzimy na pieczęci hetmana wielkiego koronnego Adama Sieniawskiego. Odcisk pieczęci tegoż uwierzytelniał rozkaz wydany dla dowodzącego chorągwią pancerną187 . Panoplia współtworzyły wyobrażenia niektórych pieczęci komisji wojskowo-cywilnych z końca XVIII w. (zob. s. II/136). Obrazy pieczęci starostów grodów Polski centralnej z 2. poł. XVIII w. tylko sporadycznie wzbogacone były o wyobrażenia uzbrojenia oraz sprzętu wojennego. Panoplia występują na pieczęciach Józefa L. Ponińskiego188, starosty piotrkowskiego (1738-1752), Franciszka Tarły189 , starosty wieluńskiego (1720-1731) i Stanisława Męcińskiego, starosty wieluńskiego190 (1765-1793). Uzbrojenie oraz sprzęt wojenny spotykamy na pieczęciach starostów z różnych grodów Korony. Orężem ozdobiony został Ogończyk Ignacego Zakrzewskiego191, starosty radziejowskiego (1777-1793) oraz Dołęga Józefa Lasockiego192 , starosty gostyńskiego. Trąby, sztandary-chorągwie, lufy armatnie, bębny oraz ładownice z kulami odnajdujemy na polu pieczęci Franciszka S. Lanckorońskiego193 , starosty rawskiego. Wiemy, że starostowie chełmscy z XVIII w. (Stanisław F. Rzewuski, Antoni L. Węgleński / Węgliński) posługiwali się pieczęciami o herbach otoczonych elementami uzbrojenia194. Broń na pieczęci starosty Stanisława F. Rzewuskiego bardzo dobrze korespondowała z jego funkcją wojskową odnotowaną w legendzie pieczęci (EXERCITUUM REGNII ROTHMAGISTER). Panoplia pojawiły się także 185 Tamże; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/1, k. 15; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 245; sygn. 3, k. 1, 12, 17, 35, 37, 41; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 160, 167v, 168 186 APŁódź, Archiwum Walewskich z Maluszyna, sygn. 24, k. 91. 187 APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 149. 188 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. I/277, k. 7; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 60; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 146. 189 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 23, k 88. 190 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. 176, k. 31, 39, 53, 56; sygn. I/277, k. 41, 57, 67, 71, 75, 79; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 567 NI 162833. 191 ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupie, sygn. 55. 192 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 88. 193 KKP Głownie. 194 J. Łosowski, Katalog pieczęci starostów chełmskich…, nr 20-24. 38 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku na polach dwóch pieczęci starostów krakowskich (Franciszka Wielopolskiego oraz Karola Wielopolskiego195 ). W naszych toku kwerend196 , a także podczas przeglądu literatury przedmiotu197 natknęliśmy się na odciski pieczęci starostów, których główny przekaz wyobrażenia tworzył lub współtworzył Orzeł Biały. Pojawienie się Orła Białego na pieczęciach wykorzystywanych w kancelariach grodzkich budzi zrozumiałe zainteresowanie. Wynika ono z odmienności rozwiązania. Rozpoznane źródła sfragistyczne, a także norma prawa stanowionego z 1505 r. (zob. s. II/10) wskazywały, iż zwykłym wyobrażeniem pieczęci starościńskiej oraz grodzkiej były herby starostów. Struktura polskiego sądownictwa szlacheckiego oraz związany z nią zwyczaj sfragistycznodyplomatyczny doprowadziły do rozróżnienia motywów wykorzystywanych na pieczęciach w grodach i w sądach ziemskich. W tych ostatnich preferowano herb królewski oraz herby województw. Nie odrzucano także rozwiązań, w których Orła Białego łączono z herbem urzędnika, co było szczególnie charakterystyczne dla pieczęci ziemskich województw łęczyckiego, sieradzkiego (z ziemią wieluńską) oraz piotrkowskich pieczęci trybunalskich. Pojawienie się Orła Białego na polach pieczęci starościńskich lub grodzkich rozpatrywać należy na szerszym planie. W przyszłych badaniach uwzględnić należy zarówno sfragistykę koronną, jak również litewską. Archiwalia środkowopolskie zachęcają jedynie do dalszych poszukiwań. Na pieczęci Franciszka Stadnickiego (fot. nr II/22), starosty ostrzeszowskiego (1768-1810) widzimy Orła Białego koronowanego198 oraz rodową Szreniawę Stadnickich na piersi Orła. Orła Białego z pieczęci starosty Franciszka Stadnickiego nie możemy uznać za godło ziemskie. Historycznym herbem ziemi wieluńskiej od poł. XV w. był Baranek Boży. Nie ulega wątpliwości, że rozwiązanie zastosowane na pieczęci starosty Stadnickiego nawiązywało do konstrukcji koronnego godła królewsko-państwowego z okresu panowania w Polsce królów elekcyjnych. Na tych królewsko-państwowych godłach znak panującego (zazwyczaj jego herb rodowy) umieszczany był na piersi Orła Białego. Orzeł Biały na starościńskiej pieczęci Franciszka Stadnickiego każe nam bliżej zainteresować się problemem złożonych obrazów z pieczęci stosowanych w grodach koronnych w XVIII w. Pobieżne kwerendy wskazują, iż w innych ośrodkach Orły Białe także pojawiały się w sfragistyce grodzkiej. Orła Białego oraz herb Starykoń starosty Hieronima Wielopolskiego (poniżej Orła Białego) zobaczyć możemy na polu pieczęci grodzkiej krakowskiej. Badacze tego stempla zgodnie sądzili, iż 195 W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego…, nr 18, 21. Np. pieczęć Stanisława Konopackiego, kasztelana chełmińskiego z obrazem Orła Białego w koronie (APToruń, AM Torunia, Katalog II, sygn. 3303, k. 64). 197 W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego z wieku XVI-XVIII…, s. 98. 198 FRANCISCVS COMES IN ROZNO[…] STADNICKI CAPITANEVS OSTRZESOVIENSIS – ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 21; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 5, k. 164. 196 Pieczęcie starostów i pieczęcie urzędów grodzkich 39 w tymże Orle Białym dostrzec należy godło z herbu województwa krakowskiego199. Takie prowincjonalno-ziemskie odczytanie komunikatu uzasadniały przynajmniej trzy przesłanki, tj. tradycja heraldyki województwa krakowskiego, szesnastowieczne postulaty Jana Ostroroga (zob. s. II/82), a także przekonanie badaczy o prestiżu, jakim cieszył się królewski Orzeł Biały. Z tego ostatniego – jak sądzono – wynikała reglamentacja godła królewskiego, a ta uniemożliwiała stworzenie takiego obrazu, w którym godło królewskie doznałoby pewnego uszczerbienia poprzez połączenie go ze znakiem niższej rangi (np. z herbem starosty). Nie zamierzamy tu podważyć przeprowadzonego wnioskowania. Pragniemy jedynie zebrać argumenty, które zachęcą do ponownego zbadania problemu. Musimy ustalić, czy w XVIII w. w Koronie sformułowano postulat zmiany wyobrażeń pieczęci starościńskich i grodzkich. Być może Orzeł Biały miał stać się częścią ich obrazów. Marian Gumowski opisał pieczęć grodzką krakowską200 wykorzystywaną za panowania Wettinów (1697-1763) w Polsce (ekstrakt z tą pieczęcią opisywał czynności urzędowe z 1705 r.). Pole pieczęci wypełniał Orzeł Biały z dwupolowym herbem Wettinów. W wyobrażeniu tym widzieć należy znak królewsko-państwowy, a nie godło ziemskie krakowskie połączone z symbolem Wettinów. Szczególnie ważna dla naszych rozważań jest pieczęć grodu łowickiego z datą 1777 (fot. nr II/20). Łowicz w okresie staropolskim administracyjnie związany był z województwem rawskim i wchodził w skład dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich. Gród w Łowiczu201 ustanowiony został na mocy konstytucji sejmowej w 1764 r. za zgodą abpa Władysława Łubieńskiego (1759-1767) oraz kapituły gnieźnieńskiej. Podjął działalność na zamku prymasowskim w Łowiczu w 1766 r. Kancelaria grodzka łowicka posługiwała się własną pieczęcią grodzką, której tłok wykonano w 1777 r.202 Jej pole wypełniał Orzeł Biały ukoronowany koroną zamkniętą z insygniami władzy królewskiej (berło i jabłko królewskie) w szponach. Orzeł Biały z pieczęci łowickiej był jednocześnie znakiem królestwa oraz króla polskiego. O takiej interpretacji przesądzają insygnia władzy, tj. korona, ale przede wszystkim berło i jabłko królewskie. Na piersi Orła umieszczona została tarcza podzieloną na dwa pola w słup. Pole prawe wypełnione zostało godłem Grzymały, a pole lewe trzema liliami heraldycznymi w układzie dwa i jeden. Szlachecka Grzymała wskazywała na abpa Antoniego K. Ostrowskiego (1777-1784). Takie odczytanie komunikatu jest tu oczywiste. Arcybiskup Ostrowski pieczętował się 199 W. Budka, Pieczęcie grodu krakowskiego z wieku XVI-XVIII…, s. 98; W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski, Kraków 2004, s. 66. 200 SIGILLVM CASTRENSE CRACOVIENSE – MNKraków, Dział rękopisów, M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507. 201 B. Chlebowski, Łowicz, [w;] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. V, pod red. F. Sulimierskiego i in., Warszawa 1884, s. 754; J. Warężak, Słownik historycznogeograficzny Księstwa Łowickiego, cz. II, z. 1, Ossolineum 1961, s. 209; Z. Skiełczyński, Miasto w schyłkowym okresie Rzeczypospolitej, [w:] Łowicz. Dzieje miasta, pod red. R. Kołodziejczyka, Warszawa 1986, s. 141. 202 SIGILLVM CASTRENSE LOVICIENSE | 1777 – APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 43, k. 22; KKP Głowno. 40 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Grzymałą, a funkcję ordynariusza gnieźnieńskiego objął w 1777 r., czyli w roku, w którym wykonano typariusz pieczęci grodzkiej łowickiej. Trzy lilie heraldyczne były godłem kapituły gnieźnieńskiej. Wprowadzenie Grzymały abpa Antoniego K. Ostrowskiego (1777-1784) i lilii kapituły gnieźnieńskiej na pole pieczęci grodu łowickiego każe zadać pytanie o ich przesłanie symboliczne. Herby rodowe na pieczęciach starościńskich i na pieczęciach grodzkich wskazywały na starostów, czyli na zwierzchników miejscowych grodów i przełożonych kancelarii grodzkich. Dwa herby, tj. rodowy zwierzchnika kościoła gnieźnieńskiego oraz korporacyjny kapituły gnieźnieńskiej dobrze charakteryzowały podzielną władzę posesorską nad prymasowskim Łowiczem203. Doskonale opisywały też siedzibę sądu grodzkiego, urzędu grodzkiego i kancelarii grodzkiej, czyli pałac arcybiskupi. Łowicki znak grodzki skomponowano tak, aby wskazywał on też na potrójne źródło pochodzenia władzy starościńskiej w Łowiczu, czyli na decyzję sejmu, poprzedzoną zgodą kapituły i arcybiskupa gnieźnieńskiego. Podczas poszukiwania treści przesłania symbolicznego wyobrażenia z łowickiej pieczęci grodzkiej z datą 1777 rozważaliśmy, czy w komunikacie nie zawarto treści upamiętniających. Zmuszeni zostaliśmy do porzucenia tego tropu. Dla upamiętnienia okoliczności ufundowania grodu w Łowiczu znak grodzki otrzymałby wyobrażenie utworzone z herbu Pomian, którym pieczętował się abp Władysław Łubieński, faktyczny uczestnik fundacji grodu w latach 1764-1766. 203 Dokumenty dla mieszkańców Łowicza i dla instytucji łowickich (np. dla cechów) wydawane były za wspólną zgodą arcybiskupa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej. Pieczęcie sądów ziemskich szlachecki sąd ziemski ukształtował się w XV i na pocz. XVI w. Nowożytny w drodze ewolucji, którą po zjednoczeniu Polski przeszedł książęco-królewski 1 sąd nadworny wyrokujący w okresie rozbicia dzielnicowego i po zjednoczeniu kraju za panowania ostatnich Piastów i pierwszych Jagiellonów. Źródłem prawa i najwyższym sędzią w średniowieczu był monarcha, tj. książę, a następnie król. Sprawował on funkcje sędziowskie samodzielnie podczas objazdów państwa lub przekazywał część swych uprawnień dostojnikom, którzy wyrokowali w jego imieniu. Po przezwyciężeniu rozbicia dzielnicowego sędziowie nadworni pełnili dalej urzędy w prowincjach oraz w ziemiach w imieniu króla (często w jego obecności). Sędziowie wyrokowali samodzielnie, ale zawsze w zastępstwie władcy i w obecności asesorów wybieranych ze szlachty obecnej podczas roków sądowych. Tym sposobem sędzia, tj. nominat monarszy sprawował funkcję razem z asesorami, czyli z reprezentantami rycerstwa ziemi, w której odbywały się posiedzenia sądu. Władza sędziego poddana była zatem kontroli społecznej. Na kształtowanie się reguł postępowania sądowego w średniowiecznym państwie w decydujący sposób wpływała mobilność króla, czyli jego dostępność dla procesujących się poddanych. W Małopolsce, czyli w pobliżu stołecznego Krakowa król o wiele częściej sprawował władzę sądową sam niż w odległej Wielkopolsce. Fakt zarządzania prowincją małopolską osobiście przez władcę spowodował, iż w południowych ziemiach jednoczącego się państwa polskiego w 1. poł. XIV w. nie wprowadzono urzędu namiestnika króla o szerokich kompetencjach, czyli starosty (zob. s. II/6-7). W Wielkopolsce oraz w dzielnicach środkowopolskich sądowe uprawnienia królewskie realizowane były przez starostów. Starostwie byli zwierzchnikami wielkopolskich sądów królewskich nazwanych zwyczajowo sądami ziemskimi2. Miejscowi sędzia i podsędek podporządkowani byli starostom. Starosta uczestniczył w wiecu, przewodniczył mu oraz poświadczał wyroki wydawane przez sędziego. Podczas roczków wyrokował osobiście lub przez swojego burgrabiego. W XIV i w XV w. sąd zwyczajowo nazwany ziemskim faktycznie był sądem królewskim. Dowodem, który jednoznacznie świadczył o dominacji monarchy w postępowaniu sądowym w ówczesnych sądach ziemskich, były np. procedury odbywania tychże w obecności monarchy. Według Statutów Kazimierza Wielkiego (w ich redakcji wielkopolskiej) sędzia oraz podsędek właściwej ziemi asystowali wyrokującemu monarsze i (przede wszystkim) wyjaśniali mu miejscowe normy. Zwyczaj wielkopolski, czyli asysta sędziego i podsędka podczas sądów królewskich 1 J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich XIV-XVIII w., „Archeion”, 1954, t. XXII/XXXIII, s. 133-135; J. Bardach, Historia państwa i prawa polskiego, t. I Do połowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 475-476; Dyplomatyka wieków średnich, opr. K. Maleczyński, M. Bielińska, A. Gąsiorowski, Warszawa 1971, s. 286-287; A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich w średniowiecznej Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 1974, t. XXVI, z. 2, s. 60; A. Szymczak, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku, Łódź 1984, s. 107-114. 2 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich…, s. 60. 42 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości obejmował ziemie łęczycką i sieradzką3. Badania nad sądami królewskimi, które odbyły się np. w sieradzkiej Brodni w 1. poł. XV w., ujawniły interesujący rys ówczesnej praktyki sądowej właściwy dla okresu przejściowego pomiędzy sądem królewskim, a nowożytnym sądem ziemskim. Na dwadzieścia cztery roki odbyte w Brodni z udziałem króla tylko podczas połowy z nich władcy asystowali sieradzcy sędzia lub podsędek. W pozostałych przypadkach monarcha do pomocy powoływał rycerzy ze swojego otoczenia4. W tym czasie urzędnicy sądowi Sieradzkiego samodzielne prowadzili inne postępowania. Sąd królewski w odmianie wielkopolskiej wraz z upływem czasu przeobrażał się w sądową instytucję samorządu szlacheckiego, ale ograniczoną do posesjonatów. Dla szlachty województw łęczyckiego, sieradzkiego oraz dla rycerstwa Wielkopolski właściwej atrakcyjny był model sądownictwa małopolskiego. Jego istotą było funkcjonowanie wolnego od nacisku króla lub jego namiestnika, tj. starosty sądu ziemskiego oraz sądu starosty o kompetencjach zawężonych do tylko przestępstw kryminalnych. Pierwsze próby ograniczenia władzy starostów w Wielkopolsce miały miejsce w Łęczyckim i Sieradzkim5. Zdecydowało o tym m. in. położenie geograficzne tychże ziem, tj. ich sąsiedztwo od południa z Małopolską (zob. s. II/7-8). W czasie, gdy rycerze z Łęczyckiego oraz Sieradzkiego skutecznie ograniczali władzę swoich starostów, Wielkopolanie z kaliskiego i poznańskiego w dalszym ciągu akceptowali model z silnym starostą, który przewodniczył obradom miejscowych sądów. Dla przeprowadzenia zmian w sądownictwie wielkopolskim kluczowe znaczenie miały postanowienia statutu warckiego (1423 r.). Ustanowił on krajową normę, która ograniczyła uprawnienia sądowe starostów do czterech artykułów starościńskich (zob. s. II/7). Norma przyjmowana była z opóźnieniem. W 1473 i 1483 r. starostom wielkopolskim przypominano jeszcze o konstytucyjnym zawężeniu ich kompetencji6. Niezależnie od nazwy, sposobu zorganizowania oraz siły czynnika społecznego sądy szlacheckie działały z upoważnienia monarchy, czyli „z jego ramienia i w jego zastępstwie”7. Swoją działalność sądy szlacheckie zawieszały na czas interregnum, a porządku prawnego strzegły wówczas tzw. sądy kapturowe8 ustanowione podczas konfederacji generalnej warszawskiej w 1587 r. Z orzekaniem wstrzymywał się po śmierci monarchy trybunał koronny, choć jego geneza, organizacja oraz uprawnienia nie wynikały wprost z mandatu monarchy (zob. s. II/90-92). Cechą sądów ziemskich był osobisty udział urzędników ziemskich, tj. sędziego, podsędka i pisarza w sesjach sądowych, które odbywane były podczas cyklicznych objazdów województw lub ziem. W ciągu XV w. zmienił się charakter ziemskich urzędników sądowych, ale ich nazewnictwo nie uległo zmianie. Urzędnicy przestali 3 A. Szymczak, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy…, s. 111. J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, cz. 1, Warszawa 1915, s. 3; A. Szymczak, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy…, s. 111-112. 5 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich…, s. 69. 6 Tamże, s. 71. 7 J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich…, s. 133. 8 VL, t. II, Petersburg 1859, s. 1054. 4 Pieczęcie sądów ziemskich 43 być tylko nominatami monarszymi, a stali się reprezentantami lokalnych społeczności szlacheckich. Kandydatów na urzędników sądowych poszczególnych ziem wybierano podczas prowincjonalnych sejmików szlacheckich. Monarsze przysługiwało prawo do nominacji na funkcję osoby najbardziej mu bliskiej spośród czterech elektów zaproponowanych przez szlachtę9. Ten sposób wyboru lokalnych urzędników sądu ziemskiego stał się normą pomiędzy poł. XV, a końcem tegoż stulecia10. Te dwa czynniki, czyli sposób wyboru urzędników sądowych i osobisty udział tychże w rokach sądowych podnosiły rolę sądu ziemskiego, ale jednocześnie stały się przyczyną jego słabości. Obowiązek osobistego udziału sędziego, podsędka oraz pisarza na sesjach wyjazdowych ograniczał dostęp petentów do sądu. Postępowanie sądowe przed sądem ziemskim uzależnione było bowiem od obecności urzędników w powiecie. Słabość sądownictwa ziemskiego przyczyniła się do rozwoju urzędów grodzkich oraz do zwiększenia znaczenia ksiąg prowadzonych z upoważnienia starostów (zob. s. II/8). Sędziowie sądu ziemskiego cyklicznie objeżdżali obszary ich jurysdykcji i wyrokowali w trakcie postojów. W miejscach zwyczajowego sądzenia ustanawiano stolice okręgów sądowych, tj. powiatów. W XIV i w 1. poł. XV w. w województwie łęczyckim roki sądowe odbywały się zapewne tylko w Łęczycy11, choć na obszarze Łęczyckiego funkcjonowały powiaty w Brzezinach, Łęczycy oraz w Orłowie. Ograniczenie do jednego miejsca wyrokowania tłumaczyć należy małym obszarem województwa łęczyckiego. W nieco rozleglejszym województwie sieradzkim wyroki sądowe wydawano w Piotrkowie, Radomsku, Sieradzu oraz w Szadku12. Zwyczaj sądzenia we wskazanych wyżej miejscowościach utrwalił się. Tę lokalizację sądów powtórzyli posłowie Sejmu Wielkiego, którzy w 1792 r. zreformowali sądownictwo ziemskie i grodzkie (zob. s. II/119). Sąd ziemski rozstrzygał w sprawach cywilnych. Olbrzymie znaczenie dla trwałości majątku szlachty miały te uprawnienia sądu ziemskiego, które były po części właściwe nowożytnemu notariatowi i hipotece. Sąd ziemski gromadził dane o stanie posiadania gruntów, rejestrował przeprowadzone transakcje i gwarantował ich nienaruszalność. Sąd ziemski stał się ważną częścią terytorialnego samorządu szlacheckiego13. W badaniach prowadzonych w ramach dyplomatyki pieczęcie sądów ziemskich traktowane są jako części dokumentów sądowych. Charakter dokumentu, wystawca, 9 Zygmunt August w 1550 r. potwierdził prawo do wyboru elektów przez szlachtę „..aby we wszem wolność szlachecka się zachowała…” i zastrzegł sobie prawo do wskazania jednego z czterech kandydatów „…obranych przez wszystkich…” i królowi przedstawionych specjalnym pismem – VL, t. II, Petersburg 1859, s. 8. 10 A. Gąsiorowski, Początki sądów grodzkich…, s. 76. 11 A. Szymczak, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy…, s. 109-110. 12 Tamże, s. 109. 13 Z. Perzanowski, Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego do połowy XV wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, t. CLXXXII, Prace historyczne, r. 1968, z. 23, s. 16-17; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 180. 44 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości przywołana podstawa prawna pozwu lub dekretu są użyteczne podczas wnioskowania także w kwestiach sfragistycznych, w tym również w rozważaniach nad wyobrażeniami pieczęci. Wykorzystanie ustaleń dyplomatyki oraz wprowadzenie ich do rozważań sfragistycznych wynika z cechy średniowiecznej i wczesnonowożytnej podstawy źródłowej. Dokumenty sądowe z XIV-XVI w. bardzo często pozbawione są dziś odcisków pieczęci, a o sposobie ich uwierzytelnienia wspominają jedynie ich formuły sigillacyjne. Średniowieczny dokument sądowy w Polsce był już przedmiotem wnikliwych badań14. Wiadomo, że w toku swej działalności sądy ziemskie wytwarzały różne dokumenty. Dla ich opisania w przeszłości zastosowano kilka kryteriów, które zaowocowały różnymi klasyfikacjami15. Na nasz użytek wystarczy stwierdzenie, iż pracownicy kancelarii sądowej sądu ziemskiego (oprócz czynności podstawowej, tj. „trzymania księgi” lub „wyłożenia księgi”) sporządzali pozwy, przygotowywali wypisy z ksiąg czynności sądowych, a także wygotowywali dokumenty „w sensie ścisłym”. Na pisemnych oświadczeniach szlacheckich sądów ziemskich, które wychodziły z kancelarii sądowych, odciskane były (lub mogły być) pieczęcie. Charakter pisma decydował o tym, który stempel (z kilku dostępnych personelowi sądu) został użyty do uwierzytelnienia dokumentu. Dokumenty sędziów ziemskich (wystawiane często wspólnie z podsędkami) pojawiły się (jako oddzielny produkt kancelaryjny) w XIV w. Ich siła dowodowa, czyli moc prawna związana była z wysoką pozycją sędziego ziemskiego w XIV w. Pod koniec XV w. dokumenty sędziów i podsędków straciły na znaczeniu. Opis postępowania sądowego, a także wyroki sędziów zawarte były w sądowych księgach czynności procesowych. Na potrzeby procesujących się stron sporządzane były wyciągi z ksiąg, czyli ekstrakty16. Pojawiły się one w XV w. Były dokładnymi kopiami wpisów dokonanych wcześniej w księdze w czasie postępowania sądowego. W poł. XV w. ekstrakty sądowe uznawane były za pełnoprawny środek dowodowy na Mazowszu Bolesława IV (1453 r.). W tym samym czasie w województwie łęczyckim (1461 r.) rycerze odmawiali ekstraktom mocy prawnej i w postępowaniu dowodowym wykorzystywali pergaminowe „dokumenty w sensie ścisłym”17. Badania nad produkcją kancelaryjną sądów ziemskich ujawniają występowanie różnic pomiędzy formularzami dokumentów sądowych z Małopolski i Wielkopolski. Odmienności były konsekwencją rozbicia dzielnicowego, innej tradycji historycznej, a także ukształtowania się odmiennych zwyczajów prawnych. Dokumenty sądowe wydawane przez sąd ziemski krakowski w średniowieczu uwierzytelniały zazwyczaj dwie pieczęcie. Jedną odciskał sędzia, a drugą podsędek. Przywieszano je na paskach pergaminu do dokumentów18. Obserwacje dokumentacji z Wielkopolski wskazują, iż 14 A. Gąsiorowski, O dokumencie sądowym w Polsce średniowiecznej, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 1969, t. XXI, z. 1, s. 103-119. 15 Tamże, s. 105-108. 16 Tamże, s. 103. 17 Dyplomatyka wieków średnich…, s. 311. 18 Z. Perzanowski, Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego…, s. 75. Pieczęcie sądów ziemskich 45 w XIV w. wielkopolskie dokumenty sądowe uwierzytelniane były tylko odciskiem pieczęci sędziego ziemskiego19. Kancelarie sądów ziemskich z województw łęczyckiego i sieradzkiego stosowały reguły postępowania małopolskiego20. Sędziowie i podsędkowie z województw łęczyckiego i sieradzkiego wystawiali własne dokumenty i uwierzytelniali je swoimi pieczęciami. Uzyskali do tego prawo w poł. XIV w. Wcześniej uprawnienia te należały do starosty21. Sędzia sieradzki Jaksa w 1334 r. w Piotrkowie wystawił dokument, a następnie uwierzytelnił go swoją pieczęcią22. W 1363 r. sędzia Jaksa i podsędek Michał wspólnie wystawili dokument w Szadku i przywiesili do niego dwie pieczęcie herbowe. Odcisk pieczęci sędziego był nieczytelny. Wydawcy Kodeksu dyplomatycznego Wielkopolski jej wyobrażenie uznali za Kościeszę23. W rzeczywistości godło z herbu sędziego tworzyła rogacina raz przekrzyżowana, czyli Lis24. Urzędnicy sądowi Łęczyckiego, tj. sędzia Prędota z podsędkiem Adamem wspólnie wystawili dokument, a następnie opatrzyli go odciskami dwóch pieczęci25. W 1370 r. odciśnięta została pieczęć Pielgrzyma herbu Nabram, sędziego ziemskiego sieradzkiego26. Z 1501 r. pochodzi herbowa pieczęć Jakuba z Kruszowa herbu Gryf27, sędziego sieradzkiego. Zwyczaj pieczętowania dokumentów sądowych przez sędziego oraz podsędka zapewne utrzymał się do pocz. XVI w. Świadectwem tej praktyki jest np. cennik opłat za wypisy z ksiąg ziemskich i grodzkich, który określony został konstytucją sejmu piotrkowskiego z 1511 r.28 Za dokument papierowy uwierzytelniony pieczęcią sędziego i podsędka zapłacić należało sądowi jeden grosz, a dokument ekskluzywny na pergaminie kosztował dziesięć groszy. W monarszym systemie sfragistycznym szczególne miejsce zajmowała pieczęć pozewna (sigillum citatorum). Literatura przedmiotu wskazuje, iż w Wielkopolsce i na Mazowszu pieczęć ta uwierzytelniała pozwy oraz różne zaświadczenia sądowe. Przywołujemy w tym miejscu pieczęć pozewną, gdyż jej funkcję na pocz. XVI w. przejęła pieczęć ziemska. Pieczęć ziemską (zgodnie z regulacją z 1505 r.) odciskano pod pozwami przed sąd ziemski (zob. s. II/48). 19 A. Gąsiorowski, O dokumencie sądowym w Polsce…, s. 109. Tamże, s. 112-113. 21 A. Szymczak, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy…, s. 113. O pieczęciach starostów łęczyckich oraz starostów sieradzkich – F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. 1 Doba piastowska, Kraków 1899, nr 463, 496. 22 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. III, Poznań 1879, nr 1323. 23 Tamże, nr 1472. 24 F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich... nr 463 (dokument z 1362 r. z pieczęcią, która „…wyobraża w tarczy trójkątnej herb Kościesza…”); tegoż, Pieczęcie polskie wieków średnich doby piastowskiej. Uzupełnienie, Kraków 1936, nr 725 (dokument z 1362 r. z pieczęcią, która „…wyobraża w tarczy herb Lis, raz przekrzyżowany…”); J. Szymański, Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993, s. 179. 25 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. V, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908, nr 292. 26 F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich…, nr 733. 27 M. Haisig, Sfragistyka szlachecka doby średniowiecza w świetle archiwaliów lwowskich, Lwów 1938, nr 27. 28 VL, t. I, Petersburg 1859, s. 171; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego w Polsce, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1897, t. III, szp. 287. 20 46 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości Geneza pieczęci pozewnej pozostaje w związku z wczesnośredniowieczną praktyką ustnego pozwu przed sąd książęcy. Urzędnik sądowy (komornik) okazywał pozwanemu odcisk lub tłok pieczęci monarszej29. Okazanie tego specjalnego sigillum stanowiło czytelny komunikat. Oznaczało, iż monarchy chciał, aby osoba, której odcisk lub typariusz został pokazany stawiła się natychmiast przed obliczem władcy. Z czasem pozwy ustne ustąpiły miejsca pozwom pisemnym opieczętowanym (na Mazowszu) pieczęcią książęcą30. Na obszarze Wielkopolski pieczęć pozewna także była wykorzystywana w zwykłej praktyce kancelaryjnej31. Dotychczasowe kwerendy nie ujawniły jednak żadnego egzemplarza wielkopolskiej pieczęci pozewnej. Z tego też powodu, aby odpowiedzieć na pytanie o charakter tejże, przeprowadzone zostało wnioskowanie pośrednie na podstawie przesłanek dyplomatycznych. Ponieważ pozwy w Wielkopolsce przed sąd królewski do 1505 r. (zob. s. II/10) wychodziły pod tytułem starosty, to na tej podstawie uznano, że wielkopolskie wezwania sądowe uwierzytelniano stemplem starosty. Praktyka mazowiecka oraz czeska pieczęć pozewna32 wskazują, iż wezwanie rycerza przed oblicze sądu monarszego wymagało pieczęci, której ranga nie mogła być kwestionowana. Stefan K. Kuczyński (za badaczami czeskimi) zwrócił uwagę na fakt, iż pieczęć odwrocia królów czeskich (z wyobrażeniem św. Wacława) była pieczęcią pozewną. Z czasem przekształciła się ona w pieczęć czeskiego sądu ziemskiego. Jeśli odwołamy się do czeskiego przykładu i hipotetycznie zastosujemy rozwiązania czeskie w polskiej sfragistyce, to otrzymamy interesujący przekaz. Na pieczęciach odwrocia Przemysła II33, Władysława Łokietka34 oraz Kazimierza Wielkiego35 znajdowały się przedstawienia Orłów Białych koronowanych. Zatem (w zgodzie z modelem czeskim) polska pieczęć królewska, a przeznaczona do pieczętowania królewskich pozwów i jednocześnie pieczęć, na podstawie której zaprojektowano wyobrażenia pieczęci polskich sądów ziemskich, miała wyobrażenie Orła Białego koronowanego. Analogia czeska w tym przypadku jest interesująca z uwagi na sposób zorganizowania w Polsce aparatu urzędniczego za panowania czeskich Przemyślidów. W okresie nowożytnym pozwy przed sądy królewskie wystawiane były pod pieczęciami królewskimi. W 1623 r. Zygmunt III przywołał Krzysztofa Mielińskiego „przed sąd nasz” i wezwanie opieczętował „pieczęcią Królestwa naszego”36. Pod pieczęcią królewską (Regni) wydany został w 1739 r. pozew przez Augusta III37. 29 J. Bardach, Historia państwa i prawa polskiego, t. I Do połowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 345346; W. Sawicki, Ikonografia archeologiczna jako źródło prawo-historyczne. Pastorał biskupi i pieczęć królewska na płaskorzeźbach chrzcielnicy z Tryde, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 1970, t. XXI, s. 175. 30 S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Ossolineum 1978, s. 35-37. 31 A. Gąsiorowski, O dokumencie sądowym w Polsce…, s. 115-117. 32 S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich…, s. 35. 33 F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich…, nr 216-217. 34 Tamże, nr 320-321. 35 Tamże, nr 377-378. 36 APPoznań, AM Gniezna, sygn. I/118, k. 16. 37 Tamże, k. 19. Pieczęcie sądów ziemskich 47 Pieczęcią królewską pieczętował pozwy Stanisław August38. Nowożytne wyroki sądów królewskich (np. wyroki asesorii za panowania Stanisława Augusta39) pieczętowane były odciskami z królewskich typariuszy. W każdym przywołanym przypadku głównym składnikiem odciśniętej pieczęci był Orzeł Biały koronowany. Wraz z ukształtowaniem się nowożytnego sądownictwa ziemskiego zmienił się charakter produkcji kancelaryjnej sądów ziemskich. Liczebną przewagę wśród pism wychodzących (obok pisemnych pozwów) zyskały ekstrakty, a dokumenty sądowe „w sensie ścisłym” wydawane były rzadko. Liczby spisanych ekstraktów nie sposób określić bez przeprowadzenia specjalistycznych badań. Odnajdujemy dziesiątki, czy nawet setki ekstraktów w szczątkowo zachowanych zespołach podworskich, klasztornych, w stosach najróżniejszych świadectw zgromadzonych w kościołach głównie kolegiackich i katedralnych. Współczesny zasób ekstraktów daleki jest od stanu pierwotnego. Jeszcze w XIX w. wypełniały one w dużej liczbie kancelarie kościołów parafialnych. Podczas wizytacji łęczyckiego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Andrzeja w 1858 r. lustrator ujawnił liczne „pudełka z rozmaitemi extraktami i oblatami z dawnych lat”40. W sumariuszu dokumentów kościoła parafialnego w Giecznie odnotowano istnienie osiemnastu dokumentów, z których część stanowiły ekstrakty z łęczyckich ksiąg grodzkich oraz z łęczyckich ksiąg ziemskich41. Dziś nie potrafimy jednak odnaleźć tych dwóch obiecujących zbiorów ekstraktów. Ekstrakty urzędowe wydawane przez sądy ziemskie mogły być uwierzytelnione odciskami z pieczęci ziemskich. Decyzję o odciśnięciu pieczęci pod kopią tekstu z księgi lub o pozostawieniu odpisu bez uwierzytelnienia go pieczęcią podejmował zapewne sam odbiorca ekstraktu (zob. s. II/10). Każdorazowo rozważyć musiał cel, dla którego pozyskiwał wyciąg, czyli jakie czynności prawne chciał za pomocą ekstraktu zrealizować. Jeśli odpis z postępowania sądowego miał pełnić funkcję środka dowodowego w innym sądzie ziemskim lub w sądzie grodzkim wówczas pieczęć stanowiła istotne jego wzmocnienie. Jeśli natomiast zamierzał złożyć ekstrakt w szkatule domowej, to do uwierzytelnienia wystarczył podpis spisującego. Decyzja w sprawie pieczęci miała swój wymiar finansowy. Ekstrakt uwierzytelniony odciskiem pieczęci był droższy od odpisu wyłącznie tekstowego (por. s. II/101). Pieczęcie ziemskie stworzone zostały do uwierzytelnienia pozwów sądowych, a nie – jak wynika to z zachowanej podstawy źródłowej – do uwierzytelnienia ekstraktów. Taki obraz genezy pieczęci ziemskiej naszkicować możemy na podstawie zapisów prawa stanowionego. Zainteresowanie władcy pozwem sądowym tłumaczyć należy wagą pierwszej fazy procesu. Uczestnicy postępowania już na wstępnym etapie musieli zrozumieć powagę sytuacji procesowej i odczuć autorytet władzy. Sposób uwierzytelnienia odpisu dekretu sądowego, czy też protokołu 38 Tamże, k. 23. Tamże, sygn. I/23, k. 5v. 40 AAŁódź, AD Łęczyca, sygn. 108. 41 Tamże, sygn. 40. 39 48 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości postępowania (wobec nadrzędnej wartości księgi) normować mogła już praktyka kancelaryjna bez konieczności wypowiadania się prawodawcy. W celu określenia czasu powstania pieczęci ziemskich w Wielkopolsce właściwej wykorzystać należy konstytucję sejmową z 1505 r. (zob. s. II/10). Król Aleksander wskazał w niej, iż od 1505 r. wielkopolskie pozwy przed sądy ziemskie powinny wychodzić pod imieniem króla42 i powinny być uwierzytelnione pieczęcią ziemską („sub sigillo terrestri”). Norma prawa stanowionego sformułowana została w celu ujednolicenia zwyczaju pieczętowania pozwów sądowych w całej Polsce. W 1505 r. prawodawca narzucił normę małopolską sądom województw kaliskiego i poznańskiego43. Z zapisu normy wyprowadzić możemy wniosek, iż pozwy przed szlacheckie sądy ziemskie Małopolski już przed 1505 r. wychodziły pod tytułem królewskim oraz pod pieczęcią ziemską44. Inne rozwiązanie do 1505 r. praktykowali sędziowie z sądów ziemskich Wielkopolski. Pozwy przed ich sądy uwierzytelniały odciski pieczęci starościńskich (zob. s. II/46). Drugi zapis normatywny w sprawie początków pieczęci ziemskich pochodzi z 1516 r. W tymże 1516 r. Zygmunt I podjął decyzję w sprawie uwierzytelnienia pozwów sądu ziemskiego ziemi drohickiej45. Monarcha w przywołanej regulacji wskazał, iż pozwy ziemskie drohickie powinny opuszczać kancelarię sądową uwierzytelnione miejscową pieczęcią ziemską, której wyobrażenie zostało ściśle określone w postanowieniu królewskim (zob. s. II/64). Postanowienie z 1505 r. uznać należy za udaną próbę ujednolicenia rozwiązań dyplomatyczno-sfragistycznych, ale obowiązujących wyłącznie w odniesieniu do pozwów sądowych. Decyzja królewska w sprawie pozwów ziemi drohickiej także skoncentrowana była na wstępnej czynności procesowej. Za wąskim pojmowaniem normy z 1505 r. przemawia przywołana konstytucja sejmu piotrkowskiego z 1511 r. (zob. s. II/45), która zawierała taryfę opłat za dokumenty wystawiane przez sądy ziemskie46. W cenniku zwrócono uwagę na ekskluzywne dokumenty pergaminowe i na pospolite dokumenty papierowe z dwiema pieczęciami (sędziego i podsędka). Konstytucja z 1511 r. nie wspominała o opłatach za dokumenty, czy też za ekstrakty 42 W 2. poł. XVI w. zwolennicy ograniczenia władzy królewskiej uznawali, iż szlachta zobowiązana była do trzech rzeczy, tj. do płacenia podymnego, finansowego lub osobistego udziału w wojnie oraz do zaakceptowania tytułu królewskiego na pozwach sądowych – W. Zarzycki, Trybunał Koronny dawnej Rzeczypospolitej, Piotrków Trybunalski 1993, s. 9. 43 VL, t. I, Petersburg 1859, s. 137; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 219; J. Bielecka, Organizacja i działalność kancelarii ziemskich i grodzkich wielkopolskich…, s. 142. 44 Stanisław Kutrzeba zwrócił uwagę na pieczętowanie średniowiecznych pozwów krakowskich pieczęcią ziemską z Orłem. Sądził, iż orzeł symbolizował ziemię krakowską. Wskazał na odcisk pod pozwem piętnastowiecznym ze zbiorów Franciszka Piekosińskiego (przechowywanych w Akademii Umiejętności). Piętnastowieczny pozew krakowski opatrzony został odciskiem pieczęci „…drobnych rozmiarów…”, na którym „…można jednak dopatrzeć się orzełka…” – S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. III, Kraków 1909, s. 121. 45 VL, t. I, Petersburg 1859, s. 175; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 287; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 180-181. 46 VL, t. I, Petersburg 1859, s. 171. Pieczęcie sądów ziemskich 49 pod pieczęcią ziemską. W 1511 r. prawodawca nie dostrzegał jeszcze istnienia pieczęci ziemskiej. Mógł ją pominąć, gdyż interesował się dokumentami „w sensie ścisłym”, za które należało obciążyć finansowo odbiorcę pisma. Pieczęć ziemska powiązana była z pozwem sądowym, a ten wręczano pozywanym nieodpłatnie. Płacił za niego pozywający (por. s. II/101). Drogą faktów dokonanych (poszerzenie kompetencji) pieczęć przewidziana prawem dla pozwów przed sąd ziemski stała się z czasem głównym stemplem sądów ziemskich. Pieczęć ziemską wykorzystywano do uwierzytelnienia różnych pism sądowych np. dekretów i ekstraktów. Z polskiego systemu sfragistycznego pieczęcie ziemskie usunięte zostały wraz z powołaniem do życia nowych sądów ziemiańskich. Nastąpiło to w styczniu 1792 r. (zob. s. II/118). Zastosowanie pieczęci ziemskiej do uwierzytelnienia pozwów sądowych odnotowują konstytucje sejmowe z XVI w. W 1576 r. prawodawca powtórzył normę konstytucyjną z 1543 i z 1544 r., która zalecała pieczętowanie pozwów ziemskich na obszarze województwa mazowieckiego pieczęcią ziemską47. Zapis normy na temat uwierzytelnienia pozwów sądowych znajdujemy w konstytucji sejmu warszawskiego z 1578 r.48 Zaznaczono w niej, iż pozwy przed sąd ziemski wystawiane mają być pod imieniem królewskim („sub titulo nostro Regio”) i pod pieczęcią ziemską („et sigillo terrae”) właściwą dla terytorium, z którego pochodził pozwany. Kwerendy źródłowe ujawniły niewielką liczbę oryginalnych pozwów przed sądy ziemskie. Z 1569 r. pochodzi pozew wystawiony przez sąd ziemski krakowski. Uwierzytelniał go odcisk pieczęci ziemskiej z Orłem Białym niekoronowanym49. Do uwierzytelnienia pozwów przed sądy ziemskie (obok pieczęci ziemskich) wykorzystywano odciski z innych stempli. W 1602 r. wystawiony został pozew przed sąd ziemski kaliski, który opieczętowany został trzema sygnetami. Były to pieczęcie sędziego, podsędka oraz pisarza50. Znamy dwa pozwy z 1664 r. przed sąd ziemski sandomierski do Opoczna51. W obu przypadkach pisma procesowe uwierzytelnione zostały odciskami herbowych pieczęci personelu sądowego, a nie sandomierską pieczęcią ziemską. Niewielka liczba ujawnionych pozwów ziemskich powstrzymuje nas przed formułowaniem przesądzających wniosków. Możemy jednak już dziś stwierdzić, iż praktyka kancelaryjna nie zawsze była zgodna z literą istniejącego prawa. Problem stosowania pieczęci ziemskich przez sądy ziemskie był przedmiotem obrad sejmików szlacheckich. Szlachta52 stanowczo przypominała personelowi 47 VL, t. II, Petersburg 1859, s. 167. Tamże, s. 185. 49 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II), „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1903-1906, t. V, szp. 60. 50 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1758. 51 APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 90-92 i 93-95. 52 Stefan K. Kuczyński (S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 183, 220) zwrócił uwagę na postanowienia sejmiku zatorskiego i oświęcimskiego z 1648 r. i zacytował jego fragment – „…dekreta przy ziemskich księgach attykowane być mają i z nich wydawane sub sigillo terrestri…” – Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. II 1621-1660, wyd. A. Przyboś, Wrocław-Kraków 1955, s. 338; Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyń48 50 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości sądów o obowiązku przygotowywania dekretów oraz wypisów z tychże „sub sigillo terrestri”. Uwaga sejmikującej szlachty skoncentrowana była na dekretach sądowych, czyli na pismach innych niż pozwy. Świadczy to również o rozszerzeniu kancelaryjnej kompetencji pieczęci ziemskiej na wszystkie pisemne oświadczenia, które przygotowywano w sądzie ziemskim. Podjęcie przez szlachtę tematu niewłaściwych pieczęci wykorzystywanych do uwierzytelnienia produktów kancelarii sądów ziemskich, a także upominanie się przez nią o pieczętowanie dokumentów sądowych pieczęcią ziemską, świadczą, iż sądy ziemskie wydawały dokumenty uwierzytelnione sygnetami lub też unikały pieczętowania odpisów. Taką praktykę poświadczają pojedyncze przypadki. Znamy np. ekstrakt z ksiąg opoczyńskich, który relacjonował sprawę z 1619 r. Został on uwierzytelniony odciskami herbowych pieczęci sędziego i podsędka53. Obok norm prawnych ważną przesłanką, która umożliwia nam wskazanie czasu pojawienia się pieczęci ziemskich jest materiał sfragistyczny. Pieczęcie ziemskie wprowadzone zostały do systemu sfragistycznego Polski w 1. poł. XVI w. Świadczą o tym odciski pieczęci pod datowanymi dokumentami. Również na 1. poł. XVI w. szacujemy czas powstania typariuszy pieczęci ziemskich na podstawie ich cech stylowych. W świetle dotychczasowych badań najstarszymi są pieczęcie ziemskie wiska i warszawska (fot. nr II/23). Obie pochodzą z 1. poł. XVI w.54 Znamy różne stemple ziemskie sieradzkie, które odciśnięto pod ekstraktami opisującymi czynności urzędowe z 145455, 1553 i z 155656 r. (fot. nr II/24). Widzieliśmy pieczęć ziemską łęczycką57 najprawdopodobniej z 2. poł. XVI w. W poł. XVI w. własną pieczęcią dysponował sąd ziemski województwa inowrocławskiego58 (fot. nr II/25). Ciekawych obserwacji dostarczają odciski pieczęci ziemskich z Wielkopolski właściwej. Świadectwem wczesnego użycia pieczęci ziemskiej w Wielkopolsce jest ekstrakt sprawy z 1519 r. opieczętowany pieczęcią powiatu kościańskiego59. Jeśli ekstrakt wydany został stronie procesowej wkrótce po zakończeniu postępowania, skiego we Lwowie, t. XXIII Lauda sejmikowe wisznieńskie, lwowskie, przemyskie i sanockie 1731-1772, wyd. A. Prochaska, Lwów 1928, nr 8, s. 30; nr 87, s. 215. 53 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1284. 54 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 181. Inne odciski pieczęci warszawskiej uwierzytelniały dokumenty z 1571 r. (APPoznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. 326/2), z lat 1570-1579 (ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupie, sygn. 9a, k. 1, 14, 22) oraz z 1580 r. (ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupie, sygn. 9d, k. 22). 55 Odcisk uwierzytelniał ekstrakt z ksiąg ziemskich powiatu szadkowskiego. Obok pieczęci ziemskiej środkiem uwierzytelnienia był podpis Jana Krzysztoporskiego, pisarza ziemskiego sieradzkiego (15591565) – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 231, k. 147. 56 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 287; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 181. 57 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca, 1984, s. nr II/4; tegoż, Ze studiów nad polską heraldyką ziemską. Herb ziemi łęczyckiej, [w:] Miscellanea historioarchivistica, t. I, Warszawa-Łódź 1985, s. 185-186; tegoż, Polskie herby ziemskie..., s. 181. 58 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 3048. 59 APPoznań, AM Kościana, sygn. I/6. Pieczęcie sądów ziemskich 51 czyli w 1519 r., to dysponujemy źródłem poświadczającym stosunkowo szybką reakcję sądu ziemskiego na dyspozycję prawa z 1505 r. (zob. s. II/48). Drugi odcisk pieczęci powiatu kościańskiego znaleziony został pod ekstraktem sprawy z 1560 r.60 Oprócz pieczęci kościańskiej znamy szesnastowieczne stemple sądów ziemskich z poznańskiego i kaliskiego. Szesnastowieczna pieczęć województwa poznańskiego zachowała się przy ekstraktach spraw z XVI-XVIII w. Najwcześniejsze odciski pochodziły z ekstraktów z datami 1565 i 157161. Pieczęć ziemską województwa kaliskiego (fot. nr II/26) znajdujemy pod ekstraktami datowanymi na 2. poł. XVI i na 1. poł. XVII w. 62 Pieczęcie ziemskie (w zgodzie ze spisanym prawem) miały uwierzytelniać pozwy przed sądy ziemskie. Praktyka wyznaczyła pieczęciom ziemskim funkcję środka uwierzytelnienia także innych produktów dokumentowo-aktowych kancelarii sądu ziemskiego. Lista praktycznych zastosowań pieczęci ziemskich jest długa. Obejmuje ona sądownictwo doraźne, a także trybunalski wymiar sprawiedliwości. O użyciu pieczęci ziemskiej ogólnie wspominał akt konfederacji warszawskiej z 1587 r. w postanowieniach na temat sądów kapturowych. Uznano wówczas, iż przestępcy w okresie bezkrólewia pozywani będą przed sąd kapturowy pozwem, czyli „membraną ziemską albo grodzką”63. Prawodawca dopuścił także inne sposoby wzywania podsądnych lub świadków przed oblicze szlacheckiego sądu, ale uznał, iż zadecydują o nich „województwa” samodzielnie. Możliwość wyboru rodzaju dokumentu pozewnego przez sąd (tym samym uwierzytelniającej go pieczęci) świadczy o decentralizacji wymiaru sprawiedliwości. Prawodawca przyjął, że sądowe zwyczaje sfragistyczne czasów bezkrólewia ukształtowane zostaną na poziomie powiatu i województwa. Zgodę na posługiwanie się pieczęcią ziemską w sądach kapturowych wydawały sejmiki. W 1733 r. szlachta województwa ruskiego w Wiszni uznała, że przed sąd kapturowy oskarżeni oraz świadkowie wzywani będą „pod pieczęciami ziemskimi”64. Szlachta ziemi sanockiej w 1764 r. również zdecydowała o odciskaniu pieczęci ziemskiej pod pozwami przed sąd kapturowy65. Pieczęcie ziemskie oraz zasady ich stosowania przez sędziów sądów kapturowych opisane były w regulaminach sądowych, czyli w ordynacjach. W ordynacjach sądów kapturowych znajdujemy także źródłowe określenia (nazwy) pieczęci ziemskich. Wiemy, że w Krakowie w XVII i w XVIII w. pieczęć, którą wykorzystywano w czynnościach sądów kapturowych, nazywano „pieczęcią sądową ziemską krakowską”, „pieczęcią ziemską krakowską” lub „pieczęcią wojewódzką”66. 60 Tamże, sygn. I/14. APPoznań, AM Poznania, Miscellanea, sygn. V/12; APPoznań, AM Poznania, Dokumenty, sygn. D. 482. 62 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1241, 1271; ADWłocławek, Akta kapituły kaliskiej, sygn. 21. 63 VL, t. II, Petersburg 1859, s. 1054; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 58; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie.., s. 122. 64 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. XXIII…, nr 8 (s. 30). 65 Tamże, nr 176 (s. 460). 66 S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie..., s. 122-123. 61 52 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości Dokumentacja wytworzona przez sądy kapturowe świadczy o stosowaniu przez sędziów czasów bezkrólewia różnych pieczęci. Z 1587, 1674 i z 1697 r. z Krakowa pochodzą przykłady, które dowodzą, że zapisy krakowskich ordynacji sądowych były przestrzegane. Przywołane dokumenty sądowe opatrzone zostały odciskami krakowskiej pieczęci ziemskiej67. Wiemy też, że w 1697 r. pod pieczęcią ziemską wydany został ekstrakt z ksiąg sądu kapturowego województwa brzeskiego68. Znamy także przykłady uwierzytelnienia dokumentów sądu kapturowego pieczęciami innymi niż ziemskie. Wypisy z ksiąg sądu kapturowego powiatów kaliskiego oraz nakielskiego, jak również dekrety sądowe tegoż oddawane były zainteresowanym po uwierzytelnieniu ich herbowymi pieczęciami personelu sądowego69. Ustalenia konfederacji warszawskiej z 1587 r. w sprawie użycia „membrany ziemskiej albo grodzkiej” do pozwania przed sąd w okresie bezkrólewia uznać należy za zamknięcie procesu poszukiwania właściwych sposobów uwierzytelnienia dokumentacji sądów kapturowych. W 1587 r. szlachta wykorzystała doświadczenia z czasu pierwszego interregnum po ucieczce Henryka Walezego. Z pierwszych dni marca 1573 r. pochodzi np. postanowienie sejmiku województw poznańskiego oraz kaliskiego z wielkopolskiej Środy w sprawie pozwania panów Wardęskich z powiatu konińskiego przed sąd sejmu elekcyjnego za znieważanie posła króla francuskiego. Uznano wówczas, iż pozew (w imieniu senatu i stanów królestwa) opieczętowany zostanie ziemską pieczęcią województwa kaliskiego70. W listopadzie 1574 r. szlachta województwa krakowskiego uznała71 natomiast, iż pozwy ziemskie oraz przypozwy uwierzytelniać powinny pieczęcie „takie jak zdawna w ziemstwie jest ziemie krakowskiej”. Podejmujący tę decyzję mieli na myśli pieczęć ziemską krakowską o im znanym wyobrażeniu i w pełni czytelnej dla nich treści. Pieczęcie ziemskie wykorzystywane były także do uwierzytelnienia pozwów wystawianych przez wojewodów (np. poznańskiego i kaliskiego) przed sąd wiecowy za przestępstwa przeciwko funkcjonowaniu sądów ziemskich i grodzkich. Procedura pozywania gwałtowników składała się w tym przypadku z dwóch etapów. Pierwsza czynność należała do znieważonego sądu, który musiał przygotować protestację. Protestacja przekazywana była właściwemu wojewodzie. Na tej podstawie tenże przygotowywał pozew przed sąd wiecowy „za ziemską pieczęcią pod tytułem iudicium colloquiale generale „N” tibi „N” vigore regio et iudici nostri authoritate mandatus”72. 67 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie (II)…, szp. 60-61. ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1597. 69 Tamże, sygn. 1598 – ekstrakt z ksiąg sądu kapturowego kaliskiego z 1697 r.; APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 237 – ekstrakt z ksiąg sądu kapturowego nakielskiego z 1764 r. 70 „…za pieczęcią ziemską kaliską pod tytułem senatus et omnium statuum Regni na ten sejm electionis…” – Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t. I 1572-1632, cz. 1 1572-1616, wyd. W. Dworzaczek, Poznań 1957, s. 12-13. 71 Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I 1572-1620, wyd. S. Kutrzeba, Kraków 1932, s. 47. 72 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego…, s. 20. 68 Pieczęcie sądów ziemskich 53 O wadze urzędu ziemskiego i o znaczeniu jego pieczęci świadczy konstytucja sejmowa z 1609 r.73 Mówiła ona m. in. o mandatach i pozwach przed sąd sejmowy wydawanych w Wielkim Księstwie Litewskim. Literatura przedmiotu tę regulację uznawała za normę obowiązującą także na obszarze Korony74. Prawodawca uznał, iż dla ułatwienia dostępu do sądu sejmowego pozwy przed jego oblicze miały być wydawane przez pisarzy ziemskich. W 1611 r. konstytucja z 1609 r. została zmieniona. Nowa ustawa zabraniała pozywania przed sąd sejmowy „na ziemskich membranach” i przywracała dawną normę, według której poprawnym sposobem uwierzytelnienia pozwu przed sąd sejmowy było użycie dokumentu z odciskiem tłoka z kancelarii monarszej. Pieczęcie ziemskie uwierzytelniały też umowy, które zawierane były pomiędzy szlachtą z różnych województw. Z 1573 r. pochodzi np. informacja o wspólnym opieczętowaniu pieczęciami ziemskimi województw płockiego oraz poznańskiego porozumienia w sprawie podziału funkcji publicznych, jakie sprawować mieli Stanisław S. Czarnkowski i Anzelm Gostomski. Oświadczenie szlachty dwóch ziem wydano „pod pieczęciami ziemskimi obydwu województw”75. Zakres stosowania pieczęci ziemskiej wykraczał poza czynności kancelaryjne właściwe dla postępowania sądowego sądu ziemskiego. Szczególne znaczenie nadawano pieczęci ziemskiej sieradzkiej z uwagi na bliskie związki, które łączyły sąd ziemski sieradzki i jego personel z trybunałem koronnym (zob. s. II/92). Pieczęć ziemska sieradzka wykorzystywana była podczas niektórych czynności związanych z wyborami deputatów i z zatwierdzeniem składu trybunału koronnego. Z korektury trybunału z 1768 r. pochodzi m. in. opis procedury przydzielania deputatów odpowiednio do izby małopolskiej lub wielkopolskiej76. Po wyborze marszałka trybunału deputaci drogą losowania dzieleni byli na sędziów kadencji lubelskiej i sędziów kadencji piotrkowskiej. Losowanie polegało na jednoczesnym wyciąganiu kuli (kule do losowania, tj. kałkuły) z pojemnika (czyniło to dziecko w wieku siedmiu-ośmiu lat pod strażą wojska) i odczytywaniu nazwy województwa. Kule oznaczone były literami wskazującymi na Małopolskę lub na Wielkopolskę. Gdy wyciągnięto kulę z literą W (Wielkopolska) deputat województwa, którego nazwa została wyczytana, wyrokował w Piotrkowie, a gdy na kuli odnajdywano literę M (Małopolska) wówczas deputat sądził w Lublinie. Po zakończeniu losowania kule wkładane były do szkatułki, którą następnie (po opieczętowaniu pieczęcią ziemską przez marszałka oraz przez prezydenta trybunału) deponowano w archiwum ziemskim piotrkowskim. Tam kule czekały do następnego losowania. Złożenie kul do losowania w zapieczętowanej szkatule w archiwum ziemskim miało zabezpieczyć je przed sfałszowaniem, czyli przed nadaniem im takich cech, które pozwoliłyby 73 VL, t. II, Petersburg 1859, s. 473. Z. Szcząski, Sąd sejmowy w Polsce od końca XVI do końca XVIII wieku, „Czasopismo PrawnoHistoryczne”, 1968, t. XX, z. 1, s. 108. 75 Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego…, s. 14. 76 VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 319; M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego, Lwów 1909, s. 9394. 74 54 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości orientować się w czasie wyciągania, do której prowincji sądowej deputat zostanie przydzielony. Od takiej procedury dzielenia deputatów na sędziów kadencji odpowiednio mało- i wielkopolskiej odstąpiono podczas sejmu rozbiorowego (17731774)77. Konstytucyjny zapis na temat użycia pieczęci ziemskiej sieradzkiej w pracach trybunału, gdy tenże dysponował swoją własną pieczęcią, wymaga dodatkowego komentarza. Postępowanie, w wyniku którego wyłaniany był skład deputatów trybunalskich, prowadzono podczas sejmików i przed sądami ziemskimi. Deputaci trybunału składali przysięgę według roty właściwej dla pisarzy ziemskich, choć zmodyfikowanej na ich potrzeby. Przysięgi wpisywane były do ksiąg ziemskich lub ksiąg grodzkich. Wybrany deputat otrzymywał na to pisemne potwierdzenie. Po przyjeździe na pierwszą sesję trybunału deputaci musieli przed sądem ziemskim sieradzkim w Piotrkowie udowodnić prawomocność swojego wyboru poprzez okazanie odpisów uchwał sejmików deputackich opatrzonych pieczęciami marszałka oraz asesorów sejmikowych. Pieczęć trybunału koronnego wykorzystywana była przez deputatów dopiero po ukonstytuowaniu się sądu głównego. Zapewne do tego czasu przechowywana była ona w archiwum piotrkowskiego sądu ziemskiego. Wnioskowanie to opiera się na analogii. Najważniejszy atrybut trybunalski, czyli laska marszałka po zakończeniu sesji oddawana była „w dozór panów ziemskich”78. Także podczas przerw w sesjach trybunału, tj. obiadowej oraz nocnej atrybut władzy marszałka oddawany był pod opiekę „ziemstwa”. Osobiście odpowiedzialnym za laskę marszałkowską był sędzia ziemski79. Zapewne laskę, „kałkuły” oraz pieczęć trybunalską składano w wydzielonym miejscu archiwum ziemskiego. Pieczęcie wykorzystywane przez nowożytne sądy ziemskie otrzymywały legendy, które określały ich typ i nazwały je w zgodzie z nomenklaturą z przeszłości. Stefan K. Kuczyński zwrócił uwagę, iż polskie pieczęcie ziemskie wyposażane były w legendy o różnym brzmieniu80. Profesor S. K. Kuczyński na podstawie legend odnotował istnienie pieczęci „ziem”, „ziemskich”, „ziemiańskich”, „ziemskich województwa” oraz „ziemskich powiatu i województwa”. Do tego katalogu dodać możemy pieczęcie „sądowe ziemskie województwa”, „ziemsko-grodzkie” oraz stemple „województwa” i „księstwa”. Stefan K. Kuczyński nie zgłębił przyczyn, dla których ta sama – jak sądziły – instytucja, czyli sądy ziemskie posługiwała się pieczęciami o odmiennych legendach. Różnorodność tekstów legend otokowych do 1791 r. tłumaczyć możemy dążeniem dysponentów tłoków do precyzyjnego określenia urzędu oraz zmieniającą się konwencją informowania o instytucji. Zmiany, jakie nastąpiły w nomenklaturze oraz w terminologii szlacheckiej pieczęci sądowej po 1791 r., łączyć należy jednak 77 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 98-99. Z. Mayer, Wizerunek Trybunału Koronnego. Studium prawno-obyczajowe, „Pamiętnik HistorycznoPrawny”, 1929, t. VII, z. 1, s. 12, 26. 79 W. Witkowski, Urządzenie i symbolika Sali Trybunału Koronnego w Lublinie, „Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska”, vol. XXX, 18, sectio G (Ius), 1983, s. 300. 80 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 183. 78 Pieczęcie sądów ziemskich 55 z przebudową sądownictwa szlacheckiego z okresu reform Sejmu Wielkiego (17881792). Reorganizacja objęła szlacheckie sądy grodzkie i szlacheckie sądy ziemskie (zob. s. II/118). Wprowadziła na ich miejsce sądy ziemiańskie. Reforma sądów szlacheckich z 1791 r. wymusiły zmianę brzmienia legend otokowych. Zmieniono treść komunikatu i język napisu. W legendach pieczęci z okresu Sejmu Wielkiego odnotowane zostały nowe nazwy sądów (zob. s. II/121-123). Otwarte pozostaje pytanie na ile dobrze odczytujemy dziś charakter pieczęci ziemskich. Łączymy je z ziemią, terytorium, z prowincją, czy też z województwem, a zapominamy o wieloznaczności słowa ziemstwo. Ziemstwo zaś mogło oznaczać szlachtę ziemi, prowincji, czy też województwa zorganizowaną oraz wyposażoną w samorząd stanowy81. Wydaje się, że sposób odczytania pieczęci ziemskiej jako znaku społecznościowego, czyli de facto korporacyjnego pasuje do charakteru innych dobrze już rozpoznanych grup staropolskich pieczęci władz kolegialnych, tj. kapituł, domów zakonnych, parafii, czy też władz miejskich. W poł. XVI w. na obszarze środkowopolskim w użyciu znajdowały się dwie pieczęcie ziemskie, tj. łęczycka i sieradzka82. Hybrydzie łęczyckiej na polu pieczęci ziemskiej łęczyckiej nie towarzyszył żaden tekst. Natomiast Orłowi Białemu niekoronowanemu na pieczęci ziemskiej sieradzkiej asystowały litery S Si, które identyfikowały pieczęć województwa sieradzkiego (fot. nr II/24). Wprowadzenie tekstu z nazwą ziemi sieradzkiej nad tarczę z Orłem Białym niekoronowanym uznać należy za realizację schematu, według którego skonstruowano też szesnastowieczne pieczęcie sądowe różnych ziem Mazowsza, województw i powiatów Wielkopolski właściwej oraz województwa inowrocławskiego. Stefan K. Kuczyński opublikował dwie pieczęcie mazowieckie83 (warszawską84 (fot. nr II/23) i wiską), na których umieszczono tarcze z Orłem Białym i skrócone nazwy ziem. Do tych dwóch stempli wskazanych wyżej dodać możemy identyczną 81 Słowo ziemstwo odczytywane jest przez językoznawców przynajmniej na trzy sposoby (Słownik języka polskiego, t. X, pod red. W. Doroszewskiego i in., Warszawa 1968, s. 1107) – 1. instytucja sądowa dla szlachty zamieszkującej ziemię lub powiat; 2. hierarchia urzędnicza danej ziemi lub powiatu; 3. jednostka podziału administracyjnego. 82 Z uwagi na występowanie przynajmniej pięciu odmian pieczęci ziemskich sieradzkich w XVI w. mówić należy raczej o pieczęciach ziemskich sieradzkich. Były to dwie odmiany wykorzystywane do uwierzytelniania dokumentów w Szadku (AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; sygn. 66, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 157; sygn. 2, k. 37v, 103, 106; sygn. 189, k. 6, 15; sygn. 231, k. 48, 147; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału…, szp. 288; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 182); dwie odmiany wykorzystywane do uwierzytelnienia dokumentów w Piotrkowie (APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 42v; sygn. 189, k. 24, 31; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea, sygn. II/154); jedna odmiana wykorzystywana do uwierzytelniania dokumentów w Sieradzu (APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 15, 17, 19, 21, 28, 33; sygn. 2, k. 39; APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 35, k. 9, 12). 83 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 181. 84 ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupie, sygn. 9a, k. 1, 14, 22; sygn. 9d, k. 22; APPoznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D. 326/2. 56 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości w konstrukcji pieczęć czerskiego sądu ziemskiego85. Do przykładów mazowieckich dołączyć możemy pieczęć wielkopolskiego powiatu kościańskiego86. Na jej polu nad tarczą z Orłem Białym niekoronowanym umieszczone zostały majuskułowe litery DC, czyli districtus costensis. Inaczej zredagowany został napis na szesnastowiecznej pieczęci województwa inowrocławskiego. Ułożono go na banderoli (szarfie) nad tarczą z Orłem Białym zapewne niekoronowanym (fot. nr II/25). Twórca tej legendy za pomocą czterech liter S T IV poinformował, że pieczęć związana była z ziemią inowrocławską87. Wprowadzenie liter na pole pieczęci sieradzkiej, a także innych wskazanych wyżej wiązać należy z wyobrażeniem napieczętnym, tj. Orłem Białym bez korony, czyli z symbolem, który nie identyfikował dysponenta wprost, a wskazywał na jego związki z monarchą. Przekaz werbalny precyzował sens ogólnego komunikatu heraldycznego, a także wiązał pieczęć z prowincją i z jej sądem. Być może treścią wyobrażenia napieczętnego tłumaczyć należy przyczyny, dla których sądowa pieczęć łęczycka z hybrydą łęczycką nie miała napisu. Herb terytorialny województwa łęczyckiego nie wymagał specjalnego dopełnienia werbalnego. Nie znaczy to, że nie widzimy innych, a możliwych wyjaśnień zjawiska. Wiemy, że brak napisu mógł być prostą konsekwencją niewielkich rozmiarów łęczyckiej pieczęci sygnetowej. Przykład trzech mazowieckich pieczęci sądowych (czerskiej, warszawskiej oraz wiskiej), a także bardzo podobnych pieczęci inowrocławskiej, sieradzkiej i pieczęci powiatu kościańskiego wskazują, że szesnastowieczne stemple sądów ziemskich miały zbliżone rozmiary oraz wyobrażenia. Różniły się przede wszystkim tekstami legend. W XVII i w XVIII w. legendy polskich pieczęci ziemskich przekształciły się z szesnastowiecznych krótkich zwrotów utworzonych z pojedynczych liter w pełne zdania, które zawierały informacje szeroko charakteryzujące dysponenta. Podawana była nazwa instytucji i terytorium, z którym związane były uprawnienia sądu oraz urzędu. Napisy precyzowały kompetencje terytorialne pieczęci sądowej. Legendy pieczęci ziemskich łęczyckich z XVII-XVIII w. (w zasadzie) konsekwentnie wskazywały na ziemski i na wojewódzki charakter znaku. Ujawnione źródła upoważniają nas do stwierdzenia, iż rozbudowana legenda pieczęci łęczyckiej po raz pierwszy pojawiła się na pieczęci sądowej podczas sprawowania urzędu pisarza łęczyckiego przez Marcina Bełdowskiego, czyli pomiędzy 1611 i 1612 r.88 O takiej chronologii pieczęci oraz jej legendy przemawiają sygle identyfikujące pisarza. Wprowadzone je w wolne przestrzenie przy krawędzi pieczęci (fot. nr II/27). Na większości zachowanych odcisków były one nieczytelne lub przypominały 85 Pieczęć ta uważana była za znak miejski Czerska – W. Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski, Kraków 1905-1914, s. 46; M. Gumowski, Herby miast województwa warszawskiego, Warszawa 1938, s. 15. 86 APPoznań, AM Kościana, sygn. I/6. 87 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 3048. 88 SIGILLUM TERRESTRE PALATINATVS LANCICIENSIS – APŁowicz, Zbiór Tarczyńskiego, sygn. 167, k. 1; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 63, 70, 75, 78; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 24, k. 20, 27. Pieczęcie sądów ziemskich 57 kropki (punkty). Na odcisku ze zbiorów Archiwum Państwowego w Łowiczu89 kropki okazały się literami, choć też nie w pełni czytelnymi. Uznaliśmy, iż litery te układały się w tekst MB | P-Z-L90. Najmniej czytelna jest litera B. Po przyjęciu takiej identyfikacji liter uznaliśmy, iż wskazywały one na Marcina Bełdowskiego, pisarza ziemskiego łęczyckiego91. Wnioskowanie nasze możemy wzmocnić argumentem pośrednim. Wśród pisarzy ziemskich łęczyckich imię na literę M (oprócz Marcina Bełdowskiego) nosił tylko Mikołaj Witkowski pełniący urząd w latach 1685-169592. Cechy stylowe omawianej tu pieczęci ziemskiej – naszym zdaniem – lepiej odpowiadały estetyce 1. poł. XVII w. niż końca XVII w. Przyjmujemy więc, iż identyfikacja łącząca powstanie pieczęci z 1. poł. XVII w. oraz z Marcinem Bełdowskim ma sens. Tekst legendy z pieczęci ziemskiej łęczyckiej z pocz. XVII w. w niezmienionej zapewne postaci powtórzony został na typariuszu z poł. XVII w.93 Sposób konstruowania legendy otokowej ziemskiej pieczęci łęczyckiej w 1. poł. XVIII w. został nieco zmieniony. Zapewne w 1736 r.94 pominięto tę części tekstu, która informowała o wojewódzkim statusie Łęczyckiego. Terytorium, na którym pieczęć łęczycka posiadała siłę uwierzytelnienia dokumentów określono przymiotnikowo bez słów wartościujących jego rangę. Redukcja tekstu miała charakter epizodyczny. Pełne brzmienie tekstu legendy pieczęci ziemskiej łęczyckiej zostało przywrócone w 1784 r.95 Osobnego akapitu wymaga legenda pieczęci ziemskiej z ziemi wieluńskiej z XVIII w. Typariusz tej pieczęci wykonany został w 1778 r. (fot. nr II/29) Jego legenda akcentowała ziemski charakter dysponenta oraz pośrednio wskazywała na status Wieluńskiego96. Odmienny schemat budowania legend pieczęci ziemskich przyjęto, a następnie konsekwentnie stosowano w sądzie ziemskim sieradzkim. Różnica pomiędzy legendami z pieczęci łęczyckich i wieluńskich, a legendami z pieczęci sieradzkich polegała na wprowadzeniu do legend pieczęci sieradzkich słowa wskazującego na sądowe przeznaczenie tłoka (fot. nr II/28). Po raz pierwszy tak wzbogacona legenda pojawiła się na pieczęci wykonanej dla sieradzkiego sądu ziemskiego w 1746 r.97 Na 89 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 167, k. 1. Pragniemy zwrócić uwagę, iż tekst legendy otokowej omawianej tu pieczęci zredagowano w języku łacińskim, a zidentyfikowane przez nas sygle układały się w tekst polski. 91 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, Kórnik 1993, nr 430. 92 Tamże, nr 437. 93 […]ILVM TER[] […]ATINATVS L[…] – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji. 94 SIGILLUM TERRESTRE LANCICIENSE – AAŁódź, AD Łęczyca, sygn. 207; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/9. 95 SIGILLUM TERRESTRE PALATINATUS LANCICIENSIS 1784 – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 247; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/11. 96 SIGILLUM TERRESTRE VIELUNENSE | 1778 – APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. 276, k. 77, 124, 161. 97 SIGILLUM IUDICII TERRESTRIS SYRADIENSIS – S. K. Kuczyński, Tłok pieczęci sądu ziemskiego sieradzkiego z połowy XVIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczne”, 1968, r. XII, z. 1, s. 25. 90 58 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości kolejnej pieczęci ziemskiej z 1781 r. generalnie powtórzono legendę z 1746 r., ale rozbudowano ją o informację o wojewódzkim statusie Sieradzkiego98. Fragmenty legend z pieczęci sieradzkiego sądu ziemskiego (od 1746 r.), które wskazywały na sądowy charakter dysponenta, przypominały zwroty znane nam z tekstów piotrkowskich pieczęci trybunalskich (zob. s. II/99-100). Bliskie związki personelu sądowego sądu ziemskiego sieradzkiego z trybunałem piotrkowskim prowokują nas do poszukiwania wzajemnych zapożyczeń. Sądzimy, że w przypadku Sieradza przepływ wzorców tekstowych (i obrazowych) prowadził od trybunału do sieradzkiego sądu ziemskiego99. Legenda pieczęci sądu ziemskiego województwa lubelskiego z datą 1717 również zawierała zwrot wskazujący na jej sądowe przeznaczenie100 . Pieczęć ziemska lubelska z 1777 r. wykorzystywana była przez trybunał koronny wyrokujący w Lublinie. W sfragistyce polskiej odnajdujemy także i inne pieczęcie z legendami, które jednoznacznie wskazywały na sądowy lub na sędziowski charakter jej dysponenta. Znamy np. pieczęcie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim101 i stemple sądu leńskiego ziemi sądeckiej102 . O sądowym charakterze pieczęci świadczą legendy z typariuszy sądu miejskiego Wschowy103 (zob. s. II/66, III/70-71). W tym miejscu przywołać też możemy sądową pieczęć Mikołaja Prażmowskiego, arcybiskupa gnieźnieńskiego (zob. s. I/15). Z XVI w. pochodzi pieczęć sądu generalnego województw lubelskiego i sandomierskiego z dwoma herbami tychże województw na polu pieczętnym104. W 1574 r. sejmik szlachecki w Wiszni podjął uchwałę o ustanowieniu iudicium generale ordinarium terrarum Russiae i ustalił dla 98 SIGILLUM IUDICIJ TERRESTRIS PALATINATUS SYRADIENSIS – APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 5, k. 2, 90; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 419, 464; sygn. 24, k. 179, 183v, 194. 99 Piotrkowskie pieczęcie trybunalskie wykorzystywano do uwierzytelniania ekstraktów ziemskich (zob. s. II/100). 100 SIGILLV IVDI TERRIS PLTVS LVBLINENSIS 1717 – APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1714, k. 101; 1758-1763, k. 3, 7; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 184. 101 S IVRIS THEVTVNICI IN CASTRO CRACOVIENSIS – F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich…, nr 457 – pieczęć z wyobrażeniem głowy królewskiej S IVRIS THEVTVNICI IN CASTRO – F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich…, nr 446 – pieczęć z wyobrażeniem Orła Białego koronowanego. Nowożytne pieczęcie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim opublikował Stanisław Kutrzeba (S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, nr 8-10, s. 125-126). Informacje o pięciu tłokach sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku w Krakowie (jednym – z XIV w. z Orłem Białym, czterech – z XVII oraz XVIII w. z głową króla w koronie) – K. Jelonek-Litewka, Zbiory sfragistyczne Archiwum Państwowego w Krakowie (Tłoki pieczętne, pieczęcie luźne, odlewy), [w:] Zbiory pieczęci w Polsce, pod red. Z. Piecha, W. Strzyżewskiego, Warszawa 2009, s. 94, fot. 18. 102 S IVDICII FEODALIS TERRE SANDE – F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich…, nr 578. 103 Pieczęć z XVI w. – SIGILLVM IVDICI WSCHOWENSIS – APPoznań, AM Kościan, sygn. I/241, k. 8; pieczęć z 1716 r. – SIGILLVM IVDICI WCHOWIENSIS – APZielona Góra, Wschowa, cech rzeźników, sygn. 12. 104 SIGIL IUDICII GENERAL SAND ET LUBLI PAL – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 315-316; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego…, szp. 295. Pieczęcie sądów ziemskich 59 sądu pieczęć z herbem prowincji i z legendą opisującą wymiar sprawiedliwości105. Sformułowania wykorzystane na szesnastowiecznej pieczęci sądu generalnego dla województw lubelskiego oraz sandomierskiego zostały częściowo powtórzone na osiemnastowiecznej pieczęci sądowej powiatów radomskiego, opoczyńskiego oraz chęcińskiego106 . Na podstawie brzmienia legend należy dokonać rozgraniczenia pomiędzy pieczęcią ziemską (symbolem samorządu szlacheckiego), ale wykorzystywaną przez szlachecki wymiar sprawiedliwości i pieczęcią sądu ziemskiego. W tym drugim przypadku w zgodzie z brzmieniem napisu otokowego właścicielem stempla była instytucja uprawniona do wykonywania czynności sądowych. Praktyka sfragistyczna i dyplomatyczna wskazuje jednak, iż zakres kompetencji pieczęci ziemskich oraz pieczęci sądowo-ziemskich był identyczny. Służyły – a przynajmniej taki obraz wyłania się z zachowanych źródeł – szlacheckiemu wymiarowi sprawiedliwości, a dokładnie sądom ziemskim. Legendy pieczęci sądowych budowane były z poszanowaniem zwyczajów prawnych poszczególnych ziem oraz prowincji, a ich treści oddawały rzeczywisty charakter miejscowego wymiaru sprawiedliwości. Troska o poprawność opisu szczególnie widoczna była w sposobie budowania legend pieczęci sądowych z obszaru Mazowsza. Dużą grupę mazowieckich pieczęci sądowych tworzyły stemple ziemsko-grodzkie. Zinwentaryzowane zostały ziemsko-grodzkie pieczęcie warszawskie z XVI107, XVII108 i z XVIII w.109 Także sąd ziemi wiskiej w XVIII w. posługiwał się pieczęcią o podwójnym ziemsko-grodzkim charakterze110. Złożony charakter przywołanych tu pieczęci sądów szlacheckich wynikał ze sposobu zorganizowania mazowieckiego wymiaru sprawiedliwości. Literatura podkreśla stosunkowo późne wykształcenie się mazowieckiego sądownictwa grodzkiego111 105 SIGILLUM IUDICIIS ORDINARII GENERALIS TERRARUM RUSSIAE – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. XX, t. I, Lauda wiszeńskie 1572-1648, opr. A. Prochaska, Lwów 1909, nr 14, paragraf 14. 106 SIGILL IUDICII TERRIS DISTRUUM RADOMIEN OPOCIE ET CHECINEN – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 299. 107 SIGILVM TERE ET CAST VARS 156[.] – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 56. 108 Pieczęć z 1617 r. – SIGILVM TERE ET CAST VARS 1617 – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1279; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/102, k. 61; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 47; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 56. 109 Pieczęć z Orłem Białym i ze Ślepowronem Sobolewskiego pod Orłem – SIGILLUM TERRESTRE CASTRENSE VARSAVIENSE – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68651; pieczęć z Orłem Białym oraz ze Ślepowronem Sobolewskiego na piersi Orła – SIGILLUM TERRESTRE CASTRENSE VARSAVIENSE – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 104v; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68653; APPoznań, Dokumenty wiejskie, sygn. 196/1; pieczęć z Orłem Białym i Rogalą Skulskiego na piersi Orła – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68654; KKP Głowno. 110 SIGI[…] TERRESTRE ET CAS[…]NSE VISNENSE 1730 (?) ANNO – Muzeum w Krośniewicach, Dokumenty, sygn. 459. 111 Dyplomatyka wieków średnich…, s. 288. 60 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości (schyłek XV w.). Wykazy urzędników mazowieckich z końca XVIII w. wymieniają pisarzy, którzy łączyli funkcje w sądzie ziemskim i grodzkim (np. warszawskim). Sondażowo przeprowadzone obserwacje pokazują, iż w nagłówkach ekstraktów z odciskami warszawskich pieczęci ziemsko-grodzkich z XVII w. odnotowywano fakt wyrokowania na dworze królewskim (curia regia varsaviensis) lub w urzędzie starosty i w grodzie warszawskim (officyi capit y castren varsaviensis)112. Pieczęcie ziemskie z województw łęczyckiego i sieradzkiego w XVII-XVIII w. w zasadzie poprawnie identyfikowały status obu województw, a także status ziemi wieluńskiej (zob. s. II/56-58). Należy przy tym jednak pamiętać o dwóch pieczęciach pozbawionych informacji o wojewódzkim statusie Łęczyckiego oraz Sieradzkiego. Nasze obserwacje środkowopolskie skonfrontujemy w tym miejscu z ustaleniami poczynionymi na podstawie materiału z innych obszarów. Autorzy legend sprawdzali status prawny ziemi, dla której przygotowywali pieczęć sądową i dostosowywali tekst do rangi przyszłego dysponenta. Dwie różne pieczęcie wykorzystywane przez sąd ziemski w Dobrzyniu w XVII i w XVIII w. otrzymały legendy wskazujące na ziemię dobrzyńską113. O ścisłym powiązaniu legendy otokowej ze statusem prowincji świadczy przykład pieczęci księstwa siewierskiego. W jej napisie odnotowano książęcy charakter terytorium114 . Przekaz werbalny pieczęci siewierskiej wzmacniała mitra książęca nad tarczą z herbem księstwa siewierskiego. Sąd ziemski województwa kaliskiego dysponował w XVI w. wojewódzką pieczęcią ziemską z legendą, która (obok sformułowań standardowych) zawierała zwrot generalis znany nam np. z tytulatury starostów generalnych wielkopolskich115. Prawie tak samo zbudowana została legenda pieczęci województwa poznańskiego z XVI w.116 Kaliska pieczęć z XVIII w.117 (fot. nr II/30) posiadała legendę pozbawioną już zwrotu generalis. Jej tekst przekazywał tylko podstawowe treści. 112 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1279; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/101, k. 61. 113 Pieczęć z XVII w. – SIGILLVM TERRAE DOBRINENSIS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 66; Pieczęć z XVIII w. – SIGILLVM TERRAE DOBRIN – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 66-67. 114 SIGILLUM DUCATUS SEVERIAE – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. XI. 115 SIGIL TERRESTRE GENERA PALA CALI – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1241, 1271; ADWłocławek, Akta kapituły kaliskiej, sygn. 21, bez paginacji; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 110. Pieczęć Jana z Leszna Leszczyńskiego (fot. nr II/4) starosty generalnego wielkopolskiego (1659-1678), wojewody poznańskiego (1665-1661) – IOANNES A LESZNO LESZCZYNSKI MAIOR POLON GENERAL │ DCTVS POSN – Muzeum w Krośniewicach, Dokumenty, sygn. 8684-8685; Urzędnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. A. Bieniaszewski, Ossolineum 1987, s. 212. 116 SIGILLVM GENE PALATINATVS POZNANIENSIS – APPoznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D 482, D 332, D 350; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea, sygn. II/81, III/27, III/121, III/155, III/166, V/12. 117 Krąg legendy pieczęci został słabo odciśnięty. Dostrzec możemy litery, które wskazującą na ziemski charakter pieczęci i na jej związek z województwem kaliskim – ADWłocławek, Akta kapituły kaliskiej, sygn. 22, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 5, k. 15-16, 18v, 20. Pieczęcie sądów ziemskich 61 Rozbudowany komunikat wprowadzony został w otok osiemnastowiecznej poznańskiej pieczęci ziemskiej. Z uwagi na zły stan zachowania znanego nam odcisku uchylamy się w tym miejscu od podawania odczytu legendy118 (fot. nr II/31). Inaczej relacje pomiędzy typem pieczęci (pieczęć ziemska) i województwem zostały wyrażone w legendzie stempla województwa gnieźnieńskiego utworzonego w ostatnich latach I Rzeczypospolitej. Twórca legendy rozdzielił części napisu i użył do tego mocnego spójnika et. Tym samym wskazał na dwie różne przestrzenie, w których pieczęć gnieźnieńska miała urzędowe zastosowanie. Wyróżnił przestrzeń sądową (ziemską) i wojewódzką, czyli – jak tu sądzimy – obszar właściwy dla samorządu szlacheckiego119. Na pieczęci ziemskiej województwa krakowskiego z XVIII w. umieszczone zostały standardowe sformułowania identyfikacyjne120. Na wcześniejszych stemplach ziemskich krakowskich, czyli na tłokach z XVI i z XVII w. oddawano je skrótami121. Rozwinięte i zunifikowane formuły identyfikacyjne znajdujemy też na pieczęciach ziemskich z województwa brzesko-kujawskiego122 . Legendy umieszczone w ich otokach wskazywały na związek pieczęci ziemskiej z województwem, w którym były wykorzystywane. Część legendy odtworzyć możemy z odcisku ze zbiorów włocławskich – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1753. Lepszą pieczęć zapewne badał Marian Gumowski i uznał, że jej legenda miała brzmienie SIGILLVM TERRESTRE PALATINATUS CALISIENSIS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 110-111. 118 Pełna identyfikacja dysponenta typariusza nie została przeprowadzona. Kancelaryjne zastosowanie pieczęci wskazuje na jej związek z poznańskim sądownictwem ziemskim (odcisk pod ekstraktem z ksiąg ziemskich poznańskich), ale pierwsze słowa legendy STANISLAUS AUGUSTUS świadczą, iż rozpoczęto ją imieniem panującego – ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/4. 119 SIGILLUM TERRESTRE ET PALATINATUS GNESNENSIS – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 106. 120 Pieczęć z 1766 r. – SIGILLUM TERRESTRE PALATINATUS CRACOVIENSIS AD 1766 – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 122; pieczęć z 2. poł. XVIII w. – SIGILLUM TERRESTRE PALATINATUS CRACOVIENSIS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 182; W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski, Kraków 2004, s. 67. 121 Pieczęć z XVI w. – SZ (MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135). Litery mogą oznaczać sigillum ziemskie. Jednak połączenie w krótkim tekście dwóch języków jest nieprawdopodobne. Nie wykluczamy, że w literze Z należy dostrzec T, co w konsekwencji prowadzi do rozwiązania skrótu sigillum terre lub sigillum terrestre. Tak odczytuje legendę tej pieczęci S. Kutrzeba (S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 121). Tu pragniemy zwrócić uwagę na trudności z odczytaniem motta ZELO lub TELO na pieczęciach miast kościoła gnieźnieńskiego z XVI w. (zob. s. III/23). Na pieczęci krakowskiej z XVII w. (MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)..., szp. 58-61; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 121) były litery STPC, czyli: sigillum terreststre palatinatus cracoviensis. 122 Pieczęć pod ekstraktem z datą postępowania urzędowego 1697 r. – SIGILLVM TERRESTRE PALATINATVS BRESTENSIS – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1597; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 32, tabl. II, nr 16; pieczęć z XVIII w. – SIGILLVM TERRESTRE PALATINATUS BRESTENSIS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 32. 62 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości Treści łacińskojęzycznych legend pieczęci sądów ziemskich z terenu Korony skonfrontować możemy z terminologią stosowaną na typariuszach pieczętnych sądów szlacheckich Wielkiego Księstwa Litewskiego. Osiemnastowieczne pieczęcie ziemskie województw litewskich (nowogródzkiego123 i wileńskiego124 ) wyposażane były w legendy polskie, czyli zredagowane w urzędowym języku kancelarii i sądów litewskich. Polszczyzna legend pieczęci litewskich powoduje, iż otrzymujemy tu komunikat wolny od możliwych zniekształceń translatorskich. Dwa przywołane przykłady pokazują, iż sądy litewskie posługiwały się pieczęciami o legendach podobnych do tych, które znamy z Korony. Znamy legendy, w których nie określono statusu prawnego terytorium. Sądy ziemskie województw łęczyckiego oraz sieradzkiego posługiwały się przynajmniej dwiema pieczęciami, których legendy wskazywały na ich „ziemski” lub „sądowoziemski” charakter, a pozbawione były odniesienia do województwa (zob. s. II/57). Nie było to rozwiązanie wyjątkowe. Pieczęć ziemska inowrocławska z 1778 r. też pozbawiona była werbalnej identyfikacji województwa inowrocławskiego125. Bez odwołania do właściwego województwa zbudowane zostały legendy pieczęci ziemskich niektórych obszarów Mazowsza, choć tu z uwagi na odmienny sposób wyznaczenia granic administracyjnych sprawa była bardziej złożona. Na ośmiobocznych pieczęciach sądu ziemskiego warszawskiego z 1660 oraz z 1670 r. nie odnotowano w legendzie, że ziemia warszawska była częścią województwa mazowieckiego126. Według tego samego wzoru powstała w 1688 r. ośmioboczna pieczęć ziemska liwska127 . Ziemia liwska także wchodziła w skład województwa mazowieckiego. Legendy pieczęci ziemskich czerskiej128 i płockiej129 odwoływały się też do podziałów administracyjnych właściwych dla Mazowsza i nie posiadały informacji o województwach odpowiednio mazowieckim (ziemia czerska) i płockim (ziemia płocka). Legendy pieczęci niektórych sądów ziemskich zawierały uściślenia terytorialne. Wskazywały one na powiaty sądowe, w których pieczęć wypełniała swoje funkcje 123 PIECZĘĆ ZIEMSKA W[…] NOWOGRODZKIEGO 17[..] – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 97, k. 7v. 124 PIECZENC ZIEMSKA WOJEWODZTWA WILEN ANO 1777 (?) – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 478, k. 31. 125 Pieczęć z 1778 r. – SIGILLVM TERRESTRE IVVENIVLADISLAVIENSIS 1778 – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2561; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 105, tabl. III, nr 43. 126 SIGILLVM TERRESTRE VARSAVIENSIS 1660 – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. XII; SIGILLVM TERRESTRE VARSAVIENSIS 1670 – APPiotrków, Cech kupców w Piotrkowie, sygn. 4, k. 9; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68647; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (I), „Wiadomości Numizamtyczno-Archeologiczne”, 18991902, t. IV, szp. 13. 127 SIGILLVM TERRESTRE LIVENSIS 1688 – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (I)..., szp. 14. 128 SIGILVM TERRE CERN 1590 – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 57. 129 SIGILLVM TERRE PLOCENSE 1659 – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. IX, nr 88. Pieczęcie sądów ziemskich 63 kancelaryjne. Materiał sfragistyczny związany z funkcjonowaniem sądów ziemskich województw łęczyckiego oraz sieradzkiego nie przynosi informacji tekstowych o powiatach sądowych. W legendach środkowopolskich pieczęci ziemskich nie znajdujemy zapisów, które łączyły pieczęć ziemską z powiatem. Jednakowoż na podstawie występowania kilku odmian pieczęci ziemskich sieradzkich z XVI w. (zob. s. II/69-70) podejrzewamy, iż przynajmniej trzy sieradzkie tłoki pieczętne w sposób trwały związane były miejscami wyrokowania i zapewne przechowywane były w archiwach powiatowych. Sądzimy, że istniały tłoki, które wykorzystywano tylko w Piotrkowie, Sieradzu i w Szadku. Legendy pieczęci niektórych sądów ziemskich spoza obszaru naszych badań świadczą, iż obyczaj łączenia pieczęci z powiatem sądowym był praktykowany. Kompetencje terytorialne pieczęci określano na dwa sposoby, choć ich sens był jednakowy. Pierwszy ze sposobów polegał na równoczesnym wskazaniu powiatu sądowego oraz województwa, w którym powiat było położony, drugi zakładał podanie nazwy powiatu. Podwójną informację zawierała legenda szesnastowiecznej pieczęci ziemi drohickiej130. Zdwojony komunikat odnajdujemy też na pieczęci ziemskiej powiatu radomskiego województwa sandomierskiego131. W zbiorze zinwentaryzowanych pieczęci liczniej występują legendy o odniesieniach tylko do powiatu sądowego. Jako przykłady posłużą tu pieczęcie ziemskie z obszaru województwa sandomierskiego oraz z Mazowsza. Sondażowo przeprowadzone kwerendy ujawniły istnienie w XVIII w. pieczęci sądowej ziemskiej powiatów132 radomskiego, opoczyńskiego, chęcińskiego i pieczęci ziemskiej zapewne powiatu opoczyńskiego133. Co ciekawe, w tym samym czasie samorząd szlachecki województwa sandomierskiego posługiwał się swoją pieczęcią wojewódzką134. Do wyjaśnienia pozostają kompetencje, w jakie wyposażono różne pieczęcie Sandomierszczyzny135, tj. pieczęcie ziemskie, powiatowe i wojewódzkie. Legendy pieczęci sądowych z Mazowsza precyzyjnie informowały o ziemi, czyli o okręgu sądowym, a nie o województwie, w skład którego wchodził okręg sądowy. Do danych przedstawionych w innym miejscu (zob. s. II/62) dodamy 130 SIGIL PAL PODLASIAE TERRAE DROHICEN – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 69. 131 SIGILLUM TERRESTRE DISTRICTVVM RADOMIEN PALAT SANDOMIRIEN – J. Wiśniewski, Dekanat radomski, Radom 1911, wkładka ilustracyjna. 132 SIGILL IUDICII TERRIS DISTRUUM RADOMIEN OPOCIE ET CHECINEN – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 299. 133 […] TERRIS DIST […] – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 130. 134 SIGILLVM PALATINATUS SANDOMIRIENSIS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 315. 135 Współczesne badania nad heraldyką samorządową województwa świętokrzyskiego (J. Michta, Powiatowa heraldyka samorządowa województwa świętokrzyskiego i jej symbolika, Kielce 2004) mogły przynieść pogłębioną refleksję na temat wyobrażeń pieczęci ziemskich dawnych powiatów województwa sandomierskiego. Autor opracowania skoncentrował się na heraldyce województwa, a pominął jego sfragistykę. Instrumentalnie wykorzystał heraldykę sandomierską dla potwierdzenia słuszności rozwiązań symbolicznych przyjmowanych dla herbów powiatowych województwa świętokrzyskiego. 64 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości jeszcze dwa przykłady. Znamy np. pieczęć ziemską sochaczewską136, a nie pieczęć ziemską województwa rawskiego. Oglądaliśmy też pieczęć ziemi ciechanowskiej137, a nie pieczęć ziemską województwa mazowieckiego. Ważny komunikat o charakterze prawnym przekazywało wyobrażenie pieczęci ziemskiej. W rozważaniach nad treścią obrazów ze stempli podnieść musimy kwestię autorstwa najstarszych typariuszy ziemskich. Wiemy, że król mógł kształtować wyobrażenia pieczęci. Zygmunta I w 1516 r. określił wyobrażenie pieczęci ziemskiej drohickiej138. Z woli monarchy tworzył ją jeździec, czyli litewska Pogoń139 ze „świętą” literą S królewskiego imienia Sigismundus. Wyobrażenie pieczęci ziemskiej drohickiej (a szczególnie monogram królewski S) dobrze wpisuje się w model ikonograficzny zbudowany przez Jagiellonów w celu propagowania ich władztwa140. Stefan K. Kuczyński podejrzewał, że znak zaprojektowany przez Zygmunta I nie został wprowadzony na pole drohickiego stempla141. Jednakowoż stwierdzenie to sformułowane zostało w oparciu o ułomną podstawę źródłową. Ciągle nie znamy wielu najwcześniejszych pieczęci ziemskich. Nie może więc dziwić fakt, iż nie dysponujemy źródłem, które potwierdza realizację nadania królewskiego z 1516 r. Zbieg politycznych okoliczności mógł spowodować, że pieczęć z wyobrażeniem utworzonym przez Zygmunta I nie dotrwała do naszych czasów. W 1569 r. niektóre terytoria Litwy (w tym ziemia drohicka) włączone zostały do Korony. Inkorporacja spowodowała, że pierwszy symbol sądu ziemi drohickiej (Pogoń litewska z literą S) utracił rację bytu. Okres funkcjonowania litewskiego godła ziemi drohickiej trwał tylko pięćdziesiąt trzy lata. Należy też pamiętać, że zakres użycia sądowej pieczęci drohickiej przewidywał uwierzytelnienie pozwów. Te zaś nie podlegały archiwizacji. Specjalne nadanie królewskie dla ziemi drohickiej z 1516 r. ma dla naszych rozważań znaczenie fundamentalne. Pokazuje bowiem, iż wyobrażenie pieczęci do pozwów sądowych było lub mogło być przedmiotem królewskiego nadania. Inny przykład pochodzi z 1569 r. Powiaty mielnicki, drohicki i bielski z ziemi podlaskiej (po włączeniu ich do Polski) otrzymały prawo do posługiwania się na pieczęciach142 ziemskich godłem Orła Białego. Orła Białego nadano ziemiom inkorporowanym do Polski w celu upamiętnienia „przywrócenia ziemi podlaskiej do 136 KKP Głowno. APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 153, k. 7. 138 „…ordinamus etami ac institutimus, ut in singulis citationibus litteralibus terrestribus sigillum terrestre districtus Drochiciensis: infra depictum equum sellatum uno homine armato, litera Sacra ad perpetuam memoriam nominis nostri praeciencto in se continens…” – VL, t. I, Petersburg 1859, s. 175; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 181. 139 Kilka litewskich pieczęci ziemskich – А. Цитоў, Сфрагистыка i геральдыка Беларусi, Мiнск 1999, s. 46-48. 140 Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 315-342. 141 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 181. 142 Pieczęcie powiatów mielnickiego, drohickiego i bielskiego z wyobrażeniem Orła Białego wykonane zostały na zamówienie kancelarii królewskiej i sfinansowane z królewskich funduszów. Rytownik (sculptor insigniorum) otrzymał wynagrodzenie za wykonanie trzech srebrnych pieczęci, a częścią jego pracy była „sculptura… insigniorum aquilarum”) – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 220. 137 Pieczęcie sądów ziemskich 65 Korony Polskiej”143. W 1569 r. do Polski przyłączone zostały także ziemia wołyńska i księstwo kijowskie144. W konsekwencji tegoż aktu odmienione zostały godła województw bracławskiego oraz wołyńskiego. W 1569 r. król do dawnego godła ziemskiego wołyńskiego, czyli do krzyża dodał Orła Białego „koronnego”145. W przypadku decyzji monarszych z 1569 r. pamiętać należy, iż uwaga prawodawcy zwrócona była jednak na znaki chorągiewne146 . Nie wiemy, czy opisany wyżej sposób ustanawiania wyobrażeń pieczęci i godeł ziemskich uznać należy za normę, czy też za wyjątek. Pamiętamy o politycznej i propagandowej wymowie decyzji o wcieleniu części ziem litewskich do Polski w 1569 r. W decyzjach królewskich, a podjętych w sprawie znaków Podlasia oraz Wołynia dostrzegamy analogię z królewskimi lokacjami miast, w których monarcha – niezależnie od stosunków własnościowych – zatwierdzał znak (obraz z pieczęci) samorządu miejskiego. W miastach królewskich władca miał suwerenne prawo do kształtowania znaków samorządu. Nie znaczy to, że zawsze arbitralnie narzucał swoją wolę. Wymienione przykłady, które świadczą o królewskim zainteresowania tłokami sądów ziemskich z 1516 i z 1569 r., są ważne również dlatego, że oprócz monarszej zgody na wykorzystywanie pieczęci sądowych władca dwukrotnie określił ich wyobrażenia. Ostatni Jagiellonowie, tj. Zygmunt I oraz Zygmunt August budowali obrazy pieczęci ziemskich w powiązaniu z symboliką królewską oraz państwową147. W okresie, gdy ziemia drohicka wchodziła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, to jej sąd ziemski posługiwał się Pogonią litewską odmienioną przez monogram królewski. Po inkorporacji ziemi drohockiej do Korony miejsce herbu, który świadczył o związkach dysponenta pieczęci z Litwą, zajął herb koronny. Od tego momentu na pieczęciach ziemskich ziemi drohickiej (np. z XVII i z XVIII w.) oglądać możemy Orła Białego (na tarczy lub bezpośrednio na polu pieczęci) obok inicjałów148 lub inicjałów i herbów pisarzy ziemskich drohickich149. Co ciekawe, na 143 Przywiley przywrócenia ziemie podlaskiey do Korony Polskiey – VL t. II, Petersburg 1859, s. 77-80; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 183, 220. 144 Przywiley przywrócenia ziemie wołynskiey do Korony Polskiey i Przywiley przywrócenia xięstwa kijowskiego do Korony Polskiey – VL, t. II, Petersburg 1859, s. 80-87. 145 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego…, szp. 294. 146 Ziemia podlaska – „…postanawiamy, aby… za znakow na chorągwiach wojennych w Powiecie swym od tego czasu y na potym, orła znaku Korony Polskiey używali…” – VL, t. II, Petersburg 1859, s. 79; ziemia wołyńska – „…aby od tego czasu we wszystkich odprawach pospolitych, y na chorągwiach ziemskich tey Ziemi Wołyńskiey, przy swych dawnych herbiech, orła znaku Koronnego herbu używali…” – VL, t. II, Petersburg 1859, s. 83; księstwo kijowskie – „…aby od tego czasu we wszystkich odprawach pospolitych, y na chorągwiach ziemskich w tey Ziemi Kijowskiej, przy swoich dawnych herbiech, orła znaku Koronnego używali…” – VL, t. II, Petersburg 1859, s. 87. 147 Warto zwrócić uwagę na przekształcenia treści oraz funkcji Orła Białego, jakim podlegał on za panowania Jagiellonów. W okresie rządów Władysława Jagiełły Orzeł polski ponownie występował w charakterze znaku monarchy. Tym samym przywrócono mu treści właściwe czasom Kazimierza Wielkiego – Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli…, s. 213-218. 148 Pieczęć z XVII w. z inicjałami AL-NTD Wojciecha Łużeckiego, pisarza ziemskiego drohickiego – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 69. 66 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości pieczęci komisji porządkowej cywilno-wojskowej województwa podlaskiego ziemi drohickiej150 pojawiły się dwa historyczne herby ziemi drohickiej, czyli Orzeł Biały oraz Pogoń pod wspólną koroną otwartą (zob. s. II/136). Wyobrażenie pieczęci sądowej ziemi drohickiej zestawić należy z obrazem miejskiej pieczęci sądowej Wschowy z XVI w. Jej wyobrażenie określił dokument Zygmunta I z 1532 r. w sprawie wykupu wójtostwa151 (zob. s. III/70-71). Monarcha nadał wschowskiemu sądownictwu miejskiemu (wójtowskiemu) znak odmienny od symboliki samorządowej ukształtowanej w XIV i w XV w. Tworzyć miał go Orzeł Biały królewski152 bez korony z rozpostartymi skrzydłami przepasany literą S, która symbolizowała imię królewskie oraz podkreślała podporządkowanie (subiectio) mieszkańców Wschowy panującemu. W mniej zaszczytną część pola pieczęci, czyli poniżej Orła Białego wprowadzona została tarcza z podwójnie przekrzyżowanym krzyżem z dwiema toczenicami (pierścieniami). Krzyż podwójny z toczenicami nawiązywał do znaku nadanego mennicy wschowskiej przez Władysława Jagiełłę. Został on przejęty przez wschowską sfragistykę oraz heraldykę miejską w XV w.153 W zgodzie z literą królewskiego przywileju powstała szesnastowieczna pieczęć sądowa Wschowy, która wiernie powtarzała treść nadania z 1532 r.154 Orzeł Biały z literą S na piersi wypełnił także wschowską pieczęć sądową z 1716 r.155 Przykłady wschowskiej pieczęci sądowej i pieczęci ziemskiej drohickiej są dla naszych rozważań nośnikami istotnych obserwacji. Świadczą o konsekwencji Zygmunta I w kształtowaniu znaków sądowych. Przynajmniej dwa razy wykorzystał on herby królewsko-państwowe do stworzenia wyobrażeń pieczęci sądów, nad którymi (przynajmniej formalnie) sprawował nadzór. Zwracamy uwagę, iż do obu godeł państwowych wprowadzone zostały monogramy królewskie. Przemieniły one znaki ogólne w symbole konkretnego panującego. W rozważaniach nad pochodzeniem wyobrażeń z najstarszych pieczęci ziemskich uwzględnić powinniśmy opinie ludzi żyjących w czasach kształtowania się symboliki sądów szlacheckich. W 1565 r. poeta Andrzej Trzecieski napisał, iż w Orle z pieczęci ziemskiej sieradzkiej, a przeznaczonej (według jego opinii) do pieczętowania dekretów sądowych sieradzkich widzieć należy królewskiego Orła Białego. Pochodzenie znaku Andrzej Trzecieski powiązał z nadaniami królewskimi oraz z przywilejami, którymi z woli króla cieszyła się ziemia sieradzka156. Autor 149 Pieczęć z 1747 r. z herbem Dołęga i inicjałami AK-ND Adama Kosińskiego, pisarza drohickiego – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 70. 150 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68472. 151 AGAD, MK, Księgi wpisów, sygn. 47, k. 361. 152 „…aquila regia, insignorum nostrorum Regalium…” – AGAD, MK, Księgi wpisów, ks. 47, k. 361; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 802. 153 M. Adamczewski, Pieczęcie, herb i inne znaki Wschowy (około 1290-1793), [w:] Ludzie i herby w dawnej Polsce, pod red. P. Dymmela, Lublin 1995, s. 227-228; tegoż, Heraldyka miast wielkopolskich…, nr B 793-794, C. 85. 154 APPoznań, AM Kościan, sygn. I/241, k. 8. 155 APZielona Góra, Wschowa, cech rzeźników, sygn. 12. 156 Wiersz De inclita Siradiensi provincia et sigillo decretis iudiciorum eius atributo Aquila Regia nostrum – „…król, któremu podlega kraj … powierzył jej (ziemi sieradzkiej – M. A.) godło swego Pieczęcie sądów ziemskich 67 szesnastowiecznej opinii nie dostrzegał w godle sądowym sieradzkim żadnych cech poznańskich (zob. s. II/69). Widział w nim królewskiego Orła Białego i z tego powodu dopisał motywy, dla których po niego sięgnięto. Kształtowanie się symboliki oraz wyobrażeń nowożytnych pieczęci ziemskich, a także innych sądów, na które mógł wpływać monarcha, zestawić tu należy z wyobrażeniami pieczęci sądów średniowiecznych utworzonymi z woli monarchy. Przywołać możemy przykłady z XIV w. Franciszek Piekosiński opublikował dwie pieczęcie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim. Pierwsza z 1358 r.157 wyposażona została w wyobrażenie Orła Białego koronowanego, a druga z 1361 r. miała na polu głowę królewską158. Wydawca pieczęci zwrócił uwagę na zmianę charakteru sądu, któremu służyły oba opublikowane stemple. Według niego sąd wyższy prawa niemieckiego początkowo traktowany był jako sąd państwowy, a po 1361 r. stał się sądem królewskim. Dla naszych rozważań istotny jest związek pomiędzy królem, który powoływał i reorganizował sąd, a sądowymi znakami kojarzonymi z monarchą. Co ciekawe, pomimo zmiany wyobrażenia napieczętnego na okładce księgi sentencji sądu z 1577 r. zobaczyć możemy na tarczy pod koroną zamkniętą Orła Białego koronowanego z zapewne herbem panującego na piersi159. Wiemy, że obrazy z superekslibrisów nie przekazywały treści ściśle urzędowych, jak czyniły to pieczęcie. Z tego powodu pomiędzy tego tymi dwoma przekazami mogły pojawić się rozbieżności. Wizerunek królewskiego Orła Białego znajdujemy też na pieczęciach sądów funkcjonujących u schyłku I Rzeczypospolitej. Ich użycie regulowały konstytucje sejmowe. Z 1766 oraz z 1768 r.160 pochodzi opis pieczęci sądu referendarskiego przeznaczonej do uwierzytelnienia dekretów. Prawodawca uznał, iż sąd referendarski będzie miał „pieczęć mniejszą od koronnej” z wyobrażeniem Orła Białego. Dla ustalenia głównej treści wyobrażeń pieczęci sądów ziemskich województw łęczyckiego i sieradzkiego kluczowym zagadnieniem jest określenie relacji pomiędzy obrazami sądowych pieczęci ziemskich, a herbami przedrozbiorowych województw. Nazwa, czyli pieczęć ziemska (sigillum terrestre) łączyła typariusz z obszarem, a w konsekwencji z systemem terytorialnych znaków identyfikacyjnych. Naszym zdaniem możliwy jest inny sposób tłumaczenia nazwy pieczęci. Możemy powiązać Królestwa, tego ptaka – giermka Jowisza…” – A. Trzecieski, Dzieła wszystkie, t. I Carmina. Wiersze łacińskie, wyd. J. Królikowski, Wrocław 1958, nr XLVIII, s. 152-153; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 185. 157 F. Piekosiński, Pieczęcie wieków średnich…, nr 446; tegoż, O sądach wyższych prawa niemieckiego w Polsce wieków średnich, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydział Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, 1884, t. XVII, s. V-VII; tegoż, Przywilej króla Kazimierza Wielkiego w przedmiocie założenia sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim, „Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydział Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności”, seria II, 1898, t. X, s. 294; L. Łysiak, Ius supremum Maydeburgense castri Cracoviensis 1356-1794. Organisation, Tätigeit und Stellung des Krakauer Oberhofs in der Rechtsprechund Altpolens, Frankfurt am Main 1990, fot. nr 1. 158 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. I, nr 1. 159 L. Łysiak, Ius supremum Maydeburgense castri Cracoviensis…, fot. 4. 160 VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 206, 334. 68 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości ją z ziemstwem, tj. ze szlachtą określonego terytorium (zob. s. II/55). Tym samym identyfikacja geograficzno-administracyjna pieczęci byłaby wtórna wobec określenia stanowego. Herby województw oraz ziem były produktami ukształtowanymi w wyniku rozwoju administracyjno-ustrojowego państwa. Powstały wcześniej niż pieczęcie ziemskie. Nie wchodząc w szczegóły mówić możemy tu o starszeństwie sięgającym ok. stu pięćdziesięciu lat (poł. XIV w. – herby ziemskie, pocz. XVI w. – pieczęcie ziemskie). Herby województw oraz ziem teoretycznie mogły więc wypełnić pola pieczęci ziemskich od pocz. XVI w. Godła terytorialne umieszczone na stemplach ziemskich informowałyby o sądownictwie stanowym zorganizowanym w ramach samorządu szlacheckiego. Postawić jednak należy pytanie, czy w chwili narodzin szlacheckie sądy ziemskie miały samorządowy charakter (zob. s.II/41-43). Z naszych obserwacji wynika, że uznawano je za część królewskiego wymiaru sprawiedliwości. Stefan K. Kuczyński rozważania nad wyobrażeniami z pól pieczęci ziemskich poprzedził mocnym stwierdzeniem o istnieniu silnych związków między sfragistyką urzędów ziemskich, a heraldyką terytorialną161. Jednakowoż obserwacje prowadzone w dalszej części jego studium o herbach ziemskich nie potwierdziły słuszności tak ostrego sformułowania. Wręcz odwrotnie. Ujawniły istnienie różnych sposobów kształtowania obrazów pieczęci polskich sądów ziemskich. Przykłady z Małopolski np. z województw lubelskiego, sandomierskiego i z krakowskiego (z zastrzeżeniem wynikającym z podobieństwa formy godeł państwa i ziemi krakowskiej), a także z województwa brzeskiego dowodziły, iż godła terytorialne wypełniały jednak pola ziemskich pieczęci sądowych. Herbów terytorialnych nie znajdujemy natomiast na pieczęciach sądów ziemskich województw łęczyckiego i sieradzkiego. Nie było ich także na stemplach z województw inowrocławskiego, kaliskiego, poznańskiego oraz gnieźnieńskiego. Większość pieczęci ziemskich województw łęczyckiego oraz sieradzkiego otrzymała wyobrażenia utworzone z Orła Białego. Zjawisko to przedstawić możemy liczbowo. Na pięć znanych nam pieczęci ziemskich łęczyckich wyobrażenia czterech tworzył lub współtworzył Orzeł Biały. Tylko jedna z nich miała na polu hybrydę łęczycką. Sfragistyka ziemska sieradzka prezentowała obraz jeszcze bardziej jednorodny. Na cztery rozpoznane sieradzkie pieczęcie ziemskie wszystkie posiadały wyobrażenia utworzone z Orła Białego. Na dominację Orła Białego (nazywanego orłem państwowym) na pieczęciach ziemskich zwrócił uwagę Marian Gumowski. Z uwagi na podręcznikowy charakter publikacji M. Gumowski poprzestał tylko na tak ogólnym stwierdzeniu162. Rozważania nad wyobrażeniami pieczęci ziemskich Polski centralnej mają tę przewagę nad analizami prowadzonymi w innych miejscach, że dla Łęczyckiego, 161 „…herby terytorialne znalazły najszersze zastosowanie na pieczęciach urzędów ziemskich…” – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 180. 162 M. Gumowski, Sfragistyka polska, [w:] Sfragistyka, opr. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960, s. 254-255. Pieczęcie sądów ziemskich 69 Sieradzkiego oraz dla ziemi wieluńskiej ukształtowane zostały herby163 wyraźnie odmienne od Orła Białego. Herbem ziemi łęczyckiej była hybryda łęczycka, czyli połulwa i połuorła pod wspólną koroną. W 2. poł. XV w. otrzymała ona swą ostateczną formę. Również w 2. poł. XV w. ustalona została wersja herbu ziemi sieradzkiej. Jego godło tworzyła hybryda sieradzka, czyli połulwa i połuorła pod wspólną koroną. Herby łęczycki i sieradzki różniły się barwami, ale te dla sfragistyki nie miały żadnego znaczenia. Również w 2. poł. XV w. określone zostało godło ziemi wieluńskiej. Zadecydowano, że będzie nim Baranek Boży. Sfragistyka ziemska województw łęczyckiego oraz sieradzkiego była prosta, czytelna i jednorodna. Konsekwentnie wykorzystywano w niej wyobrażenia Orła Białego. Pomiędzy herbami ziemskimi łęczyckim, sieradzkim i wieluńskim, a Orłami Białymi z pól środkowopolskich pieczęci ziemskich nie było żadnego związku. W literaturze odnajdujemy jednak stwierdzenia, które komplikują w sposób nieuprawniony prostotę opinii wyrażonej wyżej. Województwa łęczyckie i sieradzkie należały do szeroko rozumianej Wielkopolski. Z tego też powodu (jak zakładano) wyobrażenia z pól ich pieczęci ziemskich mogły zostać wyprowadzone od orła wielkopolskiego, a dokładnie od orła poznańskiego. Dylemat ten (obok łęczyckiego i sieradzkiego) dotyczył także wyobrażeń pieczęci ziemskich innych województw i terytoriów, tj. województw brzeskiego, kaliskiego, poznańskiego, a także Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Za powiązaniem obrazów z pieczęci ziemskich województwa sieradzkiego z XVI w. z symboliką wielkopolską opowiadał się S. K. Kuczyński164. Naszym zdaniem ta interpretacja profesora jest błędna. Rozważania o Orle Białym w sfragistyce sądów ziemskich łęczyckiego oraz sieradzkiego prowadzić należy równolegle. Wynika to ze stanu rozpoznania źródeł. Lepiej oświetlona jest geneza pieczęci z Orłem Białym w Sieradzkim, ale przekazy związane z funkcjonowaniem kancelarii sądu ziemskiego łęczyckiego ukazują ewolucję pieczęci łęczyckiej w XVII i na pocz. XVIII w. W Sieradzkim ewolucji obrazów stempli nie było. W sądzie ziemskim województwa sieradzkiego pieczęcie osiemnastowieczne wprowadzone zostały bezpośrednio w miejsce tłoków z XVI w. bez siedemnastowiecznych form przejściowych. Pieczęć ziemska sieradzka (fot. nr II/24) datowana jest przez dotychczasową literaturę na poł. XVI w., a precyzując ustalenia w oparciu o chronologię akcji prawnej opisanej w ekstrakcie na rok 1553165 . Znawcy problemu zauważyli także, iż w 1565 r. wykorzystywana była pieczęć sieradzka o identycznej treści, choć różniąca się od wcześniejszej szczegółami. Z tekstu Adama Chmiela i S. K. Kuczyńskiego wynika, iż obie znane im pieczęcie sieradzkie wprowadzone zostały do służby kancelaryjnej kolejno. Następstwo pieczęci miało miejsce, ale uczestniczyły w nim 163 T. Olejnik, Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej, Łódź 1971, s. 11-21; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, s. 27-52; tegoż, Polskie herby ziemskie…, s. 44-45 i in. 164 „…jest to więc orzeł wielkopolski, chociaż należałoby spodziewać się tu herbu ziemskiego sieradzkiego…” – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 181. 165 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 288; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 181. 70 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości inne tłoki sieradzkie. Obie pieczęcie sieradzkie opisane w literaturze nie zostały odciśnięte najstarszym sieradzkim tłokiem ziemskim. Ten bowiem posłużył do uwierzytelnienia ekstraktu z datą 1454166. Ekstrakt sporządzono w latach 1559-1565, gdy funkcję pisarza ziemskiego sieradzkiego pełnił Jan Krzysztoporski. Sfragistykę ziemską sieradzką z XVI w. – jak dziś sądzimy – należy opisać inaczej niż uczynili to A. Chmiel oraz S. K. Kuczyński. Osią opisu uczynić musimy współwystępowanie pieczęci, a nie ich następstwo. Wiemy, że istniały przynajmniej cztery odmiany pieczęci ziemskich sieradzkich, a także że były one wykorzystywane równolegle. Wiemy też, że funkcjonowała jeszcze pieczęć piąta. Była ona zapewne wcześniejsza od czterech wspomnianych wyżej167. Wyobrażenia wszystkich pięciu pieczęci były prawie identyczne, a różnice dotyczyły drugorzędnych rozwiązań. Do cech wspólnych zaliczamy napisy – S Si – umieszczone nad górnymi krawędziami tarcz, zbliżone kształty tarcz herbowych, Orły Białe niekoronowane na polach tarcz oraz gwiazdy po obu stronach tarcz (na polu pieczęci najstarszej nie dostrzegamy gwiazd). Podobne były także wymiary tłoków (ok. 20 mm), choć jeden z nich miał średnicę nieco większą od pozostałych. Pieczęcie różniły się tylko nieznacznie kształtami tarcz herbowych, rozmieszczeniem gwiazd i liter oraz „duktem” liter. Drobne różnice w wyobrażeniach i w liternictwie legend tłumaczyć możemy techniką wykonywania typariuszy lub też świadomym działaniem. Być może – co podejrzewamy – w Sieradzkim zdecydowano o stworzenie kilku podobnych pieczęci, które różniły się szczegółami. Szczątkowo zachowany materiał dyplomatyczny oraz sfragistyczny może świadczyć o powiązaniu poszczególnych tłoków sieradzkich z powiatami sądowymi województwa sieradzkiego (zob. s. II/55). Hipoteza o powiązaniu szesnastowiecznych pieczęci ziemskich sieradzkich z powiatami sądowymi piotrkowskim, sieradzkim oraz z szadkowskim168 brzmi atrakcyjnie i koresponduje ze zwyczajem praktykowanym też na Mazowszu oraz w województwie sandomierskim. Nie kłóci się także z ustaleniami dotychczasowej literatury. Antoni Gąsiorowski badał średniowieczną praktykę posługiwania się pieczęciami sędziów i podsędków w sądownictwie ziemskim Małopolski oraz Wielkopolski. Zauważył, iż w sądach małopolskich posługiwano się pieczęciami sędziów oraz podsędków nawet wtedy, gdy ci nie uczestniczyli w postępowaniu sądowym. Z tego wyprowadzony został wniosek o przechowywaniu tłoków sędziego i podsędka w powiatach sądowych. Praktyka sądów wielkopolskich była odmienna. Sędziowie, podsędkowie i starostowie nie rozstawali się z tłokami. Z tego też powodu w powiatach musiały znajdować się „indywidualne, odrębne dla każdego powiatu i rodzaju sądu… pieczęcie sądowe, podkreślające m. in. terytorialną odrębność sądów powiatowych”169. Szesnastowieczne pieczęcie ziemskie sieradzkie pozostawały w ciągłej służbie kancelaryjnej przez przynajmniej dwieście lat. Ich uniwersalne treści były atrakcyjne 166 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 231, k. 147. Tamże. 168 Wśród ekstraktów sądowych z Sieradzkiego nie natrafiliśmy na żaden dokument z Radomska. 169 A. Gąsiorowski, O dokumencie sądowym w Polsce…, s. 117. 167 Pieczęcie sądów ziemskich 71 w 1. poł. XVI i jeszcze na pocz. XVIII w. Obok oczywistych korzyści (oszczędności) tak długie trwanie starych pieczęci przyniosło wymierne straty. Zablokowało na dwa wieki rozwój sieradzkiej sfragistyki sądowej. Nowe sieradzkie pieczęcie ziemskie pojawiły się dopiero w poł. XVIII w. Orzeł Biały bez korony (właściwy dla sądownictwa ziemskiego sieradzkiego) znalazł zastosowanie w sfragistyce urzędników sądowych. Orzeł Biały, a nie rodowa Dołęga umieszczony został na ośmiobocznej pieczęci Aleksandra Mycielskiego170, podsędka sieradzkiego (1699-1728). Orzeł Biały niekoronowany wprowadzony został na pola pieczęci ziemskich łęczyckich nieco później niż w województwie sieradzkim. Zajął on miejsce hybrydy łęczyckiej wykorzystywanej w sądzie łęczyckim w poł. XVI w. (zob. s. II/84). Pierwsza łęczycka pieczęć171 (fot. nr II/27) z Orłem Białym niekoronowanym na tarczy powstała zapewne na pocz. XVII w. Jej wykonanie łączymy dziś z Marcinem Bełdowskim, pisarzem ziemskim łęczyckim (zob. s. II/56-57). Nie znamy żadnego dokumentu z tą pieczęcią z XVII w. Ekstrakty opieczętowane omawianym tu stemplem noszą daty z XVIII w. Wymiana pieczęci przeprowadzona w Łęczycy przy współudziale zapewne Marcina Bełdowskiego była skuteczna. Jej efektem jest skromna liczba ujawnionych ekstraktów z hybrydą łęczycką, a duża z Orłem Białym. Kolejne pieczęcie sądu ziemskiego łęczyckiego z XVII-XVIII w. konsekwentnie powtarzały Orła Białego. Najprawdopodobniej w poł. XVII w. tłok z czasów Marcina Bełdowskiego został czasowo wycofany z kancelarii sądu ziemskiego łęczyckiego. Zastąpiła go pieczęć o innej formie, ale o tej samej treści. Nowy Orzeł Biały (zapewne niekoronowany) umieszczony został na owalnej tarczy herbowej w barokowy kartusz172 . Pieczęć tę znamy ze źle zachowanego odcisku na ekstrakcie z datą 1648. Podejrzewamy, że druga pieczęć sądu łęczyckiego z XVII w. wykorzystywana była do 1736 r. W 1. poł. XVIII w. wyobrażenia pieczęci ziemskich łęczyckich i sieradzkich zostały zmienione. Orzeł Biały w dalszym ciągu stanowił najistotniejszy składnik ich narracji sfragistycznej, ale jego przekaz dopełniały inne znaki i symbole. Zapewne początek procesu zmiany wyobrażeń pieczęci sądowych łęczyckiego i sieradzkiego dokumentuje stempel z Orłem Białym i herbem Lis (lub godłem Lisa) na piersi Orła173 . Jej powstanie wiązać należy z objęciem w 1736 r. urzędu pisarza łęczyckiego 170 Pieczęć z Orłem Białym w koronie i litrami AM-PPS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 320. Marian Gumowski uznawał litery za sygle pisarza ziemskiego sieradzkiego. Wśród pisarzy sieradzkich z XVII i pocz. XVIII w. nie znajdujemy nikogo o inicjałach AM (Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, nr 1113-1117). Znamy natomiast Aleksandra Mycielskiego, podsędka sieradzkiego w latach 1699-1728 (Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, nr 1185). W okresie od 1695 do 1746 r. urząd pisarza sieradzkiego nie był obsadzony (Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, s. 154-155). 171 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 167, k. 1; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 63, 70, 75, 78. 172 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji. 173 AAŁódź, AD Łęczyca, sygn. 207, bez paginacji. 72 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości przez Franciszka Wilkanowskiego174 herbu Lis. Sprawował on funkcję pisarza do 1757 r., czyli do awansu na sędziego łęczyckiego (1757-1783). Przynajmniej przez dwadzieścia lat pieczęć z Orłem Białym i Lisem mogła uwierzytelniać łęczyckie dokumenty sądowe. Faktycznie pozostawała ona w służbie kancelaryjnej dłużej. Ujawniony ekstrakt z jej odciskiem opisywał jeszcze sprawę rozpatrywaną w sądzie łęczyckim w 1767 r. W tym przypadku użyto typariusza pieczęci ziemskiej, który wskazywał ciągle na Franciszka Wilkanowskiego, podczas gdy pisarstwo łęczyckie spoczywało w rękach Józefa W. Pucka (1758-1777). Musimy ten przypadek badać przy uwzględnieniem faktu, że sędzią łęczyckim w tym czasie był Franciszek Wilkanowski. Zatem pieczęć z Lisem w dalszym ciągu przekazywała prawdziwe informacje o łęczyckim sądzie ziemskim i jego personelu. Być może pieczęć z Orłem Białym i z Lisem Wilkanowskiego służyła także do uwierzytelnienia ekstraktu z datą 1782175, czyli już podczas pełnienia funkcji pisarza łęczyckiego przez Jana N. Gajewskiego. W tym ostatnim przypadku potrzebne są dalsze ustalenia. Lisa Wilkanowskiego oraz Jelita Gajewskiego na źle zachowanych odciskach możemy pomylić. W 2. poł. XVIII w. ziemskie ekstrakty łęczyckie uwierzytelniano odciskami wykonanymi tłokiem z pocz. XVII w. (zob. s. II/71). Nie potrafimy podać pewnych przyczyn przywrócenia starej pieczęci do służby kancelaryjnej. W 1784 r.176 powstała kolejna pieczęć ziemska łęczycka. Na jej polu położono Orła Białego koronowanego, a na jego piersi umieszczono herb z klejnotem. Godło herbowe identyfikowało Jana Garbowskiego herbu Sulima, pisarza ziemskiego łęczyckiego od 1783 r.177 Kierunek przemian wyobrażeń z pieczęci sądowych województwa łęczyckiego, tj. tendencja do umieszczania herbu pisarza ziemskiego na piersi Orła Białego przypomina rozwiązania znane nam z Mazowsza (zob. s. II/82-83). Inną drogą podążała sfragistyka ziemska na obszarze Sieradzkiego w XVIII w. Na kierunek przemian w Sieradzu wpływ wywarły przeobrażenia piotrkowskich pieczęci trybunalskich (zob. s. II/108-111). Przy wszystkich podobieństwach pieczęci ziemskich sieradzkich oraz piotrkowskich trybunalskich należy dostrzec też istotne różnice. Są one widoczne w sposobie manifestowania godła władcy. Twórcy piotrkowskich pieczęci trybunalskich z 1746 (fot. nr II/38) oraz z 1760 r. na piersi Orła Białego położyli herb sędziego ziemskiego sieradzkiego, a dopiero w 1781 r. herb panującego (fot. nr II/39). W przypadku sieradzkich pieczęci ziemskich Orła Białego z herbem panującego na piersi znajdujemy na pieczęci z 1746 i z 1781 r. (fot. nr II/28). Umieszczenie na piersi Orła Białego herbu monarchy sprawiło, że sądowy znak ziemski upodobniony został do symbolu królewskiego. Był identyczny w formie oraz zapewne w treści z oficjalnym herbem Korony178 . 174 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego..., nr 439. S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/9. 176 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 247; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/11. 177 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego..., nr 442. 178 O herbach monarchów na piersi Orła Białego – A. Znamierowski, Elementy herbu polskiego 12951995, [w:] Orzeł Biały. Herb Państwa Polskiego. Materiały sesji naukowej w dniach 27-28 czerwca 175 Pieczęcie sądów ziemskich 73 Orzeł Biały koronowany z herbem Augusta III na piersi179 umieszczony został (obok herbów szlacheckich) na pieczęci sądu ziemskiego województwa sieradzkiego z 1746 r. Obok królewskiego Orła Białego ze znakiem Wettinów obraz z pola pieczęci dopełniały trzy herby szlacheckie. Były to Zaremba, Kolumna oraz Roch. W najbardziej zaszczytnym miejscu po heraldycznej prawej stronie Orła Białego znalazł się herb Zaremba Szymona Zaremby, sędziego sieradzkiego. Po lewej stronie Orła umieszczono Kolumnę Wojciecha Walewskiego, podsędka sieradzkiego, a poniżej Orła dostrzegamy Pomiana Floriana Łubieńskiego, pisarza sieradzkiego180. Pieczęć tu omawiana mogła służyć sądowi ziemskiemu sieradzkiemu bez zastrzeżeń do 1759 r., czyli do momentu rezygnacji zgłoszonej przez Floriana Łubieńskiego. Definitywna utrata wartości dowodowej pieczęci nastąpiła jednak później. Prawie równocześnie (po awansach) odeszli z urzędów Szymon Zaremba (1766 r.) i Wojciech Walewski (1767 r.). W 1763 r. zmarł August III. Te wszystkie zmiany zdezaktualizowały treść pieczęci z 1746 r. Nie wiemy jednak, czy zmiany w składzie orzekającym sądu ziemskiego sieradzkiego i śmierć władcy przyczyniły się do powstania nowej pieczęci ziemskiej sieradzkiej o treściach dostosowanych do nowego składu sądu. W zbiorze zinwentaryzowanych pieczęci brakuje dziś stempli, które mogły powstać pomiędzy 1746 i 1781 r. Kolejny tłok ziemski sieradzki wykonano najpewniej w 1781 r. (fot. nr II/28). Pieczęć przedstawiała Orła Białego niekoronowanego181 z dopełnieniem w postaci Ciołka Stanisława Augusta na piersi182. Królewski Orzeł pozbawiony był korony królewskiej. Ta umieszczona została powyżej tarczy herbowej. Uzupełnieniem obrazu Orła z omawianej tu pieczęci były trzy herby szlacheckie. Wskazywały na sądowych urzędników ziemskich Sieradzkiego. Układ i kolejność tarcz herbowych wynikały z rangi piastowanych urzędów. W miejscu najbardziej zaszczytnym, czyli po heraldycznej prawej stronie od tarczy z Orłem Białym umieszczony został herb szlachecki Jelita Jana N. Kobielskiego183, sędziego sieradzkiego. Po lewej od Orła możemy zobaczyć Gozdawę Stanisława K. Stawiskiego, podsędka sieradzkiego. Pod 1995 roku na Zamku Królewskim w Warszawie, pod red. S. K. Kuczyńskiego, Warszawa 1996, s. 92; A. Jaworska, Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003, s. 184-188. 179 S. K. Kuczyński, Tłok pieczęci sądu ziemskiego sieradzkiego…, s. 24. 180 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego.., s. 155, 162, 166. 181 Połączenie Orła Białego niekoronowanego z Ciołkiem Stanisława Augusta musi budzić wątpliwości heraldyków. W zgodzie z logiką wypowiedzi heraldycznej herb rodowy króla powinien być trwale związany z Orłem Białym ukoronowanym. Tylko w takim układzie dwa elementy godła pozostawały w harmonii – S. K. Kuczyński, Jeszcze o herbie Piotrkowa Trybunalskiego, „Mówią wieki”, 1969, nr 4, s. 26. 182 APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 5, k. 2, 90; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 419, 464; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 179v, 183v, 194. 183 W publikacji Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego..., s. 261 (zapewne za Adamem Bonieckim) przyjęto, iż Jan N. Kobielski należał do rodu Poraitów. Pieczęć ziemska województwa sieradzkiego oraz piotrkowska pieczęć trybunalska (zob. s. II/110) umożliwiają poprawienie błędu. Kobiele Wielkie były gniazdem rodowym dwóch rodów szlacheckich, tj. Kobielskich herbu Poraj oraz Kobielskich herbu Jelita. W kościele parafialnym w Kobielach Wielkich oglądać możemy przedmioty ozdobione herbem Jelita (np. chrzcielnicę z rozbudowanym programem heraldycznym i kielich). 74 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości tarczą z Orłem Białym umieszczono Jastrzębca Antoniego Siemiątkowskiego184, pisarza sieradzkiego. Jan N. Kobielski i Stanisław K. Stawiski objęli swoje funkcje w 1778 i w 1779 r., ale Antoni Siemiątkowski otrzymał nominację w 1781 r. Zatem oczywiste staje się, iż pieczęć z opisanym programem heraldycznym mogła powstać dopiero w (lub tuż po) 1781 r. W tymże 1781 r. – na co wskazuje data na polu pieczęci – powstała także piotrkowska pieczęć trybunału z herbami Jelita, Gozdawa oraz Jastrzębiec (fot. nr II/39, zob. s. II/110). Wspólny program heraldyczny obu pieczęci, czyli ziemskiej sieradzkiej oraz trybunalskiej piotrkowskiej prowadzi nas do konkluzji, iż obie zaprojektowano w tym samym czasie. Orzeł Biały niekoronowany wykorzystywany przez sądownictwo ziemskie sieradzkie w XVI w. w kolejnych wiekach ewoluował w stronę symbolu zbliżonego w formie do godła królewsko-państwowego z okresu królów elekcyjnych. Cechą charakterystyczną późnych pieczęci sądowych województwa sieradzkiego był także wieniec herbów sieradzkich urzędników sądowych wokół Orła Białego. Z pewną ostrożnością możemy wyrazić przypuszczenie, że został on zaprojektowany na wzór herbów ziemskich, które występowały na pieczęciach monarszych i otaczały Orła Białego. W 1778 r. na potrzeby sądu ziemskiego wieluńskiego wykonana została pieczęć ziemska z wyobrażeniem Orła Białego185 (fot. nr II/29). Była ona jednocześnie podobna i inna od wyobrażeń znanych nam z pieczęci sieradzkich. Na pieczęci wieluńskiej występował Orzeł Biały z tarczą na piersi wypełnioną Barankiem Bożym, czyli herbem ziemi wieluńskiej. Komunikat zawarty w takim znaku był klarowny. Jego twórca za pomocą Orła Białego wskazał na króla, czyli zwierzchnika sądu ziemskiego, a poprzez użycie ziemskiego herbu wieluńskiego zdefiniował właściwość terytorialną sądu. Na pieczęci wieluńskiej z 1778 r. poniżej Orła Białego z herbem wieluńskim (na polu wydzielonym linią poziomą) umieszczono trzy herby urzędników sądowych ziemi wieluńskiej. Środkowy Jastrzębiec należał zapewne do sędziego ziemskiego. W 1778 r., czyli w chwili powstania pieczęci funkcję sędziego (od marca 1778 r.) pełnił Fryderyk J. Psarski. Wydawcy Spisów urzędników... zidentyfikowali go jako współrodowca Pomianów186 . Pieczęć ziemska wieluńska z 1778 r. tej identyfikacji heraldycznej jednak przeczy. Po heraldycznej prawej stronie od szlacheckiego herbu środkowego umieszczona została tarcza z drugim Jastrzębcem. Herb ten należał do podsędka, którym od 1773 r. był Kazimierz F. Karśnicki herbu Jastrzębiec. Wreszcie trzeci herb umieszczony po lewej stronie od herbu sędziego, tj. Awdaniec należał do pisarza ziemskiego, którym (od maja 1778 r.) był Ignacy Skarbek Wysławski. W Spisach urzędników...187 nie podano informacji o jego rodzie heraldycznym, ale 184 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego..., s. 155, 163, 167. APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. 276, k. 77, 124, 161. O pieczęci ogólnie wspominał Stefan K. Kuczyński (S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 220). 186 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego..., s. 284. 187 Tamże, s. 306. 185 Pieczęcie sądów ziemskich 75 przydomek „Skarbek” i herb na pieczęci ziemskiej wieluńskiej każą widzieć w nim współrodowca Awdańców. Pieczęć ziemska wieluńska z 1778 r. zastąpiła tłok wcześniejszy, na którym występował – jak możemy przypuszczać z bardzo słabego odcisku – Orzeł Biały z wieluńskim Barankiem Bożym na piersi188 . Jeśli ten odczyt pieczęci jest poprawny to otrzymujemy wskazówkę, która świadczy, iż na potrzeby wieluńskiej pieczęci sądowej łączono Orła Białego z herbem ziemskim przed 1778 r. Kwerendy źródłowe nie ujawniły wcześniejszych pieczęci ziemskich wieluńskich. Jesteśmy jednak przekonani, iż w przyszłości poznamy także i szesnastowieczną pieczęć tej ziemi. Sposób budowania obrazu pieczęci ziemskiej wieluńskiej z 1778 r., a dokładnie połączenie Orła Białego z herbem terytorialnym (wieluńskim) oceniamy wysoko z uwagi na spójność treści, których takie przedstawienie było nośnikiem. Wiemy, że ten wzór komponowania obrazów zastosowano także do innych typów pieczęci. Kwerendy źródłowe przeprowadzone wśród stempli komisji porządkowych cywilnowojskowych z ostatnich lat I Rzeczypospolitej pokazują, iż twórcy ich obrazów także łączyli godło państwa z symbolem ziemi. Realizowano to poprzez umieszczenie herbu ziemskiego na piersi Orła Białego. W ten sposób powstały pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych powiatów kijowskiego189 oraz radomskiego190. W oryginalny sposób zbudowano wyobrażenie pieczęci komisji porządkowej cywilno-wojskowej dla powiatów piotrkowskiego oraz radomszczańskiego191 (zob. s. II/135). W tym przypadku odwrócono kolejność godeł. Na piersi hybrydy sieradzkiej ułożony został herb królewski. Herby ziemskie na piersiach Orłów Białych odnajdujemy na stemplach konfederackich np. na pieczęci konfederacji wieluńskiej powiatu ostrzeszowskiego192 (fot. nr II/41) oraz na pieczęci konfederacji województwa podlaskiego193. Łączenie symbolu królewskiego (Orzeł Biały) ze znakiem miejscowej władzy było rozwiązaniem atrakcyjnym dla bardzo szerokiej grupy dysponentów. Pragniemy tu zwrócić uwagę na wyobrażenia z pieczęci uniwersytetu krakowskiego z końca XVIII w. Ich obrazy tworzyły m. in. Orły koronowane z tarczami wypełnionymi berłami uniwersyteckimi na piersi. Takie wyobrażenie dla pieczęci uniwersyteckich w Koronie zostało określone w 1783 r.194 Warto także pamiętać, iż na pieczęciach niektórych miast królewskich w ostatnich latach I Rzeczypospolitej umieszczano obrazy zbudowane według tego model łączenia znaków. Orzeł Biały z herbem miasta na piersi wypełniał pole np. pieczęci sądu miejskiego miejscowego w Radomsku (zob. s. III/87). W tym miejscu przywołujemy także niektóre pieczęcie starościńskie 188 APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. 276, k. 47. MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68445. 190 Tamże, sygn. 68495. 191 Tamże, sygn. 68497-68498. 192 APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 302, k. 40. 193 Tamże, k. 38. 194 A. Chmiel, Pieczęcie Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, „Rozprawy Akademii Umiejętności”, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. LX, Kraków 1917, s. 302, fot. 14 (reprint A. Chmiel, Pieczęcie Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, opr. Z. Piech, Kraków 1996, fot. IX, 8-10). 189 76 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości i grodzkie, których wyobrażenia harmonijnie łączyły symbol władzy królewskiej ze znakiem starosty obecnego w powiecie (fot. II/22, zob. s. II/38-40). W tym nurcie narracji sfragistycznej tkwią Orły Białe z herbami urzędujących pisarzy ziemskich na piersi (np. pieczęcie ziemskie łęczyckie – zob. s. II/71-72 i stemple grodzko-ziemskie warszawskie – zob. s. II/82-83). Przemiana Orła Białego niekoronowanego w Orła Białego ukoronowanego z herbem panującego na piersi, którą my znamy np. z pieczęci sieradzkiego sądu ziemskiego (zob. s. II/72), nie była procesem wyjątkowym. W podobny sposób ukształtowane zostały wyobrażenia późnych pieczęci ziemskich z województw inowrocławskiego, kaliskiego oraz z poznańskiego. W tych trzech przypadkach szesnastowieczne Orły Białe niekoronowane zostały radykalnie odmienione dopiero w czasach Stanisława Augusta. Na piersiach Orłów Białych ułożone zostały tarcze z Ciołkiem Poniatowskich. W 1. poł. XVI w. powstała pieczęć ziemska województwa inowrocławskiego195 (fot. nr II/25). Jej pole wypełniała tarcza z Orłem Białym najprawdopodobniej niekoronowanym. Stan ujawnionych źródeł nie pozwala na stwierdzenie, jak długo pieczęć z XVI w. służyła sądowi ziemskiemu w Inowrocławiu. Od 1778 r. sąd ziemski inowrocławski posługiwał się już pieczęcią z królewskim Orłem Białym koronowanym z herbem Stanisława Augusta na piersi196 (fot. nr II/32). W XVI w. na pieczęci ziemskiej kaliskiej występował Orzeł Biały bez korony197 (fot. nr II/26). Odciskami tego stempla poświadczono ziemskie ekstrakty z 1597, 1603, 1617 i z 1645 r. Z uwagi na to, że herbem terytorialnym województwa kaliskiego była głowa wołu na szachowanym polu, to Orła Białego bez korony z szesnastowiecznej pieczęci kaliskiej uznać musimy za odmienione (uszczerbione) godło królewskie. Pod koniec XVIII w. znakiem kaliskiego sądownictwa ziemskiego został Orzeł koronowany z berłem, z jabłkiem królewskim w szponach oraz z owalną tarczą z Ciołkiem na piersi198 (fot. nr II/30). Oznacza to, że być może od 1764 r., czyli od królewskiej koronacji Stanisława Augusta obrazem pieczęci kaliskiego sądownictwa ziemskiego było koronne godło królewskie. Przemiany obrazów z kaliskich pieczęci ziemskich przebiegały równolegle ze zmianami zachodzącymi w sfragistyce ziemskiej województwa poznańskiego. Obserwacji poddać tu możemy pieczęcie powiatu kościańskiego oraz typariusze województwa poznańskiego. W 1. poł. XVI w. na pieczęci powiatu kościańskiego 195 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 3048. Tamże, sygn. 2561; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 105, tabl. V, nr 43. 197 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1241, 1271, 1385-1386, 1431; ADWłocławek, Akta kapituły kaliskiej, sygn. 21, bez paginacji; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 110, nr 40. 198 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1753; ADWłocławek, Akta kapituły kaliskiej, sygn. 22, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 5, k. 15-16, 18v, 20; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 110-111. 196 Pieczęcie sądów ziemskich 77 umieszczona została tarcza z Orłem Białym niekoronowanym199 . W 2. poł. XVI w. pieczęć ta zastąpiona została nową200 . Jej pole wypełniała renesansowa tarcza także z Orłem Białym niekoronowanym. Zapewne także w 2. poł. XVI w. powstał tłok pieczęci województwa poznańskiego. Na jego polu na tarczy renesansowej położono Orła Białego niekoronowanego201 . W przypadku wyobrażeń dwóch tu omawianych pieczęci ziemskich, czyli pieczęci kościańskiej i poznańskiej (z uwagi na podobieństwo formy poznańskiego herbu wojewódzkiego202 i uszczebionego godła królewskiego) jedynym sposobem odczytania ich treści uczynić możemy przeobrażenia symbolu w długim trwaniu. Nie znamy osiemnastowiecznych pieczęci powiatu kościańskiego. Nie wiemy, czy ich wyobrażenia pod koniec I Rzeczypospolitej ewoluowała w sposób podobny do przeobrażeń kaliskich, inowrocławskich i sieradzkich. Znamy natomiast wyobrażenie poznańskiej z pieczęci ziemskiej z datą 1764203 . Jej pole wypełniał Orzeł Biały koronowany z owalną tarczą z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi (fot. nr II/31). Przykład ten wskazuje, iż symbolem sądu ziemskiego w XVIII w. w województwie poznańskim był herb królewsko-państwowy, a nie godło terytorialne województwa poznańskiego. Obserwację tę wzmacnia przykład pieczęci ziemskiej województwa gnieźnieńskiego204, które utworzone zostało w 1768 r. Pole pieczęci gnieźnieńskiej wypełniał Orzeł Biały koronowany z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi. Na pieczęciach ziemskich w XVIII w. z województw Wielkopolski właściwej (gnieźnieńskiego, kaliskiego, poznańskiego) występowało godło królewskie z okresu panowania Stanisława Augusta. Świadczy to o dużej konsekwencji w kreowaniu wyobrażeń pieczęci ziemskich. Sądzimy, że czynnikiem inicjującym unifikację znaków niektórych sądów ziemskich mógł być monarcha i jego współpracownicy. Pomimo oczywistych świadectw, które – według nas – jednoznacznie wskazują na występowanie na pieczęciach sądów ziemskich województw łęczyckiego, sieradzkiego, inowrocławskiego, gnieźnieńskiego, kaliskiego i poznańskiego symboli królewskich, to w literaturze odnaleźć możemy wypowiedzi przedstawiające rzecz inaczej. Literatura przedmiotu za dowód np. potwierdzający wykorzystywanie orła poznańskiego na poznańskiej pieczęci sądowej uczyniła pieczęć województwa poznańskiego z końca XVIII w. z orłem niekoronowanym na tarczy205 . Pieczęć tę uznać jednak należy za znak utworzony dla poznańskiego sądu ziemiańskiego (zob. s. II/121, II/124). Wykonano ją zgodnie z zaleceniami zawartymi w przepisach prawa 199 Zastanawia zwrot głowy kościańskiego Orła Białego. Na zachowanych odciskach możemy dostrzec głowę skierowaną w heraldyczną lewą stronę – APPoznań, AM Kościana, sygn. I/6, I/14. 200 AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. XIII/6. 201 Tamże, sygn. VIII/1; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea, sygn. II/81, III/27, III/121, III/155, III/166, V/12; APPoznań, Dokumenty miasta Poznania, sygn. D 332, D 350, D 482; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 281. 202 Herbem województwa poznańskiego był niekoronowany orzeł barwy białej na polu czerwonym – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 44. 203 ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/4, bez paginacji. 204 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 106. 205 Tamże, s. 182-183. 78 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości o sądach ziemiańskich. Wyobrażenia pieczęci ziemiańskich (z mocy prawa) tworzyły herby ziemskie, a nie Orły Białe (zob. s. II/123-124). Orzeł Biały niekoronowany wykorzystywany był w szesnastowiecznej praktyce sądowej ziemi krakowskiej. Z uwagi na podobieństwo godła ziemi krakowskiej (orła białego ukoronowanego) do Orła Białego utrudniony jest proces rozpoznania treści znaku. Adam Chmiel opublikował pieczęć, którą w 1569 r. uwierzytelniono pozew sądu ziemskiego krakowskiego wydany w imieniu Zygmunta Augusta206. Na pieczęci umieszczona została tarcza z Orłem Białym niekoronowany207. Ta sama pieczęć wykorzystana została też do uwierzytelnienia pozwu wydanego przez krakowski sąd kapturowy podczas bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego w 1587 r. Brak korony na głowie Orła Białego z przywołanej tu pieczęci prowokuje do sformułowania stwierdzenia, że sąd ziemski krakowski w XVI w. wykorzystywały pieczęć z Orłem królewskim bez korony. Być może w związku z przeobrażeniami obrazów pieczęci ziemskich województw małopolskich herb krakowski, czyli orzeł koronowany pojawił się na pieczęciach ziemskich krakowskich w XVII w. Znane są dwie siedemnastowieczne pieczęcie krakowskie z orłami białymi koronowanymi, a odciśnięte pod wyrokami sądów kapturowych z 1674 i z 1697 r.208 Ujawnienie prawdziwych treści orła z pieczęci ziemskich sądów szlacheckich województwa krakowskiego w XVI w. wymaga podjęcia osobnych studiów, a przede wszystkim ponownego przejrzenia opieczętowanych krakowskich pism sądowych. Dawne prace A. Chmiela wytyczyły kierunek, ale od lat nikt tą drogą nie podążał. Trudny do rozszyfrowania jest komunikat zawarty w wyobrażeniach orłów z pieczęci sądowych Mazowsza. Orzeł biały bez korony królewskiej po zakończeniu procesu inkorporacji Mazowsza stał się symbolem województwa mazowieckiego209 ze stolicą w Warszawie210. Dla województw płockiego211, a także rawskiego212 w poł. XVI w. utworzono herby, których godłami były czarne orły niekoronowane ze złotymi majuskułowymi literami na piersiach. Wielka litera P identyfikowała województwo płockie, a wielka litera R wskazywała na województwo rawskie213. 206 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 134; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 60; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 121-122, fig. 1. 207 Wg S. K. Kuczyńskiego Orzeł Biały z pieczęci publikowanej przez Adama Chmiela (gdzie znajduje się adnotacja o braku korony) był orłem koronowanym ziemi krakowskiej – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 181. 208 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 134-135; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 60-61; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 121-122, fig. 2. 209 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 92. 210 W skład województwa mazowieckiego wchodziły ziemie ciechanowska, czerska, liwska, łomżyńska, nurska, różańska, warszawska, wiska, wyszogrodzka, zakroczymska. 211 W skład województwa płockiego wchodziły powiaty bielski, płocki, płoński, raciąski, sierpecki oraz szreński, niedziborski i mławski, tworzące ziemię zawkrzańską. 212 W skład województwa rawskiego wchodziły ziemie gostynińska, rawska i sochaczewska. 213 S. K. Kuczyński, Herb województwa płockiego, „Mazowsze”, 1995, nr 2, s. 3; tegoż, Polskie herby ziemskie…, s. 91-92. Pieczęcie sądów ziemskich 79 Punktem wyjścia do dyskusji nad wyobrażeniami pieczęci sądów ziemskich Mazowsza były trzy szesnastowieczne pieczęcie. Były to pieczęcie warszawska, wiska (opublikowane przez S. K. Kuczyńskiego214 ), a także czerska (uznana przez Wiktora Wittyga za pieczęć miejską Czerska215 ). Istotną część dyskusji nad treścią przywołanych pieczęci powinna zająć kwestia obecności korony na głowach orłów. Stefan K. Kuczyński uznał, iż na pieczęciach warszawskiej (fot. nr II/23) i wiskiej orły nie miały koron216. Taka obserwacja doprowadziła autora do konkluzji, iż orły na pieczęciach symbolizowały książęce Mazowsze. Nie jesteśmy w pełni przekonani do wyników obserwacji S. K. Kuczyńskiego. Pieczęć wiska – jak podejrzewamy – posiadała Orła w koronie, a na niektórych odciskach pieczęci ziemskiej warszawskiej (fot. nr II/23) dostrzec możemy także detale (trzy punkty) nad głową Orła, które być może w intencji twórców źródła były częścią korony217. Późniejsze pieczęcie sądowe ziem mazowieckich mają pola wypełnione orłami (lub Orłami Białymi) przemiennie koronowanymi lub pozbawionymi koron. Jeśli na pieczęciach sądów ziemskich z Mazowsza rzeczywiście umieszczane były herby ziemskie, to potwierdzenia tegoż szukać musimy w sfragistyce tych obszarów, które posiadały godła terytorialne wyraźnie inne od Orła Białego lub od orła mazowieckiego. W badaniach skoncentrować się powinniśmy na pieczęciach ziemskich liwskich, płockich oraz rawskich. Znamy (z materiałów rękopiśmiennych Gumowskiego) pieczęć ziemi rawskiej o kształcie ośmiobocznym. Pochodziła ona z 2. poł. XVI lub z pocz. XVII w.218 Pieczęć otrzymała wyobrażenie Orła Białego niekoronowanego na tarczy herbowej. Nie możemy uznać Orła Białego z omawianej tu pieczęci rawskiej za godło ziemskie rawskie, gdyż brakuje litery R charakterystycznej dla rawskiego herbu ziemskiego. Mniejszą siłę dowodową (z uwagi na stan odcisku) posiada pieczęć ziemska219 , którą w XVIII w. posługiwał się sąd sochaczewski w okresie sprawowania funkcji pisarza ziemskiego przez Michała (?) Łuszczewskiego220 herbu Korczak (fot. nr II/33). Pole pieczęci sochaczewskiej wypełniał Orzeł Biały koronowany oraz szlachecki Korczak w otoczeniu sygli urzędnika M (?) L-NT-S poniżej Orła. Na piersi Orła Białego najprawdopodobniej nie było litery R, która zmieniłaby godło królewskie w symbol województwa rawskiego. Trzecia pieczęć ziemska poddana naszej obserwacji także swym wyobrażeniem wzmacnia podniesioną tu tezę o państwowo-królewskim 214 Tegoż, Polskie herby ziemskie…, s. 181. W. Wittyg, Pieczęcie miast dawnej Polski…, s. 46. 216 Pieczęć ziemska czerska nie była przedmiotem dociekań S. K. Kuczyńskiego. Zapewne (o czym wnioskujemy na podstawie odrysu Wiktora Wittyga) orzeł czerski pozbawiony był korony. Mamy świadomość, iż rysunek W. Wittyga nie może być podstawą do sformułowania pewnych wniosków. 217 ADWłocławek, Akta biskupów kujawsko-pomorskich. Dobra biskupów, sygn. 9a, k. 1, 14, 22; sygn. 9d, k. 22. 218 SIGILVM TERE RAVENSIS – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 305. 219 KKP Głowno. 220 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. VI, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk, 1841, s. 292 – dane na temat. Łuszczewskich herbu Belina wprowadzone zostały do herbarza przez jego wydawcę. Odnotowany został Michał, stolnik ziemi sochaczewskiej. Występował on w dokumentach z 1. poł. XVIII w. 215 80 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości charakterze mazowieckich znaków sądowych. Pieczęć wykonana została w 1659 r. dla ziemi płockiej221. Nadano jej ośmioboczny kształt i wyposażono w wyobrażenie Orła Białego niekoronowanego. Nie dostrzegamy na jego piersi litery P charakterystycznej dla płockiego herbu ziemskiego. W omawianej tu sprawie dowodem nie może być znaną nam późna pieczęć ziemi liwskiej. Odciśnięto ją zapewne w 1810 r. pod ekstraktem z akt grodu liwskiego, który opisywał postępowanie urzędowe z 1783 r.222 Wyobrażenie pieczęci tworzył Orzeł Biały koronowany w stylizacji napoleońskiej z charakterystycznie ułożonymi szponami z błyskawicami. Przywołana tu pieczęć liwska należała do znaków Księstwa Warszawskiego. Zestawić możemy ją z łęczyckim stemplem do uwierzytelnienia aktów ziemskich (fot. nr III/46) oraz z pieczęciami urzędowymi z napisem NAPOLEON WIELKI. Dla odczytania treści Orłów Białych na mazowieckich pieczęciach ziemskich dużą wartość mają wyobrażenia, jakie występowały na polach stempli mazowieckich komisji porządkowych cywilno-wojskowych z końca XVIII w. Ich wyobrażenia tworzyły zazwyczaj herby ziemskie właściwe dla województwa, w którym działała powiatowa lub ponadpowiatowa komisja. Na polach pieczęci komisji mazowieckich znaki orła indywidualizowała (w uzasadnionych przypadkach) litera z nazwy ziemi. Potrzeba skorygowania uniwersalnego znaku, tj. orła mazowieckiego była wówczas na tyle silna, że prowadziła nawet do tworzenia odmian herbów nie notowanych wcześniej w herbarzach. Stwierdzenie to dotyczy np. znaku ziemi gostyńskiej, który zbudowano dla pieczęci komisyjnej z orła mazowieckiego i z majuskułowej litery G na piersi 223. Osobnych rozważań wymaga kwestia współwystępowania na polach pieczęci ziemskich Orła Białego i herbu (lub herbów) urzędników sądów ziemskich. Problem został dostrzeżony w materiale środkowopolskim (zob. s. II/72-74). W tym miejscu skonfrontujemy go z obserwacjami poczynionymi dla sfragistyki innych ziem oraz innych urzędów. Pieczęć ziemska z Orłem Białym oraz z herbem urzędnika, a także z syglami wokół znaku rodowego opisywała powagę urzędu, czyli wystawcy dokumentu na dwa sposoby. Łączyła treści królewsko-państwowe z osobą urzędnika. Zmieniała gwarancję wyprowadzoną z autorytetu króla i państwa w poświadczenie, które łączyło szacunek dla monarchy z osobistą uczciwością powszechnie znanego oraz poważanego człowieka. Pieczęć sądowa z herbem pisarza lub z herbami pełnego składu sądu ziemskiego stanowiła doskonałe odniesienie chronologiczne. Nie było ono zapewne istotne dla odbiorców ekstraktów sądowych w przeszłości, ale dla historyków ma znaczenie. 221 SIGILLUM TERRE PLOCENSE 1659 – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. IX, nr 88. 222 PIECZĘC ZIEMI LIWSKIEY – APŁódź, USCWolbórz, sygn. 7. 223 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68486. Pieczęcie sądów ziemskich 81 Orły Białe koronowane oraz herby szlacheckie występowały w sfragistyce jednostek wojskowych224. W 1769 r. wykonana została pieczęć dla pułku piechoty województwa lubelskiego225 (fot. nr II/45). Motywem dominującym jej wyobrażenia uczyniono Orła Białego koronowanego z tarczą na piersi o nieczytelnym obecnie godle226. Poniżej Orła położono Jastrzębca z klejnotem i panopliami. Na polu pieczęci pułkowej w dwóch miejscach ułożono sygle KZ-PWL (obok głowy orła) oraz GM-WK (obok Jastrzębca)227. Wiemy też, że według tego schematu wykonano wyobrażenie pieczęci drugiego pułku konnego Wielkiego Księstwa Litewskiego228. Pogoń litewska zajmowała górną część pola pieczęci, a pod Pogonią ułożono Korczaka. Uważamy, że sfragistyka jednostek wojskowych i ich dowódców wymaga pilnego zbadania. Znane są przypadki łączenia znaku państwa z herbem marszałka na pieczęciach konfederacji szlacheckich229. Pieczęcie z symbolami państwa i urzędującego zwierzchnika wykonywano dla urzędów centralnych. Połączenie Orła Białego z herbem podskarbiego w 1793 r. akceptowała konstytucja sejmu grodzieńskiego, która ustanawiała komisje skarbowe Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego230. Prawodawca określił treść wyobrażeń pieczęci komisyjnych. Miały one połączyć symbol państwowy, czyli Orła Białego w Koronie i Pogoń na Litwie z herbem podskarbiego. Herb szlachecki umieszczany był pod godłem państwowym. Konstytucja sejmu grodzieńskiego w sprawie pieczęci komisji skarbu sankcjonowała zwyczaj praktykowany już wcześniej. Znamy pieczęć komisji skarbu koronnego pod wypisem z tabeli podymnego z 1776 r.231 Jej wyobrażenie tworzyła tarcza pod koroną z Orłem Białym koronowanym ułożona na skrzyżowanych ukośnie kluczu i mieczu oraz nieczytelny przedmiot pod tarczą z Orłem. Zapewne był to herb podskarbiego. Z 1789 r. pochodzi odpis lustracji wójtostwa częstochowskiego sporządzony na podstawie archiwum kancelarii skarbu koronnego. Ekstrakt uwierzytelniony został odciskiem pieczęci komisji skarbu232 . Na polu pieczęci umieszczono Orła Białego koronowanego, który trzymał w szponach 224 Np. Orzeł Biały ze Szreniawą Lubomirskich na pieczęci regimentu gwardii koronnej z lat 17411761. Herb Lubomirskich umieszczony został na piersi Orła Białego – Za Ojczyznę i Naród. 300 lat Orderu Orła Białego, Warszawa 2005, nr 151 i in. 225 PUŁK PIECHOTY WOIEWODZTWA LUBELSKIEGO AD 1769 – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7. 226 Być może na piersi Orła Białego umieszczono herb województwa lubelskiego. W szczątkowo tylko czytelnym przekazie dostrzec możemy kreski układające się w tylne łapy i w rogi lubelskiego jelenia. 227 Wystawcą dokumentu (1771 r.) opieczętowanego pieczęcią pułkową był „…Kazimierz Pułaski… marszałek różnych dywizji wojska polskiego skonfederowanego, generalny komendant…” – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 7. 228 А. Цитоў, Сфрагистыка i геральдыка Беларусi…, s. 148. 229 Pieczęć konfederacji województwa krakowskiego – na polu Orzeł Biały z koroną na głowie, berłem i mieczem w szponach i z tarczą herbową na piersi Orła (na płaszczu herbowym) z godłem Szreniawa Jerzego Lubomirskiego – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 136. 230 VL, t. X, Poznań 1952, s. 221. 231 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 366. 232 MNKraków, Dz. rkps., sygn. 552 NI 10136. 82 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości klucz i miecz. Pod Orłem znajdujemy szlachecką Łodzię233 z krzyżem orderowym. Inne wyobrażenia dla pieczęci komisji skarbowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów przewidywała konstytucja sejmowa, która powoływała wspólny urząd dla Polski oraz dla Litwy234. Pole pieczęci komisji miał wypełniać „herb obojga narodów”. Zwyczaj łączenia herbów rodowych z Orłami Białymi powiązać możemy (choć nie wprost) z szesnastowiecznymi postulatami unifikacji znaków dostojników oraz dygnitarzy ziemskich (wojewodów i kasztelanów). Formułowano je przy okazji kompleksowych programów porządkowania różnych sfer życia publicznego Polski. Memoriał, w którym m. in. dostrzeżono problemu wyobrażeń niektórych pieczęci, opublikował Jan Ostroróg, kasztelan (1474-1500), wojewoda poznański (1501)235. Postulował on, aby na polach pieczęci wojewodów umieszczany był herb ziemi oraz herb własny wojewody236 . Literatura zwraca uwagę na symboliczne przesłanie tak projektowanych wyobrażeń. Akcentowały one szczególną więź, która ponoć łączyła dostojnika z województwem237 . Postulat Jana Ostroroga (zapewne żywy wśród współczesnych mu dygnitarzy) zrealizowany został inaczej. Znany nam materiał sfragistyczny pokazuje, iż pomysł Jana Ostroroga został zaakceptowany na poziomie urzędniczym dużo niższym niż senatorski. Zmienione zostało (w stosunku do projektu) też tworzywo, z którego formowano złożone wyobrażenia pieczęci urzędowych. Symbolem głównym stał się Orzeł Biały, a nie herb wojewódzki. Orzeł Biały z herbami szlacheckim łączony był na dwa sposoby. Pierwszy sposób polegał na ułożeniu na polu pieczętnym dwóch oddzielnych znaków, a drugi na złączeniu ich w jeden symbol. Wspólne występowanie godła królewskiego oraz herbu urzędnika na zasadach autonomii znaków stanowiło – jak sądzimy – etap przejściowy, który prowadził do rozwiązania polegającego na połączeniu dwóch znaków w jednym godle. Taki scenariusz przemian naszkicować możemy na podstawie wyobrażeń polowych dwóch warszawskich pieczęci ziemsko-grodzkich z 2 poł. XVIII w. Pierwsza pieczęć odciśnięta został pod ekstraktem z opisu czynności przeprowadzonej w 1767 r.238 Jej wyobrażenie tworzyły Orzeł Biały bez korony i Ślepowron luzem pod Orłem. Herb szlachecki otoczony był syglami WS-NT-CV Walentego Sobolewskiego, które 233 W latach 1775-1790 funkcję podskarbiego wielkiego koronnego pełnił Adam Poniński herbu Łodzia – Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku, opr. K. Chłapowski i in., pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1992, nr 772. 234 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 325. 235 Red., Ostroróg Jan, [w:] Polski słownik biograficzny, t. XXIV, pod red. S. Kieniewicza i in., Warszawa 1968/1969, s. 502-505; Urzędnicy wielkopolscy XVI-XVIII wieku. Spisy…, s. 222. 236 Wg Jana Ostroroga (Monumentum pro reipublicae, ed. T. Wierzbowski, Warszawa 1891, caput XLIII de sigillis dignitariorum; Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej, Łódź 1994, rozdz. XLVII o pieczęciach dygnitarzy) wyobrażenia pieczęci wojewodów tworzyć miały herby ziemski i rodowy wojewody („…sigillum palatinorum sit quadrangulum, in spherico terrae et propria continens arma…”) – zob. S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 180; Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie symboli władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 302; W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski…, s. 67. 237 Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby…, s. 302. 238 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68651. Pieczęcie sądów ziemskich 83 wskazywały na jego funkcję pisarza warszawskiego ziemskiego i grodzkiego. Nieco później powstał stempel, który znamy z ekstraktu opisującego czynności urzędowe z 1775239, a także z 1777 r.240 Jego wyobrażenie napieczętne tworzył Orzeł niekoronowany z tarczą herbową na piersi z godłem Ślepowrona. Identyfikację pisarza dopełniały litery ułożone po obu stronach Orła na wysokości herbu szlacheckiego. Litery WS-NT-CV wskazywały na wspomnianego wyżej Walentego Sobolewskiego, pisarza ziemskiego i grodzkiego w Warszawie. Rozwiązanie obrazowe z drugiej pieczęci Walentego Sobolewskiego przejął Adam Skulski herbu Rogala241, następca Sobolewskiego na warszawskim urzędzie pisarza ziemskiego i grodzkiego. Wcześniejsze pieczęcie warszawskie ziemskie z 1660242 i z 1670 r.243 oraz pieczęć ziemsko-grodzka244 otrzymały wyobrażenia utworzone z dwóch oddzielnych herbów, tj. Orła Białego i herbu pisarza. Takich przykładów z Mazowsza mamy dużo. Jako ilustracja zjawiska posłużą dwie pieczęcie z 1. poł. XVIII w., tj. pieczęć ziemska powiatu kolneńskiej (ziemia łomżyńska) z Orłem Białym koronowanym i nieczytelnym herbem szlacheckim poniżej Orła245 oraz pieczęć ziemsko-grodzka ziemi wiskiej także z Orłem Białym koronowanym i nieczytelnym herbem szlacheckim poniżej Orła246. Równie dużo przykładów dostarcza sfragistyka ziemska Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na polach pieczęci litewskich sądów ziemskich poniżej Pogoni (nakrytej zazwyczaj mitrą książęcą) dostrzegamy herby pisarzy ziemskich247. Połączenie Orła Białego (w koronie lub bez korony) z herbem rodowym urzędnika może budzić zastrzeżenia heraldyków przywiązanych do reguł i praw heraldycznych właściwych dla heraldyki Europy Zachodniej. Wprowadzenie herbu szlacheckiego na pierś godła królewskiego może wydawać się uzurpacją heraldyczną i nieuprawnionym zawłaszczeniem przez urzędników zwyczaju właściwego dla polskiej heraldyki królewsko-państwowej. Heraldycy usiłowali wyjaśnić sprzeczność pomiędzy zwyczajowym prawem heraldycznym, które gwarantowało jednak znakom królewskim szacunek z praktyką sfragistyczną. Jeśli Orzeł Biały pozostawał pod 239 APPoznań, Dokumenty wiejskie, sygn. 196/1. MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68653. 241 Tamże, sygn. 68654. 242 Pieczęć z Orłem Białym koronowanym i herbem szlacheckim Belina Gabriela Prażmowskiego (K. Niesiecki, Herbarz polski, t. VII, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1841, s. 492) wśród liter GP NV – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. XII. 243 Pieczęć z Orłem Białym koronowanym i herbem szlacheckim Ślepowron wśród liter VD (?) T – PS – NV – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68647; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (I)…, szp. 13. 244 Pieczęć z Orłem Białym niekoronowanym i herbem szlacheckim Ślepowron wśród liter […] – NT – CV – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68649-68650. 245 KKP Głowno. 246 Muzeum w Krośniewicach, Dokumenty, sygn. 459. 247 Pieczęć ziemska województwa wileńskiego z datą 1777 – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 478, k. 31; pieczęć ziemska województwa nowogródzkiego z 17[.]5 r. – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 97, k. 7v. 240 84 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości ochroną prawną (lub tylko pod ochroną zwyczajową), to nanoszenie na jego pierś symboli rodowych powinno być czynem zabronionym. Jeśli jednak na piersiach Orłów pojawiały się herby szlacheckie, to Orły te – jak zakładano – nie mogły być symbolami królewskimi lub państwowymi. Ten sposób wnioskowania znajdujemy w publikacji Wojciecha Drelicharza i Zenona Piecha248. Autorzy badali Orły Białe koronowane z piersiami oznaczonymi herbami Ostrogskich oraz Lubomirskich. Analizowali pieczęć starosty krakowskiego Hieronima Wielopolskiego z Orłem Białym koronowanym i z herbem Starykoń starosty poniżej Orła. Uznali, iż w obu przypadkach orzeł koronowany był symbolem województwa krakowskiego, gdyż – jak argumentowali – „Orzeł Biały herb Królestwa Polskiego, przysługiwałby wyłącznie królowi”, a Lubomirscy i Wielopolscy nie mieli do niego prawa. Dla pieczęci ziemskich i grodzkich z obszaru województwa krakowskiego takie wnioskowanie było i jest uprawnione. Orłem białym koronowanym posługiwało się województwo krakowskie, a właśnie połączenie herbu ziemskiego z rodowym zalecał memoriał Jana Ostroroga (zob. s. II/82). Otwarte pozostawiamy tu pytanie o uniwersalny, czyli o ponadkrakowski charakter obserwacji W. Drelicharza oraz Z. Piecha. Przykłady łęczyckie (ziemskie) oraz sieradzkie (ziemskie i trybunalskie), a także pieczęć starościńska Franciszka Stadnickiego, starosty ostrzeszowskiego (zob. s. II/38, fot. nr II/22) i stempel grodzki z Łowicza (zob. s. II/39-40, fot. II/20) każą sądzić, iż w Polsce znany oraz stosowany był zwyczaj łączenia na pieczęci urzędowej Orła Białego z herbem szlacheckim. Jedna szesnastowieczna249 ziemska pieczęć sądowa z obszaru Polski centralnej wyposażona została w wyobrażenie herbu terytorialnego. Na tarczy herbowej umieszczono połulwa i połorła zapewne pod wspólną koroną otwartą250. Pieczęć ta służyła sądowi ziemskiemu w Łęczycy. Niewielkie rozmiary stempla (sygnetu) uniemożliwiły przedstawienie wyobrażenia w rozbudowanej wersji i zapewne zdecydowały o pozbawieniu go legendy (zob. s. II/56). Nie wiemy, czy pieczęć z hybrydą łęczycką była pierwszą pieczęcią ziemską województwa łęczyckiego, czy też np. drugą. Wiemy, iż pieczęć tę wykorzystywano jeszcze w 1. poł. XVII w.251 Źródła środkowopolskie nie pozwalają nam na podjęcie badań nad problemem występowania godeł wojewódzkich na polach pieczęci ziemskich łęczyckich oraz sieradzkich. Pieczęć z hybrydą łęczycką zmusza nas jednak do zainteresowania się tym zagadnieniem i do prześledzenia źródeł z innych obszarów. 248 W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski…, s. 67. Stefan K. Kuczyński podejrzewał, iż pieczęć ziemska z hybrydą łęczycką powstała później niż szesnastowieczne sieradzkie pieczęcie ziemskie Orłami Białymi niekoronowanymi – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 181. 250 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 288. 251 Adam Chmiel (A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 288) zwrócił uwagę na sygnetową pieczęć ziemską łęczycką pod ekstraktem z księgi ziemskiej brzezińskiej obok podpisu Marcina Bełdowskiego, pisarza ziemskiego łęczyckiego (1611-1612) – Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, nr 430.). Pieczęć tę opublikował kilkakrotnie prof. Kuczyński (S. K. Kuczyński, Ze studiów nad polską heraldyką ziemską…, s. 186; tegoż, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/4; tegoż, Polskie herby ziemskie…, s. 182). 249 Pieczęcie sądów ziemskich 85 Nieco wiedzy na temat procesu kształtowania się pieczęci ziemskich z herbami wojewódzkimi dostarcza materiał wytworzony przez sąd ziemski województwa lubelskiego. Zgromadzone przekazy prowadzą nas do interesujących wniosków. Jednakowoż ich rangę osłabia jakość podstawy wnioskowania. Nasze informacje o najwcześniejszych pieczęciach ziemskich lubelskich pochodzą wyłącznie z notatek M. Gumowskiego. Ich treść była jednak na tyle intrygująca, iż postanowiliśmy odnaleźć dokumenty (zapewne ekstrakty) opieczętowane pieczęciami ziemskimi lubelskimi. Prowadziliśmy własne kwerendy w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie, a także skorzystaliśmy z pomocą pracowników merytorycznych tegoż archiwum. Poszukiwania nie przyniosły jednak efektu, czyli nie doprowadziły do ponownego ujawnienia najstarszych pieczęci ziemskich województwa lubelskiego. Mamy prawo sądzić, iż notatki M. Gumowskiego wiernie przekazują efekty jego poszukiwań. Wiemy jednak, że profesor popełniał też błędy. W 2. poł. XVI w. powstała znana pieczęć ziemska z jeleniem województwa lubelskiego na renesansowej tarczy. Moment jej powstania możemy określić na podstawie inicjałów A-B pisarza ziemskiego lubelskiego, który wykorzystywał tę pieczęć. Był nim Andrzej Dunin Borkowski, pisarz ziemski lubelski w latach 15721597252. Od tego czasu jeleń województwa lubelskiego konsekwentnie występował na lubelskich pieczęciach ziemskich w XVII253 i w XVIII w.254, a także na lubelskich pieczęciach trybunału aż do (?) 1764 r. (zob. s. II/115-116). W tymże (?) 1764 r. herb województwa lubelskiego został usunięty z lubelskiej pieczęci trybunalskiej i jego miejsce zajął Orzeł Biały koronowany. W opracowaniach na temat herbu lubelskiego dominuje narracja, w której herb terytorialny pojawiła się nagle i od razu w skończonej postaci255 . Monograficzne opracowanie Tomasza Panfila skoncentrowane zostało na problematyce lubelskiego godła herbowego i marginalnie odnosiło się do występowania symbolu ziemskiego na polach pieczęci sądowych, czyli na pieczęci ziemskiej lubelskiej i na lubelskiej pieczęci trybunalskiej. Tomasz Panfil uznał za najstarszą pieczęć ziemską lubelską tę, która odciśnięta została pod dokumentem z 1580 r. Autorzy opracowań na temat lubelskiego herbu ziemskiego nie analizowali związków herb wojewódzkiego z wyobrażeniami najwcześniejszych lubelskich pieczęci ziemskich. Nas z kolei nie interesuje geneza herbu województwa lubelskiego, a także jego głębokie przesłanie symboliczne. Chcemy natomiast rozpoznać jego relacje z pieczęcią lubelskiego sądu ziemskiego. 252 Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. W. Kłaczewski, W. Urban, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1991, nr 150. 253 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 169. 254 APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1714, k. 101; 1758-1763, k. 3, 7; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 169; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 184. 255 J. Szymański, Herb województwa lubelskiego, [w:] Materiały do polskiego herbarza samorządowego, z. 1, pod red. H. Seroki, K. Skupieńskiego, Lublin 1995, s. 31-33; T. Panfil, Jeleń w herbie województwa lubelskiego. Próba interpretacji najstarszych wyobrażeń napieczętnych, [w:] Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998, s. 218-225. 86 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości W materiałach M. Gumowskiego znajdujemy informacje o dwóch pieczęciach ziemskich z XVI w., których wyobrażenia różniły się od obrazów stempli z okresu sprawowania urzędu pisarza przez Andrzeja Dunin Borkowskiego. Pierwsza pieczęć (o legendzie, która wskazywała na ziemię lubelską) miała wyobrażenie utworzone z tarczy herbowej z rogatą głową wołu na środku256 . Podobno odcisk z tej pieczęci uwierzytelniał dokument z 1567 r. Marian Gumowski widział go w archiwum lubelskim. Identyfikacja wyobrażenia wymaga weryfikacji. Lubelska pieczęć ziemska z głową wołu zastąpiona została najprawdopodobniej w poł. XVI w. nowym stemplem. Jego odcisk znajdował się na dokumencie z roku 1635, który również przechowywany był w archiwum lubelskim257. Pole tejże pieczęci (wg M. Gumowskiego) wypełniał obraz utworzony z ukoronowanego Orła Białego na tarczy. Obrazowi towarzyszyły litery SZTL (?). Wprowadzenie do naukowego obiegu dwóch nowych pieczęci lubelskiego sądu ziemskiego z poł. XVI w. każe nam po raz drugi (po uwagach na temat pieczęci ziemskich krakowskich – zob. s. II/78) zadać pytanie o genezę pieczęci ziemskich z herbem wojewódzkim. Jedna z dwóch wczesnych pieczęci ziemskich lubelskich (zakładając, że takie istniały) ujawniła królewskiego etapu (poł. XVI w.) w rozwoju ziemskiej sfragistyki sądowej województwa lubelskiego. Dopiero w 2. poł. XVI w. na pole pieczęci ziemskiej lubelskiej wprowadzony został prowincjonalny znak terytorialny. Był on drugim lub nawet trzecim symbolem ziemstwa lubelskiego. W 2. poł. XVI w. w użyciu była pieczęć sądu generalnego województw sandomierskiego i lubelskiego z pasami i gwiazdami sandomierskimi i jeleniem lubelskim258. W 2. poł. XVI w. powstała pieczęć ziemska województwa lubelskiego z jeleniem259. Od tego momentu na polach pieczęci sądów ziemskich województw sandomierskiego260 oraz lubelskiego występowały miejscowe herby wojewódzkie. Materiał do rozważań nad herbami ziemskim na pieczęciach sądów ziemskich pochodzi także z województwa brzesko-kujawskiego i z ziemi dobrzyńskiej. Badania ujawniły dwie siedemnastowieczne pieczęcie ziemi dobrzyńskiej261. Pola obu pieczęci wypełniała głowa brodatego i rogatego monarchy o dwóch koronach, czyli 256 SIGILLVM TERRESTRE LVBLINEN – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 168. Być może w rogatej głowie wołu zobaczyć należy oblicze ukoronowanego monarchy. Podnosimy tę kwestię świadomi różnicy między obrazami głowy wołu i głowy króla. Nie wykluczamy innych rozwiązań. Być może pole opisywanej tu pieczęci wypełniała głowa lubelskiego jelenia. 257 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 168. 258 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego…, szp. 295. 259 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 169; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego…, szp. 290; M. Gumowski, Pieczęcie i herby miejscowości województwa lubelskiego, Lublin 1959, s. 9-10; T. Panfil, Jeleń w herbie województwa lubelskiego…, s. 217. 260 Znane są osiemnastowieczne pieczęcie z herbami województwa sandomierskiego – APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 2, k. 130; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 299, 315; J. Wiśniewski, Dekanat radomski…, wkładka ilustracyjna; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 183. 261 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 66-67, tabl. III, nr 26. Pieczęcie sądów ziemskich 87 herb ziemi dobrzyńskiej. Znamy dwie pieczęcie ziemskie województwa brzeskokujawskiego262. Jedna z nich pochodziła XVII (fot. nr II/34), a druga z XVIII w. Na obu ich twórcy umieścili miejscowy herb ziemski, czyli hybrydę kujawską. Wiemy też, że w użyciu kancelaryjnym znajdowała się pieczęć „kujawska” z 2. poł. XVI lub z pocz. XVII w. z Orłem Białym niekoronowanym na tarczy263. Mniej czytelne z uwagi na tożsamość formy herbu ziemskiego oraz godła królewsko-państwowego są przeobrażenia obrazów pieczęci sądowych województwa krakowskiego (zob. s. II/78). Kolekcję pieczęci ziemskich krakowskich otwiera szesnastowieczny stempel z orłem bez korony, a zamykają tłoki osiemnastowieczne z orłem ukoronowanym na polu pieczętnym264. Uzasadnione jest więc pytanie, czy w orle z krakowskiej z pieczęci szesnastowiecznej widzieć należy Orła Białego niekoronowanego, a w ukoronowanych orłach z krakowskich pieczęci ziemskich z XVII oraz z XVIII w. orła krakowskiego. Sądzimy, iż w 1. poł. XVI w. wyobrażenia pieczęci ziemskich Małopolski, Mazowsza, Wielkopolski, Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i województwa sieradzkiego utworzone były z Orłów Białych niekoronowanych i dopiero w 2. poł. XVI w. nastąpił podział. Ziemskie pieczęcie sądowe województw małopolskich, brzeskiego oraz ziemi dobrzyńskiej otrzymały wyobrażenia zbudowane z miejscowych herbów ziemskich. Pieczęcie sądowe Mazowsza, Wielkopolski właściwej, województwa inowrocławskiego oraz sieradzkiego pozostały przy Orłach Białych. W Łęczycy zaś zaprojektowano dla sądu ziemskiego pieczęć z Orłem Białym niekoronowanym, która zastąpiła stempel z hybrydą łęczycką. Po dostrzeżeniu dwóch dróg rozwoju obrazów pieczęci ziemskich spróbujemy odpowiedzieć na pytania o przyczyny, dla których taki dualizm symboliczny był możliwy. Zwrócimy uwagę na dwa problemy. Pierwszym będzie (opisana wyżej) geneza sądu, a dokładnie jego organ założycielski, a drugim tytuł prawny działania sądu (zob. s. II/41-42, II/48). Wiemy, że sądy powoływane przez monarchę posługiwały się symbolami królewskimi. Wiemy też, że instytucje szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości utworzone z woli szlachty (np. iudicum generale ordinarium terrarum Russiae powołany w Wiszni w 1574 r.) otrzymywały miejscowe symbole ziemskie, a nie godła królewskie265 . W warunkach normalnego funkcjonowania państwa polskiego i jego władz pozwy wydawane były w imieniu króla. Występowała pełna zgodność pomiędzy 262 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1597 (pieczęć z XVII w.); MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 32-33, tabl. II, nr 16. 263 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. VI, nr 51. 264 Pieczęć z 1766 r. – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie…, s. 122; pieczęć z 2. poł. XVIII w. – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 182; W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski…, s. 67. 265 Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. XX, t. I…, nr 14. 88 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości ideowym wystawcą pozwu i środkiem jego uwierzytelnienia w postaci pieczęci z Orłem Białym. Brzmienie pozwów sądowych, czyli tytuł prawny działania sądów ewoluowały. Zmiany w zapisach tytułu pozwów wprowadzane były w okresach bezkrólewia. Władzę sądową na prowincji (na czas interregnum) przejmowała szlachta, a brzmienie pozwów kształtowały sejmiki. Sejmik województw kaliskiego oraz poznańskiego w marcu 1573 r. zadecydował, iż pozwy przed sąd sejmu elekcyjnego wystawiane będą pod tytułem senatu i stanów królestwa266 . Sejmik województwa sieradzkiego w listopadzie 1574 r. opracował uniwersalną formułę tytułu pozwu przed różne sądy. Przed sieradzki sąd ziemski wzywano w imieniu króla oraz autorytetu Rzeczypospolitej z zastrzeżeniem o czasowej nieobecności monarchy267 . Szlachta krakowska w listopadzie 1574 r. zredagowała inną formułę pozwów. Uznała, iż w czasie bezkrólewia pozwy wydawane miały być w imieniu szlachty ziemi krakowskiej268. Szlachta z Wielkopolski właściwej oraz z Sieradzkiego w czasie bezkrólewia zdecydowała o wydawaniu oraz o przyjmowaniu pozwów sądowych, w których znajdowało się odniesienie do króla i państwa. Natomiast w pozwach akceptowanych przez szlachtę województwa krakowskiego nie znajdujemy już tak jednoznacznego odwołania do państwa. Tytuł prawny sądzenia powiązany został z rycerstwem ziemi krakowskiej. Być może w tytułach pozwów formułowanych w czasie bezkrólewia upatrywać należy genezy dwóch form wyobrażeń polskich pieczęci ziemskich. W tych województwach, w których odwoływano się do powagi króla, królestwa, czy autorytetu Rzeczypospolitej pozostawiono na pieczęciach ziemskich Orła Białego. Na obszarach, na których miejscowy wymiar sprawiedliwości akcentował sądowe uprawnienia szlachty, pola pieczęci ziemskich wypełniano godłami szlacheckiego samorządu terytorialnego. Tak zbudowana konstrukcja myślowa wyjaśnia zmianę wyobrażenia pieczęci sądowej w czasie bezkrólewia. Nie tłumaczy jednak przyczyn, dla których po przejęciu władzy przez nowego monarchę pieczęcie z symbolami królewskimi nie były przywracane. 266 „…senatus et omnium statuum Regni…” – Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego…, s. 13. 267 „…vigore regio tum et authoritate reipublicae protunc sub absentio regiae maiestatis…” – Teki A. Pawińskiego, Lauda sejmikowe województwa sieradzkiego, t. XXV, cz. 1 1571-1668 – kopia w Bibliotece Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego, k. 28. 268 „…conciliarii, proceres, ordines et universa nobilitas terrae cracoviensis…” – Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I…, s. 47; „…nos consiliarii, proceres, ordines atque omnis status ordinis equestris…” – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II)…, szp. 59 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 1578 r. aż do 1792 r. Piotrków był miejscem obrad trybunału głównego Odkoronnego dla Wielkopolski, czyli najwyższego sądu dla szlachty polskiej tej prowincji. Trybunał posiadał własne pieczęcie (w odmianach lubelskiej oraz piotrkowskiej) opatrzone charakterystycznymi wyobrażeniami. Pieczęcie trybunału powstały wbrew pierwotnym regulacjom prawnym. Te bowiem stanowiły, że kancelarie trybunalskie posiłkować się będą pieczęciami ziemskimi, czyli sieradzką w Piotrkowie i lubelską w Lublinie. Pieczęcie trybunalskie były niezbędne dla zapewnienia właściwego funkcjonowania kancelarii obsługującej sąd trybunalski. Potrzebowano stempli do pieczętowania dokumentów „w sensie ścisłym”, pozwów, dekretów oraz ekstraktów z trybunalskich ksiąg sądowych Piotrkowskie pieczęcie trybunału nie były dotąd przedmiotem samodzielnych badań. Wzmianki o nich rozproszone są po opracowaniach sfragistycznych oraz heraldycznych i po rozprawach na temat trybunalskiego wymiaru sprawiedliwości. O funkcjonowaniu pieczęci sądu trybunalskiego czytać możemy w ważnej publikacji Adama Chmiela1. Dane tam zawarte dotyczą m. in. pieczęci trybunału w Piotrkowie, ale uwzględniają jedynie stemple najstarsze. Większość ustaleń A. Chmiela na temat sfragistyki trybunalskiej powtórzył Marian Goyski2. Dodatkowo wspomniał on tylko o zapisach konstytucji sejmu z 1793 r., w których postulowano stworzenie pieczęci trybunalskiej z Orłem Białym. Nowych ustaleń nie przyniosła publikacja Witolda Maisla3. Pieczęci trybunalskiej kilka zdań poświęcił Wacław Zarzycki. Autor ten błędne sądził, iż trybunał używał pieczęci ziemskiej sieradzkiej do 1778 r., a później pieczęci z godłem państwowym, tj. „orłem piastowskim”4. Ogólnych uwag na temat pieczęci trybunalskich z podręcznika sfragistyki też nie możemy uznać za dojrzałą syntezę5. Ostatnią wypowiedź na temat pieczęci trybunalskich odnajdujemy w pracy Stefana K. Kuczyńskiego. Autor (w zgodzie z tematem podjętych badań) próbował odpowiedzieć na pytanie, czy w piotrkowskim orle trybunalskim widzieć należy Orła Białego, czy też orła wielkopolskiego6. Dla wyjaśnienia treści obrazów z piotrkowskich pieczęci trybunału głównego koronnego niezbędne jest przedstawienie okoliczności powstania trybunału oraz określenie jego miejsca w systemie koronnego wymiaru sprawiedliwości. 1 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego w Polsce, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1897, r. t. III, szp. 291-293. 2 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego, Lwów 1909, s. 55, 118. 3 W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów sejmikowych i konstytucji sejmowych, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 1982, t. XXXIV, z. 2, s. 65. 4 W. Zarzycki, Trybunał Koronny dawnej Rzeczypospolitej, Piotrków Trybunalski 1993, s. 69. 5 „…Trybunały… pieczętowały się początkowo herbami ziemi lubelskiej i sieradzkiej i dopiero ok. 1590 r. sprawiły sobie osobne pieczęcie a to trybunał piotrkowski z orłem państwowym, a lubelski z godłem ziemi lubelskiej…” – M. Gumowski, Sfragistyka polska, [w:] Sfragistyka, opr. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960, s. 256. 6 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 185. 90 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Do chwili utworzenia trybunału koronnego najwyższym sędzią rycerstwa polskiego, a następnie szlachty polskiej był władca7. Sąd królewski (nazywany sądem nadwornym) obradował in curia regis. Fizyczna obecność monarchy podczas procedowania oraz formułowania sentencji nie była wymagana. W jego imieniu decydowali dostojnicy królestwa, a sąd ich nazywano asesorskim. Część pilnych spraw sądowych rozpoznawano poza siedzibą władcy. Do takich procesów monarcha powoływał sędziów spośród dostojników królestwa. W sprawach miast wyrokowali radni miejscy. Powołani sędziowie-rajcy tworzyli sąd komisarski. Mógł on orzekać wyłącznie w sprawie określonej oraz opisanej w nominacjach sędziowskich. Wyroki sądów komisarskich zatwierdzał monarcha. W okresie panowania ostatnich Jagiellonów (1506-1572) znaczenie sądów nadwornych zmalało, a wzrosła zaś ranga sądów sejmowych. Fundamentalne znaczenie dla wyjaśnienia okoliczności powstania trybunału głównego koronnego miała kodyfikacja polskiego prawa procesowego z 1523 r., która doprowadziła do spopularyzowania apelacji. Od tego momentu sądy królewskie i sądy sejmowe przekształciły się w sądy apelacyjne. Odwołania od wyroków niższych instancji doprowadziły do zablokowania sądów królewskich8. Zaległości w wyrokowaniu w dniu objęcia władzy przez Zygmunta Augusta sięgały ponoć dwudziestu lat9. Przy takim stanie sądownictwa podjęto działania naprawcze. Tworzono apelacyjne wiecowe sądy wojewódzkie z urzędników ziemskich, którzy orzekali pod przewodnictwem wojewodów. Nie rozwiązało to jednak problemu. Prawodawca nie określił bowiem porządku odwołań, co skutkowało wnoszeniem spraw i tak przed sąd królewski. Ponadto wyroki sądów wiecowych zwiększyły liczbę apelacji. Strony procesowe odwoływały się także od wyroków tychże sądów wiecowych. Nad konstrukcją trybunału dyskutowano podczas sejmu 1556/155710. Wówczas starli się autorzy dwóch koncepcji – promotorzy nadzwyczajnego sądu apelacyjnego przeznaczonego do zlikwidowania zaległości procesowych oraz zwolennicy sądu apelacyjnego powołanego bez udziału władcy i funkcjonującego ciągle. W 1563 r. pojawiło się kolejne rozwiązanie o charakterze doraźnym. W województwach utworzono tymczasowe sądy ostatniej instancji, w których (obok urzędników ziemskich) zasiadali wybierani przedstawiciele szlachty. Śmierć Zygmunta Augusta jeszcze bardziej skomplikowała trudną sytuację ówczesnego wymiaru sprawiedliwości. Działalność wszystkich sądów pozywających oraz ogłaszających wyroki w imieniu króla została zawieszona. Uwarunkowania polityczne (dwa bezkrólewia oraz krótkie rządy Henryka Walezego) zdecydowały o przejęciu przez szlachtę spraw sądowych. W czasie bezkrólewia działały sądy specjalne, czyli sądy kapturowe, które wyrokowały w sprawach o pogwałcenie 7 J. Bardach, Historia państwa i prawa Polski, t. I Do połowy XV wieku, Warszawa 1964, s. 481. A. Kłodziński, Na drodze do powstania Trybunału Koronnego. Projekty sejmu warszawskiego z roku 1556/1557, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Oswalda Balzera, t. II, Lwów 1925, s. 58. 9 W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów…, s. 74. 10 A. Kłodziński, Na drodze do powstania…, s. 70. 8 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 91 bezpieczeństwa oraz porządku publicznego. Powołano również wojewódzkie sądy apelacyjne złożone z sędziów wybieranych przez sejmiki. Doświadczenia z lat 15721576 ukształtowały nowy sposób wyrokowania. Szlachta przekonała się wówczas o skuteczności kolegialnego organu najwyższego sądownictwa oraz uznała, iż superarbitrem w jej sporach nie musi być monarcha. Jego rolę równie sprawnie pełnić mogła grupa zaufanych sędziów wyrokujących kolegialnie11. Propozycję, aby prerogatywy sędziowskie monarchy przekazać niezależnemu trybunałowi sformułowano w projekcie konstytucji na sejmie koronacyjnym w roku 1574. Propozycja zakładała powołanie trybunału w Piotrkowie (dla Wielkopolski oraz dla Prus) i we Lwowie (dla Małopolski). Jego sędziami mięli zostać delegaci sejmików (bez senatorów) oraz przedstawiciele miast. W projekcie konstytucji z 1574 r. znajdowały się zapisy dotyczące sposobu uwierzytelnienia12 dekretów trybunalskich. Zarówno w Piotrkowie, jak i we Lwowie uwierzytelnienie wyroku polegać miało na wyciśnięciu pieczęci z wyobrażeniem Orła Białego. Z projektu nie wynikało wprost, czy wyobrażenie napieczętne tworzyć miał Orzeł koronowany, czy Orzeł bez korony. Z uwagi na praktykę sfragistyczną sądów ziemskich z XVI w. (zob. s. II/87) na pieczęciach trybunalskich powinny – naszym zdaniem – znaleźć się Orły Białe niekoronowane. Rozróżnienie pieczęci trybunalskich na piotrkowską i na lwowską następowało poprzez teksty legend, które określały charakter sądu (iudicium generale) i precyzowały obszar jego jurysdykcji. W projekcie konstytucji opisano m. in. procedury sporządzania dokumentacji postępowania sądowego. Wyrok, który uzyskał większość głosów sędziowskich, odczytywano stronom wraz z jego uzasadnieniem. Następnie był on dyktowany pisarzom notującym sentencję w księgach sądowych i sporządzającym odpisy dla stron procesu. Teksty w księdze i ekstrakcie sprawdzano w celu usunięcia różnic. Po zakończeniu kontroli, czyli po porównaniu treści wpisu z treścią odpisu, następowało uwierzytelnienie dekretu pieczęcią w obecności sądu. Dyskusja nad ustrojem trybunału, a także jego uprawnieniami oraz zakresem rozpatrywanych spraw toczyła się żywo w pierwszych latach panowania Stefana Batorego. Monarcha zgadzał się z diagnozą, iż apelacyjne sądownictwo królewskie znalazło się w kryzysie. Król godził się także na utworzenie trybunału koronnego. Sprzeciwiał się natomiast oddaniu całej królewskiej władzy sędziowskiej w ręce niezależnych deputatów trybunalskich. Monarcha tworzył listy spraw, które – mimo funkcjonowania trybunału – pozostałyby w gestii sądu królewskiego. W dniu 3 marca 1578 r. sejm uchwalił konstytucję, która powoływała trybunał główny koronny13 (iudicium ordinarium generale tribunalis regni). Konstytucja 11 A. Kłodziński, Na drodze do powstania…, s. 59-60; W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów…, s. 75. 12 O. Balzer, Geneza Trybunału Koronnego. Studyum z dziejów sądownictwa polskiego XVI wieku, Warszawa 1886, s. 213; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 287-288; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 220. 13 VL, t. II, Petersburg 1859, s. 185; W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów…, s. 73; W. Wojtkowski, Trybunał Koronny w Lublinie – organizacja i funkcjonowanie, [w:] 400-lecie utworzenia Trybunału Koronnego w Lublinie, Lublin 1982, s. 59-68. 92 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku określiła miejsca obradowania trybunału. Wymieniła Piotrków i Lublin. Sędziami trybunału mieli być deputaci, czyli przedstawiciele szlachty wybierani na rok przez sejmiki deputackie. Województwa wyłaniały jednego lub dwóch deputatów. O ich liczbie decydowała wielkość województwa. W spawach spornych, które toczyły się pomiędzy szlachtą, a klerem, wyrokować miał skład mieszany złożony w połowie z deputatów świeckich i duchownych. Deputatów duchownych wyłaniały kapituły katedralne. Liczba sędziów trybunału koronnego w czasie jego istnienia ulegała zmianom i wynikała z zasięgu terytorialnego Polski, a także była konsekwencją zmieniającej się pozycji poszczególnych województw. Przewodniczącym trybunału był marszałek. Wybierali go deputaci szlacheccy. Zwierzchnikiem deputatów duchownych był prezydent. Wskazywała go kapituła gnieźnieńska14. Deputaci w postępowaniu sądowym wspierani byli przez sądy ziemskie właściwe dla miejsca obrad. Podczas prac w Piotrkowie wsparcia udzielał sąd ziemski sieradzki. Urzędnicy sądu ziemskiego, tj. sędzia, podsędek i pisarz czuwali nad poprawnością procesową czynności sądowych oraz nad dokumentacją sądu. Przyjmowali zgłoszenia spraw, przygotowywali regestry, a także wypisy z ksiąg trybunalskich. Uczestniczyli w posiedzeniach trybunału, ale – jako pracownicy obsługi sądu – bez prawa głosu. W sposób symboliczny ten zewnętrzny charakter sieradzkich urzędników sądowych w stosunku do trybunału akcentowany był przez miejsce zasiadania tychże. Ich krzesła znajdowały się z prawej strony marszałka, ale za żelazną kratą oddzielającą marszałka, prezydenta i deputatów trybunalskich od świata zewnętrznego. Prace trybunału koronnego w Piotrkowie wspierał niekiedy grodzki wymiar sprawiedliwości. Wyrok trybunału piotrkowskiego z 1740 r. uwierzytelniony został podpisem Stanisława W. Poklękowskiego, pisarza grodu sieradzkiego15. Wsparcie dla prac trybunalskich, którego udzielił pisarz grodzki sieradzki, było oczywistą konsekwencją wakatu na urzędzie pisarza ziemskiego sieradzkiego. Wprowadzenie personelu sądu ziemskiego do trybunału nie dziwi. Zwyczaj korzystania z wykwalifikowanego personelu sądów ziemskich w pracach sądów różnych typów ukształtował się w średniowieczu16. Sędziowie ziemscy krakowscy traktowani byli przez władcę za urzędników królewskich. Uczestniczyli w pracach sądów nadwornych i wiecowych oraz zapewniali fachową ich obsługę. Kancelaria ziemska krakowska prowadziła księgi spraw sądów nadwornych i wiecowych. Obowiązki nałożone na pisarzy lubelskich i sieradzkich17, a związane z pracami trybunału prowadziły do zaniedbania przez nich czynności sądu ziemskiego. Budziły 14 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 30. APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 200. 16 Z. Perzanowski, Dokument i kancelaria sądu ziemskiego krakowskiego do połowy XV wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, 1968, t. CLXXXII, Prace historyczne, z. 23, s. 16. 17 Sprawa udziału pisarza ziemskiego sieradzkiego w posiedzeniach sądu trybunalskiego przesądzona została w konstytucji z 1578 r. W sądach niektórych województw (np. wołyńskiego, bracławskiego, kijowskiego, czernihowskiego) obowiązywała zasada wiązania pisarza z osobą, której sprawa była przedmiotem sądowego badania. Podczas obrad „pióro miał trzymać” pisarz z tej ziemi, z której 15 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 93 także protesty szlachty województw innych niż lubelskie i sieradzkie. Protestujący zabiegali o udział własnych pisarzy ziemskich w rozprawach sądu18. W 1726 r.19 zdecydowano, że funkcję pisarza trybunalskiego pełnić będą pisarze z tych ziem i województw, które miały swą sesję przed trybunałem. Protokoły oraz dekrety trybunalskie musiały być jednak w dalszym ciągu oblatowane w kancelarii ziemskiej lubelskiej lub sieradzkiej. Konstytucja z 1726 r. nie uwolniła pisarzy ziemskich lubelskiego i sieradzkiego od wszystkich obowiązków trybunalskich. Powierzyła im prowadzenie rejestru, czyli spisu spraw przyjmowanych do rozpoznania przed trybunałem. W 1764 r., czyli przy okazji rozdzielenia trybunału podtrzymano zasadę „trzymania pióra” przez pisarza z tego województwa, z którego sprawy były sądzone20. W 1768 r. przywrócono uprawnienia pisarzy ziemskich sieradzkiego i lubelskiego, a także (z uwagi na czasowe zwiększenie liczby miast trybunalskich) rozszerzono je na pisarzy kaliskiego i lwowskiego21. Prawodawca w 1768 r. zabronił stanowczo „pióra ustępować komukolwiek”. Wzbronione było przekazywanie obowiązków pisarza wyrokującym deputatom22. Prawodawca zdawał sobie sprawę, iż rygorystyczne przestrzeganie tej zasady mogło doprowadzić do paraliżu prac trybunalskich. Przewlekła choroba pisarza wystarczyła do sparaliżowania działalności najwyższego sądu apelacyjnego. Z tego też powodu prawodawca określił sposób postępowania na wypadek absencji pisarza. Wskazał, iż pod nieobecność pisarza ziemskiego sieradzkiego w Piotrkowie trybunalskie „pióro trzymać” będzie sędzia sieradzki lub podsędek sieradzki23. Konstytucja z 1775 r.24 przywróciła porządek z 1726 r., czyli nadała pisarzom innych ziem niż sieradzka i lubelska prawo do protokołowania spraw swoich ziomków. W pracy Zbigniewa Mayera25 znajdujemy zdanie charakteryzujące zmienność stanu prawnego dotyczącego pisarzy trybunalskich. Czytamy tam, że „pomnieniony urząd (pisarz trybunalskiego – M. A.) począł... wędrować po województwach, ziemiach od regestru do regestru, to znów ostawał się przy ziemstwach Trybunałowi asystujących”. Konstytucje sejmowe odwoływały się do stanu idealnego, czyli tworzyły przepisy, w których zakładano, że sądy ziemskie sieradzki i lubelski posiadały pełną obsadę urzędniczą. Rzeczywistość (szczególnie sieradzka) wielokrotnie odbiegała od normy. Deputaci dostrzegali problem wakatów na urzędach oraz podejmowali kroki zaradcze. Określali sposoby postępowania trybunału koronnego na wypadek śmierci pochodził podsądny – J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., cz. 1, Warszawa 1958, s. 66-67. 18 Acta historica res gestas Poloniae illustrantia, t. X, Lauda sejmików ziemi dobrzyńskiej, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1887 – instrukcja sejmiku w Lipnie dla posłów na sejm 1699 r. 19 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 82. 20 Tamże, s. 84. 21 VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 321; M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 94. 22 VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 324. 23 Tamże, s. 321. 24 VL, t. VIII, Petersburg 1860, s. 107; M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 99. 25 Z. Mayer, Wizerunek Trybunału Koronnego. Studium prawno-obyczajowe, „Pamiętnik HistorycznoPrawny”, 1929, t. VII, z. 1, s. 49. 94 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku pisarza ziemskiego w trakcie kadencji26. Przyjęto wówczas rozwiązanie najprostsze z możliwych. Deputaci trybunalscy wybierali spośród siebie jednego i jemu (po złożeniu przysięgi przeznaczonej dla pisarza) powierzali funkcję. Po zakończeniu kadencji „pisarz trybunalski” zobowiązany był do złożenia stworzonej przez siebie dokumentacji w kancelarii urzędu ziemskiego. Zadaniem sędziów trybunału było rozpatrywanie apelacji od orzeczeń wydanych przez sądy ziemskie, grodzkie, podkomorskie, komisarskie oraz przez sądy wiecowe. Trybunał wyrokował w pierwszej instancji w sprawach starostów i urzędników grodzkich. Jako pierwszy rozstrzygał też wnioski o wstrzymywanie wykonania wyroków oraz sądził osoby, które naruszyły bezpieczeństwo trybunału. Wyroki wydawane przez trybunał w zasadzie były ostateczne, choć istniały sposoby ich kwestionowania. Prawodawca zastrzegł także, że w tych przypadkach, kiedy głosy deputatów dzieliły się po równo ostateczny wyrok wydać miał sąd sejmowy. Duża liczba apelacji kierowanych do trybunału spowodowała, iż prawodawca ograniczył dostęp do sądów trybunalskich. Za pomocą konstytucji sejmowych usiłował powstrzymać apelacje od wyroków w sprawach błahych, czyli w sporach o sumy mniejsze niż trzy tysiące zł, o zranienie lub zabicie nieszlachcica, o wydanie zbiegłych poddanych oraz o grabieże i szkody oszacowane na mniej niż pięćset zł. Sporządzono także katalog występków, dla rozpatrzenia których właściwy był sąd sejmowy, a nie trybunał (np. sprawy pomiędzy stanami, zdrada stanu, przestępstwa zagrożone karą śmierci, więzieniem, utratą czci i konfiskatą mienia). Trybunał (formalnie niezależny) dzielił się uprawnieniami z królem Polski oraz z sejmem Rzeczpospolitej. Realizował prawo ustanowione w sejmie i oddawał pod rozwagę króla, posłów i senatorów (trzech sejmujących stanów) te sprawy, których sam nie mógł rozstrzygnąć. Trybunał koronny w sposób symboliczny oraz realny manifestował związki z monarchą. Pozwy i wyroki trybunalskie wydawane były w imieniu króla. Trybunał zawieszał swoją działalność na czas bezkrólewia, co – zdaniem badaczy zwyczajów prawnych – było wyraźnym świadectwem, iż funkcjonował on tylko w zastępstwie monarchy, a swoją władzę uzyskał w wyniku uszczuplenia sędziowskich prerogatyw władcy27. Na symboliczną obecność króla podczas procesu sądowego przed trybunałem wskazywał wystrój wnętrza ratusza trybunalskiego w Piotrkowie z końca XVIII w. Autorzy, którzy opisywali sale obrad trybunału, zwracali uwagę na wielkie portrety królów polskich, tj. Augusta III w stroju polskim i Stanisława Augusta w stroju hiszpańskim. Ikonograficznym dopełnieniem wystroju pomieszczeń były także herby województw i ziem Wielkopolski. Wskazywały one na zasięg jurysdykcji trybunału podczas sesji piotrkowskich. Na oddzielną uwagę zasługuje obraz Chrystusa na krzyżu z inskrypcją nakazującą prowadzenie uczciwych sądów, gdyż te także zostaną osądzone. 26 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 53-54. A. Kłodziński, Na drodze do powstania Trybunału…, s. 60; Z. Mayer, Wizerunek Trybunału Koronnego …, s. 26. 27 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 95 Wystrój ratusza lubelskiego, na którego piętrze wyrokował trybunał lubelski, zaprojektowano tak, aby informował on o królewskiej władzy sądowej28. Fasadę ozdobiono wyobrażeniami sprawiedliwości oraz Orłem Białym koronowanym. Nad krzesłami marszałka oraz prezydenta trybunału wisiał portret króla naturalnej wielkości29. Z jego opisu możemy wnioskować, iż monarcha na portrecie otoczony był insygniami władzy, herbami i symbolami sprawiedliwości, tj. mieczem i wagą. Na ścianie (oprócz portretu panującego) zawieszone były obrazy prymasa Michała Poniatowskiego oraz kanclerza Jana Małachowskiego. Do ścian tuż przy suficie przytwierdzone były małopolskie herby ziemskie. W lubelskiej sali posiedzeń trybunału obecny także był wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego, któremu towarzyszyła sentencja zachęcająca deputatów trybunału do szczególnej skrupulatności w wyrokowaniu30. Religijnym dopełnieniem wystroju wnętrza uczyniono wyobrażenie św. Tomasza, patrona „limity trybunalskiej”, które zawieszono nad wejściem do sali sądowej oraz obraz św. Iwona, patrona prawników. Treści związane z wyobrażeniem św. Tomasza możemy rozpatrywać na dwóch płaszczyznach. Możemy uznać, iż św. Tomasz pojawił się, aby zachęcić sędziów do badania w procesie dowodów materialnych, a wątpić w zapewnienia słowne31. Równie dobrze dowodzić możemy, że św. Tomasz wskazywał na czas zamknięcia sądów trybunalskich w Lublinie (21 grudnia, tj. dzień św. Tomasza). Trybunał główny koronny był instytucją ważną dla szlachty. Oczekiwała ona od swego sądu najwyższego i jego sędziów uczciwego procedowania i bezstronnych wyroków. Kryzys państwa w końcu XVII i w XVIII w. nie ominął trybunału. Także i on stał się widownią politycznych sporów. W 1749 r. po raz pierwszy zerwane zostało posiedzenie trybunału. Dla szlachty było to zdarzenie bardziej wstrząsające niż veto podczas sejmów32. Sędziowie trybunału postrzegani byli przez szlachtę za przekupnych oraz za niesprawiedliwych33. Utratę rzeczywistego znaczenia, a także szacunku społecznego sędziowie trybunału usiłowali zrekompensować ostentacją. Organizowano uroczyste wjazdy sądu, przyjęcia, bale ku czci przełożonych trybunału oraz jego deputatów. Badacze dostrzegli nawet zmianę słownictwa wykorzystywanego dla opisu sądu apelacyjnego. Nazywano go „najjaśniejszym”34, co dla części odbiorców komunikatu wydawało się zawłaszczeniem tytułu monarszego. Zjawisko ostentacji trybunalskiej 28 Z. Mayer, Wizerunek Trybunału Koronnego…, s. 16-17; W. Witkowski, Urządzenie i symbolika Sali Trybunału Koronnego w Lublinie, „Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska”, vol. XXX, 18, sectio G (Ius), 1983, s. 298-300. 29 Wg źródeł z XVIII w. obraz Stanisława Augusta z ratusza lubelskiego namalowany został przez Jana Chrzciciela Lampi. Wojciech Witkowski zauważył, że w Lublinie zawieszono kopię tego obrazu – W. Witkowski, Urządzenie i symbolika…, s. 299. 30 JUDICIA VESTRA JUDICABO – Z. Mayer, Wizerunek Trybunału Koronnego…, s. 17 albo JUSTITIAS VESTRAS JUDICABO – W. Witkowski, Urządzenie i symbolika…, s. 298-299. 31 „…jeśli na rękach Jego nie zobaczę śladu gwoździ, i nie włożę palca mego w miejsce gwoździ, i nie włożę ręki mojej do boku Jego, nie uwierzę…” – Jan, XX, 25. 32 W. Witkowski, Trybunał Koronny w Lublinie…, s. 67. 33 J. Michalski, Studia nad reformą sądownictwa…, s. 56. 34 W. Witkowski, Trybunał Koronny w Lublinie…, s. 67. 96 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku dobrze koresponduje z rozbudową wyobrażeń pieczęci trybunalskich, a przede wszystkim z wprowadzeniem korony zamkniętej w XVIII w. na pola piotrkowskich pieczęci trybunalskich (zob. s. II/112-114). W 2 poł. XVIII w. prawodawca podjął próby poprawienia jakości pracy trybunału35. W 1764 r. uchwalona została konstytucja, mocą której sąd apelacyjny podzielony został na dwa trybunały. Były to oddzielne sądy dla Wielkopolski (w Piotrkowie, Poznaniu i w Bydgoszczy) oraz dla Małopolski. Spotkało się to zarówno z poparciem szlachty, jak i z jej sprzeciwem36. Podnoszony był argument, że rozdzielenie trybunału osłabia jedność państwa37. Równie istotne były przyczyny praktyczne. Zorganizowanie obrad trybunału w kilku miastach wymagało sprawnej organizacji. W nowych siedzibach trybunału powstać musiały sale obrad, kwatery dla deputatów trybunalskich i dla uczestników postępowań sądowych. Szczególnej uwagi wymagał transport ksiąg trybunalskich. Szlachta obawiała się, aby w czasie przewożenia księgi trybunalskie nie uległy zniszczeniu38. W 1768 r. powrócono do koncepcji jednolitego trybunału, ale powiększono liczbę miejscowości, w których procedowano. W Wielkopolsce postępowanie trybunalskie od 1768 r. prowadzono w Piotrkowie i w Kaliszu. Wkrótce odstąpiono od tego i siedzibami trybunału znowu były tylko Piotrków i Lublin. Nie wiemy, czy w latach 1764-1768 oraz po 1768 r. wykonano pieczęcie trybunalskie dostosowane do miejsc wyrokowania. Konstytucja z 3 marca 1578 r. określiła sposób, w jaki dokumenty trybunalskie powinny być uwierzytelnione. Sąd trybunalski w Piotrkowie zobowiązany został do wyciskania pieczęci ziemskiej sieradzkiej, a sąd trybunalski w Lublinie używać miał pieczęci ziemskiej lubelskiej39. W konstytucji z 1578 r. (obok zapisów na temat uwierzytelnieniu dekretów i „spraw sądu” trybunalskiego pieczęcią ziemską) znajdujemy zalecenie dotyczące stosowania pieczęci ziemskiej podczas wstępnego etapu postępowania sądowego. Pozwy trybunalskie wychodzić miały pod tytułem królewskim „et sigillo terrae illius in qua citatus est possessionatus”40. 35 Tamże, s. 67-68. Przeciwko rozdzieleniu trybunału wystąpiła szlachta dobrzyńska w 1766 r. Podczas sejmiku wyraziła ona opinię, że dla części województw oraz ziem podział trybunału jest użyteczny, ale dla szlachty dobrzyńskiej – nie. Poznań – jak argumentowano – był daleko i leżał w prowincji, w której były wysokie koszty utrzymania. Posłowie dobrzyńscy zobowiązani zostali do przywrócenia dawnego porządku – Acta historica res gestas poloniae illustrantia, t. X, Lauda sejmików ziemi dobrzyńskiej, wyd. F. Kluczycki, Kraków 1887, sejmik z 1766 r.; M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 88. 37 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 91. 38 „…aby w przenoszeniu ksiąg i regestrów trybunalskich z miejsca na miejsce substancja i honor obywatelów koronnych jakiego nie odniósł szwanku…” – cytat za: J. Bielecka, Inwentarze ksiąg grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV-XVIII wieku, Poznań 1965, s. 185. 39 „...dekreta i sprawy tych sądów, w Piotrkowie pieczęcią Ziemską Sieradzką, a w Lublinie pieczęcią Ziemską Lubelską mają być opieczętowane, tak jako się to zachowało przy sądziech Królewskich...” – VL, t. II, Petersburg 1859, s. 184-185; O. Balzer, Geneza trybunału..., s. 328; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 290; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 185. 40 VL, t. II, Petersburg 1859, s. 185; O. Balzer, Geneza Trybunału..., s. 325. 36 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 97 Zastanawia powód, dla którego w 1578 r. zrezygnowano z postulatu z 1574 r. (zob. s. II/91) i odstąpiono od pomysłu stworzenia odrębnej pieczęci trybunalskiej z Orłem Białym. W 1578 r. prawodawca zdecydował, iż sąd apelacyjny korzystać będzie z istniejących już pieczęci ziemskich41. Możemy jedynie przypuszczać, iż zmiana stanowiska pozostawała w związku ze sposobem pojmowania przez szlachtę idei sądu ostatniej instancji. Kiedy dyskutowano o koncepcji sądu apelacyjnego, szlachta utrzymywała, iż najwyższym sędzią musi być król. Pracowano więc nad rozwiązaniami, które prowadziły do usprawnienia prac sądu królewskiego, a nie do stworzenia trybunału oddzielonego od władcy42. W stanowisku tym szlachtę utwierdzało duchowieństwo. Kapłani podkreślali boską delegację, z której wynikały sędziowskie uprawnienia monarchy43. Dopiero doświadczenia bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta (lipiec 1572 – maj 1573/luty 1574) i po ucieczce Henryka Walezego (czerwiec 1574 – grudzień 1575/maj 1576), a także praktyka zdobyta podczas funkcjonowania sądów kapturowych przekonały szlachtę, iż sądzenie nie wymaga udziału króla44. W 1578 r. stworzono sąd, którego sędziowie nie podlegali władcy45. Trybunał (wbrew prawodawcy) opracował własne pieczęcie. Zaświadczają o tym ich legendy otokowe. Stemple trybunału w warstwie obrazowej realizowały jednak ściśle wolę prawodawcy. W Lublinie orzeczenia pieczętowano trybunalskim typariuszem z lubelskim jeleniem z koroną na szyi, a w Piotrkowie – trybunalskim tłokiem z Orłem Białym niekorowanym, a następnie z Orłem Białym ukoronowanym z herbami urzędników sądowych Sieradzkiego. Po rozszerzeniu trybunału na ziemie wschodnie do grupy pieczęci trybunalskich dołączyły pieczęcie ziemskie wołyńska z Orłem na krzyżu i bracławska z półksiężycem i krzyżem46. Sejm w 1792 r. uchwalił korektę trybunału. Prawodawca podtrzymał podział trybunału na części wielkopolską i małopolską. Uznał też, że siedzibami trybunałów będą Piotrków i Lublin. W konstytucji z 1792 r. podniesiony został problem pieczęci trybunalskiej. Posłowie uzgodnili treść wyobrażenia napieczętnego pieczęci obu trybunałów47 i sformułowali brzmienie ich legend. Łacinę zastąpił język polski48. 41 Być może (rzecz wymaga uściśleń chronologicznych) odstąpienie od postulatu wypełnienia pieczęci trybunalskich Orłem Białym wiązać należy z wyobrażeniami najstarszych polskich pieczęci ziemskich. Podejrzewamy, że pieczęcie wszystkich sądów ziemskich wyposażone były początkowo w wyobrażenia Orłów Białych (zob. s. II/87). Zatem postulat użycia w pracach trybunalskich pieczęci ziemskich zawierał i tak sugestię zastosowania w sądownictwie apelacyjnym znaku Orła Białego bez korony. 42 W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów…, s. 74-75. 43 W. Zarzycki, Trybunał Koronny w dawnej Rzeczypospolitej…, s. 15. 44 A. Kłodziński, Na drodze do powstania Trybunału…, s. 60; W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów…, s. 75. 45 Niektórzy utrzymują, iż wprowadzenie do prac trybunału pisarzy, podsędków i sędziów ziemskich sieradzkich oraz lubelskich miało zagwarantować władcy kontrolę na sądem. Urzędnicy ziemscy mieli śledzić prace trybunału i o uchybieniach donosić królowi (W. Zarzycki, Trybunał Koronny w dawnej Rzeczypospolitej…, s. 13). Nie podzielamy tego poglądu. 46 M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 56. 47 „…pieczęć trybunałów obydwóch prowincji będzie Orzeł…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 383. 98 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku W 1793 r. sejm ponownie podjął decyzje, które regulowały funkcjonowanie trybunału i jego pieczęci. Konstytucje grodzieńskie nie dotyczyły już instytucji związanej z obszarem naszych badań. Utrata ziem wielkopolskich i włączenie ich do Prus doprowadziły do definitywnego zamknięciem sesji trybunału w Piotrkowie. Do trzeciego rozbioru działalność kontynuował trybunał w Lublinie49. Jego dekrety oraz ekstrakty opatrzone miały być pieczęcią z Orłem Białym50. Legenda nowej pieczęci trybunalskiej nie identyfikowała miejsca odbywania sądów, a jedynie określała instytucję, której pieczęć służyła51. Dane na temat pieczęci zawarte w normach prawnych muszą być zestawione z typariuszami pieczętnymi wykonanymi na ich podstawie. Zgromadzone odciski pieczęci trybunału obradującego w Piotrkowie pozwalają śledzić jego sfragistykę od końca XVI w., czyli zapewne od chwili powstania pierwszej pieczęci trybunalskiej aż do konstytucji z 1792 r., która na nowo określiła wzorzec stempla trybunalskiego. Trybunał w Piotrkowie wyrokował przez dwieście czternaście lat. Krótsza była historia piotrkowskich pieczęci trybunalskich. Obecnie znamy odciski pozostawione z ośmiu piotrkowskich typariuszy trybunalskich. Zebrany materiał (uporządkowany chronologicznie) tworzą dwa ciągi następujących po sobie zabytków z przerwą trzydziestu ośmiu lat (1678-1716). Brak piotrkowskich pieczęci trybunalskich z tego okresu częściowo tłumaczą wakaty na funkcji pisarza ziemskiego sieradzkiego, choć wewnątrz wskazanego okresu (przez dziewięć lat) funkcja ta była obsadzona. W latach 1685-1694 pisarzem był Maciej K. Waliszewski herbu Leszczyc. Być może dalsze kwerendy ujawnią nieznaną dziś pieczęć trybunalską z okresu sprawowania urzędu pisarza ziemskiego sieradzkiego przez tegoż Macieja K. Waliszewskiego. Dotychczasowe badania ujawniły jedynie ekstrakt trybunalski z podpisem Macieja K. Waliszewskiego. Jednakowoż pod tekstem (obok podpisu Waliszewskiego) odnaleźliśmy piotrkowską pieczęć trybunalską, którą wykonano dla Zygmunta Kociełkowskiego52 (zob. s. II/104). W pierwszych latach funkcjonowania trybunału do uwierzytelnienia czynności urzędowych stosowano wyłącznie pieczęcie ziemskie, czyli odpowiednio pieczęć sieradzką i pieczęć lubelską. Świadczą o tym trzy fakty. Źródła potwierdzają użycie pieczęci ziemskiej lubelskiej do uwierzytelnienia lubelskich dekretów trybunalskich w latach 1580-159453. Wiemy, że pieczęć ziemska sieradzka obok podpisu Brykcego Przerębskiego, pisarza ziemskiego sieradzkiego (1565-zm. 1603) uwierzytelniła 48 PIECZĘĆ TRYBUNAŁU PROWINCJI WIELKOPOLSKIEJ; PIECZĘĆ TRYBUNAŁU PROWINCJI MAŁOPOLSKIEJ – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 383. 49 W. Maisel, Trybunał Koronny w świetle laudów…, s. 78. 50 „…pieczęć Trybunału będzie Orzeł…” – VL, t. X, Poznań 1952, s. 257; M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 118. 51 PIECZEC TRYBUNAŁU KORONNEGO – VL, t. X, Poznań 1952, s. 257; M. Goyski, Reformy Trybunału Koronnego…, s. 118. 52 AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej poznańskiej, sygn. LXXXIII/70. 53 T. Panfil, Jeleń w herbie województwa lubelskiego. Próba interpretacji najstarszych wyobrażeń napieczętnych, [w:] Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998, s. 218, il. 1. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 99 dekret trybunału piotrkowskiego z 1579 r.54 Ostatni dowód stanowi data roczna 1583, a umieszczona na polu pierwszej pieczęci, którą sporządzono dla trybunału piotrkowskiego55. Wskazane fakty świadczą, iż przez pięć lat zapis konstytucyjny w sprawie użycia pieczęci ziemskiej w trybunale w Piotrkowie był przestrzegany. Także w Lublinie w pracach trybunalskich początkowo posiłkowano się pieczęcią ziemską. Na obecnym etapie badań uprawnione jest stwierdzenie, iż w Piotrkowie w 1583 r. stworzono nowy typ pieczęci, czyli piotrkowską pieczęć trybunalską56. Osobą, która uczestniczyła w procesie wymiany pieczęci był Brykcy Przerębski, pisarz ziemski sieradzki (1565-zm. 1603). Jego podpis znajdujemy zarówno na ekstraktach trybunalskich uwierzytelnionych pieczęcią ziemską, jak również przy odciskach wykonanych piotrkowską pieczęcią trybunalską z datą 1583. Sądownictwo trybunalskie piotrkowskie i lubelskie nie dysponowało w pełni oryginalnymi pieczęciami. Stwierdzenie to odnosi się do wyobrażeń stempli trybunalskich. Dysponenta pieczęci identyfikowała legenda. Napisy z wczesnych ośmiobocznych piotrkowskich pieczęci trybunalskich zawierały łacińską nazwę sądu. Z uwagi na ograniczoną powierzchnię tłoka legendy zawierały dane w skróceniach57. Ta sama treść, tj. urzędowa nazwa sądu wystąpiła zapewne w otoku piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z datą 1716. W tym przypadku wnioskowanie jest utrudnione. O treści tej legendy zaświadczają litery, które układają się w niepełny tekst58. 54 A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 292. APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 46; APŁódź, Archiwum Wawelskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 11; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/31, III/57. 56 Adam Chmiel nie znał piotrkowskiej pieczęci trybunału z końca XVI w. Za najwcześniejszą uznał pieczęć z datą 1603 (tak Or.) – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęci ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 292. 57 Pieczęć z 1583 r. – SIGIL IVDI ORD GEN […]V[…] REGN[…] […] POL[…] 1583 – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 46; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 11; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/31, III/57; pieczęć z 1605 r. – SIGIL IVDI ORD GEN TRIBV REG MAIO POLO 1605 – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 20v; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 40, 74, 92; APKraków, Variae civitatis et villae, sygn. IT 276; APPoznań. AM Poznania, sygn. I/2332, k. 6; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/86, III/94, III/98-III/100; pieczęć z 1620 r. – SIGIL IVD ORD GEN TRIBV REGN MAIOR POLO 1620 – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; sygn. 66, bez paginacji; ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 22, bez paginacji; ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/1, bez paginacji; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1851; APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1623-1665, k. 10, 12, 24, 28, 37, 40, 43, 46, 50, 54, 82, 95, 117, 119, 140, 148, 152, 176, 185, 208, 217; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 91, 103, 111-112, 220; sygn. 2, k. 152; sygn. 189, k. 2v; APPoznań, AM Poznania, sygn. I/2332, k. 6; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/115, III/129-III/131, III/134a, III/137, III/139, III/148, III/150, III/154-III/155, III/157, III/168, III/212; pieczęć z herbem Korab – SIGIL IVDI ORD TRIBV REGNI MAIOR POLON – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1666-1690, k. 241, 247, 251, 269, 282, 313, 322, 328, 342, 348, 379, 429, 442, 455; APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 228; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 290; sygn. 189, k. 13. 58 Pieczęć z 1716 r. – SIGILLVM […] IVD[…] TRIBVNALI OR[…] MAIORIS POLONIAE 1716 – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; sygn. 69, bez paginacji; ADWłocławek, 55 100 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Inaczej brzmiały legendy piotrkowskich pieczęci trybunalskich z poł. XVIII oraz z 2. poł. XVIII w. Dotychczasowe badania ujawniły trzy osiemnastowieczne tłoki. Pierwszy powstał w 1746, drugi w 1760, a trzeci w 1781 r. Nowe legendy otokowe informowały jednocześnie o sieradzkim sądownictwie ziemskim oraz o trybunale głównym koronnym dla Wielkopolski59. W zgodzie z brzmieniem źródła historycznego stemple z 2. poł. XVIII w. będziemy nazywać sądowymi pieczęciami ziemsko-trybunalskimi. Być może w Piotrkowie oraz w Sieradzu usiłowano stworzyć pieczęcie uniwersalne, które służyły jednocześnie sądowi ziemskiemu oraz sądowi trybunalskiemu. Przeciwko takiej interpretacji świadczą jednak pieczęcie dedykowane tylko sieradzkiemu sądownictwu ziemskiemu (zob. s. II/57) o wyobrażeniach zbliżonych do obrazów znanych z pieczęci ziemsko-trybunalskich. Pieczęcie ziemskie sieradzkie z XVIII w. znajdujemy wyłącznie pod ekstraktami z sieradzkich ksiąg sądowych. Nie możemy jednak stwierdzić, iż w sądownictwie ziemskim sieradzkim ściśle przestrzegano kompetencji kancelaryjnych wszystkich pieczęci. Wiemy, że ekstrakty z ksiąg ziemskich sieradzkich, które dotyczyły spraw rozstrzygniętych w Szadku w 1747 i 1748 r., uwierzytelnione zostały odciskami pieczęci ziemsko-trybunalskiej z datą 1746. Piotrkowskie pieczęcie trybunalskie wykorzystywane były przez sieradzkie sądy ziemskie wcześniej, czyli zapewne przed wprowadzeniem do legend pieczęci trybunalskich informacji o sieradzkim sądownictwie ziemskim. Opis czynności prawnych wykonanych w Szadku w 1747 r. opatrzony został odciskiem pieczęci trybunalskiej z 1716 r.60 W tym miejscu czynimy jednak zastrzeżenie i przypominamy, że legenda pieczęci z datą 1716 nie została odczytana do końca. Na podstawie zebranego materiału źródłowego możemy sformułować opinię, iż podstawową funkcją pieczęci trybunalskich było uwierzytelnienie ekstraktów z ksiąg postępowania sądowego. Zapewne wnioskowanie to obciążone jest jednostronnym charakterem zachowanych źródeł, tj. ekstraktami trybunalskimi zgromadzonymi w różnych zbiorach. Duży zbiór ekstraktów trybunalskich, a przygotowanych dla Małopolan przechowywany jest obecnie w Archiwum Państwowym w Lublinie. Zgromadzenie dużej liczby ekstraktów w zespole wystawcy, a nie w archiwach odbiorców świadczy o zamawianiu ekstraktów przez strony postępowania sądowego i o pozostawianiu ich w kancelarii trybunalskiej. Dokumenty, sygn. 1538; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 200; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 67; sygn. 22, k. 308v, 369; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 1, k. 13, 77. 59 Pieczęć z 1746 r. – SIGILLVM IVDIC TERRESTRIS SIRADIENSIS ET TRIBVNALIS REGNI MAIORIS POLONIAE 1746 – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. LXIV/10; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 5, 15, 47; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 172; pieczęć z 1760 r. – SIGILLVM IVDIC TERRESTRIS SIRADIENSIS ET TRIBVNALIS REGNI MAIORIS POLONIAE 1760 – APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 204v; KKP Głowno; pieczęć z 1781 r. – SIGILLUM IVDIC TERRESTRIS SIRADIENSIS ET TRIBVNALIS REGNI MAIORIS POLONIAE 1781 – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/2, bez paginacji. 60 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 101 Możemy przypuszczać, iż pieczęcie trybunalskie wykorzystywane były także do innych praktyk kancelaryjnych, ale pamiętać musimy też, iż część czynności trybunalskich poświadczały odciski właściwego sądu ziemskiego. Wiemy z taryfy opłat za czynności trybunalskie z 1768 r., iż pieczęcie trybunału odciskane były także pod pozwami trybunalskimi. Za odciśnięcie pieczęci, należało wnieść opłatę w wysokości sześciu gr.61 W tym przypadku, a wynika to z konfrontacji sprzecznych norm, nie wiemy, czy pod pozwem trybunalskim powinna znajdować się pieczęć trybunału (w zgodzie z taryfą z 1768 r.), czy też pieczęć ziemi, z której pochodził pozywany (w zgodzie z konstytucją sejmu z 1578 r. – zob. s. II/96). Zapewne norma późniejsza uchyliła treść normy wcześniejszej, choć ranga konstytucji sejmowej była wyższa niż tekst taryfy. Pamiętać także należy, iż w 1578 r. prawodawca nie przewidywał istnienia jeszcze pieczęci trybunalskiej. Ekstrakty z ksiąg trybunalskich, a szczególnie te z XVIII w. podzielić możemy (z uwagi na sposób ich uwierzytelnienia) na oświadczenia opatrzone odciskiem pieczęci i pozbawione pieczęci. W grupie oświadczeń opieczętowanych możemy wskazać pisma, od których pieczęcie zostały oderwane lub odpadły w naturalny sposób, a o ich dawnym istnieniu zaświadczają ślady. Są to zazwyczaj szczątki masy pieczętnej (ciasto, wosk). Ekstrakty nieopieczętowane opuszczały piotrkowską (lub lubelską) kancelarię trybunalską bez uwierzytelnienia ich odciskiem stempla. Moc dowodową takim ekstraktom nadawała powaga księgi trybunalskiej, z której cytowano odpowiednie fragmenty oraz podpisy uczestników postępowania, w tym pisarza ziemskiego. Kancelarie trybunalskie (piotrkowska i lubelska) wystawiała ekstrakty zgodnie ze zwyczajami i z praktyką sądów ziemskich. Powody, dla których równolegle występowały ekstrakty z pieczęcią i ekstrakty pozbawione odcisków, tkwią w cenniku produktów kancelarii trybunalskiej. Według korektury trybunału głównego koronnego z 1726 r.62 opłata za sporządzenie jednego arkusza odpisu (o ujednoliconym formacie, czyli dwudziestu wierszy na stronie „zwykłym” charakterem pisma) wynosiła jeden zł. Oddzielnie oszacowano koszt odciśnięcia pieczęci. Wyceniono go też na jeden zł. Stosunkowo dużą liczbę odpisów nieopieczętowanych wyjaśnia rozdzielenie czynności kancelaryjnych, tj. procedury napisania (przepisania) tekstu i aktu uwierzytelnienia go pieczęcią. Cztery pierwsze piotrkowskie tłoki trybunalskie63 używane od końca XVI do pocz. XVIII w. (zapewne do 1716 r.) wykonano według jednego schematu. Podobna 61 VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 332. VL, t. VI, Petersburg 1860, s. 227. 63 Pieczęć z 1583 r. – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 46, APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 11, APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/31, III/57; pieczęć z 1605 r. – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji, APKraków, Variae civitatis et villae, sygn. IT 276, APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 20v, APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 40, 74, 92; pieczęć z 1620 r. – AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji, sygn. 66, bez paginacji, ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 22, bez paginacji, ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/1; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1851, APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1623-1665, k. 10, 12, 24, 28, 37, 40, 43, 46, 50, 54, 82, 95, 117, 119, 140, 148, 152, 176, 185, 208, 217; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 91, 103, 111-112, 220; sygn. 2, k. 152v; sygn. 189, k. 2v; pieczęć z 1663 r. – AAPoznań, Dokumenty 62 102 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku była forma (kształt) typariusza, jak również treść legendy otokowej (zob. s. II/99). Cztery pierwsze piotrkowskie pieczęcie trybunalskie były ośmioboczne. Tym samym dobrze odróżniały się od najczęściej okrągłych pieczęci szlacheckich, miejskich, a także stempli różnych instytucji kościoła i typariuszy monarchy. Do tworzenia czworobocznych (prostokątnych) pieczęci dygnitarskich zachęcał Jan Ostroróg w przywołanym wcześniej memoriale (zob. s. II/82). Ośmioboczny kształt nadawano od poł. XVI w. pieczęciom ziemskim mazowieckim64. Sporadycznie wybierali go urzędnicy, których kariery nie były związane z trybunałem. W czasie zbliżonym do powstania pierwszego piotrkowskiego typariusza trybunalskiego funkcję starosty sieradzkiego pełnił Stanisław Bykowski65 (1588-1606). Podczas urzędowania posługiwał się on pieczęcią ośmioboczną66. Ośmioboczną pieczęć posiadał także Aleksander Mycielski, podsędek sieradzki (1699-1728). Na pocz. XVIII w. piotrkowskie pieczęci trybunału zmieniły kształt. Pieczęcie ośmioboczne ustąpiły stemplom okrągłym. Pierwsza okrągła pieczęć trybunalska powstała w 1716 r.67, a kolejne w 174668, 176069 i w 1781 r.70 W 2. poł. XVII w. zmienione zostały też kształty pieczęci sądu warszawskiego. Z 1660 r. pochodzi np. pieczęć ośmioboczna z Orłem i z herbem Belina71 Gabriela Prażmowskiego, pisarza warszawskiego72. Dziesięć lat później także wykonano warszawską pieczęć ziemską ośmioboczną73. Natomiast pod ekstraktem opisującym papierowe kapituły katedralnej poznańskiej, sygn. LI/31, LXXXIII/70; AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji, APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 228, APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 290; sygn. 189, k. 13. 64 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 153, k. 7; APŁódź, Archiwum Ostrowskich i Potockich z Maluszyna, sygn. III/101, k. 61; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 47, 49, 51; APPiotrków, Cech kupców w Piotrkowie, sygn. 4, k. 9; MNKraków, Dz. rkps. M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. XII; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68647; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (II), „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 19031906, t. V, szp. 56-57. 65 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1993, nr 1259. 66 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 17. 67 AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. CXIII/6; AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; sygn. 69, bez paginacji; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1538; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 200; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 67; sygn. 22, k. 308v, 369; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 1, k. 13, 77; APPiotrków, Trybunał Koronny w Piotrkowie, sygn., 17. 68 AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. LXIV/10; AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 5, 15, 47; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 172. 69 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 204v; KKP Głowno. 70 AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. XVIII/46; AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/2. 71 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. XII. 72 K. Niesiecki, Herbarz polski, t. VII, wyd. J. N. Bobrowicza, Lipsk 1841, s. 492. 73 A. Chmiel, Materiały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie (I), „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1899-1902, t. IV, szp. 13. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 103 postępowanie sądowe z 1683 r. odnajdujemy owalną warszawską pieczęć ziemskogrodzką74. Przyczyny, dla których doszło do zmiany kształtu pieczęci nie są oczywiste. Przy braku jednoznacznych wskazówek źródłowych budować możemy alternatywne warianty wyjaśnienia zjawiska, ale bez konfrontacji z opiniami ich użytkowników pieczęci mają one walor tylko hipotezy. O zmianie kształtu piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej zdecydował dysponent pieczęci, czyli deputaci reprezentowani przez swego marszałka. Z uwagi na występowanie herbów rodowych urzędników sądu ziemskiego sieradzkiego możemy rozważać udział pisarzy, podsędków i sędziów sieradzkich w projektowaniu obrazów piotrkowskich pieczęci trybunalskich. Wpływ na kształt pieczęci mogła mieć zmiana prezentowanych treści. Sędziowie trybunału rozbudowali przekaz obrazowy swoich znaków. Wydaje się, że okrągła przestrzeń pieczęci nadawała się lepiej niż ośmioboczna do rozplanowania kilku elementów składowych wyobrażeń z późnych stempli piotrkowskiego trybunału koronnego. Dzięki datom na polach piotrkowskich pieczęci trybunalskich, a także syglom sieradzkich urzędników sądowych i ich herbom możemy precyzyjnie określić czas powstania większości typariuszy. Daty umieszczone zostały na trzech pierwszych ośmiobocznych pieczęciach trybunału (158375, 160576, oraz z 162077 – fot. nr II/35). Znajdujemy je w przestrzeniach pomiędzy górną krawędzią tarczy herbowej, a polem zarezerwowanym dla legendy otokowej. Wykonawca czwartej ośmiobocznej pieczęci zrezygnował z daty. Nie możemy jej odnaleźć nad tarczą, nie występuje ona też w legendzie. O chronologii wykonania czwartej pieczęci ośmiobocznej możemy wnioskować z herbu Korab Zygmunta Kociełkowskiego, pisarza sieradzkiego (fot. nr II/36). Mogła ona powstać tuż po jego nominacji i po objęciu urzędu w 1663 r. Należy jednak pamiętać, iż na ekstraktach spraw z 1664 r. znajdujemy jeszcze pieczęcie z herbem Lis Marcjana Zaleskiego78, pisarza sieradzkiego (1619-1663). 74 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68649. Odpisy z akt trybunalskich uwierzytelnionym odciskiem pieczęci z data 1583 dotyczyły spraw, nad którymi trybunał wyrokował w 1589 r. (APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 11), w 1595 r. (APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 46) oraz w 1599 r. (APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/31) i w 1603 r. (APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/57). 76 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; APŁódź, Archiwum Leopldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 20v; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 40, 74, 92; APKraków, Variae civitatis et villae, sygn. IT 276; APPoznań. AM Poznania, sygn. I/2332, k. 6; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/86, III/94, III/98-III/100. 77 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; sygn. 66, bez paginacji; ADWłocławek, Akta kapituły w Kaliszu, sygn. 22, bez paginacji; ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/1, bez paginacji; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1851; APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1623-1665, k. 10, 12, 24, 28, 37, 40, 43, 46, 50, 54, 82, 95, 117, 119, 140, 148, 152, 176, 185, 208, 217; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 91, 103, 111-112, 220; sygn. 2, k. 152; sygn. 189, k. 2v; APPoznań, AM Poznania, sygn. I/2332, k. 6; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/115, III/129-III/131, III/134a, III/137, III/139, III/148, III/150, III/154-III/155, III/157, III/168, III/212. Błędną datę wykonania pieczęci, tj. 1616, a nie 1620 (jak my widzimy to na stemplu) podał Marian Gumowski. Informację tę powtórzył Stefan K. Kuczyński (S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 220). 78 APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1623-1665, k. 185, 208, 217. 75 104 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Zapewne także z opóźnieniem wykonano piotrkowską pieczęć trybunalską po objęciu (1685 r.) urzędu pisarza sieradzkiego przez Macieja K. Waliszewskiego (zob. s. II/98). Wiadomo jedynie, iż posługiwał się on na początku swego urzędowania pieczęcią trybunalską z Korabiem Zygmunta Kociełkowskiego, pisarza sieradzkiego (1663-1678). Okrągłe piotrkowskie pieczęcie trybunału koronnego wyposażane były również w daty. W 1716 r. powstała pieczęć z herbem Dołęga Aleksandra Mycielskiego79 (fot. nr II/37). Data umieszczona została pomiędzy górną krawędzią tarczy herbowej, a dolną korony zamkniętej nad tarczą z Orłem Białym. Miejsce zlokalizowania daty tłumaczyć możemy ciągłością rozwoju piotrkowskiej sfragistyki trybunalskiej, jak również nawiązaniem do rozwiązań występujących na pieczęciach królów polskich. Inaczej rozmieszczone zostały daty na trzech późniejszych osiemnastowiecznych piotrkowskich pieczęciach trybunału koronnego. Rok 1746 umieszczony został po dwóch stronach zamkniętej korony królewskiej górującej nad tarczą herbową80 (fot. nr II/38). W tym samym miejscu umieszczono datę roczną na następnej pieczęci trybunalskiej, która opuściła warsztat grawera w 1760 r.81 Także na ostatniej zinwentaryzowanej przez nas piotrkowskiej pieczęci trybunału data 1781 wypełniła wolne przestrzenie po obu stronach korony zamkniętej wieńczącej tarczę z Orłem Białym82 (fot. nr II/39). W większości przypadków czas powstania tłoków piotrkowskich pieczęci trybunalskich połączyć możemy ze zmianami personalnymi w obsadzie urzędów sądowych ziemi sieradzkiej, a przede wszystkim z nominacjami na urząd pisarza ziemskiego sieradzkiego. Nie zawsze zmiana pieczęci następowała natychmiast po nominacji. Uwaga o ścisłym związku produkcji pieczęci z obsadą urzędu pisarza nie dotyczy pierwszej piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z datą 1583 oraz pieczęci okrągłej z datą 1716 i z herbem Dołęga. Genezy tych dwóch tłoków doszukiwać się należy w uwarunkowaniach innych niż proste następstwo na urzędach. Obowiązkiem historyka jest wskazanie przyczyn, dla których konsekwentnie na pola pieczęci trybunalskich wprowadzane były daty. Możemy wskazywać analogie. Znamy pieczęcie królewskie, na których element chronologiczny także występował. Możemy stworzyć długą listę pieczęci innych użytkowników np. samorządów oraz sądów miejskich, a także kościołów parafialnych, na których też umieszczona była data wykonania typariusza. Sądzimy, iż w przypadku pieczęci sądowych pod uwagę wziąć należy uwarunkowania kancelaryjne i dyplomatyczne. Data wykonania 79 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; sygn. 69, bez paginacji; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1538; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 200; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 67; sygn. 22, k. 308v, 369; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 1, k. 13, 77. 80 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 69, k. bez paginacji; AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. LXIV/10; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 5, 15, 47; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 172. 81 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 22, k. 204v; KKP Głowno. 82 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; ADWłocławek, Akta obce, sygn. XXVII/2, bez paginacji. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 105 typariusza stanowiła element ułatwiający kontrolę autentyczności dokumentu. Daty – obok informacji czysto technicznej – tworzyły czytelny przekaz na temat momentu wprowadzenia pieczęci do służby kancelaryjnej, a więc pośrednio informowały także o czasie, w którym pieczęcie wcześniejsze utraciły swoją moc uwierzytelnienia. Daty na ośmiobocznych piotrkowskich pieczęciach trybunalskich informowały o chronologii powstawania typariuszy i akcentowały kadencyjność sądu związaną z zawodowymi uczestnikami postępowania trybunalskiego. Wyjątkiem była tu piotrkowska pieczęć trybunału z datą 158383. Jej genezy nie możemy powiązać z rotacją urzędników sieradzkiego sądu ziemskiego. Wykonano ją w 1583 r. ponieważ deputaci uznali wówczas, iż sąd apelacyjny w Piotrkowie musi posiadać własną pieczęć. Stempel z datą 1583 wykorzystywany był podczas urzędowania Brykcego Przerębskiego, pisarza sieradzkiego (1565-zm. 1603 r.), a także po jego śmierci84. Używano go też po nominacji Stanisława Zawadzkiego, czyli następcy Przerębskiego na urzędzie pisarza w Sieradzu. Jej odcisk znajduje się pod ekstraktem trybunalskim opisującym czynności sądowe z np. 1603 r.85 Podejrzewamy, że piotrkowską pieczęć trybunału z datą 1583 używano do 1605 r., czyli do chwili wykonania tłoka dla Stanisława Zawadzkiego. Trzy kolejne ośmioboczne pieczęcie piotrkowskiego trybunału głównego koronnego wyposażone zostały w informacje o pisarzach ziemskich sieradzkich, którzy asystowali deputatom trybunalskim. Grawerzy w dolnych częściach pieczęci (pod tarczą z Orłem Białym niekoronowanym i częściowo w przestrzeni legendy) umieszczali sygle lub sygle i herby pisarzy sieradzkich. Imię i nazwisko pisarza ziemskiego lubelskiego w skróconej formie znajdujemy też na pierwszej lubelskiej pieczęci trybunalskiej86. Dostrzegamy inicjały A-B Andrzeja Dunin Borkowskiego87, pisarza lubelskiego (1572-1597) w kręgu legendy nad herbem. Na piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z datą 1605 sygle pisarza umieszczone zostały pod tarczą herbową z Orłem i w przestrzeni przeznaczonej na tekst legendy. Odrys pieczęci z publikacji A. Chmiela (powtórzony przez S. K. Kuczyńskiego) nie dawał szansy na pełne odczytanie liter. Jakość odcisku oraz stan badań nad 83 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 11; APŁódź, AM Zgierza, sygn. 13, k. 46; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/31, III/57. 84 W spisach urzędników (Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, nr 1113) znajdujemy informację, iż Brykcy Przerębski po raz ostatni odnotowany został w źródłach w kwietniu 1601 r. 85 APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/57. 86 Bogaty zbiór odcisków szesnastowiecznej lubelskiej pieczęci trybunału oglądać możemy w Archiwum Państwowym w Lublinie – APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1611, k. 4, 8v; 1613, k. 85, 87, 89, 107, 112; 1614, k. 123v, 140; 1645, k. 59v, 63v, 83v, 87v, 93v, 98v, 121v, 133, 135v, 147, 149v; 1646, k. 81v. 87 Urzędnicy województwa lubelskiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. W. Kłaczewski, W. Urban, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1991, nr 150; Na pieczęci ziemskiej lubelskiej wykorzystywanej przez trybunał lubelski w latach 1580-1594 widoczne są litery A-B, które umieszczono nad tarczą herbową. Na pierwszej pieczęci trybunału lubelskiego wyraźnie widoczna jest litera A. Druga litera została zniekształcona – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 292; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 184-185; T. Panfil, Jeleń w herbie województwa lubelskiego…, s. 217, fot. nr 1-2. 106 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku urzędnikami ziemskimi I Rzeczypospolitej właściwy końca XIX i pocz. XX w. nie pozwoliły A. Chmielowi na rozwiązanie ujawnionego skrótu. Współczesne badania większej liczby odcisków tej pieczęci88 doprowadziły do pełnego zidentyfikowania wszystkich liter skrótu. Układały się one w tekst SZ-NT-S, czyli informowały o Stanisławie Zawadzkim, pisarzu ziemskim sieradzkim. Stan zachowania pieczęci nie przyniósł odpowiedzi na pytanie, czy pomiędzy literami identyfikującymi osobę i urząd znajdował się herb rodowy pisarza, tj. Rogala. Autorzy dotychczasowych opracowań sfragistycznych uważali, iż piotrkowska pieczęć trybunału koronnego z syglami Stanisława Zawadzkiego powstała w 1603 r. Datę 1603 wiązać możemy ze śmiercią Brykcego Przerębskiego, pisarza ziemskiego sieradzkiego, ale ona dla powstania typariusza trybunalskiego nie miała znaczenia. Wiemy, że piotrkowska pieczęć trybunału z datą 1583 wykorzystywana była do uwierzytelnienia ekstraktów spraw rozpatrywanych w 1603 r.89 Następcą Brykcego Przerębskiego został Stanisław Zawadzki, który nominację na pisarza ziemskiego sieradzkiego otrzymał w sierpniu 1604 r.90 Fakty przywołane wyżej świadczą, iż piotrkowska pieczęć trybunalska z syglami Stanisława Zawadzkiego oraz z datą 1603 nie mogła powstać. Piotrkowska pieczęć trybunalska Stanisława Zawadzkiego opuściła – naszym zdaniem – zakład grawera dopiero w 1605 r. Na piotrkowskiej pieczęci trybunału z datą 162091 (fot. nr II/35) informacje o pisarzu ziemskim sieradzkim Marcjanie Zaleskim herbu Lis podane zostały za pomocą dwóch komunikatów. Identyfikacja stanowa oraz rodowa przeprowadzona została poprzez Lisa, który wprowadzony został na pole pieczęci pod Orła Białego i częściowo w przestrzeń legendy otokowej. Po obu stronach tarczy z rodowym Lisem umieszczone zostały litery MZ-NT-S identyfikujące imię, nazwisko oraz funkcję pisarza ziemskiego sieradzkiego. Marcjan Zaleski otrzymał nominację w dniu 30 grudnia 1619 r.92 Podjął obowiązki zapewne w pierwszych dniach 1620 r. Piotrkowska pieczęć trybunalska z Lisem pozostawała w użyciu od 1620 do 1663 r., czyli do śmierci Marcjana Zaleskiego. 88 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; APKraków, Variae civitatis et villae, IT 276; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V-10/3, k. 20v; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 2, k. 40, 74, 92; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/86, III/94, III/98-III/100; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 292; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie..., s. 154, il. 181. 89 APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/57. 90 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, nr 1114. 91 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; sygn. 66, bez paginacji; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1851; APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1623-1665, k. 10, 12, 24, 28, 37, 40, 43, 46, 50, 54, 82, 95, 117, 119, 140, 148, 152, 176, 185, 208, 217; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 91, 103, 111-112, 220; sygn. 2, k. 152v; sygn. 189, k. 2v; APPoznań, AM Poznania, sygn. I/2332, k. 6; APPoznań, AM Poznania, Miscellanea III/115, III/129-III/131, III/134a, III/137, III/139, III/148, III/150, III/154-III/155, III/157, III/168, III/212; Muzeum w Łowiczu, Zbiór odcisków pieczętnych W. Tarczyńskiego, sygn. ŁOW. D. 195/33; A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego..., szp. 292-293. 92 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego..., nr 1115. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 107 Przedstawienie obrazowe, które umożliwiało identyfikację rodową urzędnika ziemskiego, czyli herb szlachecki zostało zaakceptowane. Potwierdza to następna ośmioboczna piotrkowska pieczęć trybunału93 z 2. poł. XVII w. (fot. nr II/36). Poniżej tarczy z Orłem Białym niekoronowanym i w przestrzeni przeznaczonej na tekst legendy otokowej umieszczone zostało godło Korabia w otoczeniu liter ZKNT-S. Za pomocą godła rodowego i sygli twórca pieczęci zidentyfikował Zygmunta Kociełkowskiego, pisarza ziemskiego sieradzkiego94 (1663-1678). Piotrkowska pieczęć trybunalska z Korabiem powstała zapewne w 1664 r. (zob. s. II/103-104). Stopień rozpoznania piotrkowskich pieczęci trybunału uniemożliwia płynne prześledzenie zmian, jakie nastąpiły w latach 1678-1716. Nie mamy pewności, czy we wskazanym czasie powstała piotrkowska pieczęć trybunalska, której jeszcze nie znamy. Za przyjęciem tezy o funkcjonowaniu piotrkowskiego trybunału przez blisko czterdzieści lat bez pieczęci aktualnej w warstwie obrazowo-prawnej przemawia niekompletna obsada urzędów sądowych Sieradzkiego. Po śmierci Zygmunta Kociełkowskiego, czyli od 1678 r. urząd pisarza ziemskiego sieradzkiego nie był obsadzony. W 1685 r. objął go Maciej K. Waliszewski herbu Leszczyc. Od 1694 r. aż do 1746 r. ponownie nikt nie otrzymał nominacji na urząd pisarza ziemskiego sieradzkiego. Nie wiemy też, czy w okresie pełnienia funkcji pisarza przez Macieja K. Waliszewskiego trybunał piotrkowski posługiwał się pieczęcią z Leszczycem. Wiemy, że Waliszewski uwierzytelniał ekstrakty piotrkowską pieczęcią trybunalską Kociełkowskiego (zob. s. II/104). W 1716 r. powstała następna piotrkowska pieczęć trybunalska o budowie częściowo innej od dotychczasowych95 (fot. nr II/37). Na polu okrągłej pieczęci trybunalskiej z datą 1716 poniżej tarczy herbowej z Orłem Białym niekoronowanym ulokowano owalną tarczę z godłem Dołęgi. Najprawdopodobniej wokół tarczy nie umieszczono liter identyfikujących urzędnika. W 1716 r. obsada sądowych urzędów ziemskich sieradzkich była niepełna. Urząd pisarza ziemskiego sieradzkiego nie był obsadzony w latach 1694-1746, a urząd sędziego w latach 1701-1745. Jedynym urzędnikiem sądowym sieradzkim, który sprawował czynności w 1716 r. był podsędek Aleksander Mycielski herbu Dołęga (1699-1728). Dołęga na polu piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1716 r. zaświadczała, że jej typariusz wykonano na polecenie Aleksandra Mycielskiego. Tym samym zwyczaj łączenia piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z pisarzem 93 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. LI/31, LXXXIII/70; APLublin, Piotrkowskie ekstrakty trybunalskie 1666-1690, k. 241, 247, 251, 269, 282, 313, 322, 328, 342, 348, 379, 429, 442, 455; APŁódź, Archiwum Bartoszewiczów, sygn. 228; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 290; sygn. 189, k. 13. 94 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego…, nr 1116. 95 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 66, bez paginacji; sygn. 69, bez paginacji; AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. XCIII/6; ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 1538; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 2, k. 200; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 67; sygn. 22, k. 308v, 369; APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 1, k. 13, 77; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507. 108 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku ziemskim sieradzkim został przerwany. Warto zwrócić uwagę, iż przesłanki do stworzenia stempla z Dołęgą podsędka Aleksandra Mycielskiego zaistniały już w 1699 r. Nie wiemy, w jaki sposób wytłumaczyć można tak duże opóźnienie w wykonaniu tłoka. Aleksander Mycielski ustąpił z urzędu podsędka sieradzkiego w 1728 r. i objął funkcję wojewody sieradzkiego. W tym momencie kolejny sądowy urząd ziemski sieradzki pozbawiony został obsady. Wakat na funkcji podsędka trwał do 1746 r. Piotrkowska pieczęć trybunalska z Dołęgą po 1728 r. uwierzytelniała jednak dokumenty trybunalskie, a także pisma sieradzkiego sądu ziemskiego (zob. s. II/100). Pozostawienie pieczęci z datą 1716 w dalszej służbie kancelaryjnej w trybunale być może wynikało z faktu, iż po 1728 r. wykonanie jakiejkolwiek nowej piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej (z uwagi na wakaty urzędnicze w Sieradzkim) było zwyczajnie niemożliwe. Dopiero po elekcjach z 1745 r. wystawione zostały w 1746 r. nominacje na urzędy sądowe województwa sieradzkiego. Florian Łubieński otrzymał nominację na pisarza ziemskiego, Wojciech Walewski został podsędkiem, a Szymon Zaremba sędzią. Obsadzenie urzędów sądowych ziemskich Sieradzkiego zostało w sposób godny upamiętnione w piotrkowskiej sfragistyce trybunalskiej. W 1746 r. powstała nowa pieczęć o wyobrażeniu ilustrującym tą potrójną elekcję96 (fot. nr II/38). Piotrkowska pieczęć trybunału z 1746 r. przypominała obrazem tłok zaprojektowany w tym samym czasie dla sieradzkiego sądu ziemskiego (zob. s. II/72-73). Pole piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1746 r. wypełniła tarcza herbowa pod koroną zamkniętą z kulą i z krzyżem kawalerskim. Na polu tarczy umieszczono niekoronowanego Orła Białego z tarczą herbową na piersi z godłem szlacheckiej Zaremby. Herb szlachecki wskazywał na Szymona Zarembę, sędziego ziemskiego sieradzkiego. Lokalizacja Zaremby nawiązywała do sposobu budowania godeł królewskich w Polsce w okresie panowania władców elekcyjnych. Zestawienie omawianej tu pieczęci ze stemplem ziemskim sieradzkim z tego samego czasu dowodzi, iż najprawdopodobniej świadomie dokonano zróżnicowania godeł na piersiach Orłów Białych. Na pieczęci ziemskiej na piersi Orła Białego znalazł się herb Augusta III, a na piersi Orła trybunalskiego herb Szymona Zaremby, sędziego sieradzkiego. Wyobrażenie piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1746 r., a opisane wyżej dopełniały dwa herby szlacheckie z koronami herbowymi i klejnotami. Umieszczono je po obu stronach tarczy z Orłem Białym z Zarembą. Były to Kolumna Wojciecha Walewskiego, podsędka sieradzkiego oraz Pomian Floriana Łubieńskiego, pisarza ziemskiego sieradzkiego. Rozmieszczenie trzech herbów szlacheckich na polu piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej wynikało z rangi miejsca i godności urzędu. Herb Zaremba sędziego zajął miejsce najbardziej eksponowane na piersi Orła, po prawej stronie heraldycznej od Orła umieszczona została Kolumna podsędka, 96 AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. LXIV/10; APŁódź, Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 5, 15, 47; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 4, k. 172; KKP Głowno. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 109 a Pomian pisarza zadowolić się musiał miejscem najmniej zaszczytnym, czyli po lewej stronie heraldycznej od Orła Białego. Herby sędziego, podsędka oraz pisarza na piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej wskazywały na osoby, które powinny być gwarantami rzetelnie wykonanych czynności kancelaryjnych. Jednakowoż trzy herby szlacheckie wprowadzono na pole pieczęci w czasie, kiedy udział sieradzkiego personelu sądowego w postępowaniu trybunalskim (szczególnie pisarza) został ograniczony. Wiemy, że od 1726, aż do 1768 r. „trzymanie pióra” trybunalskiego należało do pisarza tej ziemi, z której pochodzili procesujący się (zob. s. II/93). Rozmiary piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1746 r. pozwoliły grawerowi na przekazanie danych o kolorystyce herbów. Za pomocą szrafowania określone zostały niektóre barwy herbów szlacheckich. Górna części herbu Szymona Zaremby otrzymał pole czerwone, czyli pole wypełnione liniami pionowymi. Na czerwonej powierzchni ułożono głowę wołu z mieczem, czyli godło Pomiana Floriana Łubieńskiego. Natomiast Kolumna Wojciecha Walewskiego umieszczona została na polu poliniowanym poziomo. Taki układ linii oznaczał błękit. Walewscy z Walewic posługiwali się odmianą Kolumny, w której pole zabarwione było na kolor błękitny. Świadczy o tym np. dyplom heroldii z 1837 r. wystawiony dla Krzysztofa z Walewic Colona Walewskiego97. Dokument heroldii ozdobiony był rysunkiem herbu. Tworzyły go tarcza błękitna i kolumna czarna zwieńczona złotą koroną z kwiatonami w kształcie lilii. Nad tarczą narysowano koronę i klejnot, tj. złotego lwa z czarną szablą w łapach. Pieczęć z 1746 r. służyła piotrkowskiemu trybunałowi do 1759 r., czyli do rezygnacji Floriana Łubieńskiego. W 1760 r. na funkcję pisarza sieradzkiego powołany został Jan N. Gołembowskiego herbu Poraj. Wówczas stworzony został nowy typariusz98 o wyobrażeniu zaktualizowanym, ale wiernie powtarzającym układ przedmiotów i godeł z pieczęci z 1746 r. Przy nieuważnym analizowaniu odcisków wykonanych tłokami z 1746 i z 1760 r., a także przy wystąpieniu defektów źródła możemy popełnić błąd i odciski wykonane przy użyciu tych dwóch typariuszy możemy uznać za identyczne. Uważna obserwacja obu źródeł ujawnia dużą liczbę odmiennych, choć drugorzędnych rozwiązań obrazowych, co każe nam widzieć w typariuszu z 1760 r. wytwór nowy, a nie przeróbkę tłoka wcześniejszego. Środkową część pola pieczęci z 1760 r. wypełniała tarcza herbowa z Orłem Białym niekoronowanym zwieńczona koroną zamkniętą. Na piersi Orła zobaczyć możemy Zarembę Szymona Zaremby, sędziego sieradzkiego. Po prawej stronie heraldycznej od Orła Białego widzimy Kolumnę Wojciecha Walewskiego, podsędka sieradzkiego, a po lewej Poraja Jana N. Gołembowskiego, pisarza sieradzkiego. Zainteresowanie heraldyków powinny wzbudzić informacje na temat barw herbów przekazane szrafowaniem pieczęci trybunalskiej z 1760 r. Na nowej pieczęci Zaremba Szymona Zaremby zmieniła barwę w ten sposób, że dolną część tarczy (podstawę) pokryto liniami poziomymi, które zwyczajowo zastępowały błękit, 97 98 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 10, k. 307. Tamże, sygn. 22, k. 204v; KKP Głowno. 110 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku a górną część Zaremby pozostawiono wolną od kresek. Zmieniona została także kolorystyka tarczy herbowej Kolumny Wojciecha Walewskiego. Tym razem pole pokryte zostało liniami pionowymi, a więc symbolizującymi barwę czerwoną. Pionowe kreski, czyli kolor czerwony naniesiono na powierzchnię tarczy Poraja Jana N. Gołembowskiego. Moc dowodowa piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1760 r. powinna ustać w 1766 r. W 1766 r. Szymon Zaremba awansował na sieradzkiego kasztelana konarskiego, a w 1767 r. Wojciech Walewski został sędzią sieradzkim i funkcję tę pełnił aż do 1776 r. Pieczęć z 1760 r. po zmianach na urzędach z 1766 i z 1767 r. zawierała dwie prawdziwe informacje heraldyczne (Jan N. Gołembowski – pisarz, Wojciech Walewski – sędzia), choć rozmieszczone w innych miejscach niż zakładał to model prezentacji. Obok danych prawdziwych znalazła się informacja fałszywa. Szymon Zaremba nie pełnił funkcji, która uprawniała go do pracy w trybunale. W 1776 r., tj. po ustąpieniu Wojciecha Walewskiego z urzędu sędziego tylko Poraj Jana N. Gołembowskiego informował o pisarzu ziemskim uczestniczącym w pracach trybunału. W 1781 r. zmarł Jan N. Gołembowski i dopiera ta okoliczność przyczyniła się do stworzenie nowej piotrkowskiej pieczęci trybunału. W miejsce pieczęci z 1760 r. wprowadzono w 1781 r. nowy stempel99 (fot. nr II/39) o wyobrażeniu znacząco innym. Za główną zmianę uznać należy sposób przedstawienia Orła Białego. W dalszym ciągu jego pierś zdobiła tarcza herbowa, ale zmieniło się jej wypełnienie. W miejsce godła sędziego na piersi Orła Białego koronowanego umieszczony został Ciołek Stanisława Augusta. W związku z tym znaki trzech urzędników sądowych Sieradzkiego rozmieszczono inaczej niż na wcześniejszych pieczęciach trybunalskich. Herby urzędników ułożone zostały po bokach i od dołu tarczy z Orłem Białym koronowanym. Układ herbu królewskiego oraz trzech herbów szlacheckich na piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1781 r. był taki sam, jak na sieradzkiej pieczęci ziemskiej także z 1781 r. (zob. s. II/73-74). Po prawej stronie heraldycznej od tarczy z Orłem Białym koronowanym umieszczono Jelita Jana N. Kobielskiego, sędziego sieradzkiego. Po stronie lewej heraldycznej od Orła dostrzec możemy Gozdawę Stanisława K. Stawiskiego, podsędka (1779-1786), sędziego sieradzkiego (1786-1794). Najmniej zaszczytne miejsce, tj. poniżej Orła Białego przeznaczono dla Jastrzębca Antoniego Siemiątkowskiego, pisarza sieradzkiego (lipiec 1781-1793). Symbole z przestrzeni najmniej godnej – jak świadczą o tym zachowane odciski – były najbardziej narażone na wystąpienie defektów. Identyfikacja Jastrzębca na zachowanych egzemplarzach jest możliwa tylko dzięki dobrze odciśniętemu klejnotowi, czyli jastrzębiowi trzymającemu w szponie podkowę barkiem w dół z krzyżem kawalerskim w środku. Nie mamy pewności, czy pola herbów szlacheckich z piotrkowskiej pieczęci trybunału z 1781 r. wypełniały linie szrafowania. Stan zachowania odnalezionych odcisków jest dostateczny. Część szczegółów dobrze zaprojektowanej oraz nieźle wykonanej pieczęci utracono z powodu materiału pieczętnego, tj. grubego papieru 99 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. XVIII/46. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 111 oraz zapewne błędów pieczętującego. Możemy jedynie dostrzec delikatny ornament wypełniający ramy kartusza i kreskowe oznaczenia aksamitu (linie pionowe) w koronie zamkniętej. Pola tarcz herbowych wydają się pozbawione szrafowania. Dopóki nie zostanie poszerzona podstawa źródłowa uznajemy, iż pieczęć z datą 1781 była ostatnią, którą wykonano na potrzeby piotrkowskiego trybunału. Rotacje na urzędach sądowych Sieradzkiego w 1786 r. nie doprowadziły do całkowitego zerwania związków pomiędzy obrazem piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z datą 1781, a urzędnikami sieradzkimi. Do końca istnienia piotrkowskiego trybunału Jastrzębiec informował o pisarzu, a Gozdawa potwierdzała udział w pracach trybunału najpierw podsędka, a następnie symbolizowała obecność sędziego sieradzkiego. W 1786 r. funkcję podsędka sieradzkiego (po awansie Stanisława K. Stawiskiego) zaczął pełnić Stefan J. Walewski herbu Kolumna. Jego herb (jak wynika to z dotychczas zebranego materiału) nie został wprowadzony na pole piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej. Piotrkowskie pieczęcie trybunału oraz stemple sądu ziemskiego sieradzkiego z 2. poł. XVIII w. powinny być (z uwagi na ich wyobrażenia) znakami nietrwałymi. Nominacje, rezygnacje względnie zgony osób, których herby współtworzyły złożone obrazy przywołanych pieczęci, powodowały, że komunikat sfragistyczny już kilka lat po wykonaniu stempla nie przekazywał w pełni prawdziwych informacji. W takiej sytuacji tłok powinien być wycofany z kancelarii. Na podstawie chronologii użycia piotrkowskich pieczęci trybunalskich, a także po analizie rotacji urzędników sieradzkich, możemy określić okoliczności, które bezwzględnie decydowały o wymianie tłoków o rozbudowanych wyobrażeniach. Pieczęć trybunalska z 1760 r. powstała po zdezaktualizowaniu się tylko jednego składnika komunikatu pieczęci z 1746 r. W tym przypadku o wymianie tłoka zadecydowało ustąpienie pisarza Floriana Łubieńskiego oraz nominacja Jana N. Gołembowskiego na jego miejsce. Pozostali uczestnicy narracji sfragistycznej oraz heraldycznej, czyli sędzia i podsędek w dalszym ciągu pełnili swe obowiązki. Siła dowodowa pieczęci z 1746 r. ustała wraz z odejściem pisarza. Równie ważne ustalenia poczynić możemy na temat okoliczności wycofania pieczęci z 1760 r. Pozostawała ona w służbie kancelaryjnej pomimo zmiany obsady urzędu sędziego i podsędka. Wymianę typariusza wymusiła śmierć pisarza Jana N. Gołembowskiego. Po jego zgonie i po nominacji następcy powstał tłok z datą 1781. Na podstawie tych dwóch przykładów możemy twierdzić, że moc uwierzytelnienia piotrkowskich pieczęci trybunalskich związana była z urzędem pisarza ziemskiego sieradzkiego. Tylko jego herb na piotrkowskich pieczęciach trybunalskich z 2. poł. XVIII w. musiał odpowiadać rzeczywistej obsadzie urzędniczej. Pozostałe herby, tj. sędziego oraz podsędka stanowiły dodatek. Mogły, choć nie musiały wiarygodnie informować o sieradzkich uczestnikach postępowania trybunalskiego. Jeśli zaakceptujemy powyższe ustalenia, to tym samym zgodzimy się także ze stwierdzeniem, że pomimo rozbudowanej narracji sfragistyczno-heraldycznej oraz okazałego wyglądu piotrkowskie pieczęcie trybunału z 2. poł. XVIII w. z prawnego punktu widzenia nie różniły się niczym od piotrkowskich pieczęci trybunalskich 112 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku z XVII w. Ich siła dowodowa tkwiła w wyobrażeniu Orła Białego (przedstawianego na różne sposoby) i w informacji o pisarzu ziemskim (sygle, sygle z herbem, herb). Przez cały okres funkcjonowania trybunału koronnego najistotniejszym składnikiem wyobrażeń piotrkowskich pieczęci trybunalskich były Orły Białe. Zostały one wprowadzone na pola piotrkowskich pieczęci trybunalskich na mocy zapisu konstytucji z 1578 r., który stanowił, iż trybunał w Piotrkowie posługiwać się będzie sieradzką pieczęcią ziemską. Pole pieczęci ziemskiej sieradzkiej w XVI w. wypełniał Orzeł Biały niekoronowany na tarczy herbowej (fot. nr II/24, zob. s. II/70). Z tego też powodu pierwsza piotrkowska pieczęć trybunalska z 1583 r. przejęła automatycznie sądowy znak województwa sieradzkiego. Forma trybunalskiego i piotrkowskiego Orła Białego i sposoby jego prezentacji zmieniały się, a czynnikiem sprawczym były umiejętności warsztatowe grawerów oraz upodobania estetyczne właściwe dla kolejnych okresów historycznych. Na piotrkowskich pieczęciach trybunalskich z 1583 r. oraz z XVII w. Orły Białe (przy istnieniu różnic) prezentowane były zawsze w tej samej konwencji, co świadczy o poszanowaniu dla pierwszego znaku trybunalskiego, a także – naszym zdaniem – o symbolicznej ciągłości instytucji. Pola ośmiobocznych pieczęci trybunalskich wypełniały renesansowe tarcze herbowe o różnych kształtach. Na polach tarcz umieszczane były różnie stylizowane Orły Białe, ale zawsze uszczerbione przez ujęcie korony otwartej. Ta cecha Orła ziemskiego sieradzkiego, a następnie Orła piotrkowskiego z XVI-XVII w. wywołała dyskusje, czy należy widzieć w nich orły wielkopolskie, czy też odmienione Orły Białe (zob. s. II/69). Jakościową zmianę w sposobie prezentacji piotrkowskiego Orła Białego przyniosła dopiero pieczęć trybunalska z 1781 r.100 (fot. nr II/39). Na jej polu Orzeł trybunalski przedstawiony został po raz pierwszy w koronie na głowie i z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi. Tym samym główny znak trybunału obradującego w Piotrkowie upodobniony został do oficjalnego herbu państwowego. Otwarte pozostaje pytanie, czy przeobrażenie piotrkowskiego znaku trybunalskiego nastąpiło w wyniku ewolucji koncepcji prawnej funkcjonowania trybunału i zmiany charakteru pieczęci trybunalskiej, czy też było następstwem skopiowania wzoru królewskiego z powodu jego walorów estetycznych. Na oddzielny akapit zasługuje korona zamknięta nad tarczą z Orłem Białym niekoronowanym, a następnie nad tarczą z Orłem Białym koronowanym na piotrkowskich pieczęciach trybunału. Została ona wprowadzona do symboliki trybunalskiej w 1716 r. (fot. nr II/37). Występowała na pieczęciach wyrzeźbionych w 1746 (fot. nr II/38), 1760 i w 1781 r. (fot. nr II/39). W polskiej heraldyce królewskiej ważnym składnikiem Orła Białego były dwie korony, tj. korona otwarta i korona zamknięta. Pojawiły się w różnym czasie i były nośnikami innych treści. Korona otwarta na głowie Orła Białego oznaczała (od koronacji Przemysła II) władzę królewską i historycznie związana była z polityką zjednoczeniową książąt, którzy usiłowali przezwyciężyć rozbicie dzielnicowe. 100 AAŁódź, AD Lutomiersk i Łask, sygn. 63, bez paginacji; AAPoznań, Dokumenty papierowe kapituły katedralnej w Poznaniu, sygn. XVIII/46. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 113 Ukoronowaniem polityki zjednoczeniowej miało być opanowanie Krakowa, czyli stolicy dawnej dzielnicy senioralnej. Zdecydowanie później do polskiej heraldyki królewskiej wprowadzona została korona zamknięta. Znajdujemy ją w symbolice Jagiellonów. Spotkać ją możemy na pieczęciach Jana Olbrachta101. Wykorzystywał ją Zygmunt Stary. Korona zamknięta nad herbem Orzeł Biały pełniła szczególną funkcję informacyjną. Manifestowała treści polityczne i ideowe istotne dla nadawcy komunikatu, czyli suwerennego króla102. Korona zamknięta oznaczała suwerenność monarchów (rex imperator in regno suo), którzy nie uznawali żadnej władzy zwierzchniej, w tym władzy cesarza rzymskiego narodu niemieckiego. W Polsce korona zamknięta dodatkowo wskazywała na władzę króla nad lennami. W końcu XV i w 1. poł. XVI w. wiedza o treściach symbolicznych zawartych w znakach oraz w insygniach (w tym również w odmianach koron heraldycznych) stanowiła istotny składnik edukacji elit. Z biegiem lat zacierała się jednak pamięć o komunikatach politycznych, manifestach ideologicznych i treściach religijnych zakodowanych w symbolach. Nie mamy dziś pewności, czy wiedzę o symbolicznym przesłaniu znaków oraz insygniów posiadali zleceniodawcy, a później dysponenci osiemnastowiecznych pieczęci urzędowych. Nie wiemy też, czy pamiętali o nich grawerzy. W dyskusji nad znaczeniem korony zamkniętej nad Orłem piotrkowskotrybunalskim podnieść należy problem rywalizacji pomiędzy królem, a trybunałem na temat kompetencji sądzenia103. Konflikt wywołany został przez Jana Kazimierza, który uchylał dekrety trybunalskie za pomocą mandatów królewskich. Według szlachty proceder taki (tj. uchylanie dekretów) ograniczał jej wolności oraz godził w niezawisłość szlacheckiego sądownictwa apelacyjnego. Z tego powodu szlachta domagała się wprowadzenia konstytucyjnej gwarancji dla trwałości dekretów trybunalskich. Szlachta usiłowała też rozszerzyć jurysdykcję trybunału. Deputaci zamierzali sądzić ministrów i urzędników (kanclerza, podskarbiego, hetmanów), a także senatorów, posłów i żołnierzy. Dyskutowano za jakie uchybienia wymienieni powinni stawać przed obliczem trybunału. Senatorowie – zdaniem dyskutantów – odpowiadać mieli m. in. za nieobecność przy boku króla i za udzielanie królowi złych rad. Posłowie sądzeni mogli być przez deputatów np. za późne przybycie na sejm i za przekroczenie instrukcji sejmikowej. Projekty nie zostały wprowadzone w życie, ale ukazywały nastrój szlachty i jej przekonanie o suwerenności trybunału. W wypowiedzi obrazowej miejsce trybunału symbolizować mogła korona nad tarczą z Orłem Białym na piotrkowskiej pieczęci trybunału (por. s. II/95-96). 101 A. Gieysztor, „Non habemus caesarem nisi regem”. Korona zamknięta królów polskich w końcu XV wieku i w wieku XVI, [w:] Muzeum i twórca. Studia z historii sztuki i kultury ku czci prof. dra Stanisława Lorentza, Warszawa 1969, s. 286; Z. Piech, Monety, pieczęcie i herby w systemie symboliki władzy Jagiellonów, Warszawa 2003, s. 67-68. 102 A. Gieysztor, „Non habemus caesarem nisi regem”…, s. 277-292; B. Miodońska, Korona zamknięta w przekazach ikonograficznych z czasów Zygmunta I, „Biuletyn Historii Sztuki”, 1970, r. XXXII, nr 1, s. 4-14. 103 S. Ochmann-Staniszewska, Trybunał Koronny z lat 1648-1668 w opinii szlachty, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, 1993, t. XLV, z. 1-2, s. 289-295. 114 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku Inny kierunek rozważań nad genezą korony zamkniętej na piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z datą 1716. wyznaczyć może budowa pieczęci trybunału głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wyobrażenie z litewskiej pieczęci trybunalskiej tworzyła Pogoń pod mitrą książęcą oraz herb szlachecki pisarza ziemskiego104. Również litewskie pieczęcie ziemskie wyposażone były w herb Litwy zwieńczony mitrą książęcą. Korona na polu piotrkowskiej pieczęci trybunalskiej z 1716 r. mogła być znakiem, który łączył szlachecki sąd apelacyjny z Koroną. Pomimo formalnej jedności trybunału głównego koronnego (wyrokującego w dwóch miejscach, tj. w Piotrkowie i Lublinie) ukształtowały się odrębne wzorce pieczęci, które wykorzystywane były równolegle w praktyce wielkopolskiej oraz małopolskiej. Już szesnastowieczne pieczęcie trybunalskie piotrkowskie i lubelskie różniły się kształtem (okrągłe w Lublinie, a ośmioboczne w Piotrkowie), a także wyobrażeniem. Zróżnicowanie obrazów z pieczęci (zob. s. II/96) wynikało z zapisów konstytucji z 1578 r. na temat pieczętowania dokumentów trybunalskich. W tym miejscu (dla celów porównawczych) przedstawimy lubelskie pieczęcie trybunalskie. W pierwszych latach działania trybunału w Lublinie deputaci posiłkowali się lubelską pieczęcią ziemską z herbem województwa lubelskiego. Z czasem wykonana został pieczęć przeznaczona dla małopolskiego trybunału. Jej wyobrażenie przejęte zostało z lubelskiej pieczęci ziemskiej105. W 1690 r. powstała kolejna lubelska pieczęć trybunalska, która powielała schemat opracowany na potrzeby pierwszej lubelskiej pieczęci trybunalskiej106. Pieczęcie trybunalskie lubelska i piotrkowska różniły się legendami otokowych. W XVI w. wokół wyobrażenia pieczęci lubelskiej rozplanowano tekst, który wskazywał w pierwszej kolejności na instytucję sądową, a w dopełnieniu na obszar jej działania. Został on zakreślony granicami ziemi lubelskiej107. W tym samym czasie w Piotrkowie legendy pieczęci trybunalskich akcentowały prowincjonalny, czyli wielkopolski charakter sądu. Pod koniec XVII w. legenda lubelskiej pieczęci trybunalskiej w dalszym ciągu podkreślała związki szlacheckiego sądu apelacyjnego z województwem lubelskim, a nie z całą Małopolską108. Być może wprowadzenie na pole pieczęci jelenia lubelskiego zdecydowało o stworzeniu takiej legendy, która harmonizowała z przekazem obrazowym, ale pozostawał w pewnej sprzeczności 104 APŁowicz, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 157, k. 15. APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1611, k. 4, 8v; 1613, k. 85, 87, 89, 107, 112; 1614, k. 123v, 140; 1645, k. 59v, 63v, 83v, 87v, 93v, 98v, 121v, 133, 135v, 147, 149v; 1646, k. 81v. 106 Tamże 1714, k. 14v, 46, 56, 85, 137v; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 554, k. 269v, 274v, 287v, 292, 296, 303, 311v, 324v, 327, 357, 375, 385, 449. 107 SIGIL IVDIOR GNALIUM TRIBVNAL REGNI TRAE LUB – APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1611, k. 4, 8v; 1613, k. 85, 87, 89, 107, 112; 1614, k. 123v, 140; 1645, k. 59v, 63v, 83v, 87v, 93v, 98v, 121v, 133, 135v, 147, 149v; 1646, k. 81v; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 13; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 184; T. Panfil, Jeleń w herbie województwa lubelskiego…, s. 218, ryc. 2. 108 SIGILLVM TRIBVNAL REGNI GNAL N PET PALAT LVBLIN – APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1714, k. 14v, 46, 56, 85, 137v; MNKraków, Dz. rkps., sygn. 554, k. 269v, 274v, 287v, 292, 296, 303, 311v, 324v, 327, 357, 375, 385, 449; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 184. 105 Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 115 z właściwością terytorialną sądu. Rozważyć możemy także odwrócony scenariusz. W tym przypadku to treść legendy zdecydować mogła o wyobrażeniu pieczęci. Lubelskie ekstrakty trybunalskie ujawniły jeszcze jedną cechę, która różniła sfragistykę lubelską od piotrkowskiej. Sąd ziemski sieradzki w swej praktyce kancelaryjnej posiłkował się piotrkowską pieczęcią trybunalską. W Lublinie to sąd ziemski od 1717 r. do lat sześćdziesiątych XVIII w. użyczał pieczęci deputatom trybunału109. Tradycja, zwyczaj, czy też norma budowania lubelskiej pieczęci trybunalskiej z wyobrażenia jelenia została porzucona w 2. poł. XVIII w. Herb województwa lubelskiego ustąpił wyobrażeniu Orła Białego w koronie zamkniętej110 . Orzeł Biały koronowany z lubelskiej pieczęci trybunalskiej przypominał w formie orła koronowanego z pieczęci województwa krakowskiego111. Wraz ze zmianą wyobrażenia skorygowane zostało brzmienie legendy. Podawała ona po polsku oficjalną nazwę sądu oraz wskazywała na jego związki z Lublinem, czyli miejscem sprawowania władzy112. Istotna informacja zawarta była w dacie wykonania pieczęci. Niestety, ostatnia cyfra na wszystkich znanych nam odciskach była niewyraźna. Identyfikowaliśmy ją przynajmniej na trzy sposoby. W tym przypadku dokładne odczytanie daty jest istotne. Jeśli (co prawdopodobne) lubelska pieczęć z Orłem Białym powstała w 1764, a przed 1768 r., to wówczas jej genezę powiązać możemy z reformą trybunału i z powołaniem dwóch odrębnych sądów dla Wielkopolski oraz dla Małopolski. Orzeł Biały z lubelskiej pieczęci trybunalskiej (niezależnie od czasu jej powstania) mógł być nośnikiem dwóch komunikatów, tj. prowincjonalnego, czyli małopolskiego oraz królewskiego. My dostrzegamy w nim Orła Białego, który symbolizował majestat królewski. Ostatni obszar porównań trybunalskich stempli lubelskich oraz piotrkowskich dotyczy sposobu rozróżniania ich za pomocą herbu lub sygli pisarza ziemskiego. Herbów pisarzy lubelskich nie znajdujemy na lubelskich pieczęciach trybunalskich z XVI w. oraz z 1690 i z 1717 r. Nie ma ich także na lubelskiej pieczęci trybunalskiej z Orłem Białym z 2. poł. XVIII w. (może z 1764 r.). Na lubelskich pieczęciach trybunalskich informacje o pisarzach ziemskich lubelskich podawane były poprzez sygle umieszczone nad tarczą z jeleniem. Na badanych odciskach pod lubelskimi ekstraktami trybunalskimi dostrzegamy litery. Nasza ich identyfikacja jest niepewna. Być może lepsze odciski w archiwach krakowskich badał A. Chmiel i dzięki temu 109 APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1714, k. 101; 1758, k. 3, 7; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 185. 110 APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1758-1763, k. 161; 1765-1768, k. 10, 36; 1776-1779, k. 7, 14, 34, 38, 46; 1781-1783, k. 5, 11, 26, 34, 46, 58, 76, 88, 120, 156, 166, 211, 231, 283; 17871788, k. 4, 7v, 9v, 14, 15v, 23, 26v, 30, 32v, 50v, 53, 54v, 56v, 58v, 60v, 67,75, 85, 93v, 99, 102. 111 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie …, s. 182; W. Drelicharz, Z. Piech, Dawne i nowe herby Małopolski, Kraków 2004, s. 67. 112 PIECZEC TRYBUNALU KORONEGO LUBELSKIEGO ROKU 176[.] – APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1758-1763, k. 161; 1765-1768, k. 10, 36; 1776-1779, k. 7, 14, 34, 38, 46; 17811783, k. 5, 11, 26, 34, 46, 58, 76, 88, 120, 156, 166, 211, 231, 283; 1787-1788, k. 4, 7v, 9v, 14, 15v, 23, 26v, 30, 32v, 50v, 53, 54v, 56v, 58v, 60v, 67,75, 85, 93v, 99, 102. 116 Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku część sygli pewnie zidentyfikował113 . Sygle te odczytane zostały też przez Mariana Gumowskiego114 . Poprawność identyfikacji pisarzy lubelskich utrudniają dwie okoliczności. Są nimi stan zachowania odcisków pieczęci oraz nazwiska pisarzy ziemskich lubelskich z końca XVI i z 1. poł. XVII w. Ich imiona lub nazwiska w skróconej i łacińskiej formie przedstawiane był za pomocą tych samych liter. Andrzej Dunin Borkowski, pisarz ziemski lubelski115 (1572-1597) słusznie powiązany został (przez inicjały AB) z pierwszą lubelską pieczęcią trybunalską i z szesnastowieczną lubelską pieczęcią ziemską. Na znanych nam lubelskich pieczęciach trybunalskich z końca XVI oraz z 1. poł. XVII w. zobaczyć możemy zazwyczaj poprawnie odciśniętą jedną literę z inicjałów pisarzy ziemskich lubelskich. Są to zamiennie A-[.] lub [.]-B. Urząd pisarza lubelskiego po Andrzeju Dunin Borkowskim przejął Mikołaj Brodowski116, a w 1618 r. Wojciech Sierakowski117 . W 2. poł. XVIII w. deputaci zarówno trybunału obradującego w Piotrkowie, jak i trybunału wyrokującego w Lublinie posługiwali się godłem Orła koronowanego. Stan ten został ujęty w normę konstytucyjną przez posłów Sejmu Wielkiego. Według konstytucji sejmowej z 1792 r. pieczęcie dwóch trybunałów, czyli wielkopolskiego i małopolskiego miały otrzymać wyobrażenia Orłów Białych (zob. s. II/98). Decyzje prawodawcy odczytać należy jako realizację szerszej koncepcji, według której dwa trybunały powiązane zostały z państwem inaczej niż miało to miejsce w okresie poprzedzającym reformy Sejmu Wielkiego. W konstytucji z 1792 r. znajdujemy m. in. zapisy o podporządkowaniu trybunałów władzy państwowej. Sądy główne zobowiązane zostały do składania kwartalnych sprawozdań ze swojej działalności. Sprawozdania trybunalskie kierowano do straży praw (władza wykonawcza). Władze centralne zainteresowane były liczbą postępowań trybunalskich, szybkością ich realizacji, a także jakością pracy deputatów118. Nasze kwerendy źródłowe nie ujawniły odcisku żadnej pieczęci trybunalskiej stworzonej wg regulacji z 1792 r. Ekstrakty spraw osądzonych w Lublinie w 1792 r. nie został opatrzone odciskiem pieczęci trybunalskiej119. Jednakowoż (z uwagi na praktykę wydawania ekstraktów bez uwierzytelnienia ich pieczęcią) nie możemy z tego faktu wnioskować o braku pieczęci w ogóle i o funkcjonowaniu trybunału małopolskiego bez właściwego typariusza. 113 Na odciskach z 1591 r. umieszczone były litery M-B Mikołaja Brodowskiego. Na pieczęciach z ekstraktów z 1622 r. widzimy litery A-S Wojciecha Sierakowskiego – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego…, szp. 291. 114 Wg M. Gumowskiego na lubelskich pieczęciach trybunalskich z XVI w. były litery A-B – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 169-170. 115 Urzędnicy województwa lubelskiego…, nr 150. 116 Tamże, nr 151. 117 Tamże, nr 152. 118 W. Zarzycki, Trybunał Koronny dawnej Rzeczypospolitej…, s. 23. 119 „…działo się w Lublinie na sesji sądowej Trybunału Głównego Koronnego Prowincji Małopolskiej…” – APLublin, Lubelskie ekstrakty trybunalskie 1792. Pieczęcie trybunału głównego koronnego w Piotrkowie 117 Ukształtowanie nowych wyobrażeń pieczęci trybunalskich, tj. Orłów Białych wpisuje się dobrze w szerszy plan uporządkowania symboliki różnych władz sądowych I Rzeczypospolitej z końca XVIII w. Prawodawca świadomie tworzył wówczas pieczęcie, które swymi wyobrażeniami dobrze odpowiadały randze sądu. W konstytucjach sejmowych z 1766 i z 1768 r. opisane zostały wyobrażenia i teksty legend otokowych pieczęci sądów referendarskich120. Pieczęcie sądów apelacyjnych wyposażone zostały w Orły Białe lub znaki utworzone ze złożenia herbu miasta wydziałowego i Orła Białego (zob. s. III/89-98). Natomiast pieczęcie sądów, które orzekały w pierwszej instancji otrzymały obrazy utworzone odpowiednio z herbów województw (zob. s. II/124) i z herbów miast (zob. s. III/83). 120 W konstytucji z 1766 r. „…a dla pieczętowania dekretów tychże jurysdykcji referendarskiej, pieczęć mniejszą od koronnej pod Orłem Polskim z napisem PIECZĘĆ REFERENDARYJ KORONNEJ wyznaczamy…” – VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 206. Zapis ten z drobnymi zmianami stylistycznymi powtórzony został w konstytucji z 1768 r. – VL, t. VII, Petersburg 1860, s. 334. Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich w 1792 roku styczniu 1792 r. uchwalona została konstytucja Sejmu Wielkiego, która zmieniła Wstrukturę polskich sądów szlacheckich wyrokujących w pierwszej instancji . 1 W miejsce sądów grodzkich oraz sądów ziemskich prawodawca powołał do życia sądy ziemiańskie2. Reforma sądownictwa szlacheckiego z 1792 r. była następstwem załamania się wymiaru sprawiedliwości w czasach saskich. Promotorzy przemian poszukiwali nowoczesnych rozwiązań, które usprawniłyby wymiar sprawiedliwości w Polsce. Reformowali zarówno sądownictwo szlacheckie, jak również sądy, które orzekały w sprawach mieszczan (zob. s. III/76)). Zmiany w strukturze sądownictwa szlacheckiego należy traktować jako odpowiedź prawodawcy na oczekiwanie szlachty, na jej postulat stworzenia sądu wyrokującego w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, które mogłyby dotyczyć posesjonatów. Powstanie sądu ziemiańskiego zapowiadała konstytucja z 3 maja 1791 r.3 W wywodzie, który objaśniał potrzebę przeprowadzenia głębokiej reformy wymiaru sprawiedliwości w Koronie, autorzy ustawy zasadniczej akcentowali trójpodział władz. Zaznaczyli, iż „władza sądowa nie może być wykonywana ani przez władzę prawodawczą, ani przez króla, lecz przez magistratury na ten koniec ustanowione i wybierane”4. Reforma sądów spowodować miała zmiany, po których „każdy człowiek bliską dla siebie… (znajdzie – M. A.) sprawiedliwość”5, a przestępca odczuje „groźną nad sobą rękę krajowego rządu”6. Konstytucja 3 maja 1791 r. zapowiadała utworzenie sądów pierwszej instancji „dla każdego województwa, ziemi i powiatu”, w których wyrokować mieli sędziowie wybierani na sejmikach. Sędziowie sądów ziemiańskich rozstrzygać mieli sprawy natychmiast po ich wniesieniu. Według prawodawcy sądy ziemiańskie miały być „zawsze gotowe” dla czynienia sprawiedliwości. Wyjątkiem były trzy miesiące letnie (wakacyjne), podczas których działać miały wyłącznie kancelarie sądów7. Zobowiązanie złożone przez prawodawcę 3 maja 1791 r. zostało zrealizowane w styczniu 1792 r. Uchwalona została konstytucja, która powoływała do życia sądy ziemiańskie8. Przed nowymi sądami procesować się miała szlachta, duchowni 1 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 370-373; Historia państwa i prawa polskiego, t. II Od poł. XV wieku do roku 1795, pod red. J. Bardacha, Warszawa 1968, s. 372, 543; J. Sobczak, Wielkopolskie sądy ziemiańskie, Warszawa-Poznań 1977 („Prace Komisji Historycznej”, 1977, t. XXX). 2 W podręcznikach historyczno-prawnych zwrócono uwagę, iż sądy ziemiańskie miały przejąć także kompetencje sądu podkomorskiego – Historia państwa i prawa polskiego…, s. 543. Inaczej problem przedstawiają autorzy opracowań szczegółowych („…nie wiadomo, czy sądy ziemiańskie miały przejąć kompetencje sądów podkomorskich…”) – J. Sobczak, Wielkopolskie sądy ziemiańskie…, s. 46. 3 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 224. 4 Tamże, s. 224. 5 Tamże. 6 Tamże. 7 J. Bielecka, Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich Wielkopolski XIV-XVIII wieku, Poznań 1965, s. 179. 8 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 370-373. Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich w 1792 roku 119 pochodzenia szlacheckiego, kobiety szlachcianki, a także „korporacje”, czyli osoby prawe (np. banki, zakony, władze miejskie, kościoły oraz synagogi). Kompetencje rzeczowe nowych sądów obejmowały wszystkich posiadaczy ziemi bez wnikania w ich stan społeczny. Obok spraw związanych z posiadaniem nieruchomości sędziowie sądów ziemiańskich uprawnieni byli do rozpatrywania sporów także o innym charakterze. Otrzymali prawo do badania m. in. konfliktów wynikających z obrotu wekslami. W tym zakresie przedmiotowym przed sędziami nowych sądów stawać mieli mieszczanie, chłopi i Żydzi. Przed sądem ziemiańskim dochodzono prawdy w sporach zarówno karnych, jak i cywilnych, choć tych pierwszych było mało i dotyczyły głównie zdarzeń błahych. Ostatnim etapem tworzenia sądów ziemiańskich był wybór jego sędziów oraz wyznaczenie stałego miejsca procedowania. W województwie sieradzkim skład orzekający dla sądu powiatów sieradzkiego oraz szadkowskiego wyłoniony został dopiero 14 lutego 1792 r.9 Prawodawca precyzyjnie określił miejsca, w których wyrokować mieli sędziowie sądów nowego typu10. Decyzje w sprawie lokalizacji sądów były kontynuacją tradycji szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości z okresu poprzedzającego reformę sądownictwa (zob. s. II/43). Dla województwa łęczyckiego przewidziano jedną siedzibę sądu. W Łęczycy rozstrzygane miały być spory ze wszystkich powiatów województwa łęczyckiego, tj. brzezińskiego, inowłodzkiego11, łęczyckiego i orłowskiego. Trzy miasta uznano za siedziby sądów dla posesorów z województwa sieradzkiego. W Sieradzu sądzono sprawy z powiatów sieradzkiego i szadkowskiego, w Piotrkowie z powiatów piotrkowskiego oraz radomszczańskiego, a w Wieluniu z ziemi wieluńskiej i z powiatu ostrzeszowskiego. Sądy ziemiańskie bez przeszkód działały do poł. 1792 r. Do ich zlikwidowania (jako „narzędzia despotyzmu”) nawoływał marszałek konfederacji targowickiej Stanisław S. Potocki w decyzji z czerwca 1792 r.12 W miejsce sądów ziemiańskich przywrócono dawny model sądownictwa szlacheckiego13, choć bardziej poprawne będzie stwierdzenie, iż stworzony został wówczas nowy typ sądów dla szlachty, czyli sądy konfederacji koronnej. Otrzymały one strukturę dwuinstancyjną. W pierwszej instancji wyrokowano w sądach utworzonych w województwach „przy marszałkach województw i konsyliarzach”14. Pozwy przed ten sąd wystawiane były w języku polskim „pod imieniem Marszałka konfederackiego województwa”. W Poznaniu sąd konfederacki (obejmujący jurysdykcją województwa Wielkopolski 9 J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, cz. 1, Warszawa 1915, s. 109-110. VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 370. 11 W sprawie powiatu inowłodzkiego – Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, opr. E. Opaliński, H. Żerek-Kleszcz, pod red. A. Gąsiorowskiego, Kórnik 1993, s. 5-6. 12 L. Wegner, Konfederacya województw wielkopolskich poznańskiego, kaliskiego, gnieźnieńskiego i ziemi wschowskiej dnia 20 sierpnia 1792 r. w mieście Środzie zawiązana, Poznań 1863, s. 172; J. Wąsicki, Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku (Studium historycznoprawne), „Studia nad Historią Prawa Polskiego”, 1952, t. XXI, z. 2, s. 219. 13 J. Bielecka, Inwentarze ksiąg archiwów grodzkich i ziemskich…, s. 180. 14 L. Wegner, Konfederacya województw wielkopolskich…, s. 173. 10 120 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości właściwej15) rozpoczął działalność w październiku 1792 r.16 Umocowanie prawne sądu konfederackiego pierwszej instancji, a także brzmienie pozwów sądów konfederackich uznajemy za istotne przesłanki do wyjaśnienia treści wyobrażeń pieczęci konfederackich. Sąd drugiej instancji (sąd generalny konfederacki) powstał przy marszałku konfederacji generalnej i przy izbie konsyliarskiej. Miejsce odbywania posiedzeń sądu początkowo wyznaczała kwatera marszałka. Pozwy przed sąd generalny konfederacki wydawane były w imieniu marszałka generalnego konfederacji koronnej. We wrześniu 1792 r. dokonano zmian w zasadach funkcjonowania sądów drugiej instancji17. Określono m. in. stałe miejsce posiedzeń i uczyniono nim Lublin. Wyznaczono także dwóch pisarzy. Tadeusz Skarzyński odpowiedzialny został za sprawne funkcjonowanie sądownictwa w Wielkopolsce, natomiast Jakub Pawłowski nadzorował sądy w Małopolsce18. Sądy konfederackie zawiesiły działalność w poł. 1793 r. w wyniku wydarzeń politycznych. W dniu 12 kwietnia 1793 r. oddziały pruskie wkroczyły do Piotrkowa19. Sześć dniu później, tj. 18 kwietnia 1793 r. szlachta sieradzka wybrała przedstawicieli, którzy w jej imieniu zadeklarowali w Poznaniu wierność królowi pruskiemu20. Analiza zapisów z akt sądu konfederacji województw wielkopolskich wskazuje, że sędziowie zaprzestali czynności na pocz. lipca 1793 r.21 W listopadzie 1793 r. sejm grodzieński uchwalił konstytucję, mocą której utworzone zostały nowe sądy ziemskie (grodzieńskie)22. Ta ostatnia reorganizacja sądownictwa szlacheckiego w Polsce nie miała żadnego wpływu na wymiar sprawiedliwości w województwach łęczyckim i sieradzkim. Te terytoria były już częścią Królestwa Prus. W konstytucjach z 2. poł. XVIII w., które kształtowały ustrój wymiaru sprawiedliwości w Polsce, prawodawca zazwyczaj precyzyjnie określał wyobrażenia pieczęci i wskazywał brzmienie tekstów legend pieczętnych. Świadczy to o uznaniu sfragistyki sądowej za ważną przestrzeń publiczną kształtowaną przez prawodawcę. Z tego też powodu treści stempli sądów ziemiańskich (obrazy i teksty) określone zostały zapisami prawa stanowionego. Pieczęcie sądów ziemiańskich (w zgodzie z brzmieniem wzorcowej legendy) ściśle powiązane zostały z jednostkami podziału administracyjnego państwa. Prawodawca zażądał, aby stemple sądów ziemiańskich nazywane były „pieczęciami 15 Tamże, s. 200. Tamże, s. 174. 17 Tamże, s. 190-191; J. Wąsicki, Konfederacja targowicka…, s. 220. 18 L. Wegner, Konfederacya województw wielkopolskich…, s. 190-191. 19 Z. Anusik, Życie polityczne miasta w latach 1655-1793, [w:] Dzieje Piotrkowa Trybunalskiego, pod red. B. Baranowskiego, Łódź 1989, s. 157. 20 J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej, cz. 1 …, s. 110-111; J. Włodarczyk, Dzieje polityczne od połowy XVI wieku do upadku Rzeczypospolitej, [w:] Szkice z dziejów Sieradzkiego, Łódź 1977, s. 162. 21 L. Wegner, Konfederacya województw wielkopolskich…, s. 38. 22 VL, t. X, Poznań 1952, s. 286. 16 Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich w 1792 roku 121 województwa”, „pieczęciami ziem” lub „pieczęciami powiatów”23. Pieczęcie sądów ziemiańskich, które wykorzystywane były w codziennej praktyce kancelaryjnej, nosiły zwroty niekiedy odbiegające od konstytucyjnego wzorca. Legendy pieczęci sądów ziemiańskich redagowano w języku polskim. Problem ten rozpatrywać należy na szerszej płaszczyźnie. Polszczyzna pod koniec XVIII w. stała się językiem czynności urzędowych. Wprowadzono ją m. in. do postępowania w sądzie ziemiańskim24. Bieg procesu sądowego, jego dokumentacja oraz napisy na pieczęciach sądowych formułowane były po polsku. W sądzie obowiązywała zatem zasada jednego języka dla wszystkich etapów postępowania. W zgodzie z brzmieniem konstytucji skomponowane zostały pieczęcie wojewódzkie używane przez m. in. sądy ziemiańskie poznańskie25, płockie26 oraz wołyńskie27. Odnaleźć możemy pieczęcie, w których informacje o województwie uzupełniane były o nazwy powiatów, w których funkcjonował sąd. Rozszerzenie treści legendy wynikało z zasięgu jurysdykcji poszczególnych sądów. Tak zbudowana została legenda pieczęci m. in. sądu ziemiańskiego województwa gnieźnieńskiego wyrokującego w sprawach osób z powiatu kcyńskiego28. Według tego schematu skomponowana została krakowska pieczęć wojewódzka przeznaczona dla sądu, który orzekał na obszarze powiatów krakowskiego, proszowskiego oraz księstwa siewierskiego29. Pieczęcią województwa posługiwał się sąd ziemiański w Kaliszu, który jurysdykcją obejmował powiat kaliski30. Sędziowie sądu ziemiańskiego z siedzibą w Sieradzu w legendzie swej pieczęci również umieścili informację o powiatach, które podlegały ich jurysdykcji (fot. nr II/42). Jednakowoż dla określenia typu pieczęci użyli oni formy przymiotnikowej. Typariusz nazwali pieczęcią wojewódzką31, a nie pieczęcią województwa. Tak samo 23 Wzorcowy tekst legendy – PIECZĘC WOJEWÓDZTWA, ZIEMI lub POWIATU „N” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 373. 24 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 376; J. Sobczak, Wielkopolski sąd ziemiański…, s. 66, 77. 25 PIECZĘC WOIEWODZTWA POZNANSKIEGO – MNK, Gabinet monet i medali, sygn. 68428; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 178. 26 PIECZĘC WOIEWODZTWA PŁOCKIEGO – Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 27 PIECZEC WOIEWODZTWA WOLYNSKIEGO – J. Nieć, Dwie rzadkie pieczęcie z XVIII wieku, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1936, t. XVIII, s. 130-131 (Julian Nieć – naszym zdaniem błędnie – sądził, iż pieczęć wojewódzka wołyńska była własnością komisji porządkowej cywilno-wojskowej powiatu łuckiego. Zdanie to – powołując się na ustalenia z 1936 r. – powtórzył Stefan K. Kuczyński – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 197). 28 PIECZĘC WOIEWODZTWA GNIEZNINSKIEGO | Y POWIATU KCZYNSKIEGO – APPoznań, Dokumenty wiejskie, sygn. 314/2. 29 PIECZĘC WOIEWODZTWA KRAKOWSKIEGO POWIATOW KRAKOWSKIEGO PROSZOWSKIEGO I XIESTWA SIEWIERSKIEGO | 17-92 – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 135; S. Kutrzeba, Katalog Krajowego Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. III, Kraków 1909, s. 123. 30 PIECZĘĆ WOIEWODZTWA KALISKIEGO POWIATU TEGOŻ – J. Główka, Pieczęcie w archiwaliach Działu Historii Muzeum Narodowego w Kielcach, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, 1993, t. XVII, s. 221. 31 PIECZĘC WOIEWODZKA POWIATOW SIERADZKIEGO I SZADKOWSKIEGO – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2661. 122 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości postąpili twórcy pieczęci sądu ziemiańskiego województwa łęczyckiego, który wyrokował w Brzezinach i w Inowłódzu32. W przypadku tej ostatnie pieczęci zwraca uwagę informacja o dwóch miejscach wyrokowania. W zgodzie z konstytucją miejscem orzekania sądu ziemiańskiego w województwie łęczyckim miała być tylko Łęczyca33 (zob. s. II/119). Kwerendy w archiwaliach wytworzonych w ostatnich lat I Rzeczypospolitej ujawniły istnienie pieczęci o legendach, które odbiegały swą treścią od normy z konstytucji o sądach ziemiańskich. Brzmienie tych legend może sugerować, iż tworzono je w celu dokładnego określenia nazwy sądu (tj. sądu ziemiańskiego) lub formułowano je dla opisania organizacji samorządu szlacheckiego (tj. ziemstwa – zob. s. II/55)). W grupie tychże pieczęci wyróżnić możemy dwie odmiany. Jednej z nich nie możemy jednak pewnie powiązać z sądami ziemiańskimi. Jeśli odwołamy się do brzmienia legend, to możemy uznać, że w latach 17921793 obok pieczęci wojewódzkich istniały pieczęcie ziemiańskie i pieczęcie sądu ziemiańskiego. Pieczęcie ziemiańskie były używane m. in. w sądach województw brzeskiego34 oraz łęczyckiego35 (fot. nr II/43). Pieczęcie sądu ziemiańskiego znajdowały się na wyposażeniu m. in. sądu ziemiańskiego kaliskiego36 oraz sądu ziemiańskiego dla powiatów poznańskiego i międzyrzeckiego37. Pieczęcie kaliską oraz poznańsko-międzyrzecką pewnie wiążemy z sądownictwem ziemiańskim. Związki pieczęci ziemiańskich brzeskiej oraz łęczyckiej z ziemiańskim wymiarem sprawiedliwości nie są dla nas już tak oczywiste. Szczególnie prosta była identyfikacja pieczęci kaliskiej. Jej legenda otokowa jednoznacznie wskazywała na sąd ziemiański, a jej odcisk został przez nas odnaleziony w kaliskiej księdze sądu ziemiańskiego. W tym miejscu pragniemy podnieść problem, który powinien stać się przedmiotem dalszych badań. Jeśli uznamy, że dla kaliskiego sądu ziemiańskiego wykonano jednocześnie pieczęć sądu ziemiańskiego i pieczęć województwa, to musimy w przyszłości zapytać o ich wzajemne relacje oraz kompetencje kancelaryjne. Treść legendy otokowej oraz obserwacje kaliskie każą nam uznać także pieczęć poznańsko-międzyrzecką za stempel sądu ziemiańskiego. Naszych przypuszczeń w tym przypadku nie możemy zweryfikować miejscem przechowywania źródła. Odciski pieczęci poznańsko-międzyrzeckiej odnaleźliśmy w dokumentacji grodzkiej. 32 PIECZEC WOIEWODZKA POWIATOW BRZEZINSKIEGO […] INO – APŁódź, AM Zgierza, sygn. 10, k. 23, 41. 33 VL, t, IX, Petersburg 1889, s. 370. 34 PIECZĘC ZIEMIANSKA POWIATU BRZESKIEGOKUJAWSKIEGO – MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 33. 35 PIECZĘC ZIEMIANSKA ŁĘCZYCKA – APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V 10/9, k. 19v; KKP Waliszew; KKP Głowno; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 179; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca, 1984, nr II/10. 36 PIECZEC SADU ZIEMIANSKIEGO WOJ. […] KALISKIEGO – APPoznań, Księgi sądu ziemiańskiego w Kaliszu, ks. 1, k. 335. 37 PIECZEC SADU ZIEMIANSKIEGO WOJEWODZTWA Y POWIATOW POZNANSKIEGO MIEDZYRZECKIEGO – APPoznań, Księgi grodzkie poznańskie, ks. 1758, k. 199. Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich w 1792 roku 123 Pieczęcie ziemiańskie brzeska oraz łęczycka zostały ujawnione pod ekstraktami z ksiąg grodzkich, które opisywały sprawy z 1789 i z 1793 r. Ta druga data (obok brzmienia legendy otokowej niewłaściwej dla sądu ziemiańskiego) zmusza nas do rozważenia związków tych dwóch pieczęci (szczególnie ziemiańskiej pieczęci łęczyckiej) z sądownictwem ziemiańskim zorganizowanym w okresie sprawowania władzy przez konfederację targowicką. W 1793 r. zostały utworzone z woli sejmu grodzieńskiego nowe sądy ziemskie. Nowe sądy zostały konstytucyjnie wyposażone w pieczęcie o ustalonej treści. Ich wyobrażenia tworzyły herby „swojego województwa”, a legendy odwoływały się do nazwy zorganizowanej szlachty, czyli do ziemstwa38. W odpowiedzi na konstytucję grodzieńską z 1793 r. o ustanowieniu nowych sądów powstała np. krakowska pieczęć ziemstwa39. Po przedstawieniu terminologii właściwej dla sfragistyki sądów ziemiańskich i ziemskich (grodzieńskich) warto ponownie zastanowić się nad pieczęciami ziemiańskimi z województw brzeskiego i łęczyckiego. Sformułowania z pieczęci brzeskiej i łęczyckiej (pieczęć ziemiańska) być może nawiązywały do urzędowej nazwy sądu (sąd ziemiański) z pocz. 1792 r., ale czyniły to niedokładnie. Równie prawdopodobny może być związek tychże sformułowań z pojęciem ziemstwa, czyli zorganizowanej szlachty. W tym przypadku ziemiańskie pieczęcie brzeska i łęczycka powstałyby z pogwałceniem konstytucji z 1792 r. w tej jej części, która dotyczyła legendy. Nie możemy pieczęci ziemiańskiej województwa łęczyckiego powiązać z sądownictwem ukształtowanym przez sejmu grodzieński. W kwietniu 1793 r. mieszkańcy województw łęczyckiego i sieradzkiego stali się poddanymi króla Prus. Najbardziej prawdopodobny wydaje się scenariusz, w którym uznamy, że pieczęć ziemiańska łęczycka wykonana została po klęsce Polski w wojnie z Rosją i związana była z konfederackim wymiarem sprawiedliwości, który funkcjonował do kwietnia 1793 r. Za takim rozwiązaniem przemawia podobieństwo wyobrażenia ziemiańskiej pieczęci łęczyckiej do obrazu z konfederackiej pieczęci aktowej dwóch powiatów województwa sieradzkiego40 (fot. nr II/44, zob. s. II/125-126). W konstytucji sejmowej o sądach ziemiańskich prawodawca określił także wyobrażenia, jakie powinny zostać wprowadzone na pola pieczęci nowych sądów. Sejm uznał, iż obrazy pieczętne pieczęci sądów ziemiańskich tworzyć będą herby terytorialne właściwe dla siedziby sądu41. Wola prawodawcy w tej kwestii została zrealizowana. Na wszystkich znanych nam pieczęciach sądów ziemiańskich 38 PIECZĘĆ ZIEMSTWA „N” – VL, t. X, Poznań 1952, s. 289. PIECZĘC ZIEMSTWA KRAKOWSKIEGO – A. Chmiel, Materyały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału koronnego w Polsce, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, 1897, t. III, szp. 289. 40 PIECZ AKTOWA KONFEDRACI POWIATOW SIERADZKIEGO I SZADKOWSKIEGO – ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2669; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V 10/9, k. 19v. 41 „…każdy sąd ziemiański mieć będzie pieczęć z herbem swojego województwa, ziemi lub powiatu…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 373. 39 124 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości widzieliśmy herby ziemskie, które umieszczono zgodnie z terytorialną właściwością sądu. Na naszą uwagę zasługują pieczęcie sądów z tych województw, których herby zbliżone były do Orła Białego. Ciekawych danych dostarcza też zestawienie pieczęci ziemskich kaliskiej, płockiej oraz sieradzkiej z Orłami Białymi z pieczęciami ziemiańskimi z tych samych obszarów. Wyobrażenia pieczęci sądów szlacheckich radykalnie zmieniły się w Wielkopolsce i na obszarze Polski centralnej w 1792 r. Na poznańskiej pieczęci wojewódzkiej umieszczony został na tarczy herbowej orzeł poznański, czyli orzeł bez insygniów królewskich42. Dysponenci poznańskiej pieczęci wojewódzkiej dokładnie zrealizowali zalecenie prawodawcy oraz dobrze odróżniali znak królewski (obecny na poznańskiej pieczęci ziemskiej z 1764 r. – fot. nr II/31) od herbu swojego województwa. Również pieczęć sądu ziemiańskiego dwóch powiatów, tj. poznańskiego oraz międzyrzeckiego wyposażona została w herb województwa poznańskiego, czyli w orła niekoronowanego na tarczy herbowej43. Z insygniów królewskich zrezygnowali twórcy wyobrażenia pieczęci wojewódzkiej województwa gnieźnieńskiego44. Na pieczęci gnieźnieńskiej oglądać możemy na tarczy herbowej orła niekoronowanego. Wyobrażenie pieczęci województwa gnieźnieńskiego, a także obraz z pieczęci gnieźnieńskiej komisji porządkowej cywilno-wojskowej z 1790 r. (zob. s. II/133) jednoznacznie świadczą o przejęciu godła poznańskiego przez województwo gnieźnieńskie. Takie rozwiązanie uznać należy za naturalny bieg zdarzeń. Województwo gnieźnieński powstało w 1768 r. z części województwa poznańskiego. Wartościowy przykład pochodzi z Mazowsza. Na polu płockiej pieczęci wojewódzkiej45 znajdujemy godło województwa, tj. orła (czarnego) ukoronowanego z literą P na piersi. Orzeł koronowany z literą P wystąpił też na nieco wcześniejszej pieczęci komisji porządkowej cywilno-wojskowej województwa płockiego (zob. s. II/133). Pamiętamy, że na polu płockiej pieczęci ziemskiej z 1659 r. umieszczony był Orzeł Biały niekoronowany bez litery P identyfikującej województwo46. Orzeł krakowski, czyli w orzeł koronie znalazł się na pieczęci wojewódzkiej powiatów krakowskiego, proszowskiego oraz księstwa siewierskiego47. W tym przypadku ukoronowany orzeł (w zgodzie z nowy sposobem identyfikacji sądu) wierne nawiązywał do krakowskiej symboliki terytorialnej. Ciekawych obserwacji dostarcza także sfragistyka województwa kaliskiego z ostatnich lat XVIII w. Na polu kaliskiej pieczęci ziemskiej z XVIII w. umieszczony był Orzeł Biały koronowany z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi (fot. nr II/30). Orzeł królewski w latach 1791-1792 usunięty został ze sfragistyki kaliskiej. Wiemy, że na pieczęci wojewódzkiej województwa kaliskiego ulokowano herb ziemski, czyli 42 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68428; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 178. 43 APPoznań, Księgi grodzkie poznańskie, ks. 1758, k. 199. 44 APPoznań, Dokumenty wiejskie, sygn. 314, k. 2. 45 Muzeum w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego. 46 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, tabl. IX, nr 88. 47 Tamże, k. 135. Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich w 1792 roku 125 na polu szachowanym głowę wołu z kolcem w nozdrzach48. Także na kolejnych dwóch pieczęciach kaliski z ostatnich lat I Rzeczypospolitej, tj. na pieczęci sądu ziemiańskiego i na stemplu komisji porządkowej cywilno-wojskowej nie znajdujemy wyobrażeń Orła Białego. Na polu pieczęci kaliskiego sądu ziemiańskiego umieszczona została głowa wołu na owalnej traczy herbowej w barokowym kartuszu49. Stan zachowania odcisku uniemożliwia wnioskowanie na temat powierzchni pola tarczy. Nie wiemy, czy było ono szachowane. Inaczej postąpił wykonawca pieczęci kaliskiej komisji porządkowej cywilno-wojskowej z 1791 r. (zob. s. II/136). Na jej polu zobaczyć możemy wielopolową tarczę herbową z godłami trzech herbów. Były to godła województw kaliskiego i poznańskiego (?) oraz Ciołek Stanisława Augusta. Na pieczęciach sądów ziemiańskich i konfederackich województw łęczyckiego i sieradzkiego umieszczono właściwe herby terytorialne. Na pieczęci wojewódzkiej powiatów sieradzkiego oraz szadkowskiego50 (fot. nr II/42), a także na pieczęci wojewódzkiej powiatów brzezińskiego oraz inowłodzkiego51 wystąpiły hybrydy odpowiednio sieradzka i łęczycka. Godła herbów terytorialnych na obu pieczęciach były zbliżone. Połulwy zajmowały heraldyczne prawe przestrzenie pól obu pieczęci, a połuorły lewe. Nad zwierzętami herbowymi na obu stemplach położono korony otwarte. Hybrydę łęczycką zobaczyć możemy też na polu pieczęci ziemiańskiej łęczyckiej52 (fot. nr II/43). Wyobrażenia pieczęci wojewódzkiej łęczyckiej powiatów brzezińskiego i inowłodzkiego oraz pieczęci ziemiańskiej łęczyckiej różnią się symbolem umieszczonym na piersi ziemiańskiej hybrydy łęczyckiej. Jest nim owalna tarcza z godłem, które przypominało Ogończyka lub Odrowąża (półpierścień i strzała grotem w górę). Wcześniejsze wypowiedzi Mariana Gumowskiego, a dotyczące omawianej tu pieczęci (powtórzone przez Stefana K. Kuczyńskiego) źle opisywały jej wyobrażenie. Marian Gumowski dostrzegał Ciołka Stanisława Augusta na piersi ziemiańskiej hybrydy łęczyckiej53. Taka obserwacja pozostaje w sprzeczności ze zgromadzonym przez nas materiałem, a także z ideą znaków zreformowanego sądownictwa szlacheckiego doby Sejmu Wielkiego. O herbie panującego na polach pieczęci sądowych nie wspominały też uchwały konfederacji targowickiej i ustawy grodzieńskie. Podobny układ znaków (hybrydę sieradzką z owalną tarczą herbową z godłem Ogończyka na piersi) odnajdujemy na pieczęci aktowej konfederacji powiatów sieradzkiego i szadkowskiego (fot. nr II/44). Jej odciski uwierzytelniały odpisy z ksiąg konfederacji wojewódzkiej powiatów sieradzkiego oraz szadkowskiego 48 J. Główka, Pieczęcie w archiwaliach…, s. 221. APPoznań, Księgi sądu ziemiańskiego w Kaliszu, ks. 1, k. 335. 50 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2661. 51 APŁódź, AM Zgierza, sygn. 10, k. 23, 41. 52 APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V 10/9, k. 19v; KKP Głowno; KKP Waliszew; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/10. 53 MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 179; S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, s. 146. 49 126 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości z listopada 1792 i z pocz. 1793 r.54 Sieradzka pieczęć aktowa wyrzeźbiona została w okresie sprawowania władzy na terenie województwa sieradzkiego przez konfederację targowicką. Herby rodowe na pieczęciach sądów szlacheckich informowały o urzędnikach sprawujących władzę sądową. Na pieczęciach konfederackich herb szlachecki zazwyczaj wskazywał na jej marszałka. W naszych rozważaniach tu prowadzonych zwraca uwagę fakt, iż jednakowy herb pojawił się jednocześnie na piersiach hybryd łęczyckiej oraz sieradzkiej. Marszałkiem targowiczan w dniu 3 września 1792 r. w województwie sieradzkim został Jacek Siemieński (Siemiński)55, ale (jak wynika ze spisów urzędników) pieczętował się Leszczycem56. W województwie łęczyckim pod koniec sierpnia 1792 r. marszałkiem został Onufry Dąbrowski57 herbu Dołęga58. Zatem Ogończyka z piersi hybryd łęczyckiej oraz sieradzkiej nie możemy związać z marszałkami targowiczan. Być może Ogończyk był herbem pisarza Tadeusza Skarzyńskiego, który nadzorował pracę konfederackiego wymiaru sprawiedliwości w Wielkopolsce (zob. s. II/120). Jednakowoż nazwiska Skarzyńskich nie znajdujemy w wykazach rodzin pieczętujących się Ogończykiem. Zadać musimy pytanie o przyczyny, dla których w 1792 r. prawodawca powiązał sfragistykę sądów ziemiańskich z heraldyką ziemską. Wydaje się, że odpowiedź zawarta jest w konstytucji z 3 maja 1791 r. i w konstytucji z 1792 r. o sądach ziemiańskich. Zmianę wyobrażeń pieczęci sądów ziemiańskich wiążemy ze sposobem ustanawiania sądów i z procedurami wyłaniania personelu ziemiańskiego wymiaru sprawiedliwości. Konstytucja z 3 maja 1791 r. zapowiadała, iż sędziowie sądu ziemiańskiego powoływani będą na sejmikach szlacheckich. Ustawa o sądach ziemiańskich precyzowała ogólne stwierdzenia z ustawy zasadniczej. Określała liczbę sędziów każdego sądu oraz wskazywała procedury ich elekcji. Sędziowie wybierani byli na sejmikach deputackich, a ich kadencja trwała cztery lata. Przepisy o sądach ziemiańskich nie przewidywały udziału władcy59 w procesie kształtowania składu sędziowskiego. Całe postępowanie ustawa pozostawiła szlachcie. Konstytucja z 1792 r. zmieniła także charakter urzędu pisarza w sądzie ziemiańskim. Do 1792 r. pisarz ziemski był urzędnikiem z nominacji królewskiej. W pracach sądu ziemiańskiego brali udział pisarz aktowy i pisarz sądowy. Pisarz aktowy wybierany był przez sejmik deputacki i funkcję piastował dożywotnio60. 54 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2669; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V 10/9, k. 19v. 55 J. Kobierzycki, Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej…, cz. 1, s. 110; D. Rolnik, Szlachta koronna wobec konfederacji targowickiej (maj 1792-styczeń 1793), Katowice 2000, s. 80-83. 56 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego … , s. 289. 57 D. Rolnik, Szlachta koronna wobec konfederacji targowickiej..., s. 94-95, 153. 58 Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego … , s. 249. 59 „…sędzia obrany nie będzie potrzebował przywileju dotąd zwyczajnego, ale na miejscu przywileju, odbierze laudum sejmikowe, który służyć mu będzie za dowód elekcji jego…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 371; J. Sobczak, Wielkopolski sąd ziemiański…, s. 49. 60 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 374; J. Sobczak, Wielkopolski sąd ziemiański…, s. 52. Pieczęcie sądów ziemiańskich i sądów konfederackich w 1792 roku 127 Pełnił on rolę kierownika kancelarii sądowej. Był upoważniony do spisywania i wydawania ekstraktów. W sądach ziemiańskich pracował też pisarz sądowy. Był on pomocnikiem sądu podczas posiedzeń. Wybierali go sędziowie sądu ziemiańskiego na kadencję siedmiu lat61. Sposób kompletowania składu orzekającego, a także procedura powoływania personelu sądowego świadczą, iż władza królewska przekazała uprawnienia sądowe samorządowi szlacheckiemu. Samorządy szlacheckie poszczególnych województw decydowały o składzie sądu i z tego powodu – naszym zdaniem – godła terytorialne znalazły się na polach pieczęci sądu ziemiańskiego. Na szlacheckim samorządzie terytorialnym spoczywała także odpowiedzialność za sprawność działania sądu ziemiańskiego. Mocne stwierdzenie o rozerwaniu związków pomiędzy szlacheckim wymiarem sprawiedliwości, a królem opatrzyć należy istotnym zastrzeżeniem. Pozwy przed sąd ziemiański wydawane były w imieniu króla62. 61 62 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 373; J. Sobczak, Wielkopolski sąd ziemiański…, s. 53. J. Sobczak, Wielkopolski sąd ziemiański…, s. 67-68. Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych dniu 15 grudnia 1789 r. Sejm Wielki przyjął konstytucję, która stworzyła Wpodstawę prawną dla powołania komisji porządkowych cywilno-wojskowych. Były to struktury zarządu terytorialnego o kompetencjach administracyjnych, gospodarczych i sądowych o charakterze samorządowym1. Posłowie zdecydowali, iż w powiatach, ziemiach i w województwach utworzone zostaną komisje złożone z kilkunastu osób wyłonionych w wyborach2. O udział w pracach komisji ubiegać się mogli senatorowie, urzędnicy i inni szlachetnie urodzeni, a związani z terytorium, dla którego powoływana była komisja. Związek kandydata, a następnie komisarza z terytorium polegał na posiadaniu nieruchomości (własność lub zastaw) w granicach działania komisji. Z prawa do ubiegania się o stanowisko komisarza wyłączeni zostali tylko ci posesjonaci, którzy pełnili funkcje wojskowe lub pozostawali „pod kondemnatami w sprawie cywilnej”, tj. naruszyli porządek prawny Rzeczypospolitej. W komisjach porządkowych zasiadać mogli duchowni. Wykluczeni z nich byli tylko szeregowi zakonnicy. Wybór pierwszego składu wojewódzkich, powiatowych i ziemskich komisji porządkowych przeprowadzony miał być na sejmikach zwołanych specjalnym uniwersałem królewskim. Kolejne elekcje komisarzy odbywać się miały zaraz po zakończeniu („nazajutrz”) sejmików poselskich. Wybór komisarzy dokonywany był jednomyślnie lub większością głosów. Ogłoszenie wyników, a także nominacje na członków komisji porządkowych publikowano w laudum sejmikowym3. Wybrani komisarze składali przysięgę w obecności uczestników elekcji, tj. „w przytomności obywatelów na sejmikach”4. W procedurach powołania komisarzy dostrzec możemy analogię do praktyk przyjętych dla sądów ziemiańskich (zob. s. II/126). Prawodawca zadbał, aby nie zabrakło osób ubiegających się o mandat komisarza. Do konstytucji wprowadzony został zapis stwierdzający, iż funkcja komisarza była pierwszym i niezbędnym stopniem w karierze urzędniczej szlachcica5. Sejm określił liczbę komisji, a także wyznaczył ich właściwość terytorialną. Liczba komisji, a także ich zasięg mogły być zmienione w przyszłości. Prawodawca zamierzał dostosować je do rzeczywistych potrzeb6. Dla województw łęczyckiego 1 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 146-156; T. Korzon, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe wojewódzkie w latach 1790-1792, „Ateneum”, 1882, r. VII, t. I, z. 3, s. 427-455. 2 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 146. 3 „…przez laudum kredensować będzie…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 146. 4 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 147. 5 „…funkcyą tę kommissarską pracowitą, a bezpłatnie odbywać mianą, mieć chcemy stopniem zasług obywatelskich; bez odbycia którey raz ieden zupełnego przez dwa lata, nikt z obywatelów do żadnego urzędu osiagnienia, lub na wyższy posunienia się, iako i do żadney funkcyi, ani nawet ozdoby… przypuszczony bydź nie ma…” – VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 146-147. 6 Według konstytucji w Poznaniu działać miała komisja porządkowa dla województwa poznańskiego, powiatu poznańskiego, kościańskiego oraz ziemi wschowskiej – VL, t, IX, Petersburg 1889, s. 147. Podczas naszych kwerend odnalezione zostały pieczęcie komisji województwa poznańskiego i powiatu poznańskiego (MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68479) oraz komisji powiatu kościańskiego i ziemi wschowskiej (MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68481). Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych 129 oraz sieradzkiego powołane zostały cztery komisje7. Były to komisje dla powiatów sieradzkiego oraz szadkowskiego w Sieradzu, dla powiatów piotrkowskiego oraz radomskiego8 w Radomsku, dla ziemi wieluńskiej i dla powiatu ostrzeszowskiego w Wieluniu oraz dla województwa łęczyckiego z powiatami w Łęczycy. Oddzielny akapit prawodawca poświęcił archiwum komisji9. Konstytucja fakultatywnie wskazywała miejsca, w których dokumentacja poszczególnych komisji powinna być zabezpieczona. Prawodawca sugerował, aby wszystkie akta komisyjne był przechowywane w już istniejących kancelariach „ziemskich, czyli grodzkich” lub w klasztorach10. Katalog obowiązków, które nałożono na komisarzy był szeroki. Obejmował sprawy z zakresu obronności kraju11 i problemy gospodarcze12. Komisje troszczyły się o zakwaterowanie wojska i o rekrutację żołnierzy. Nadzorowały funkcjonowanie magazynów wojskowych. Organizowały wymiar sprawiedliwości, który wyrokował w sporach pomiędzy cywilami, a żołnierzami. Wśród spraw ekonomicznych na pierwszym miejscu prawodawca opisał zadania, jakie komisje powinny nałożyć na proboszczów, wspólnoty wyznaniowe, władze miast i na dziedziców. Wymienieni zobowiązani zostali do corocznego przedstawiania dokumentacji metrykalnej13. W kręgu zainteresowania komisarzy znajdowały się sprawy podatkowe, a także kwestie związane z produkcją rzemieślniczą, rolniczą oraz z handlem. Komisarze nadzorowali szlaki drogowe i wodne. Kontrolowali opłaty za przejazdy i przeprawy. Komisje zobowiązane zostały do prowadzenia wykazów bogactw naturalnych oraz innych miejsc przynoszących dochód krajowi. Spisywano manufaktury, warsztaty rękodzielników i gospodarstwa rolne. W dokumentacji komisyjnej odnotowywane miały być zdarzenia dewastujące substancję ekonomiczną kraju. Prawodawca nie zapomniał o edukacji. Komisje otrzymały polecenie zorganizowania w parafiach szkół z bakałarzami. Komisje cywilno-wojskowe prowadziły własne kancelarie i komunikowały się z urzędami i osobami za pośrednictwem dokumentów opatrzonych odciskami pieczęci. Wyobrażenia pieczęci komisji porządkowych zbudowane były zazwyczaj z herbów województw oraz ziem, dla których komisje było powołane14. Otwarte pozostaje pytanie, czy herb terytorialny umieszczony na polu pieczęci komisyjnej wskazywał na obszar poddany komisarzom, czy też pozostawał w ścisłym związku ze źródłem pochodzenia władzy komisarzy. Naszym zdaniem genezę znaku na pieczęciach komisyjnych w większym stopniu powiązać należy z sejmikami prowincjonalnymi, tj. z samorządem szlacheckim niż z właściwością terytorialną 7 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 147. Źródłowa nazwa „powiat radomski” w naszej narracji zmieniona została na „powiat radomszczański”. Określenie nasze lepiej identyfikuje obszar z centrum w Radomsku. 9 VL, t. IX, Petersburg 1889, s. 148. 10 Tamże. 11 Tamże, s. 149-153. 12 Tamże, s. 153-156. 13 Tamże, s. 153. 14 S. Kuczyński, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 194-196. 8 130 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości komisji. Mamy świadomość, iż w tym przypadku te dwa komunikaty były ze sobą nierozerwalnie związane. Niektóre komisje porządkowe dysponowały różnymi tłokami. Wiemy np., że w kancelarii komisji ziemi wiskiej w tym samym czasie w użyciu znajdowała się pieczęć mała oraz pieczęć wielka15. Różnica pomiędzy ich średnicami wynosiła aż dwadzieścia cztery milimetry. Dwie pieczęcie o identycznych wyobrażeniach, ale o innych wymiarach wykorzystywała komisja porządkowa powiatów piotrkowskiego i radomszczańskiego16. Dwoma typariuszami (różniącymi się kształtem i wielkością) dysponowali komisarze komisji porządkowej cywilno-wojskowej z powiatu latyczewskiego województwa podolskiego17. Obok komisyjnych pieczęci głównych ważną funkcję w codziennej działalności komisarzy spełniały stemple do paszportów18. Powstanie pieczęci paszportowych związane było m. in. z problemem włóczęgostwa, nad którym komisje porządkowe cywilno-wojskowe postanowiły zapanować. Władza publiczna próbowała określić zasady, według których można było legalnie podróżować przez Rzeczpospolitą. Komisja rawska19 podjęła uchwałę o paszportach, w której znalazł się m. in. zapis nakazujący aresztowanie osób, które przejeżdżały przez terytorium Polski bez ważnego paszportu lub testimonium, czyli pisma lokalnej władzy (np. burmistrza), które identyfikowało wędrowca i określało cel jego podróży. Komisja porządkowa województwa wołyńskiego powiatu łuckiego20 opracowała specjalny wzór paszportu z napisami identyfikującymi wystawcę, a także z herbem ziemskim, czyli z Orłem z krzyżem kawalerskim na piersi. Paszporty wydawane przez komisje porządkowe cywilno-wojskowe uwierzytelniane były odciskami pieczęci paszportowych. Pieczęcie komisji mogły powstać dopiero po ustanowieniu i ukonstytuowaniu się tychże w poszczególnych prowincjach Rzeczypospolitej. Czas przyjęcia konstytucji sejmowej (15 grudnia 1789 r.) każe przypuszczać, iż zdecydowana większość pieczęci komisyjnych powstała w 1790 r. Być może niektóre komisje wyposażone zostały w typariusze jednak w ostatnich dniach 1789 r. Znamy pieczęć komisji województwa brzesko-litewskiego z datą 1789 poniżej tarczy z Pogonią21. Specjalistyczne badania nad funkcjonowaniem tej komisji pozwolą w przyszłości ustalić, czy data z pieczęci informowała o czasie ustanowienia instytucji, czy też o produkcji tłoka pieczętnego. Daty odnalezione na innych pieczęciach komisyjnych wskazują zazwyczaj na 1790 r.22 Zapewne poświadczają one zarówno moment faktycznego ukonstytuowania się komisji, jak również czas wykonania typariusza. 15 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68464-68465. Tamże, sygn. 68496-68498. 17 Tamże, sygn. 68477-68478. 18 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1984, s. 148. 19 T. Korzon, Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe…, s. 436. 20 Tamże, s. 449. 21 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68436-68437. 22 Pieczęcie komisji: powiat krzemieniecki – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68501; powiat lidzki – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68500; województwo i powiat poznańskiego – APPoznań, Dokumenty wiejskie, sygn. 105; MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 16 Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych 131 Legendy pieczęci komisji z województw łęczyckiego i sieradzkiego nie zostały wyposażone w daty. Dokumenty uwierzytelnione środkowopolskimi pieczęciami komisyjnymi pochodzą z 179023, 179124 oraz z 1792 r.25 Sądzimy więc, iż komisje z obszaru Polski centralnej wyposażone zostały we własne pieczęcie w 1790 r. Legendy pieczęci komisji porządkowych cywilno-wojskowych formułowane były w języku polskim. Wybór języka był oczywistą konsekwencją polonizacji urzędów i polskiej sfragistyki urzędowej w ostatnich latach XVIII w. (zob. s. II/121). W jednym przypadku, a dotyczy to pieczęci komisji województwa poznańskiego i powiatu poznańskiego26 do polskojęzycznej legendy otokowej dodana została łacińska sentencja SPES NOVA FAMA. Treść legend komisji porządkowych odpowiadała (w zasadzie) nazewnictwu instytucji z normy prawa stanowionego. Zaznaczyć należy, że zapisy konstytucyjne w tej sprawie nie były precyzyjne. Analiza ustawowych nazw poszczególnych komisji nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy prawodawca wprowadził do nomenklatury komisyjnej zapisy identyfikujące województwa, czy też nie miał takiej intencji. Wydaje się, iż oficjalna nazwa komisji związana była z jednostką administracyjną niższego rzędu, czyli z ziemią lub z powiatem, a identyfikacja województw wprowadzona została do konstytucji w celu uporządkowania zapisów ustawy. Sądzimy, iż skomplikowana redakcja tekstu konstytucji doprowadziła do zamieszania terminologicznego. Znajdujemy legendy, które rozpoczynały się od identyfikacji województwa oraz kończyły nazwą powiatu. Znamy także legendy, w których pominięto nazwę województwa i skoncentrowano się na identyfikacji powiatowo-ziemskiej27. W Łęczycy28 i w Wieluniu29 komisarze posługiwali się pieczęciami wiernie powtarzającymi nazwy z konstytucji. Dla komisji z Radomska stworzono pieczęć 68479-68480; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 195; ziemia rawska – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68483; ziemia różańska – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68460; ziemia sochaczewska – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68485; ziemia wyszogrodzka – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68466. 23 Pieczęć komisji województwa sieradzkiego powiatów piotrkowskiego oraz radomszczańskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68497-68498. 24 Pieczęć komisji ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68499; Pieczęć komisji województwa sieradzkiego powiatów piotrkowskiego i radomszczańskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68496. 25 Pieczęć komisji województwa łęczyckiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68451. 26 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68479. 27 Np. pieczęcie komisji ziemi rawskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68483; ziemi sochaczewskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68485 i powiatu krzemienieckiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68501-68502. 28 PIECZĘĆ KOM PORZOD CYWILNO WOISKOWEI WOIEWO LENCZYC – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68451-68452; MNKraków, Dz. rkps., M. Gumowski, Herby ziemskie, sygn. 1507, k. 179. 29 PIECZĘC KOMMISSYI PORZODKOWEY CYWILNO WOYSKOWEY ZIEMI WIELUNSKIEY POW: OSTRZESZOW – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68499; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 195. 132 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości o legendzie różniącej się od zapisów konstytucyjnych30. Prawodawca w normie prawa nie wpisał do nazwy komisji piotrkowsko-radomszczańskiej odniesienia do województwa sieradzkiego, a akcentował jedynie jej związki z dwoma powiatami. Komisarze z Radomska uznali jednak, iż pełna nazwa komisji powinna obejmować także dane o województwie sieradzkim. Wahania grawerów oraz dysponentów pieczęci komisyjnych dostrzec możemy na przykładach z Mazowsza. Na Mazowszu powstać miały z woli prawodawcy komisje o nazwach nawiązujących do historycznych ziem (czerskiej, warszawskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej itd.) oraz do powiatów województwa rawskiego. Legendy mazowieckich pieczęci komisji porządkowych zawierały zazwyczaj informacje, które poprawnie wiązały instytucje z ziemiami31. Inaczej postąpiono podczas przygotowywania pieczęci dla komisji w Wiźnie32. Jej twórcy za pomocą liter XM (umieszczonych przed nazwą instytucji) wskazali na położenie ziemi wiskiej na obszarze Księstwa Mazowieckiego. W tych rozważaniach możemy wskazać także pieczęcie dwóch komisji z województwa rawskiego, tj. komisji rawskiej33 i komisji sochaczewskiej34. W obu przypadkach w legendach pieczęci nie wspomniano o powiatach województwa rawskiego, a terytorium zidentyfikowano poprzez wskazanie ziemi. Inny charakter miały legendy komisyjnych pieczęci paszportowych. Dobrze ilustruje ten problem tekst otokowy pieczęci paszportowej komisji województwa łęczyckiego35. Nazwa pieczęci, a tym samym jej przeznaczenie kancelaryjne były na tyle jednoznaczne, że w tym przypadku zrezygnowano z danych identyfikujących komisję porządkową województwa łęczyckiego. Wyobrażenia pieczęci komisji porządkowych cywilno-wojskowych budowane były z herbów ziemskich. Znaki terytorialne przekazywały czytelny komunikat o obywatelskim i o samorządowym charakterze instytucji wyłanianej bez aktywnego udziału państwa i współdziałającej z administracją państwową na zasadach prawnej autonomii. 30 PIECZĘĆ KOMMISSYI CYWILNOWOYSKOWEY PORZĄDOKOWEY WOYEWODZTWA SIERADZKIEGO | POWIATOW PIOTRKOWSKIEGO Y RADOMSKIEGO – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68496-68498; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 195. 31 Np. pieczęć komisji ziemi czerskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68454; pieczęć komisji ziemi liwskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68456; pieczęć komisji ziemi łomżyńskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68458; pieczęć komisji ziemi nurskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68459; pieczęć komisji ziemi warszawskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68462; pieczęć komisji ziemi wyszogrodzkiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68466. 32 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68464-68465. 33 PIECZĘĆ KOMMISSYI CYWILNO WOYSKOWEY ZIEMI RAWSKIEY 1790 – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68483. 34 PIECZĘĆ KOMMISSYI PORZĄDKOWEY CYWILNO WOYSKOWEY ZIEMI SOCHACZEWSKIEY 1790 – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68485. 35 PIECZEC PASZPORTO WOIEWOD LENCZYC – S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, nr II/12; tegoż, Polskie herby ziemskie…, s. 195. Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych 133 Analiza wyobrażeń napieczętnych pieczęci komisji porządkowych wskazuje, iż ich twórcy wykorzystywali herby terytorialnych na dwa sposoby. Jedni wiernie odtwarzali herby wojewódzkie, czyli przenosili je z heraldycznych form manifestacji na pola pieczęci. Inni traktowali symbole terytorialne swobodnie i uznawali je za tworzywo, z którego można było wykreować rozbudowane wyobrażenia. W wyniku prostego powtórzenia godła terytorialnego powstała pieczęć komisji województwa łęczyckiego36, a także jej pieczęć paszportowa37. Pola obu pieczęci wypełnione zostały hybrydą łęczycką, tj. połulwem i połuorłem pod wspólną koroną otwartą. Godło ziemi wieluńskiej, tj. Baranek Boży z chorągwią wprowadzone zostało na pieczęć komisji ziemi wieluńskiej i powiatu ostrzeszowskiego38. Herby ziemskie w ich podstawowych i niezmienionych formach odnajdujemy także np. na pieczęciach komisji województwa bełzkiego (gryf)39, województwa brzesko-kujawskiego (hybryda kujawska)40, powiatu krasnostawskiego (niedźwiedź ziemi chełmskiej)41, ziemi dobrzyńskiej (rogata głowa króla ziemi dobrzyńskiej)42, ziemi liwskiej (hybryda liwska)43, ziemi lubelskiej i powiatu urzędowskiego (jeleń województwa lubelskiego)44, województwa płockiego (niekoronowany orzeł czarny z literą P na piersi)45, powiatu latyczowskiego, ziemi kamienieckiej (słońce Podola)46, ziemi rawskiej, ziemi sochaczewskiej (orzeł koronowany z literą R na piersi)47, ziemi stężyckiej, powiatów opoczyńskiego i chęcińskiego, powiatów sandomierskiego oraz wiślickiego (pasy i gwiazdy sandomierskie)48. Wielkopolskie orły bez korony odnajdujemy na pieczęciach komisji województwa gnieźnieńskiego powiatu kcyńskiego49, województwa i powiatu poznańskiego50 oraz na pieczęci powiatu kościańskiego i ziemi wschowskiej51. Ukoronowane orły znalazły się na pieczęciach komisji ziemi mielnickiej (orzeł województwa podlaskiego)52, a także na pieczęciach komisji województwa krakowskiego, tj. komisji powiatów krakowskiego i proszowskiego53 oraz komisji województwa krakowskiego powiatów ksiąskiego 36 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68451. S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy…, s. 149; tegoż, Polskie herby ziemskie…, s. 195. 38 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68499; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 195. 39 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68429. 40 Tamże, sygn. 68434-68435. 41 Tamże, sygn. 68488. 42 Tamże, sygn. 68439. 43 Tamże, sygn. 68456. 44 Tamże, sygn. 68449. 45 Tamże, sygn. 68467. 46 Tamże, sygn. 68475, 68477-68478 47 Tamże, sygn. 68483, 68485. 48 Tamże, sygn. 68490, 68492, 68494. 49 Tamże, sygn. 68438. 50 Tamże, sygn. 68479-68480; APPoznań, Dokumenty wiejskie, sygn. 105. 51 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68481-68482. 52 Tamże, sygn. 68474. 53 Tamże, sygn. 68441. 37 134 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości i lelowskiego54 (orzeł koronowany województwa krakowskiego). Pieczęcie komisji cywilno-wojskowych województwa bracławskiego otrzymały obrazy utworzone z krzyża kawalerskiego55. Orzeł biały koronowany z krzyżem na piersi wprowadzony został na pieczęcie komisji województwa wołyńskiego56. Złożoną sytuację heraldyczną zaobserwowaliśmy podczas pobieżnej analizy materiału sfragistycznego wytworzonego przez komisje z Księstwa Mazowieckiego. Większość ziem mazowieckich wykorzystywała lub powinna wykorzystywać orła mazowieckiego, czyli orła białego niekoronowanego57. Jednakowoż na pieczęciach komisji z Mazowsza odnajdujemy przemiennie orły koronowane58 oraz orły bez korony59. Otwarte pozostaje pytanie o przyczyny takiego dualizmu heraldycznego. Zbadanie problemu występowania koron w heraldyce ziemskiej mazowieckiej w XVIII w. wymaga odrębnych analiz. W materiale mazowieckim odnajdujemy wymowny przykład, który świadczy o ciągłym poszukiwaniu godeł identyfikujących samorząd terytorialny. Na potrzeby pieczęci komisji ziemi gostyńskiej zaprojektowany został nowy herb ziemski. Stworzono go z wyobrażenia orła koronowanego i z majuskułowej litery G położonej na piersi orła60. W literaturze przedmiotu dostrzeżono podobieństwo konstrukcji nowego znaku do szesnastowiecznych herbów województw płockiego, rawskiego, a także księstw oświęcimskiego oraz zatorskiego, w których również za pomocą pierwszych liter z nazw województwa odróżniano podobne orły. W przypadku godła ziemi gostyńskiej interesujące byłoby zbadanie prezentacji tegoż w konwencji innej niż sfragistyczna. Orły płocki, oświęcimski, rawski i zatorski zabarwione były na czarno. Otwarte pozostaje pytanie, czy także orła gostyńskiego pokolorowano na czarno. Inaczej postąpili twórcy pieczęci komisji porządkowej ziemi zawkrzańskiej. Nie stworzyli oni oryginalnego godła herbowego. Uznali, iż ogólną identyfikację wizualną instytucji zapewni wyobrażenie mazowieckiego orła niekoronowanego, a wieloznaczny przekaz akwilarny uszczegółowią litery Z-Z umieszczone po obu stronach orła61. Obok wyobrażeń pieczęci komisyjnych wyprowadzonych wprost z heraldyki ziemskiej odnajdujemy obrazy pieczętne, które skomponowane zostały z godeł 54 Tamże, sygn. 68443-68444. Pieczęć komisji powiatu zwinogrodzkiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68432; pieczęć komisji powiatu winnickiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68433. 56 Pieczęć komisji powiatu włodzimierskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68505; pieczęć komisji powiatu łuckiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68503-68504. 57 S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 89. 58 Komisje ziem: ciechanowskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68453; różańskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68460; wiskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68464-68465; wyszogrodzkiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68466. 59 Komisje ziem: czerskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68454-68455; łomżyńskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68458; nurskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68459; warszawskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68461-68463. 60 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68486; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 197. 61 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68469. 55 Pieczęcie komisji porządkowych cywilno-wojskowych 135 terytorialnych i innych symboli rozszerzających narrację. Szczególnie interesujące wydaje się poszerzenie symboliki samorządu terytorialnego o znaki królewskie. Dla komisji piotrkowsko-radomszczańskiej wykonano pieczęć z obrazem o konstrukcji złożonej, która łączyła treści terytorialne z zapewne symboliką królewską62. Hybrydę sieradzką, tj. połulwa i połuorła pod wspólną koroną ułożono bezpośrednio na polu pieczętnym. Rytownik uznał, iż pole pieczęci stanowiło (mimo braku tarczy herbowej) przestrzeń heraldyczną i część jej powierzchni (z połuorłem) pokrył pionowymi kreskami, czyli szrafowaniem właściwym dla barwy czerwonej. Na piersiach zwierząt hybrydy sieradzkiej ułożona została owalna tarcza również pokrytą pionowymi kreskami szrafowania z Orłem Białym koronowanym z Ciołkiem Stanisława Augusta na piersi63. Powiązanie treści wyobrażenia pieczęci komisji piotrkowsko-radomszczańskiej z województwem sieradzkim i królem jest bardzo prawdopodobne. Dla zrozumienia okoliczności stworzenia tak oryginalnego znaku przydatna byłaby pieczęć drugiej komisji porządkowej z województwa sieradzkiego, czyli komisji dla powiatów sieradzkiego i szadkowskiego. Nie znamy jednak jej odcisku. Być może Orła Białego z Ciołkiem Stanisława Augusta wprowadzono na pierś hybrydy sieradzkiej z pieczęci komisji piotrkowsko-radomszczańskiej w celu odróżnienia stempli dwóch komisji sieradzkich. Być może pieczęć komisji z Sieradza zbudowana była tylko z hybrydy sieradzkiej. Problem tu zarysowany wyjaśnić mogą tylko kolejne odkrycia. Obraz z tłoka komisji cywilno-wojskowej piotrkowsko-radomszczańskiej swą konstrukcją może wzbudzić wątpliwości ortodoksyjnych heraldyków. Zarzut będzie dotyczył głównie sposobu połączenia Orła Białego z herbem terytorialnym. Połączenie przeprowadzono bowiem w sposób, który szczególnie eksponował godło ziemskie. Złożony symbol królewski (znak formalnie ważniejszy) zmieniony został na pieczęci piotrkowsko-radomszczańskiej w dopełnienie narracji. Mniej kontrowersyjne (z punktu widzenia sztywnych reguł heraldycznych) były rozwiązania obrazowe, które zastosowano w celu połączenia godeł terytorialnych z symbolami monarchy na pieczęciach komisyjnych z Krzemieńca, Lidy oraz z Sandomierza. Wyobrażeniem pieczęci komisji województwa sandomierskiego uczyniono Orła Białego koronowanego z tarczą pokrytą pasami oraz gwiazdami województwa sandomierskiego na piersi Orła64. Na pieczęci komisji powiatu lidzkiego Ciołek Stanisława Augusta i litery królewskie SAR flankowały tarczę z Pogonią65. Orzeł Biały koronowany z Ciołkiem wprowadzony został na pole pieczęci komisji powiatu krzemienieckiego66. Położono go bezpośrednio na krzyżu kawalerskim, a tym samym odmieniono godło herbu województwa wołyńskiego. 62 Tamże, sygn. 68496-68498; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 195. Otwarte pozostaje pytanie, czy Orła Białego z Ciołkiem nie należy odczytać tu jako symbolu Piotrkowa (fot. nr III/4, III/28). Przeciwko takiej interpretacji przemawia miejsce, w którym obradowała komisja (Radomsko). 64 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68495. 65 Tamże, sygn. 68500. 66 Tamże, sygn. 68501-68502. 63 136 Pieczęcie szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości W rozważaniach o znakach komisji porządkowych cywilno-wojskowych budowanych z wykorzystaniem symboli władzy królewskiej i państwowej przywołać należy wyobrażenie pieczęci komisji województwa kaliskiego67. Jej pole wypełnione zostało pięciopolową tarczą herbową w ozdobnym kartusz z koroną otwartą. Na polach drugim i piątym zobaczyć możemy orła niekoronowanego, na polach trzecim i czwartym głowę wołu z kolcem w nozdrzach. Pole pierwsze wielopolowego herbu tworzyła tarcza z Ciołkiem Stanisława Augusta. W literaturze przedmiotu uznano, iż orły symbolizowały województwo poznańskie, a głowy wołu na szachowanym polu województwo kaliskie68. Takie odczytanie treści komunikatu jest uprawnione, choć może dziwić wykorzystanie godła poznańskiego do stworzenia znaku instytucji związanej z województwem kaliskim. Dwa różne herby terytorialne pojawiały się na pieczęciach dwóch komisji porządkowych, tj. komisji drohickiej i komisji owruckiej. Ich wystąpienie możemy wytłumaczyć rozwojem miejscowej heraldyki terytorialnej, czyli funkcjonowaniem w przeszłości różnych godeł ziemskich. Dwa historyczne godła województwa kijowskiego, czyli Archanioła i kroczącego niedźwiedzia odnajdujemy na pieczęci komisji powiatu owruckiego69. Orła i Pogoń umieszczono na polu pieczęci komisji ziemi drohickiej70. W ten sposób upamiętniono jej związki państwowe z Litwą, a następnie (od 1569 r.) z Koroną i dwa godła ziemskie drohickie z 1516 i z 1569 r. (zob. s. II/64-65). W zgromadzonym materiale odnajdujemy kilka pieczęci komisji porządkowych cywilno-wojskowych71, na których herby ziemskie przedstawione zostały z ich zewnętrznymi elementami. W tym przypadku chodzi nam o panopliami. Możemy przypuszczać, że dekoracje heraldyczne zbudowane z symboli wojskowych (szable, sztandary, karabiny, armaty, kule, bębny) wprowadzone zostały na pola pieczęci komisji w pełni świadomie. Miały podkreślać wojskowe uprawnienia komisarzy. 67 Tamże, sygn. 68440; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 197. „…na tarczy czwórdzielnej w krzyż w polach naprzemianległych poznański orzeł niekoronowany oraz kaliska bawola głowa…” – S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 197. 69 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68447-68448; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 222. 70 MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68472-68473. 71 Np. pieczęcie komisji województwa bracławskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68430-68431; województwa brzesko-kujawskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68434-68435; S. K. Kuczyński, Polskie herby ziemskie…, s. 196; ziemi dobrzyńskiej – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68439; powiatu drohickiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68472-68473; ziemi chełmskiej powiatu krasnywstawskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68488-68489; ziemi lubelskiej i powiatu urzędowskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68449-68450; województwa sandomierskiego powiatów opoczyńskiego i chęcińskiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68492-68493; powiatu winnickiego – MNWarszawa, Gabinet monet i medali, sygn. 68433. 68 Zakończenie toku naszych badań nad pieczęciami szlacheckich urzędów prowincjonalnych Wwojewództw łęczyckiego oraz sieradzkiego zebraliśmy informacje o stemplach, które wykorzystywano od pocz. XVI w. aż do 1793 r. Badaliśmy pieczęcie starostów i pieczęcie grodów, które wykorzystywano w szlacheckim sądownictwie grodzkim. Przyglądaliśmy się typariuszom szlacheckich sądów ziemskich. Analizowaliśmy też piotrkowskie stemple trybunału koronnego. Porównaliśmy je z lubelskimi tłokami trybunalskimi. Zebraliśmy także dane na temat pieczęci sądownictwa ziemiańskiego. Przyglądaliśmy się typariuszom używanym w komisjach porządkowych cywilnowojskowych. Obserwacje sfragistyczne połączyliśmy z analizą norm prawa, które dotyczyły szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości. Badania nad pieczęciami szlacheckiego wymiaru sprawiedliwości z obszaru Polski centralnej uznajemy za punkt wyjścia do pełnego opracowania sfragistyki prowincjonalnych urzędów szlacheckich oraz lokalnych urzędników terytorialnych z okresu staropolskiego. Kompleksowy wykład poprzedzić muszą studia analityczne nad systemami sfragistycznymi funkcjonującymi na obszarach poszczególnych ziem dawnej Rzeczypospolitej. Nasze badania doprowadziły do rozpoznania zwyczaju sfragistycznego ukształtowanego w Łęczyckim oraz w Sieradzkim. Oczekujemy na publikacje, dzięki którym poznamy zwyczaje sfragistyczne innych województw oraz ziem. Ze szczególnym zainteresowaniem oczekiwać będziemy na ustalenia na temat najstarszych pieczęci sądów ziemskich województw lubelskiego, krakowskiego oraz sandomierskiego. Chcemy dowiedzieć się, czy w 1. poł. XVI w. ich pola wypełnione były Orłami Białymi, czy też miejscowymi herbami terytorialnymi. Dalsze badania prowadzić należy nad pieczęciami trybunalskimi. Potrafimy dziś zrozumieć przyczyny, dla których obrazy główne pieczęci trybunalskich z Lublina oraz z Piotrkowa były inne. Nie wiemy natomiast, z jakiego powodu pieczęcie trybunalskie lubelska oraz piotrkowska z XVI i z XVII w. miały różne kształty. Zastanawia nas też, z jakiego powodu w Lublinie i w Piotrkowie opracowano inne systemy przekazywania danych o pisarzu ziemskim współpracującym z deputatami trybunalskimi. Nie wiemy, dlaczego w XVIII w. lubelskie pieczęcie trybunalskie nie przejęły bogactwa wypowiedzi właściwego dla piotrkowskich pieczęci trybunału. Obserwacje prowadzone nad obrazami pieczęci sądów ziemiańskich oraz nad wyobrażeniami stempli powiatowych komisji porządkowych cywilno-wojskowych dowodzą, że powiaty staropolskie posługiwały się godłami wojewódzkimi. Ta obserwacja ma fundamentalne znaczenie dla oceny naszych współczesnych dokonań heraldycznych. Z pełnym poszanowaniem prawa, przy akceptacji ekspertów komisji heraldycznych i za zgodą władz powiatowych ukształtowane zostały współczesne herby powiatowe obce polskiej heraldyce ziemskiej. Spis fotografii Część II Fot. nr II/1 Pieczęć podkomorska starosty łęczyckiego Jana Karnkowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich łęczyckich. Opis czynności urzędowych z 1592 r. Muzeum w Zgierzu fot. M. Adamczewski Fot. nr II/2 Pieczęć starosty rawskiego Franciszka Prażmowskiego (?) pod ekstraktem z ksiąg grodzkich rawskich. Opis czynności urzędowych z 1789 r. KPP Głowno fot. M. Adamczewski Fot. nr II/3 Pieczęć starosty krakowskiego Piotra Zborowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich krakowskich. Opis czynności urzędowych z 1579 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/4 Pieczęć starosty generalnego wielkopolskiego Jana Leszczyńskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich kaliskich. Opis czynności urzędowych z 1657 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/5 Pieczęć starosty łęczyckiego Jakuba O. Szczawińskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich łęczyckich. Opis czynności urzędowych z 1685 r. Muzeum w Łęczycy fot. M. Adamczewski Fot. nr II/6 Pieczęć starosty sieradzkiego Jana A. Koniecpolskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1693 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/7 Pieczęć starosty piotrkowskiego Olbrachta Starołęskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich piotrkowskich. Opis czynności urzędowych z 1641 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/8 Pieczęć starosty sieradzkiego Jana Wężyka pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1639 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/9 Pieczęć starosty piotrkowskiego Jerzego A. Warszyckiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich piotrkowskich. Opis czynności urzędowych z 1711 r. APŁódź fot. APŁódź Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku – ilustracje Fot. nr II/10 Pieczęć starosty sieradzkiego Andrzeja M. Morsztyna pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1713 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/11 Pieczęć starosty płockiego Wojciecha (Olbrachta) Krasińskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich płockich. Opis czynności urzędowych z 1676 r. Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr II/12 Pieczęć starosty łęczyckiego Stanisława Wierzbowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich łęczyckich. Opis czynności urzędowych z 1705 r. Muzeum w Łęczycy fot. M. Adamczewski Fot. nr II/13 Pieczęć starosty łęczyckiego Władysława Szołdrskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich łęczyckich. Opis czynności urzędowych z 1739 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/14 Pieczęć starosty piotrkowskiego Pawła M. Mostowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich piotrkowskich. Opis czynności urzędowych z 1765 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/15 Pieczęć starosty sieradzkiego Jana T. Morsztyna pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1736 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/16 Pieczęć starosty sieradzkiego Antoniego Kossowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1750 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/17 Pieczęć starosty sieradzkiego Rocha Kossowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1758 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/18 Pieczęć starosty sieradzkiego Stanisława Kossowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1782 r. APŁódź fot. APŁódź Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku – ilustracje Fot. nr II/19 Pieczęć starosty sochaczewskiego Waleriana S. Łuszczewskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich sochaczewskich. KKP Głowno fot. M. Adamczewski Fot. nr II/ 20 Pieczęć grodzka łowicka (1777 r.) pod ekstraktem z ksiąg grodzkich łowickich. Opis czynności urzędowych z 1779 r. KKP Głowno fot. M. Adamczewski Fot. nr II/21 Pieczęć starosty opoczyńskiego Mikołaja Małachowskiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich opoczyńskich. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/22 Pieczęć starosty ostrzeszowskiego Franciszka Stadnickiego pod ekstraktem z ksiąg grodzkich ostrzeszowskich. Opis czynności urzędowych z 1762 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/23 Pieczęć ziemska warszawska (XVI w.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich warszawskich. Opis czynności urzędowych z 1570 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/24 Pieczęć ziemska sieradzka (XVI w.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich szadkowskich. Opis czynności urzędowych z 1602 r. AAŁódź fot. M. Adamczewski Fot. nr II/25 Pieczęć ziemska inowrocławska (XVI w.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich inowrocławskich. Opis czynności urzędowych z 1553 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/26 Pieczęć ziemska kaliska (XVI w.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich kaliskich. Opis czynności urzędowych z 1603 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/27 Pieczęć ziemska łęczycka (XVII w.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich łęczyckich. Opis czynności urzędowych z 1762 r. APŁowicz fot. M. Adamczewski Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku – ilustracje Fot. nr II/ 28 Pieczęć ziemska sieradzka (1781 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich sieradzkich. Opis czynności urzędowych z 1784 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/29 Pieczęć ziemska wieluńska (1778 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich wieluńskich. Opis czynności urzędowych z 1779 r. APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/30 Pieczęć ziemska kaliska (po 1764 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich kaliskich. Opis czynności urzędowych z 1586 r. ADWŁocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/31 Pieczęć ziemska poznańska (1764 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich poznańskich. Opis czynności urzędowych z 1684 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/32 Pieczęć ziemska inowrocławska (1778 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich inowrocławskich. Opis czynności urzędowych z 1782 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/33 Pieczęć ziemska sochaczewska (XVIII w.) pod ekstraktem z ksiąg ziemskich sochaczewskich. KKP Głowno fot. M. Adamczewski Fot. nr II/34 Pieczęć ziemska brzeska (XVII w.) pod ekstraktem z ksiąg sądu kapturowego brzeskiego. Opis czynności urzędowych z 1697 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/35 Pieczęć trybunału w Piotrkowie (1620 r.) pod piotrkowskim ekstraktem trybunalskim. Opis czynności urzędowych z 1659 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/36 Pieczęć trybunału w Piotrkowie (1668 r.) pod piotrkowskim ekstraktem trybunalskim. Opis czynności urzędowych z 1669 r. AAŁódź fot. M. Adamczewski Pieczęcie sądów szlacheckich do 1793 roku – ilustracje Fot. nr II/37 Pieczęć trybunału w Piotrkowie (1716 r.) pod piotrkowskim ekstraktem trybunalskim. Opis czynności urzędowych z 1747 r. AAŁódź fot. M. Adamczewski Fot. nr II/38 Pieczęć trybunału w Piotrkowie (1746 r.) pod piotrkowskim ekstraktem trybunalskim. Opis czynności urzędowych z 1748 r. AAŁódź fot. M. Adamczewski Fot. nr II/39 Pieczęć trybunału w Piotrkowie (1781 r.) pod piotrkowskim ekstraktem trybunalskim. Opis czynności urzędowych z 1619 r. AAŁódź fot. M. Adamczewski Fot. nr II/40 Pieczęć percepty (2. poł. XVIII w.) na kwicie czopowego z 1777 r. Muzeum w Łowiczu fot. M. Adamczewski Fot. nr II/41 Pieczęć konfederacji ziemi wieluńskiej powiatu ostrzeszowskiego (1769 r.). APŁódź fot. APŁódź Fot. nr II/42 Pieczęć wojewódzka powiatów sieradzkiego i szadkowskiego (1792 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemiańskich. Opis czynności urzędowych z 1792 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/43 Pieczęć ziemiańska łęczycka (1792 r.) pod ekstraktem z ksiąg ziemiańskich. Opis czynności urzędowych z 1792 r. KKP Głowno fot. M. Adamczewski Fot. nr II/44 Pieczęć aktowa konfederacji powiatów sieradzkiego i szadkowskiego (1792 r.). Opis czynności urzędowych z 1792 r. ADWłocławek fot. M. Adamczewski Fot. nr II/45 Pieczęć pułku piechoty województwa lubelskiego (1769 r.). APŁódź fot. APŁódź
