Zaangażowanie religijne a zdrowie w starości
advertisement
Zaangażowanie religijne a zdrowie w starości „Praca stanowi ważny state of the art poświęcony omówieniu religijnego światopoglądu jako źródła poczucia sensu życia i problemu teodycei oraz społecznych i psychospołecznych zależności między religijnością a zdrowiem. Szczególnie cenne poznawczo są wyniki badań nad relacjami między religijnością a radzeniem sobie ze stresem (pozytywne i negatywne formy religijnego copingu), religijnością a poczuciem koherencji i kontroli (religia źródłem poczucia wewnątrzsterowności), religijnością a percepcją własnej osoby i samooceną, religijnością a adaptacją do strat związanych z wiekiem i lękiem przed śmiercią, religijnością a wpływem sieci społecznych (kolektywne aspekty wyznania) na zdrowie (wspólnota parafialna/ parafia) oraz wpływem religijności na skłonność do wybaczania analizowanego w kontekście zdrowia”. Z recenzji prof. dr hab. Krystyny Slany Barbara Woźniak Barbara Woźniak Książka stanowi oryginalną i pierwszą na polskim rynku wydawniczym próbę uchwycenia i scharakteryzowania zależności między religijnością a stanem zdrowia i jakością życia w starości. Barbara Woźniak podjęła temat interesujący przede wszystkim ze względu na aktualność omawianych zagadnień: postępujące starzenie się populacji stawia nowe wyzwania przed osobami zajmującymi się badaniem determinantów jakości życia. Na podstawie studiów nad interdyscyplinarną literaturą przedmiotu autorka zarysowuje wielowymiarowe mechanizmy zależności między interesującymi ją zmiennymi, ukazując te funkcje religijności, które są najistotniejsze w perspektywie rozważań nad zdrowiem, oraz kreśląc społeczne i psychologiczne ścieżki wpływu, jaki zaangażowanie religijne może wywierać na jakość życia ludzi starych. Jednocześnie charakteryzuje społeczno-kulturowy wymiar religijności polskich seniorów, ukazany w perspektywie biegu życia. Zaangażowanie religijne a zdrowie w starości Mechanizmy zależności, wybrane wyniki badań Barbara Woźniak – doktor nauk społecznych, absolwentka socjologii na UJ, gdzie studiowała również religioznawstwo. Adiunkt w Zakładzie Socjologii Medycyny Katedry Epidemiologii i Medycyny Zapobiegawczej UJ CM. Jest autorką publikacji naukowych oraz badaczką w projektach dotyczących różnych zagadnień z obszaru gerontologii i socjologii starzenia się. www.wuj.pl 39-Barbara Wozniak-Zaangazowanie religijne_WYBRANA.indd Wszystkie strony Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2015-02-13 11:57:03 Zaangażowanie religijne a zdrowie w starości Mechanizmy zależności, wybrane wyniki badań 39-Barbara Wozniak-Zaangazowanie religijne_StronyTytulowe.indd 1 2015-02-13 11:58:41 Barbara Woźniak Zaangażowanie religijne a zdrowie w starości Mechanizmy zależności, wybrane wyniki badań Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 39-Barbara Wozniak-Zaangazowanie religijne_StronyTytulowe.indd 3 2015-02-13 11:58:41 RECENZENT Prof. dr hab. Krystyna Slany PROJEKT OKŁADKI Katarzyna Zalewska / Pracownia Register © Copyright by Barbara Woźniak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3855-0 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. P. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Wstęp .......................................................................................................................... 7 Zdrowie i jakość życia .............................................................................................. Wielowymiarowa koncepcja zdrowia i jakości życia ...................................... Jakość życia w gerontologii – zdrowe starzenie się ......................................... 15 15 17 Religia i religijność ................................................................................................... Funkcjonalne definicje religii ............................................................................ Pojęcie religijności i jej wymiary ....................................................................... 21 21 24 Społeczno-kulturowy kontekst religijności polskich seniorów ....................... Charakterystyka polskiej religijności ............................................................... Katolicyzm jako religia narodowa .............................................................. Trwałość polskiego katolicyzmu ................................................................ Rytualizm jako cecha charakterystyczna polskiego katolicyzmu ........... Korzenie rytualizmu – religijność ludowa ................................................. Religijność polskich seniorów ........................................................................... Perspektywa biegu życia (life course approach) ......................................... Religijność osób starszych ........................................................................... Charakterystyka zaangażowania religijnego w starości ..................... Charakterystyka religijności polskich seniorów na podstawie badań ................................................................................................. 29 30 30 32 35 37 41 41 47 47 Funkcje religii istotne w perspektywie rozważań nad zdrowiem..................... Religijny światopogląd jako źródło poczucia sensu. Problem teodycei ....... Religia a integracja społeczna i regulacja zachowań ...................................... 59 59 69 Społeczne i psychologiczne mechanizmy zależności religijność – stan zdrowia ........................................................................................................... Religijność a radzenie sobie ze stresem ............................................................ Religijność a poczucie koherencji i kontroli .................................................... Religijność a percepcja własnej osoby i samoocena ....................................... 77 77 83 89 51 6 Spis treści Religijność a adaptacja do strat związanych z wiekiem i lęku przed śmiercią ............................................................................................... Wpływ sieci społecznych i wsparcia społecznego na zdrowie....................... Sieci społeczne i wsparcie w ramach wspólnoty religijnej/parafii .......... Religijność a stosunki międzyludzkie – rola wybaczania .............................. Wybaczanie a zdrowie .................................................................................. 93 97 104 109 112 Negatywny wpływ religijności na zdrowie ........................................................... 115 Bibliografia ................................................................................................................. 121 Wstęp Jak zauważył Levin, jeden z czołowych badaczy zależności między religijnością a zdrowiem (Levin 1994a), tradycja naukowego piśmiennictwa dotyczącego tego zagadnienia jest długa i reprezentowana zarówno przez lekarzy, jak i osoby zawodowo zajmujące się analizą zjawisk religijnych. Do najstarszych publikacji medycznych na wspomniany temat należą artykuły Billingsa (1891) i Oslera (1910), w których autorzy analizują interakcje między zaangażowaniem religijnym a zdrowiem, podkreślając, że religia jest źródłem wielorakich (społecznych, kulturowych, ideologicznych, intrapsychicznych, rodzinnych) wpływów na etiologię i przebieg choroby oraz proces zdrowienia. Początkowo zależność między religijnością a zdrowiem analizowano również, prowadząc badania nad opieką i doradztwem pastoralnym (np. Hiltner 1943). Tematem chętnie zajmowali się teolodzy (np. Tillich 1946). W gerontologii omawiane zagadnienie zaistniało po raz pierwszy wraz z wydaniem w 1960 roku publikacji zatytułowanej Handbook of social gerontology. Societal aspects of aging pod redakcją Tibbitsa – książka zawierała cały rozdział o znaczeniu religii w procesie starzenia się (Maves 1960). W kontekście początków badań nad związkami między religijnością a zdrowiem jest również wymieniane pionierskie studium Durkheima (1897/2006) i jego badania dotyczące częstotliwości występowania samobójstw w zależności od przynależności religijnej (protestanckiej, katolickiej, żydowskiej), dzięki którym udowodnił, że samobójstwo może zostać wyjaśnione za pomocą uwarunkowań społecznych, a nie tylko indywidualnej psychopatologii. W psychologii na religijność jako czynnik wpływający pozytywnie bądź negatywnie na ludzkie zdrowie zwracali uwagę James, Freud, Jung, Maslow i in. Pomimo obiecujących początków, zwiastujących obecność zmiennej „religijność” w badaniach nad zdrowiem, istotność zależności między zaangażowaniem religijnym a stanem zdrowia była negowana przez wielu naukowców rekrutujących się spośród przedstawicieli zarówno nauk biomedycznych, jak 8 Wstęp i społecznych, niepamiętających lub świadomie ignorujących wcześniejsze spostrzeżenia na ten temat, poczynione przez innych naukowców (wspomniany już Levin ironicznie nazywa to zjawisko „kolektywną amnezją”; Levin 1994a). Tylko w obrębie religioznawstwa studia z pogranicza religii i medycyny uchodziły za istotne, a nawet prestiżowe, podczas gdy medycyna i socjologia ignorowały temat: badania tego typu długo pozostawały zmarginalizowanym elementem dyskusji naukowej i były określane jako „folklor uprawiany na marginesie dyskusji naukowej” (Levin, Schiller 1987, s. 10). Niechęć do tematu można wyjaśnić na trzy sposoby. Przede wszystkim w środowisku naukowym, gdzie stopień laicyzacji zawsze był większy niż wśród ogółu społeczeństwa (Larson, Witham 1998; Libiszowska-Żółkowska 2000), religia, choć oczywiście analizowana z różnych perspektyw w ramach nauk społecznych i humanistycznych, uchodziła za nieistotną w kontekście badania kondycji ludzkiej przez przedstawicieli innych dziedzin nauki. Taki pogląd panował przede wszystkim w Europie, gdzie poziom laicyzacji społeczeństw jest znacznie wyższy niż w innych częściach świata1, a więc badania nad wpływem religijności na zdrowie dodatkowo uchodziły za mało przydatne. Najwięcej badań na ten temat prowadzono w USA, które z kolei charakteryzują się stosunkowo wysokim poziomem religijności społeczeństwa. Przyczyną niechęci do religijności jako zmiennej w badaniach medycznych była również popularność paradygmatu biomedycznego w naukach o zdrowiu. W myśl tego paradygmatu (w którym znalazł odzwierciedlenie kartezjański radykalny dualizm duszy i ciała) ciało postrzegano w kategoriach mechanistycznych jako rodzaj niezależnej od psychiki maszyny, której części – w razie usterki – wymagają naprawienia. Zdrowie według tego paradygmatu, dominującego w medycynie XX wieku, definiowano negatywnie – jako brak choroby; nie dostrzegano wpływu na zdrowie i chorobę czynników społecznych czy psychologicznych, koncentrując się wyłącznie na biochemicznych przyczynach chorób (Tobiasz-Adamczyk 2000b). Trzecią barierą ograniczającą badania nad religijnością w kontekście zdrowia były problemy metodologiczne związane z adekwatnym i wielowymiarowym pomiarem religijności oraz konieczność kontrolowania licznych zmiennych zakłócających zależność, co przerastało możliwości niektórych naukowców zajmujących się tematem. W związku z powyższym większość badań nad wpływem religijności na zdrowie nie cechowała się wysoką jakością – mowa przede wszystkim o tych, w których badacze, oceniając reli1 Mówiąc o laicyzacji Europy, należy zauważyć, że nie dotyczy ona, a przynajmniej dotyczy w mniejszym zakresie, niektórych obszarów kontynentu, np. Polski; jak zauważyła Borowik (2009), współczesny świat, z wyjątkiem laickiej Europy, wciąż jest bardzo religijny, a Polska to swego rodzaju „wyjątek od wyjątku”, ponieważ religia wciąż ma tu ugruntowaną pozycję i trudno się dopatrzyć przejawów masowej sekularyzacji w społeczeństwie. Wstęp 9 gijność respondentów, ograniczali się do pomiaru tylko jednego jej aspektu – najczęściej wymiaru rytualnego, rozumianego głównie jako uczestnictwo w nabożeństwach albo częstotliwość modlitwy (Levin 1994a). Częściowo wynikało to z faktu, że większość osób prowadzących badania była zainteresowana przede wszystkim zdrowiem, w tym kierunku wykształcona i nie miała wiedzy na temat religii. Tacy badacze dużo miejsca poświęcali pomiarowi zdrowia/jakości życia, a temat religii zamykali w trzech lub czterech prostych pytaniach (Krause 2008). Niewątpliwie, pomimo istniejącej pierwotnie niechęci, w ostatnich latach nastąpił znaczny wzrost zainteresowania badaniami nad relacją między religijnością i zdrowiem. Można to przypisać rosnącej popularności paradygmatu bio-psycho-społecznego w medycynie, będącego alternatywą dla omówionego podejścia biomedycznego. Za moment, który zapoczątkował zmianę myślenia o zdrowiu w naukach medycznych, można uznać wprowadzenie przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w 1948 roku2 definicji zdrowia, w myśl której jest ono pełnym dobrostanem w sensie fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie tylko brakiem choroby (WHO 2006). W paradygmacie bio-psycho-społecznym jest więc ono ujmowane wielowymiarowo, z uwzględnieniem biologicznej, ale również psychologicznej oraz społeczno-kulturowej perspektywy. Przyjęcie omówionego założenia wiązało się z postulatem holistycznego podejścia do pacjenta w procesie leczenia, w tym uwzględniania jego potrzeb duchowych (religijnych). Nowa perspektywa zrodziła potrzebę dokładniejszej eksploracji wpływu, jaki religijność może mieć na zdrowie jednostki w jego wymiarze psychicznym, społecznym i fizycznym, w tym roli religii w procesie zdrowienia, w radzeniu sobie z chorobą, w kształtowaniu zachowań zdrowotnych i stosunku jednostki do własnego zdrowia w ciągu całego życia. Obecnie wyniki badań nad zależnością między religijnością a zdrowiem i jakością życia nie są kwestionowane. Wiele z nich wykazało, że religijność stanowi predyktor wysokiej jakości życia i dobrego samopoczucia w stopniu bardziej istotnym niż status materialny czy stan funkcjonalny. Pytanie o religijność (lub – bardziej ogólnie – o duchowość) jest składową nie tylko tych narzędzi (jak to było pierwotnie), które służą ocenie jakości życia osób chorych na nowotwory bądź znajdujących się w terminalnych fazach chorób (WHOQOL Group 2005). Do 2000 roku tylko w USA opublikowano ponad 350 prac dotyczących wpływu religijności na zdrowie somatyczne, z czego większość wykazała, że osoby religijne cieszą się lepszym zdrowiem, prowadzą prozdrowotny styl życia i rzadziej korzystają z usług medycznych niż 2 Konstytucja WHO, w której pojawia się wspomniana definicja, została podpisana w czerwcu 1946 r. w czasie konferencji w Nowym Jorku, a weszła w życie w kwietniu 1948 r., zob. WHO 2006. 10 Wstęp osoby niereligijne (Koenig 2000). Od tamtej pory głównie w USA, ale także w innych częściach świata, powstało wiele studiów dotyczących omawianej zależności. Oto przykładowe badania na ten temat: poziom religijności jako wyznacznik zachorowalności na nadciśnienie tętnicze (np. Levin, Vanderpool 1987; Hixson, Gruchow, Morgan 1998; Brown 2000), znaczenie przypisywane religijności jako predyktor szybszego zdrowienia po operacjach kardiologicznych (np. Oxman, Freeman, Manheimer 1995); terapeutyczny wpływ modlitwy na pacjentów cierpiących na chorobę wieńcową (Byrd 1988) itd. Religijność była również rozpatrywana jako predyktor umieralności (np. Stawbridge i in. 1997; Oman, Reed 1998; Helm i in. 2000; Hill i in. 2005; La Cour, Avlund, Schultz-Larsen 2005; por. także Woźniak, Tobiasz-Adamczyk, Zawisza 2008). W USA do 2000 roku powstało także ponad 850 prac dotyczących wpływu religijności na różne wymiary zdrowia psychicznego, z czego trzy czwarte wykazało, że dobre zdrowie psychiczne i lepsza adaptacja do stresujących sytuacji charakteryzują osoby, które deklarują się jako religijne (Koenig 2000). Od tamtej pory powstały nowe publikacje dotyczące wspomnianej zależności. Oto przykładowe tematy badań: znaczenie przypisywane religijności jako wyznacznik występowania depresji (np. Braam i in. 1997; Koenig, George, Peterson 1998; Havranek i in. 2004); udział w nabożeństwach i częstotliwość modlenia się jako predyktory depresji (Ellison 1995); znaczenie przypisywane religijności a skłonność do optymistycznego oceniania swojej sytuacji życiowej (Idler i in. 2003). Religijność była również rozpatrywana jako składowa dobrostanu (ang. well-being) w wymiarze społecznym, z przynależnością religijną, a szczególnie uczestnictwem w nieformalnych grupach religijnych jako źródłem wsparcia społecznego i czynnikiem zwiększającym prawdopodobieństwo lepszej oceny stosunków z innymi ludźmi i wsparcia od nich otrzymywanego (np. Ellison, George 1994; Bradley 1995; Lim, Yi 2009; por. również Woźniak, Tobiasz-Adamczyk, Kopacz 2008). Związek między religijnością i stanem zdrowia jest tłumaczony w literaturze przedmiotu na kilka sposobów. Autorzy zwracają uwagę na regulacyjny wpływ religii na zachowania, przede wszystkim na te wchodzące w skład prozdrowotnego stylu życia (ograniczenia/zakazy w kwestii konsumpcji używek, wskazówki co do diety, nakazy dotyczące higieny, zalecenia w kwestii regularnego wypoczynku itd.; por. Woźniak 2013). Istnienie zależności potwierdzają badania związku nad regulowanym przez religię stylem życia i umieralnością w grupach religijnych, które w sposób szczególnie rygorystyczny sankcjonują zachowania wyznawców (np. w Kościele Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, u ortodoksyjnych Żydów, u Adwentystów Dnia Siódmego; por. np. Jędrychowski i in. 1985). W porównaniu z mniej rygorystycznymi grupami wyznawcy tych religii cechują się mniejszą zapa- Bibliografia Achat H., Kawachi I., Levine S., Berkey C., Coakley E., Colditz G. (1998), Social networks, stress and health-related quality of life, „Quality of Life Research” 7: 735– 750. Allport G., Ross J. (1967), Personal religious orientation and prejudice, „Journal of Personality and Social Psychology” 5: 432–443. Alvarado K., Templer D., Bresler C., Thomas-Dobson S. (1995), The relationship of religious variables to death depression and death anxiety, „Journal of Clinical Psychology” 15: 202–204. Antonovsky A. (1979), Health, stress and coping, San Francisco: Jossey-Bass. Antonovsky A. (1987), Unraveling the mystery of health. How people manage stress and stay well, San Francisco: Jossey-Bass. Antonovsky A. (1997), Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia (w:) Psychologia zdrowia, red. I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, Warszawa: PWN, 206–231. Antonovsky A., Sourani T. (1988), Family sense of coherence and family adaptation, „Journal of Marriage and Family” 50 (1): 79–92. Arber S. (1997), Comparing inequalities in women and men health. Britain in the 1990s, „Social Science and Medicine” 44 (6): 773–787. Arber S., Lahelma E. (1993), Inequalities in women’s and men’s ill-health. Britain and Finland compared, „Social Science and Medicine” 37 (8): 1055–1068. Ardelt M. (2003), Effects of religion and purpose in life on elders’ subjective well-being and attitudes toward death, „Journal of Religious Gerontology” 14 (4): 55–77. Arendt H. (1958), The human condition, Chicago: University of Chicago Press. Badura A. (1982), Self-efficacy mechanism in human agency, „American Psychologist” 37: 122–147. Bahr H. (1970), Aging and religious disaffiliation, „Social Forces” 49: 59–71. Bakan D. (1968), Disease, pain and sacrifice. Toward a psychology of suffering, Boston: Beacon Press. Barnes J. (1954), Class and committees in a Norwegian island parish, „Human Relations” 7: 39–58. Beck A. (2006), Depression. Causes and treatment, Philadelphia: University of Pennsylvania Press. 122 Bibliografia Beit-Hallahmi B. (1989), Prolegomena to the psychological study of religion, Lewisburg PA: Bucknell University Press. Bellah R. (1991), Beyond belief. Essays on religion in a post-traditional world, Berkeley: University of California Press. Benjamins M. (2004), Religion and functional health among the elderly. Is there a relationship and is it constant?, „Journal of Aging and Health” 16 (3): 355–374. Benson H. (1996), Timeless healing, New York: Simon and Schuster. Benson P., Spilka B. (1973), God image as a function of self-esteem and locus of control, „Journal for the Scientific Study of Religion” 12: 297–310. Berger P. (1997), Święty baldachim. Elementy socjologicznej teorii religii, tłum. W. Kurdziel, Kraków: Nomos. Berger P., Luckmann T. (1983), Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum. J. Niżnik, Warszawa: PIW. Berger P., Luckmann T. (1998), Socjologia religii a socjologia wiedzy (w:) Socjologia religii. Antologia tekstów, red. W. Piwowarski, Kraków: Nomos, 131–138. Berkman L. (2001), Social integration, social networks and health (w:) International encyclopedia of the social & behavioral sciences, red. N.J. Smelser, P.B. Baltes, J. Wright, Oxford: Elsevier, 14327–14332. Berkman L., Glass T., Bissette I., Seeman T. (2000), From social integration to health. Durkheim in the new millennium, „Social Science and Medicine” 51: 843–857. Berkman L., Kawachi I. (red.) (2000), Social epidemiology, Oxford: Oxford University Press. Berkman L., Syme L. (1979), Social networks, host resistence, and mortality. A nine-year follow-up study of Alameda County Residents, „American Journal of Epidemiology” 115: 186–204. Berrneberg J. (1987), The belief in personal control scale. A measure of God-mediated and exaggerated control, „Journal of Personality Assessment” 51: 194–206. Billings J. (1891), Vital statistics of the Jews, „North American Review” 153: 70–84. Blazer D. (1982), Social support and mortality in an elderly community population, „American Journal of Epidemiology” 115: 684–694. Blum B., Mann J. (1960), The effect of religious membership on religious prejudice, „The Journal of Social Psychology” 52: 97–101. Bobgan D., Bobgan M. (1989), Prophets of psychoheresy I, Santa Barbara, CA: East-Gate Publishers. Bobgan D., Bobgan M. (1990), Prophets of psychoheresy II, Santa Barbara, CA: East-Gate Publishers. Bobrowska E. (2007), Obrazowanie społeczeństwa w mediach. Analiza radiomaryjnego dyskursu, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Bono G., McCullough M. (2004), Religion, forgiveness and adjustment in older adulthood (w:) Religious influences on health and well-being in the elderly, red. K. Schaie, N. Krause, A. Booth, New York: Springer Publishing Company, 163–186. Borkowska A., Pulkowska J., Pulkowski G., Rybakowski F. (2007), Związek cech temperamentu i charakteru oraz objawów depresji z obrazem klinicznym choroby niedokrwiennej serca, „Wiadomości Lekarskie” LX (5–6): 209–214. Borowik I. (1997), Badanie religii i religijności w Polsce w perspektywie nowych socjologicznych teorii, „Przegląd Religioznawczy” 183 (1): 53–63. Bibliografia 123 Borowik I. (2001), Religijność (w:) Pluralizm religijny i moralny w Polsce, red. I. Borowik, T. Doktór, Kraków: Nomos, 49–153. Borowik I. (2002a), Przemiany religijności polskiego społeczeństwa (w:) Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie XX i XXI wieku, red. M. Marody, Warszawa: Scholar. Borowik I. (2002b), The Roman Catholic Church in the process of democratic transformation. The Case of Poland, „Social Compass” 49 (2): 239–252. Borowik I. (2008), Socjologów religii spory o religię (w:) Oblicza religii i religijności, red. I. Borowik, M. Libiszowka-Żółtkowska, J. Doktór, Kraków: Nomos, 78–90. Borowik I. (2009), Dlaczego religijność w Polsce nie ulega zmianom po 1989 roku? Pięć hipotez (w:) Zrozumieć współczesność, red. G. Babiński, M. Kapiszewska, Kraków: Oficyna Wydawnicza AFM, 439–450. Bott E. (1957), Family and social network, London: Tavistock Press. Bottoms B., Shaver P., Goodman G. (1996), An analysis of ritualistic and religion-related child abuse allegations, „Law and Human Behavior” 20 (1): 1–34. Bottoms B., Shaver P., Goodman G., Qin J. (1995), In the name of God. A profile of religion-related child abuse, „Journal of Social Issues” 51 (2): 85–111. Bourdieu P. (1985), The forms of capital (w:) Handbook of theory and research for the Sociology of Education, red. J. Richardson, New York: Greenwood, 241–258. Bowkler J. (1970), Problems of suffering in the religions of the world, Cambridge: Cambridge University Press. Bowkler J. (1973), The sense of God. Sociological, anthropological and psychological approaches to the origin of the sense of God, Oxford: Clarendon Press. Bowling A. (1995a), What things are important in people’s lives? A survey of the public’s judgements to inform scales of health related quality of life, „Social Science and Medicine” 41(10): 1447–1462. Bowling A. (1995b), Measuring disease. A review of disease-specific quality of life measurement scales, Buckingham: Open University Press. Bowling A. (1997), Measuring health. A review of quality of life measurements scales, Buckingham: Open University Press. Bowling A. (2002), Research methods in health. Investigating health and health services, Philadelphia: Open University Press. Bowling A. (2007a), Aspirations for older age in the 21st century. What is successful aging?, „The International Journal of Aging and Human Development” 64 (3): 263–297. Bowling A. (2007b), Quality of life in older age. What older people say (w:) Quality of life in old age, red. H. Mollenkopf, A. Walker, Heidelberg: Springer, 15–30. Braam W., Beekman A., Deeg D., Smit J., Tilburg W. van (1997), Religiosity as a protective or prognostic factor of depression in later life; results from a community survey in The Netherlands, „Acta Psychiatrica Scandinavica” 96 (3): 199–205. Bradley D. (1995), Religious involvement and social resources. Evidence from the American’ changing lives data, „Journal for the Scientific Study of Religion” 34: 259–267. Brown C. (2000), Exploring the role of religiosity in hypertension management among African Americans, „Journal of Health Care for the Poor and Underserved” 11 (1): 19–32. 124 Bibliografia Byrd R. (1988), Positive therapeutic effects of intercessory prayer in a coronary care unit population, „Southern Medical Journal” 81: 826–829. Caplan G. (1981), Mastery and stress. Psychosocial aspects, „American Journal of Psychiatry” 138: 413–420. Casanova J. (2005), Religie publiczne w nowoczesnym świecie, tłum. T. Kunz, Kraków: Nomos. CBOS (1999a), Religijność Polaków w III RP, oprac. B. Wciórka, http://www.cbos.pl/ SPISKOM.POL/1999/K_039_99.PDF. CBOS (1999b), W oczekiwaniu na przyjazd Papieża do ojczyzny, oprac. B. Wciórka, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/1999/K_088_99.PDF. CBOS (2001), Religijność Polaków na przełomie wieków, oprac. B. Wciórka, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2001/K_053_01.PDF. CBOS (2002), Sierpniowe spotkanie z Papieżem – co Polacy zapamiętali i co zamierzają zmienić w swoim życiu, oprac. B. Wciórka, http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2002/K_167_02.PDF. CBOS (2003), Czy Polacy spełniają oczekiwania Papieża?, oprac. B.Wciórka, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2003/K_158_03.PDF. CBOS (2004), Wartości życiowe, oprac. M. Wenzel, http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2004/K_098_04.PDF. CBOS (2005a), Co łączy Polaków z parafią?, oprac. B. Wciórka, http://www.cbos.pl/ SPISKOM.POL/2005/K_049_05.PDF. CBOS (2005b), Wartości i normy w życiu Polaków, oprac. R. Boguszewski, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_133_05.PDF. CBOS (2006a), Znaczenie religii w życiu Polaków, oprac. R. Boguszewski, http://www. cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_081_06.PDF. CBOS (2006b), Polacy wobec różnych religii i zasad moralnych katolicyzmu, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_107_06.PDF. CBOS (2006c), Więzi Polaków z Janem Pawłem II, Kościołem i religią, oprac. B. Wciórka, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2006/K_073_06.PDF. CBOS (2007), Opinie o działalności Kościoła, oprac. B. Roguska, http://www.cbos.pl/ SPISKOM.POL/2007/K_037_07.PDF. CBOS (2008), Polacy o swoich związkach z lokalną parafią, oprac. B. Wciórka, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2008/K_148_08.PDF. CBOS (2009a), Dwie dekady przemian religijności w Polsce, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_120_09.PDF. CBOS (2009b), Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojowych, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/ 2009/K_034_09.PDF. CBOS (2009c), Moralność Polaków po dwudziestu latach przemian, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_040_09.PDF. CBOS (2009d), Pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II do ojczyzny – rocznicowe refleksje, oprac. B. Wciórka, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_083_09.PDF. CBOS (2010a), Co jest ważne, co można, a czego nie wolno – normy i wartości w życiu Polaków, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM. POL/2010/K_099_10.PDF. Bibliografia 125 CBOS (2010b), Jan Paweł II w pamięci i w życiu Polaków, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2010/K_047_10.PDF. CBOS (2013), Religia i Kościół w przestrzeni publicznej, oprac. M. Grabowska, http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2013/K_170_13.PDF. CBOS (2014), Lokalna parafia – jej społeczne znaczenie i funkcje, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_158_14.PDF. CBOS (2014), Religijność a zasady moralne, oprac. R. Boguszewski, http://www.cbos. pl/SPISKOM.POL/2014/K_015_14.PDF. Cobb S. (1976), Social support as a moderator of life stress, „Psychological Medicine” 38: 300–314. Cole B., Benore E., Pargament K. (2004), Spirituality and coping with trauma (w:) Spirituality, health and wholeness. An introductory guide for health care professionals, red. S. Sorajjakool, H. Lamberton, Binghamton: The Haworth Press, 49–76. Coleman J. (1988), Social capital in the creation of human capital, „American Journal of Sociology” 94, Supplement: Organizations and Institutions. Sociological and Economic Approaches to the Analysis of Social Structure, 95–120. Coleman J. (1990), The foundation of social theory, Cambridge: Harvard University Press. Conway K. (1985), Coping with the stress of medical problems among black and white elderly, „The International Journal of Aging and Human Development” 21 (1): 39–48. Cook J., Wimberley D. (1983), If I should die before I wake. Religious commitment and adjustment to the death of a child, „Journal for the Scientific Study of Religion” 22 (3): 222–238. Cooley C. (1964), Human nature and the social order, New York: C. Scribner’s sons. Cox H. (1996), Later life. The realities of aging, Upper Saddle River: Prentice Hall. Coward H. (1986), Intolerance in the world’s religions, „Studies in Religion” 15: 419– 431. Czarnowski S. (1956), Kultura religijna wiejskiego ludu polskiego, (w:) Dzieła, t. I: Studia z historii kultury, Warszawa: PWN, 88–107. Daaleman T., Perera S., Studenski S. (2004), Religion, spirituality and health status in geriatric outpatients, „Annals of Family Medicine” 2 (1): 49–53. Dalgard O., Håheim L. (1998), Psychosocial risk factors and mortality. A prospective study with special focus on social support, social participation, and locus of control in Norway, „Journal of Epidemiology and Community Health” 52 (8): 476–481. Derrickson B. (1996), The spiritual work of the dying. A framework and case studies, „The Hospice Journal” 11: 11–30. Dillon M., Wink P. (2003), Religioussness and spurituality, trajectories and vital involvement in late adulthood (w:) Handbook of the sociology of religion, red. M. Dillon, Cambridge: Cambridge University Press, 179–189. Dobbelaere K. (2007), Socjologiczna analiza definicji religii (w:) Socjologia religii. Antologia tekstów, red. W. Piwowarski, Kraków: Nomos, 139–153. Doktór T. (1994), Pomiędzy medycyną a religią. Ruchy religijne i parareligijne w profilaktyce i terapii uzależnień, Warszawa: Pusty Obłok. Domagała H., Grzymała-Moszczyńska H., Socha P. (1984), Psychologia religii, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 126 Bibliografia Due P., Holstein B., Lund R., Modvig J., Avlund K. (1999), Social relations. Network, support and relational strain, „Social Science and Medicine” 48: 661–673. Durkheim É. (1990), Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii, tłum. A. Zadrożyńska, Warszawa: PWN. Durkheim É. (2006), Samobójstwo. Studium z socjologii, tłum. K. Wakar, Warszawa: Oficyna Naukowa. Dyczewski L. (1994), Ludzie starzy i starość w społeczeństwie i kulturze, Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. Dyczewski L. (2006), Wartości w życiu człowieka starego (w:) Zostawić ślad na ziemi, red. M. Halicka, J. Halicki, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 113–119. Dziuban A. (2010), Społeczny obraz starości i postrzeganie własnego ciała w procesie starzenia, „Gerontologia Polska” 18 (3): 140–147. Ekman I., Fagerberg B., Lundman B. (2002), Health-related quality of life and sense of coherence among elderly patients with severe chronic heart failure in comparison with healthy controls, „Heart & Lung. The Journal of Acute and Critical Care” 31 (2): 94–101. Ellis A. (1988), Is religiosity pathological?, „Free Inquiry” 18: 27–32. Ellison C. (1991), Religious involvement and subjective well-being, „Journal of Helath and Social Behaviour” 32: 80–99. Ellison C. (1994), Religion, the life stress paradigm, and the study of depression (w:) Religion in aging and health. Theoretical foundations and methodological frontiers, red. J.S. Levin, Thousand Oaks, CA: A Sage Focus Edition, 78–124. Ellison C. (1995), Race, religious involvement and depressive symptomatology in southeastern US community, „Social Science and Medicine” 40: 1561–1572. Ellison C., George L. (1994), Religious involvement, social ties and social support in a south-eastern community, „Journal for the Scientific Study of Religion” 33: 46–61. Ellison C., Levin J.S. (1998), The religion-health connection. Evidence, theory and future directions, „Health Education and Behaviour” 25: 700–720. Emmons R. (1998), Religion and personality (w:) Handbook of religion and mental health, red. H. Koenig, San Diego, CA: Academic Press, 63–74. Enright R., Freeman S., Rique J. (1998), The psychology of interpersonal forgiveness (w:) Exploring forgiveness, red. R. Enright, J. North, Madison, WI: University of Wisconsin Press, 46–62. Enright R., Santos M., Al-Mabuk R. (1989), The adolescent as forgiver, „Journal of Adolescence” 12: 95–110. Exline J., Baumeister R. (2000), Expressing forgiveness and repentance. Benefits and barriers (w:) Forgiveness. Theory, research and practice, red. M. McCullough, K. Pargament, C. Thoresen, New York: Guilford Press, 133–155. Exline J., Yali A., Lobel M. (1999), When God disappoints. Difficulty forgiving God and its role in negative emotions, „Journal of Health Psychology” 4: 365–379. Erikson E. (1963), Childhood and society, New York: Norton. Erikson E. (1964), Insight and responsibility, New York: Norton. Erikson E. (1998), The life-cycle completed, New York: Norton. Faris R., Dunham W. (1967), Mental disorders in urban areas an ecological study of schizophrenia and other psychoses, Chicago: University of Chciago Press. Bibliografia 127 Fassino S., Leombruni P., Daga G., Brustolin A., Rovera G., Fabris F. (2002), Quality of life in dependent older adults living at home, „Archives of Gerontology and Geriatrics” 35 (1): 9–20. Festinger L. (1950), Laboratory experiments. The role of group belongingness (w:) Experiments in social process, red. J. Miller, New York: McGraw-Hill, 31–46. Festinger L. (1954), A theory of social comparison process, „Human Relations” 7: 117–140. Finke R. (2004), Observing religion and health (w:) Religious influences on health and well-being in the elderly, red. K. Schaie, N. Krause, A. Booth, New York: Springer Publishing Company, 59–68. Folkman S., Lazarus R. (1980), An analysis of coping in a middle-aged community sample, „Journal of Health and Social Behavior” 21 (3): 219–239. Folkman S., Lazarus R. (1988), The relationship between coping and emotion. Implications for theory and research, „Social Science & Medicine” 26 (3): 309–317. Fowler J. (1981), Stages of faith. The psychology of human development and the quest for meaning, San Francisco: A Division of Harper Collins Publishers. Frank J. (1975), Mind-body relationships in illness and healing (w:) A process theory of medicine. Interdisciplinary essays, red. M. Ford, New York: The Edwin Mellen Press, 47–74. Frankl V. (2006), Man’s search for meaning, Boston: Beacon Press. Fukuyama Y. (1961), The major dimensions of church membership, „Review of Religious Research” 2 (4): 154–161. Gallup G. (1992), Attitude and incidence of suicide among the elderly, Princeton, NJ: Gallup Organization. Geertz C. (2005), Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. M.M. Piechaczek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gibson R. (1995), Promoting successful and productive aging in minority populations (w:) Promoting successful and productive aging, red. L. Bond, S. Cutler, A. Grams, Thousand Oaks, CA: Sage, 279–288. Giordano G., Björk J., Lindström M. (2012), Social capital and self-rated health. A study of temporal (causal) relationships, „Social Science and Medicine” 75: 340–348. Glass T., Mendes de Leon C., Seeman T., Berkman L. (1997), Beyond single indicators of social networks. A LISREL analysis of social ties among the elderly, „Social Science and Medicine” 44 (10): 1503–1517. Glock C., Stark R. (1965), Religion and society in tension, Chicago: Rand McNally & Company. Glock C., Stark R. (1968), American piety. The nature of religious commitment, Berkeley: University of California. Goffman E. (2005), Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, tłum. A. Dzierżyńska, J. Tokarska-Bakir, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Goldsen R., Rosenberg M., Williams R., Suchman E. (1960), What college students think, Oxford: D. Van Nostrand. Goodman F. (2005), Egzorcyzmy Anneliese Michel. Opętanie w Klingenberg w świetle nauki, tłum. B. Siuda, A. Posacki, Gdańsk: Wydawnictwo „Arka Noego”. 128 Bibliografia Goodman N. (1997), Wstęp do socjologii, Poznań: Zysk i S-ka. Gorsuch R., Hao J. (1993), Forgiveness. An explanatory factor analysis and its relationships to religious variables, „Review of Religious Research” 34: 333–347. Gray R., Moberg D. (1962), The Church and the older person, Grand Rapids, MI: Williams B. Eerdmans Publishing Company. Greeley A. (1982), Religion. A secular theory, New York: Free Press. Grounds V. (2004), The experience of aging. A personal perspective (w:) Aging, death and the quest for immortality, red. C.B. Mitchell, R.D. Orr, S.A. Salladay, Grand Rapids, MI: Willian B. Eerdmans Publishing Company, 3–16. Grundy E., Bowling A., Farquhar M. (1996), Social support, life satisfaction and survival at older ages (w:) Health and mortality among elderly populations, red. G. Caselli, A. Lopez, Oxford: Clarendon Press. Gryglewska B. (2006), Prewencja gerontologiczna (w:) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, red. T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska, Gdańsk: Via Medica, 47–52. GUS (2010a), Rocznik Demograficzny 2010, red. H. Dmochowska, Warszawa, http:// www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_rs_rocznik_demograficzny_2010.pdf. GUS (2010b), Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008, zespół autorski: M. Chmielewski, G. Gudaszewski, M. Jakubowski, Warszawa, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_oz_wyzn_rel_stow_ nar_i_etn_w_pol_2006-2008.pdf. Halicka M., Halicki J. (2002), Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych (w:) Polska starość, red. B. Synak, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 189–218. Halpern D. (2008), Zdrowie i dobre samopoczucie (w:) Socjologia codzienności, red. P. Sztompka, M. Bogunia-Borowska, Kraków: Znak, 678–719. Hanson B., Isacsson J., Janzon L., Lindell S. (1989), Social network and social support influence mortality in elderly men. The prospective population study of ‘men born in 1914’, Malmo, Sweden, „American Journal of Epidemiology” 130: 100–111. Harrington A. (2005), Hope rising out of despair. The spiritual journey of patients admitted to a hospice, „Journal of Religious Gerontology” 16 (3/4): 123–145. Harrington A. (2010), Spiritual well-being for older people (w:) Ageing and spirituality across faiths and cultures, red. E. MacKinlay, London and Philadelphia: Jessica Kingsley Publishers, 179–194. Hart C, Hole D., Lawlor D., Smith G., Lever T. (2007), Effect of conjugal bereavement on mortality of the bereaved spouse in participants of the Renfrew/Paisley Study, „Journal of Epidemiology and Community Health” 61: 455–460. Hathaway W., Pargament K. (1992), The religious dimension of coping: implications for prevention and promotion (w:) Religion and prevention in mental health, research, vision and action, red. K. Pargament, K. Maton, R. Hess, New York: The Haworth Press, 129–154. Havighurst R. (1961), Successful aging, „The Gerontologist” 1 (1): 8–13. Havranek E., Spertus J., Masoudi F., Jones P., Rumsfeld J. (2004), Predictors of the onset of depressive symptoms in patients with heart failure, „Journal of American College of Cardiology” 44: 2333–2338. Hebl J., Enright R. (1993), Forgiveness as a psychotherapeutic goal with elderly females, „Psychotherapy” 30: 658–667. Bibliografia 129 Helm H., Hays J., Flint E., Koenig H., Blazer D. (2000), Does private religious activity prolong survival? A six-year follow-up study of 3,851 older adults, „Journal of Gerontology” 55A: 400–405. Hill T., Angel J. , Ellison C., Angel R. (2005), Religious attendance and mortality. An 8-year follow-up of older Mexican Americans, „The Journals of Gerontology, Series B: Psychological Sciences and Social Sciences” 60 (2): 102–109. Hiltner S. (1943), Religion and health, New York: Macmillan. Himmelfarb H. (1975), Measuring religious involvements, „Social Forces” 53: 606– 618. Hixson K., Gruchow H., Morgan D. (1998), The relation between religiosity, selected health behaviors, and blood pressure among adult females, „Preventive Medicine” 27 (4): 545–552. Holmes T., Rahe R. (1967), The social readjustment rating scale, „Journal of Psychosomatic Research” 11 (2): 213–218. House J., Robbins C., Metzner H. (1982), The association of social relationships and activities with mortality. Prospective evidence from the Tecumseh Community Health Study, „American Journal of Epidemiology” 116 (1): 123–140. Hughes R. (2004/2005), The death of children by faith-based medical neglect, „Journal of Law and Religion” 20 (1): 247–265. Idler E. (1994), Cohesiveness and coherence. Religion and the health of the elderly, New York & London: Garland Publishing Inc. Idler E. (2004), Religious observance and health. Theory and research (w:) Religious influences on health and well-being in the elderly, red. K. Schaie, N. Krause, A. Booth, New York: Springer Publishing Company, 20–43. Idler E., George L. (1998), What sociology can help us understand about religion and mental health (w:) Handbook of religion and mental health, red. H. Koenig, San Diego, CA: Academic Press, 51–62. Idler E., Kasl S. (1992), Religion, disability, depression, and the timing of death, „The American Journal of Sociology” 97: 1052–1079. Idler E., Musick M., Ellison C., George L., Krause N., Ory M., Pargament K., Powell L., Underwood L., Williams D. (2003), Measuring multiple dimensions of religion and spirituality for health research, „Research on Aging” 25 (4): 327–365. Ingram, R. (1990), Self-focused attention in clinical disorders. Review and a conceptual model, „Psychological Bulletin” 107, 156–176. Jackman R. (2001), Social Capital (w:) International encyclopedia of the social and behavioral sciences, red. J. Smelser, J. Wright, P. Baltes, Oxford: Elsevier, 14216– 14219. Jackson L., Coursey R. (1988), The relationship of God control and internal locus of control to intrinsic religious motivation, coping and purpose in life, „Journal for the Scientific Study of Religion” 27: 399–410. Jacoby S. (1983), Wild justice. The evolution of revange, New York: Harper & Row. James W. (1958), Doświadczenie religijne, tłum. J. Hempel, Warszawa: Książka i Wiedza. James W. (1984), Psychology, briefer course, Cambridge: Harvard University Press. Janiszewska J. (2000), Niektóre czynniki determinujące poziom lęku u pacjentek z guzem piersi oczekujących na operację, „Psychoonkologia” 7: 49–54. 130 Bibliografia Janiszewska J. (2001), Wpływ postawy religijnej na poziom lęku u pacjentek z guzem sutka w różnych etapach choroby nowotworowej, „Advances in Clinical and Experimental Medicine” 10 (2) suppl. 1: 119–124. Jędrychowski W., Tobiasz-Adamczyk B., Olma A., Gradzikiewicz P. (1985), Porównanie parametrów trwania życia w grupie członków Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego i w populacji ogólnej, „Polski Tygodnik Lekarski” XL (32): 914–917. Jianbin X., Mehta K. (2003), The effect of religion on subjective aging in Singapore. An interreligious comparison, „Journal of Aging Studies” 17: 485–502. Johnston S., Spilka B. (1991), Coping with breast cancer. The role of clergy and faith, „Journal of Religion and Health” 30: 21–33. Kahoe R. (1974), Personality and achievement correlates of intrinsic and extrinsic religious orientations, „Journal of Personality and Social Psychology” 29: 812–818. Kaplan B. (1976), A note on religious beliefs and coronary heart disease, „Journal of the South Carolina Medical Society”, suppl. 15, 60–64. Kaplan B., Cassel J., Gore S. (1977), Social support and health, „Medical Care” 15: 47–58. Kaplan B., Munroe-Blum H., Blazer D. (1994), Religion, health and forgiveness: tradition and challenges (w:) Religion in aging and health. Theoretical foundations and methodological frontiers, red. J. Levin, Thousand Oaks, CA: A Sage Focus Edition, 52–77. Kaplan H. (1975), Self-attitudes and deviant behavior, Pacific Palisades, CA: Goodyear Publishing Company. Kastenbaum R. (2003), Anxiety and fear (w:) Macmillan encyclopedia of death and dying, vol. 2, red. R. Kastenbaum, New York: Macmillan Reference USA, 29–32. Kastenbaum R. (2007), Death anxiety (w:) Encyclopedia of stress, vol. 1, red. G. Fink, Oxford: Academic Press, 717–722. Kawachi I., Berkman L. (2001), Social ties and mental health, „Journal of Urban Health” 78 (3): 458–467. Kehrer G. (2006), Wprowadzenie do socjologii religii, Kraków: Nomos. Kelley D. (1979), Personal relationships, Hillsdale, NY: Lawrence Erlbaum. Kelsey M. (1973), Healing and Christianity, New York: Harper and Row. Kim J., Nesselroade J., Featherman D. (1996), The state component in self-reported world-views and religious beliefs of older adults. The MacArthur Succesful Aging Studies, „Psychology of Aging” 11: 396–407. Kivett V. (1979), Religious motivation in middle age: correlates and implications, „Journal of Gerontology” 34 (1): 106–115. Kluzowa K., Slany K. (2004), Obraz polskiej starości w świetle wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2002 (w:) Seniorzy w społeczeństwie XXI wieku, red. M. Krobicki, Z. Szarota, Kraków: Krakowska Szkoła Wyższa im. A. Frycza Modrzewskiego, 109–119. Koenig H. (1994), Religion and hope for the disabled elder (w:) Religion in aging and health. Theoretical foundations and methodological frontiers, red. J. Levin, Thousand Oaks, CA: A Sage Focus Edition, 18–51. Koenig H. (2000), Religion, spirituality and medicine. Application to clinical practice, „Journal of American Medical Association” 284 (13): 1708. Bibliografia 131 Koenig H., George L., Blazer D., Pritchett J., Meador K. (1993), The relationship between religion and anxiety in a sample of community-dwelling older adults, „Journal of Geriatric Psychiatry” 26: 65–93. Koenig H., George L., Peterson B. (1998), Religiosity and remission of depression in medically ill older patients, „The American Journal of Psychiatry” 155: 536–542. Koenig H., George L., Titus P., Meador K. (2004), Religion, spirituality and acute care hospitalization and long-term care use by older patients, „Archives of Internal Medicine” 164: 1579–1585. Koenig H., Kvale J., Ferrel C. (1988), Religion and well-being in later life, „The Gerontologist” 28 (1): 18–28. Koenig H., McCullough M., Larson D. (2001), Handbook of religion and health, Oxford: Oxford University Press. Koenig H., Pargament K., Nielsen J. (1998), Religious coping and health status in medically ill hospitalized older adults, „Journal of Nervous and Mental Disease” 186: 513–521. Kotarba J. (1983), Perceptions of death, belief system and the process of coping with chronic pain, „Social Science and Medicine” 17 (10): 681–689. Krause N. (2003), Praying for others, financial strain and physical health status in later life, „Journal for the Scientific Study of Religion” 42: 377–391. Krause N. (2004), An introduction to research on religion, aging and health. Exploring new prospects and key challenges (w:) Religious influences on health and well-being in the elderly, red. K. Schaie, N. Krause, A. Booth, New York: Springer Publishing Company, 1–19. Krause N. (2006), Religion and health in later life (w:) Handbook of the psychology of aging, red. J. Birren, K. Schaie, Burlington: Elsevier Academic Press, 499–518. Krause N. (2007), Social involvement in religious institutions and God-mediated control beliefs. A longitudinal investigation, „Journal for the Scientific Study of Religion” 46: 519–537. Krause N. (2008), Aging in the Church. How social relationship affect health, West Conshohocken, PA: Templeton Foundation Press. Krause N., Borawski-Clark E. (1994), Clarifying the functions of social support, „Research on Aging” 16: 251–279. Krause N, Herzog A., Baker E. (1992), Providing support to others and well-being in later life, „Journal of Gerontology” 47: 300–311. Krause N., Van Tran T. (1989), Stress and religious involvement among older blacks, „Journal of Gerontology: Social Sciences” 44: 4–13. Kubler-Ross E. (1969), On death and dying, New York: Macmillan. La Cour P., Avlund K., Schultz-Larsen K. (2005), Religion and survival in a secular region. A twenty year follow-up of 734 Danish adults born in 1914, „Social Science and Medicine” 62: 157–164. Lalive d’Epinay C., Spini D. (2004), Religion and health. A European perspective (w:) Religious influences on health and well-being in the elderly, red. K. Schaie, N. Krause, A. Booth, New York: Springer Publishing Company, 44–58. Lannin D., Mathews H., Mitchell J., Swanson M., Swanson F., Edwards M. (1998), Influences of socioeconomic and cultural factors on racial differencies in late-stage REDAKCJA Jadwiga Makowiec KOREKTA Agnieszka Toczko-Rak SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. P. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, 12-663-23-82, fax 12-663-23-83
