Psychologiczne zasoby radzenia sobie, zdrowia i szczęścia człowieka
advertisement
Potencjały zdrowia i szczęś szczęścia cia czł człowieka cz.II Ryszard Poprawa Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego Co nam odbiera szczęście i zdrowie? Problemy i katastrofy życiowe czyli STRES którego nie kontrolujemy i z którym nie potrafimy poradzić sobie! Co to jest stres? Trochę powtórki z tego co powinno być już znane - Permanentne, długotrwałe codzienne utarczki, trudności życiowe - Krytyczne, osobiste wydarzenia życiowe - Katastrofy i kataklizmy niespecyficzna reakcja organizmu na stawiane mu wymagania Skutki natychmiastowe i średniotermiowe – oś SAM (sympatyczna część u.n. – nadnercza) GAS: skutki długotrwałe (chroniczne) - oś HPA (podwzgórze – przysadka – nadnercza) Chroniczny, niekontrolowany, wywołujący bezradność stres jako przyczyna problemów i zaburzeń dr Hans Hugo Selye (ur. 26.01.1907, zm. 16.10.1982) Wpływ stresu na organizm – stres jako źródło zaburzeń somatycznych „Odpowiedzialność, która zabija” Badania Brady`ego i współpr. (1958) odpowiedzialna nieodpowiedzialna wrażliwa, chronicznie chociaż stymulowana stymulowana i bezradna i zdana na los, niewrażliwa Wyniki: 4 „odpowiedzialne” małpki dostały w wyniku udziału w eksperymencie wrzodów i zdechły Ograniczenia: - brak losowego przydziału do roli („odpowiedzialne” małpki były wrażliwsze); - nie udało się zreplikować badań (Wiener, 1968); - przeciwnie dowiedziono, że bezradne zwierzęta ogólnie z w większym p-stwiem dostają wrzodów niż „odpowiedzialne”. Skutki powtarzających się długotrwale stresujących sytuacji życiowych, na które nie ma rady Prof..Martin E.Seligman w wyniku ciągu powtarzających się stresujących wydarzeń, porażek, nieszczęść, które mocno angażują usilne starania człowieka (zwierzęcia) aby je kontrolować, wypłynąć na nie, niestety bez oczekiwanych pozytywnych rezultatów, powstaje wyuczona bezradność Mechanizm wyuczonej bezradności Permanentna sytuacja trudna Organizm wypróbowuje różne sposoby radzenia sobie z tą sytuacją Wysiłki nie przynoszą pożądanych rezultatów uczy się, że nie ma związku między jego reakcjami a ich pozytywnymi czy negatywnymi następstwami Utrwalanie i generalizowanie oczekiwania braku wpływu na bieg wydarzeń Wyuczona bezradność Wyuczona bezradność prowadzi do deficytów Deficyt motywacyjny – utrudnienia w inicjowaniu zachowań dowolnych; Deficyt asocjacyjny (poznawczy) – trudności w dostrzeganiu związków między zachowaniem a jego następstwami; Deficyt emocjonalny – występowanie negatywnych stanów afektywnych z dominantą depresyjną (apatia); Deficyt społeczny – wycofywanie się z kontaktów społecznych. Jaki jest poziom odczuwanego przez ciebie stresu? Ryszard Poprawa SKALA SPOSTRZEGANEGO STRESU (PSS 10) S.Cohen`a 1. Jak często w ostatnim miesiącu byłeś zaniepokojony ponieważ coś wydarzyło się nieoczekiwanie? 2. Jak często w ostatnim miesiącu czułeś, że nie jesteś w stanie wpływać na ważne rzeczy w Twoim życiu? 3. Jak często w ostatnim miesiącu czułeś się zdenerwowany i zestresowany? 4*. Jak często w ostatnim miesiącu byłeś pewny, że jesteś w stanie poradzić sobie z własnymi problemami? 5*. Jak często w ostatnim miesiącu czułeś, że sprawy toczyły się po Twojej myśli? 6. Jak często w ostatnim miesiącu stwierdzałeś, że nie możesz poradzić sobie ze wszystkim co miałeś zrobić? 7*. Jak często w ostatnim miesiącu byłeś w stanie opanować zdenerwowanie? 8*. Jak często w ostatnim miesiącu czułeś, że panujesz nad wszystkimi sprawami? 9. Jak często w ostatnim miesiącu złościłeś się, ponieważ sprawy wymykały się spod Twojej kontroli? 10. Jak często w ostatnim miesiącu czułeś, że trudności tak się spiętrzyły, że nie mogłeś ich pokonać? 0 = nigdy 1= prawie nigdy 2= czasami 3= dość często 4= bardzo często Adaptacja Perceived Stress Scale i wykorzystywanie za zgodą autora Sheldon`a Cohen`a z Carnegie-Mellon University, Pittsburgh, USA. Jaki jest poziom odczuwanego przez ciebie stresu? Tymczasowe normy w teście PSS-10 standardowego: Kobiety •niskie są poniżej 13 punktów •przeciętne od 14 do 24 punktów •wysokie są powyżej 25 punktów Mężczyźni •niskie są poniżej 11 punktów •przeciętne od 12 do 21 punktów •wysokie są powyżej 22 punktów dla płci, wg średniej i odchylenia Jak stres może prowadzić do zaburzeń zdrowia somatycznego? Eksperymenty dr Sheldon’a Cohen’a, z Carnegie Mellon University Stan zapalny w organizmie jest częściowo regulowany przez kortyzol (hormon stresu) i kiedy kortyzol przestaje służyć tej funkcji, stan zapalny wymyka się spod kontroli. Kiedy człowiek jest pod wpływem przedłużającego się stresu, komórki sytemu odpornościowego (immunologicznego) przestają być zdolne do hormonalnej kontroli, co w konsekwencji prowadzi do podwyższenia stanu zapalnego, który prowadzi do choroby. Stan zapalny odgrywa istotną rolę w wielu chorobach, takich jak zawał serca, astma i zaburzenia autoimmunologiczne, itd. Model uwarunkowań chorób somatycznych I.Heszen (2005) Gdzie tu jest miejsce na stres i radzenie sobie? podatność na stres stres stresory sympatykomimetyczne radzenie sobie zachowania ryzykowne stresujące wydarzenia życiowe słabość narządów i układów Choroby związane ze stresem: - PTSD i ASD -zaburzenia afektywne i zachowania (depresja, nerwica, uzależnienie np. od alkoholu) - choroby somatyczne: układu sercowo-naczyniowego, dermatologiczne, alergiczne, immunosupresyjne (nowotworowe) Negatywny wpływ stresu na organizm Cechy stresorów decydujące o intensywności reakcji stresowej (wg P.Martina, 2000) okres oddziaływania stresora stresory chroniczne; umiejscowienie w czasie (związek z innymi czynnikami i wydarzeniami) stresory pojawiające się w okresie osłabienia i nawarstwiające się; przewidywalność i nowość stresory pojawiające się bez ostrzeżenia, nagle; kontrolowalność stresory niekontrolowalne. Krytyczne wydarzenia życiowe – stres traumatyczny • • • • • • • poważne zagrożenie życia jednostki; poważne zagrożenie fizycznej integralności; poważne zagrożenie lub szkoda doznana przez najbliższe osoby (dzieci, współmałżonków); nagłe zniszczenie domu lub całej społeczności; bycie świadkiem okrutnego zdarzenia (np. zranienia, zabicia innej osoby); fizyczna przemoc (np. gwałt); dowiedzenie się o poważnym zagrożeniu lub zranieniu doznanym przez kogoś bliskiego. Główne symptomy zaburzeń stresu urazowego Intruzja Unikanie Pobudzenie STRES TRAUMATYCZNY Jak ciężki musi być uraz by rozwinęło się PTSD? Stresory mogące prowadzić do zaburzeń: są bardzo różnorodne, krótkotrwałe i bardzo ostre, jak i długotrwałe (chroniczne) i nieodwracalne: np. śmierć bliskiej osoby; bycie świadkiem śmierci lub zranienia, głębokiej krzywdy, maltretacji doznanej przez inną osobę; wypadek komunikacyjny; napad rabunkowy; gwałt; maltretacja; molestowanie seksualne; porwanie związane z długotrwałym przetrzymywaniem; udział w klęsce żywiołowej lub katastrofie; atak terrorystyczny; bycie torturowanym; udział w wojnie; udział zasadzce podczas wojny; udział w akcjach ratowniczych, itd. Osoby najbardziej narażone na PTSD: osoby płci żeńskiej; o niższym poziomie wykształcenia i złym statusie społecznym; z dużym poziomem stresu życia codziennego; które doznały przemocy w dzieciństwie (szczególnie wykorzystanie seksualne przed 16 r.ż.); które chorowały wcześniej psychicznie; u których w rodzinach występowały zaburzenia lękowe i zaburzenia osobowości – typu dysocjacyjnego; które w dzieciństwie doznały „przeciwności losu” – rozwodu/separacji rodziców, ubóstwa, oddzielenia od rodziców; osoby z poczuciem braku kontroli, braku poczucia bezpieczeństwa i wyobcowane. Rozpowszechnienie PTSD wskaźnik ryzyka W losowej próbie amerykanów u 10% kobiet i 5% mężczyzn Wskaźnik ryzyka PTSD jest zróżnicowany w zależności od rodzaju doświadczanego zdarzenia traumatycznego: gwałt — 65% u mężczyzn i 46% u kobiet, walki na froncie — 39%, napaść seksualna inna niż gwałt — 12% mężczyzn i 27% kobiet, przemoc fizyczna – 13%, u ofiar wypadków drogowych — 10-25%, w wyniku kataklizmu (katastrofy naturalnej) — 5% w niektórych badaniach do28% w wyniku śmierci bliskiej osoby — 8% u strażaków uczestniczących w akcjach ratowniczych — 7% w niektórych badaniach do 18% u policjantów — 7% Nie u wszystkich osób, które były narażone na traumatyczne zdarzenia rozwinie się PTSD Stres to nie tylko źródło problemów i zaburzeń, ale i zysku oraz rozwoju... dr Hans Selye (ok. 1980 r.) Obok dystresu (stresu negatywnego) Selye (1977) wyróżnił eustres (stres pozytywny) Od czego zależy doświadczanie stresu i radzenie sobie z nim? Czy stresory są zawsze tak samo obiektywnie trudnymi sytuacjami życiowymi dla osób je doświadczających? Eksperymenty, które zamieniły rozumienie stresu Richard S. Lazarus 1922-2002 Jak Lazarus zbudował swoją teorię? Rola oceny poznawczej w stresie Jak Lazarus zbudował swoją teorię? Rola osobowościowych dyspozycji Dla studentów typowa jest intelektualizacja, a dla kierowników raczej zaprzeczanie Transakcyjno - fenomenologiczna teoria stresu i radzenia sobie ocena poznawcza (cognitive appraisal) Stres to poznawczo konstruowana konstruowana, niezrównoważona, wzajemna relacja (transakcja) wymagań i zasobów radzenia sobie (możliwości sprostania im przez podmiot) (Lazarus, 1999) Stres w ujęciu transakcyjnym zasoby wymagania Niezrównoważona, subiektywnie oceniana relacja między wymaganiami, jakie stawia nam życie i my sami sobie, a naszymi możliwościami/zasobami ich spełnienia. Fenomenologia stresu Stres zawsze jest subiektywną reakcją na wymagania (zewnętrzne i wewnętrzne) oraz możliwości podołania im. Subiektywna ocena sytuacji (postrzeganie relacji) stresowej przybiera trzy formy: Szkody/straty (smutek, żal, krzywda, złość) Zagrożenia (strach, niepokój, złość) Wyzwania (entuzjazm, nadzieja, radość) Model stresu i radzenia sobie wg. R.S.Lazarusa Czynniki poprzedzające Procesy Osobowe: Cele i ich hierarchie Przekonania na temat siebie i świata Zasoby osobiste korzyść na emocje Radzenie sobie Ocena poznawcza wyzwanie na problemie Środowiskowe: szkody/straty zagrożenia wyzwania korzyści szkoda /strata Zrewidowane znaczenie osoba - środowisko Bezpośrednie: zagrożenie Relacyjne znaczenie Relacja Efekty kombinacja jednej lub więcej podstawowych emocji dobrostan psychiczny Dystalne: Morale Społeczne funkcjonowanie Zdrowie Brak stresu Na podstawie: Lazarus,R.S.(1999). Stress and Emotion. A new Synthesis. New York: Springer Publishing Company, Inc. s. 198. Stres w teorii konserwacji zasobów S.Hobfoll`a (1989, 2006) Stres jest reakcją wobec otoczenia, w którym istnieje (1) zagrożenie utraty zasobów, (2) dochodzi do rzeczywistej ich utraty, oraz wówczas gdy (3) następuje brak oczekiwanego zysku po ich zainwestowaniu. Teoria konserwacji zasobów (Conservation of Resources Theory) S.Hobfoll`a (1989, 2006) Ludzie mają predyspozycje biologiczne, rozwijanie dalej w procesie uczenia się, do zdobywania i chronienia rzeczy, które są dla nich cenne. Cenne jest to co służy przetrwaniu, przystosowaniu i panowaniu nad środowiskiem. Celem ludzkiej aktywności jest uzyskiwanie (zdobywanie tego co cenne, ale jeszcze nie posiadane), utrzymywanie (tego co już się posiada), ochrona (chronienie posiadanych cennych rzeczy w momencie ich zagrożenia), promowanie i kultywowanie cenionych obiektów (przyjmowanie pozycji, która sprzyja optymalnemu ich wykorzystaniu), określanych jako zasoby. Zasoby to cenione przez ludzi rzeczy, które same w sobie są cenione jako potrzebne do przetrwania (bezpośrednio lub pośrednio), albo służą do zdobycia owych zasobów umożliwiających przetrwanie. Zasobem jest to co jest cenione przez ogół i spostrzegane jako najistotniejsze zarówno dla ludzi w ogóle jak i dla Ja. Teoria konserwacji zasobów S.Hobfoll`a (1989, 2006) Kategorie zasobów materialne - przedmioty (obiekty) materialne posiadające wartość nie tylko instrumentalną, ale i symboliczną (np. mieszkanie, środki łączności i transportu, ale również luksusowe auto jako oznaka statusu materialnego); stanu (statusu) – warunki dobrego życia, np. stała praca, dobre małżeństwo; osobiste – to cechy osobowości (np. umiejętności, kompetencje interpersonalne, poczucie samoskuteczności, poczucie własnej wartości itp.) służące efektywnemu radzeniu sobie ze stresem; energii (zasoby energetyczne) - np. pieniądze, wiedza, zdrowie, dysponowanie czasem, itp. Główne założenia teorii konserwacji zasobów S.Hobfoll`a (1989, 2006) Utrata zasobów jest niewspółmiernie bardziej wyrazista od zysku. Ludzie przywiązują większą uwagę do straty niż do zysku i mają silniejszą motywację do zabezpieczania się przed stratą niż do osiągania zysków. Ludzie muszą inwestować zasoby, by zapobiegać ich utracie, rekompensować sobie straty oraz zyskiwać nowe zasoby. Osoby dysponujące większymi zasobami są mniej narażone na ich utratę i mają większe możliwości osiągania zysku. Ludzie którzy mają mniej zasobów są bardziej narażeni na ich utratę i mniej zdolni do osiągania zysków. Niedostatek zasobów nie tylko powoduje wzrost ryzyka starty, ale sprawia też, że strata początkowa pociąga za sobą kolejne. U osób ubogich w zasoby cykl strat ma większą i szybciej rosnącą prędkość i zakres niż u osób bogatych w zasoby. Ludzie dysponujący zasobami są bardziej zdolni do osiągania zysków, a zysk początkowy pociąga za sobą dalsze zyski. Osoby, którym brakuje zasobów, są skłonne przyjmować postawę defensywną i strzec tego, co mają. Co nam odbiera szczęście i zdrowie? Właściwości osobowości, które nie sprzyjają zdrowiu i szczęściu. Osobowość stresogenna Czy istnieje osobowość podatna na stres i „skazana” na nieszczęścia i choroby? Rola różnic indywidualnych Zależność sprawności funkcjonowania i stanu zdrowia od poziomu pobudzenia i stresu Znaczenie różnic indywidualnych Neurotyczni introwertycy Zrównoważeni emocjonalnie ekstrawertycy wysoka / pozytywny sprawność funkcjonowania / afekt / zdrowie niska / negatywny EUSTRES indywidualny obszar optimum pobudzenia i stresu DISTRES niskia/deprywacja siła pobudzenia/stresu wysoka/przeciążenie Typy temperamentalne w reakcjach na sytuację trudną (stres) CHOLERYK FLEGMATYK MELANCHOLIK SANGWINIK Temperament a ekstrawersja i neurotyczność wg Eysenck`ów (za: Strelau, 2001, s.77) Temperament a stres Związek między intensywnością stresorów a stanem stresu wg. Eysensck`a w ujęciu Strelaua (1996, s.101) Temperament a stres Relacja między poziomem aktywowalności a stymulacyjnymi wymaganiami środowiska (wg J.Strelaua, 1996) Temperament, podobnie jak inne właściwości człowieka, może służyć odporności na stres, jeśli istnieje odpowiednie dopasowanie jego cech, do wymagań oraz warunków środowiskowych, w których przyszło jednostce działać. W warunkach wysokiej stymulacji, które najczęściej kojarzą się ze stresem, sprzyja odporności niska reaktywność człowieka, czyli jego mała wrażliwość na bodźce i duża wydolność (wytrzymałość na działanie silnej stymulacji). Odporności na stres sprzyja też wewnętrznie zharmonizowan zharmonizowana a struktura struktur a temperamentu temperamentu, czyli taka, która nie prowadzi do szkodliwego przestymulowywania się (wysoka aktywność przy dużej wrażliwości, reaktywności) czy niedostymulowywania (brak koniecznej aktywności przy niskiej reaktywności). Cechy osobowości nie sprzyjające zdrowiu i szczęściu Neurotyczność złożona cecha osobowości, na którą składa się głownie lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie. Jest to tendencja do ujawniania negatywnych stanów emocjonalnych. Człowiek wysoko neurotyczny jest lękliwy, nadwrażliwy, depresyjny, podatny na irracjonalne pomysły, ma silną skłonność do reagowania poczuciem winy, zamartwiania się, ma niską samoocenę, jest spięty, drażliwy, niespokojny, agresywny, często reaguje wrogością, jest impulsywny, markotny, sztywny, płochliwy, nieśmiały, pesymistyczny, łatwo zniechęca się i załamuje w trudnych sytuacjach. Przeciwieństwem neurotyczności jest zrównoważenie emocjonalne (patrz m.in. Strelau, 2000). Cechy osobowości nie sprzyjające zdrowiu i szczęściu Negatywna emocjonalność relatywnie stałe i charakterystyczne dla osoby wysycenie jej przeżyć emocjami negatywnymi, głównie lęku i złości. Jest to styl percepcyjno poznawczo – emocjonalny, którego podstawą jest tendencja do katastroficznego widzenia rzeczywistości. Osoby charakteryzujące się negatywną emocjonalnością mają silną tendencję do określania (poznawczego konstruowania) zdarzeń życiowych, jako silnie zagrażających, szkodliwych, krzywdzących. Przecenianie przez nich zagrożeń prowadzi do nasilenia potrzeby kontroli nad biegiem zdarzeń i podejmowania szeregu działań zabezpieczających tok czynności i ochronnych wobec JA. W swoim radzeniu sobie ze stresem są skoncentrowane one na obronie lub ataku i sztywne w działaniu. Ludzi takich określa się jako nieszczęśliwych, nie osiągających poczucia satysfakcji życiowej. Osobowości nie sprzyjające zdrowiu i szczęściu Wzór Zachowania A "jest to zespół otwartego zachowania lub styl życia, charakteryzujący się skrajnym współzawodniczeniem, walką o osiągnięcia, poczuciem nadmiernej odpowiedzialności, agresywnością (czasami bardzo silnie tłumioną), pośpiechem, niecierpliwością, pobudliwością, nadmierną czujnością, wybuchowym sposobem mówienia, napięciem mięśni twarzy. Osoby reprezentujące ten wzór zachowania są zwykle tak głęboko zaangażowane w sprawach zawodowych, że zaniedbują inne aspekty swego życia. Zachowanie takie angażuje jednostkę w permanentną walkę w zdobywaniu wielu rzeczy w jak najkrótszym czasie. Jeżeli zachodzi potrzeba, to osoby takie potrafią pokonywać opór stawiany przez innych ludzi, rzeczy czy okoliczności". Jednakże osoby te ponoszą wysokie koszty ich stylu życia i radzenia sobie m.in. w skłonności do chorób psychosomatycznych (Wrześniewski i in., 1980, s.35-36). Wzór Zachowania A jako sposób regulacji stosunków jednostki z otoczeniem Dwa aspekty WZA: Treść: duża potrzeba osiągnięć, tendencja do dominacji i agresywność, o treści WZA decydują określone cechy osobowości. Cechy formalne: określona dynamika regulacji stosunków z otoczeniem: duża energia, szybkość, pośpiech i niecierpliwość. na stronę formalną wpływa temperament. Model relacji WZA z ryzykiem chorób K.Wrześniewskiego WZA Sytuacyjne czynniki ryzyka Inne czynniki ryzyka Osobowościowe i temperamentalne uwarunkowania Wzory percepcyjne Wzory reagowania emocjonalnego Wzory reagowania wegetatywnosomatycznego Zwiastuny choroby Choroba Osobowości nie sprzyjające zdrowiu i szczęściu Wzór Zachowania C Typ C definiowany jest często jako konstelacja poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych tendencji, które stanowią polarną opozycję wzoru zachowania typu A (skłonności do zapadania na chorobę wieńcową) i różnią się od typu B (definiowanego jako nieobecność cech typu A). Przeciwstawność osobowości A i C jest sprawą dyskusyjną i budzącą duże wątpliwości (Dolińska-Zygmunt, 2001). Cechy osobowości typu C: • tłumienie silnych emocji (głównie chodzi o tłumienie gniewu) • poddanie się woli innych ludzi i brak stanowczości • unikanie konfliktów i zachowań, które mogłyby urazić innych • spokojne, pozornie racjonalne i nieemocjonalne podejście do życia • przestrzeganie przyjętych norm zachowania i ukrywanie się za fasadą „miłego człowieka” • stoicyzm i poświęcanie się • skłonność do przeżywania uczuć bezradności i rozpaczy (Martin, 2000). Osobowość typu „C” Conscientious ( sumienny, staranny, skrupulatny ) Correct ( poprawny, właściwy, odpowiedni ) Careful (ostrożny, staranny, dokładny ) Jak rozpoznać osobowość typu „C”? Osoby ze wzorem zachowania typu „C”: Mają tendencje do mówienia powoli, bardzo wyraźnie, konkretnie, starają się unikać pomyłek. Rzadko udzielają się w towarzystwie. Preferują bycie w pojedynkę, samotność, wtedy mają czas na snucie planów, zbieranie informacji i danych. Ich miejsce pracy jest bardzo czyste, uporządkowane i schludne, zresztą jak oni sami. Jak rozpoznać osobowość typu „C”? Są pedantami i perfekcjonistami. Skupiają się na detalach. Mają bardzo wysokie wymagania, w szczególności wobec siebie samych. Lubią mieć rację. Nie lubią zmian. Nie radzą sobie z nimi dobrze. Nie mówią o swoich uczuciach. Cechują się brakiem emocjonalnej ekspresji. Badania Grossarth Grossarth--Maticek nad związkiem typów osobowości z tendencjami do zapadania na choroby Typ Typ Typ Typ • • • • I – podatny na raka (osobowość typu C) II- podatny na choroby serca (WZA) III- skłonności psychopatyczne, choć zdrowy IV- zdrowy (osobowość typu B) Rak 50 Choroby serca 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Typ I 303 os. Typ II 339 os. Typ III 217 os. Typ IV 482 os Osobowość stresowa (typu D) wg. J.Denollet (1995) obejmuje dwa główne wymiary, rozumiane jako względnie stałe cechy, tj.: Negatywna emocjonalność (negative affectivity) Hamowanie społeczne (social inhibition) Częste doświadczanie emocji negatywnych, a rzadkie pozytywnych (negatywna emocjonalność). Skłonność do świadomego powstrzymywania się od wyrażania emocji, głównie w sytuacjach społecznych (hamowanie społeczne). Tendencja do zamartwiania się i odczuwania napięcia. Pesymistyczny sposób patrzenia na świat. Łatwość irytowania się. Niska skłonność do dzielenia się emocjami z innymi, głównie z obawy przed dezaprobatą i odrzuceniem. Słabe więzi z innymi ludźmi. Tendencja do obwiniania się. Relacje pomiędzy wymiarami osobowości w modelu Wielkiej Trójki a typami osobowości podatnej na stres i choroby (źródło: Ogińska-Bulik, Juczyński, 2008, s.124). Osobowość typu D a Wielka Trójka Neurotyzm pesymistyczny obraz świata odczuwanie silnego lęku tendencja do zamartwiania się duża podatność na stres negatywna emocjonalność Introwersja słaba jakość kontaktów społecznych hamowanie brak poszukiwania wsparcia społecznego społeczne niskie poczucie własnej wartości Osobowość typu D a WZA Typ D WZA cechy osobowości cechy osobowości i zachowania osoba spokojna, nie lubiąca zmian, unikająca ryzyka osoba niecierpliwa, działająca w pośpiechu, podejmująca ryzyko nie ujawniania gniewu i wrogości ujawnia gniew i wrogość stres związany z kontaktami interpersonalnymi stres w wyniku dążenia do sprawowania kontroli beznadziejność, bezradność w reakcji na stres mobilizacja w reakcji na stres świadomość doświadczania negatywnych emocji nie zawsze świadomość doświadczanych emocji Osobowość typu D a WZC Typ D WZC nie ujawnianie emocji negatywnych pesymistyczne nastawienie do życia reagowanie na stres bezradnością i poczuciem beznadziejności egoizm altruizm wysoka świadomość stresu niska świadomość stresu
