Pobierz PDF

ARTYKUŁ REDAKCYJNY
Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273–278
ISSN 1644−387X
© Copyright by Wroclaw Medical University
and Polish Stomatological Association
BEATA KAWALA, MARTA SZUMIELEWICZ, ANNA KOZANECKA
Czy ortodonci są jeszcze potrzebni? Epidemiologia
wad zgryzowo−zębowych u dzieci i młodzieży w Polsce
w ostatnich 15 latach
Are Orthodontists Still Needed? Epidemiology of Malocclusion
Among Polish Children and Teenagers in Last 15 Years
Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji, Akademia Medyczna im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Streszczenie
Narodowy Program Ochrony Narządu Żucia w latach 1997–2001 zakładał obniżenie zachorowalności na choroby
narządu żucia oraz występowania wad zgryzu przez wdrożenie programów promocji zdrowia i intensyfikację za−
pobiegania próchnicy i zapaleniom dziąseł. Oczekiwano 15% obniżenia odsetka dzieci i młodzieży z wadami zgry−
zu w stosunku do1995 r. Dane z opublikowanych w ostatnich 15 latach badań epidemiologicznych powinny umoż−
liwić ocenę realizacji tego założenia oraz stanowić punkt odniesienia przy tworzeniu kolejnych programów zdro−
wotnych umożliwiających osiągnięcie celów WHO. Celem pracy było porównanie aktualnych danych
epidemiologicznych dotyczących występowania w Polsce wad zębowo−zgryzowych wśród dzieci i młodzieży
w ciągu ostatnich 15 lat. Przedstawiono dane epidemiologiczne pochodzące z badań własnych oraz 21 prac innych
autorów dotyczących wad zgryzu w różnych grupach wiekowych (6., 8., 11., 12. i 18. rok życia) opublikowanych
w latach 1993–2008. W związku z trudnościami w przeprowadzeniu analizy porównawczej danych przedstawia−
nych w poszczególnych publikacjach niemożliwa była jednoznaczna ocena zmian zachodzących w narządzie żu−
cia dotyczących zaburzeń zębowo−zgryzowych u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich 15 lat w Polsce. Podjęto je−
dynie próbę interpretacji dostępnych danych: większość badań epidemiologicznych prowadzonych w ciągu ostat−
nich 15 lat miało charakter regionalny i dotyczyło jedynie kilku rejonów Polski, dlatego nie można jednoznacznie
ocenić realizacji założeń Narodowego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach 1997–2001. Wydaje się jednak,
że planowane cele odnośnie do 15% spadku wad zgryzu nie zostały osiągnięte. Brakuje ponadto jednolitych kry−
teriów oceny zaburzeń zgryzowo−zębowych i ich klasyfikacji, co utrudnia analizę porównawczą danych uzyska−
nych w badaniach prowadzonych przez różnych autorów. Obserwuje się tendencję do wzrostu częstości występo−
wania wad zgryzowo−zębowych w kolejnych grupach wiekowych. Najczęściej występującymi wadami zgryzu wg
klasyfikacji Orlik−Grzybowskiej są wady dotylne – tyłozgryzy (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273–278).
Słowa kluczowe: wady zgryzu, wady zębowe, epidemiologia.
Abstract
The aims of National Program of Stomatognathic System Care for years 1997–2001 were to reduce the incidences
of stomatognathic system diseases and the occurrence of malocclusions due to initiation of oral health programs
and intensification of caries and gingivitis’ prophylactic. 15% decrease in malocclusion occurrence among children
and youth was expected with relation to year 1995. Epidemiological data published during last 15 years should
allow to evaluate a fulfillment of the above goals as well as help to create new health programs making realization
of WHO goals possible. The purpose of the article was to compare current epidemiological data concerning frequ−
ency of dento−occlusal disorders among Polish children and youth in last 15 years. Data from own research and 21
publications of other authors about the occurrence of malocclusions in different age groups (6, 8, 11, 12, 18 year
of life) published between years 1993 and 2008 were included. An evaluation of changes in stomatognathic system
in dento−occlusal disorders among Polish children in the last 15 years was impossible due to difficulties in compa−
ring data presented by different authors. An attempt of the data interpretation was done: majority of epidemiologi−
cal research in the last 15 years was regional and few regions were included. The realization of the goals of Natio−
nal Program of Stomatognathic System Care for years 1997–2001 cannot be evaluated, however, it seems that schedu−
274
B. KAWALA, M. SZUMIELEWICZ, A. KOZANECKA
led reduction of 15% of malocclusion was not achieved. Furthermore there is lack of straight rules of dento−occlusal
disorders’ diagnosis and their classification. The tendency of increasing frequency of dento−occlusal disorders with
age is observed. The most common disorders according to Orlik−Grzybowska’s classification are class II malocc−
lusions (Dent. Med. Probl. 2009, 46, 3, 273–278).
Key words: malocclusions, teeth disorders, epidemiology.
Wytyczne Światowej Organizacji Zdrowia od−
nośnie do zdrowia jamy ustnej na 2020 rok zosta−
ły sformułowane w sposób ogólny, tworząc ramy
do konstruowania programów zdrowotnych na
szczeblu narodowym i regionalnym. Ustalone cele
i zadania nie są określone w sposób ilościowy, co
pozwala na dostosowanie ich do warunków lokal−
nych, uwzględniając miejscowe zapotrzebowanie,
priorytety, system opieki zdrowotnej oraz warunki
socjalno−ekonomiczne. Zalecenia WHO dotyczą
w głównej mierze profilaktyki, wczesnego wykry−
wania i leczenia zaburzeń wad zgryzu wrodzo−
nych, ale odnoszą się również do:
– wczesnej diagnostyki i leczenia wad zgryzu
znacznie upośledzających wygląd;
– zmniejszenia częstości występowania zabu−
rzeń estetyki wpływających na codzienne funkcjo−
nowanie i relacje społeczne;
– zmniejszenia liczby osób doświadczają−
cych trudności w żuciu, połykaniu i mówieniu/ko−
munikowaniu się, związanych z utratą zębów
i wrodzonymi oraz nabytymi deformacjami twa−
rzowymi/zębowymi [1].
Szczegółowe cele zdrowia jamy ustnej do uzy−
skania w Polsce w 2015 r. uwzględniające wytycz−
ne WHO na 2020 rok odnoszą się do frekwencji
próchnicy oraz częstości występowania braków
zębowych w określonych grupach wiekowych, ale
nie uwzględniają występowania wad zgryzu [2, 3].
W Polsce nie udało się zrealizować wytycz−
nych WHO na 2000 r. odnośnie do częstości wy−
stępowania próchnicy i najprawdopodobniej nie
uda się osiągnąć periodontologicznych celów
zdrowia WHO na 2010 r. [4, 5]. W założeniach
Narodowego Programu Ochrony Narządu Żucia
w latach 1997–2001 zapisano konieczność obniże−
nia zachorowalności na choroby narządu żucia
oraz występowania wad zgryzu przez wdrożenie
programów promocji zdrowia i intensyfikację za−
pobiegania próchnicy i zapaleniom dziąseł. Ocze−
kiwano, że odsetek dzieci i młodzieży z wadami
zgryzu obniży się o 15% w stosunku do 1995 roku
[6]. Dane z badań epidemiologicznych opubliko−
wanych w ostatnich 15 latach powinny umożliwić
ocenę realizacji tego założenia oraz stanowić
punkt odniesienia przy tworzeniu kolejnych pro−
gramów zdrowotnych umożliwiających osiągnię−
cie celów WHO.
Celem pracy było porównanie danych epide−
miologicznych zebranych z publikacji z lat 1993–
–2008 dotyczących częstości występowania
w Polsce zaburzeń zgryzowo−zębowych wśród
dzieci i młodzieży w poszczególnych grupach
wiekowych. Zebrane dane epidemiologiczne po−
chodzą z badań własnych oraz 21 prac innych au−
torów, opublikowanych w latach 1993–2009, do−
tyczących występowania wad zgryzu w populacji
osób ogólnie zdrowych w wieku 6, 8, 11, 12 i 18
lat. Prace były wyszukiwane z wykorzystaniem
przeglądarki Głównej Bibliografii Lekarskiej.
Kryterium doboru publikacji była: oryginalność
pracy, określona grupa wiekowa badanych, bada−
nia populacyjne ogólnie zdrowych dzieci i mło−
dzieży.
Epidemiologia
wad zgryzowo−zębowych
w populacjach lokalnych
w Polsce
Częstości występowania wad zgryzowo−zębo−
wych przedstawiono w tabeli 1.
Częstość wad zgryzowo−zębowych w popula−
cji 6−latków według badań przeprowadzonych
w latach 1995–1998 wynosiła od 24,2% w Biel−
sko−Białej do 60,8% w Poznaniu [7–11]. W bada−
niach z 2000 r. wady te stwierdzono u 29,2% dzie−
ci w województwie zachodniopomorskim i 65,6%
dzieci w województwie mazowieckim [12, 13].
Według danych z 2003 r. wady zgryzowo−zębowe
występowały u 39,4% 6−latków we Wrocławiu
[14]. Porównując wyniki badań populacyjnych
prowadzonych w latach 1995–1998 oraz 2000–
–2003, można stwierdzić, że częstość występowa−
nia zaburzeń zgryzowo−zębowych wśród dzieci
6−letnich utrzymuje się na stałym poziomie, gdyż
w obu przedziałach czasowych zaobserwowano
podobną rozpiętość wyników.
Częstość wad zgryzowo−zębowych w grupie
8−latków oceniono w 1999 r. na 78,8% w Grudzią−
dzu i 60,0% w Bielsko−Białej, a w 2000 r. na
34,6% w województwie zachodniopomorskim
[13, 15, 16]. Według publikacji z 2006 r. wady
zgryzu i wady zębowe stwierdzono odpowiednio
u 37,5 i 36,1% dzieci we Wrocławiu, a według ob−
serwacji z 2007 r. odpowiednio u 50,1 i 25,8%
dzieci w Gdyni [17, 18]. W grupie wiekowej 11 lat
wady zgryzu występowały u: 76,9% dzieci w Gru−
275
Epidemiologia wad zgryzowo−zębowych u dzieci i młodzieży
Tabela 1. Częstość występowania wad zgryzowo−zębowych (wyrażona w procentach) w poszczególnych grupach wieko−
wych w latach 1993–2008
Table 1. Frequency of malocclusion (in %) with age between years 1993–2008
Rok ba− Wiek grupy badanej – lata (Age – years)
dania*
6 (6−year−olds)
8 (8−year−olds)
11 (11−year−olds)
(Year of n (%)
n (%)
n (%)
study)
1993
1995
Bielsko−Biała
24,2 (70) [7]
Katowice
55,0 (70) [7]
1996
Szczecin
42,9 (21) [8]
1997
Poznań
60,8 (186) [9]
1998
opolskie
47,6 (353) [11]
Lwówek Śląski
57,0 (100) [10]
1999
2000
zachodnio−
pomorskie
29,2 (1084) [13]
mazowieckie
65,6 (128) [12]
2003
Wrocław
39,4 (160) [14]
12 (12−year−olds)
n (%)
18 (18−year−olds)
n (%)
mazowieckie
62,8 (180) [22]
lubelskie
81,0 (100) [28]
Polska
63,7 (1860) [20,21]
szczecińskie
53,3 (180) [25]
poznańskie
62,2 (230) [23]
gdańskie
76,1 (180) [24]
Polska
66,0 (1859) [20,21]
dolnośląskie
70,8 (240) [29]
poznańskie
60,6 (180) [23]
gdańskie
71,2 (180) [24]
opolskie
70,9 (491) [11]
Grudziądz
78,8 (33) [15]
Bielsko−Biała
60,0 (1099) [16]
Grudziądz
76,9 (13) [15]
Lublin
62,3 (589) [19]
Grudziądz
73,3 (30) [15]
zachodnio−
pomorskie
34,6 (3217) [13]
zachodnio−
pomorskie
31,5 (3512) [13]
zachodnio−
pomorskie
28,2 (4265) [13]
zachodnio−
pomorskie
8,5 (1557) [13]
byłe szczecińskie
56,6 (120) [27]
2005
mazowieckie
66,1 (62) [26]
2006
Wrocław 37,5/36,1
(280) [17]
2007
Gdynia 50,1/25,8
(403) [18]
Wrocław 65,0/84,0
(280) [17]
Wrocław 58,0/100,0
(280) [17]
*Dane zaznaczone kursywą przyporządkowano według daty publikacji, ze względu na brak danych dotyczących czasu badania.
39,4 Wrocław (160) 14 oznacza częstość wad zgryzowo−zębowych/ miejsce prowadzenia badania/ liczebność grupy bada−
nej/pozycję piśmiennictwa.
65,0/84,0 Wrocław (280) 17 oznacza częstość wad zgryzu/ częstość wad zębowych/ miejsce prowadzenia badania/ liczebność
grupy badanej/pozycję piśmiennictwa.
dziądzu, 62,3% w Lublinie, 31,5% w wojewódz−
twie zachodniopomorskim i 65% we Wrocławiu
[13, 15, 17, 19]. Trudno jest ocenić zmiany często−
ści występowania wad zgryzu w czasie wśród
dzieci w wieku 8 i 11 lat. W czterech badaniach
prowadzonych w różnych województwach w zbli−
żonym okresie czasu rozrzut częstości występowa−
nia wad w obu grupach wiekowych wynosił ponad
40% W kolejnych latach opublikowano jedynie
dwa badania epidemiologiczne dotyczące tych
grup wiekowych, a ich wyniki wśród ośmiolatków
różniły się o kilkanaście procent. Analizowano
w nich oddzielnie wady zgryzu i wady zębowe,
podczas gdy we wcześniejszych badaniach zabu−
rzenia te były traktowane łącznie.
W ogólnopolskim badaniu epidemiologicz−
nym narządu żucia z 1995 r. wady zgryzowo−zę−
bowe stwierdzono u 63,7% 12−latków [20, 21]. Ich
276
B. KAWALA, M. SZUMIELEWICZ, A. KOZANECKA
Tabela 2. Częstość występowania wad dotylnych – tyło−
zgryzów, wyrażona w procentach, w trzech grupach wie−
kowych
Table 2. Frequency of class II malocclusion (in %)
in three age groups
6−latki
(6−year−olds)
8−latki
(9−year−olds)
12−latki
(12−year−olds)
13,7/34,9 [14]
16,4/43,8 [17]
30,0/51,5 [17]
23,7/42,3 [9]
19,4/32,6 [16]
45,0/68,2 [26]
27,0/47,3 [10]
26,3/52,4 [18]
46,0/70,2 [12]
13,7/34,914 oznacza częstość występowania tyłozgryzów
w ogólnej populacji/ częstość występowania tyłozgryzów
w odniesieniu do wad zgryzu/ pozycja piśmiennictwa.
częstość była różna w poszczególnych regionach
Polski i wynosiła: 53,3% w dawnym wojewódz−
twie szczecińskim, 62,2% w poznańskim, 62,8%
w warszawskim i 76,1% w gdańskim [22–25].
W badaniach z lat 1998–2000 występowanie zabu−
rzeń zgryzowo−zębowych oceniano na 28,2%
w województwie zachodniopomorskim, 70,9%
w opolskim i 73,3% w Grudziądzu [11, 13, 15].
Według danych z lat 2003–2006 wady zgryzowo−
−zębowe występowały u 56,6% populacji dzieci
w wieku 12 lat z dawnego województwa szczeciń−
skiego, 66,1% populacji 12−latków z wojewódz−
twa mazowieckiego i 100% populacji dzieci
w tym wieku we Wrocławiu (58% miało wadę
zgryzu, 100% wady zębowe) [17, 26, 27]. W gru−
pie 12−latków najbardziej miarodajne wydaje się
zestawienie danych z prac dotyczących byłych
województw: szczecińskiego z 1995 r. i 2003 r.
oraz warszawskiego z 1993 i 2005 r. Z badań tych
wynika, że w ciągu 10 lat nastąpi kilkuprocentowy
wzrost częstości występowania wad zgryzu w tych
regionach.
We wspomnianym ogólnopolskim badaniu
epidemiologicznym narządu żucia z 1995 r. oce−
niano również frekwencję wad zgryzu w populacji
młodzieży w wieku 18 lat. W tej grupie wiekowej
wady zgryzowo−zębowe stwierdzono u 66,0%
osób [20, 21]. W dawnym województwie poznań−
skim częstość wad wynosiła 60,6%, w dolnoślą−
skim 70,8%, w gdańskim 71,2%, w lubelskim
81% [23, 24, 28, 29]. W badaniu przeprowadzo−
nym w 2000 r. w województwie zachodniopomor−
skim stwierdzono wady zgryzu u 8,5% osiemna−
stolatków [13]. Niemożliwe jest określenie trendu
w epidemiologii wad zgryzu w grupie 18−latków,
gdyż w latach 1996–2008 opublikowano tylko jed−
no badanie obejmujące tę grupę wiekową, brakuje
więc danych, które można porównać z wynikami
badań z lat 1993 i 1995.
Częstość występowania
wad w kolejnych grupach
wiekowych
Analiza częstości występowania wad zgryzu
w poszczególnych rejonach Polski wśród dzieci
w kolejnych grupach wiekowych wykazała:
– w czterech regionach (Szczecin, opolskie,
Wrocław, Trójmiasto) znaczny (o 10–26%),
wzrost liczby wad zgryzu wśród dzieci w wieku
12 lat w stosunku do populacji 6− i 8−latków [8, 11,
14, 17, 18, 24, 25],
– w dwóch regionach (mazowieckie i po−
znańskie) niewielki (o 0,5–1,4%) wzrost liczby
wad zgryzu wśród dzieci dwunastoletnich w po−
równaniu z sześciolatkami [9, 12, 23, 26],
– w dwóch regionach (województwo zacho−
dniopomorskie i Grudziądz) niewielki (5,5–6,4%)
spadek liczby wad zgryzu wśród dzieci dwunastolet−
nich w stosunku do dzieci w wieku 6 i 8 lat [13, 15].
Z porównania ogólnopolskich danych epidemio−
logicznych wynika, że w 1995 r. częstość wad zgry−
zowo−zębowych była o 2,4% większa wśród osiem−
nastolatków w porównaniu z dziećmi 12−letnimi [20,
21]. W zestawieniu natomiast danych z badań 11−,
12− i 18−latków w poszczególnych rejonach kraju
z lat 1993–2005 można zauważyć kilka tendencji: od
kilkunastoprocentowego wzrostu w Lublinie i Wro−
cławiu, przez kilkustopniowy spadek w byłych woje−
wództwach poznańskim i gdańskim, po znaczne ob−
niżenie liczby wad wśród 18−latków w wojewódz−
twie zachodniopomorskim [13, 17, 19, 23, 24, 28,
29]. Należy podkreślić, że dane z województwa za−
chodniopomorskiego znacznie odbiegają od wartości
uzyskiwanych we wszystkich pozostałych badaniach
i trzeba je interpretować z dużą ostrożnością, gdyż
autorzy publikacji nie przedstawili ani metody, ani
kryteriów oceny badanych wad zgryzu.
Epidemiologia
wad dotylnych
Autorzy dostępnych prac stosowali różną me−
todologię i kryteria oceny wad, przy czym w ana−
lizowanych publikacjach dominują dwa typy kla−
syfikacji: podział na wady lekkie, średnie i ciężkie
według WHO oraz podział wad w stosunku do
trzech płaszczyzn przestrzennych według Orlik−
−Grzybowskiej. Obie klasyfikacje mają pewne
ograniczenia. Pierwsza z nich polega na ocenie su−
biektywnej, druga natomiast nie uwzględnia wad
zębowych oraz możliwości występowania kilku
wad u jednej osoby. Utrudnia to interpretację wy−
ników publikowanych prac, gdyż autorzy w od−
mienny sposób przedstawiają częstość zaburzeń
Epidemiologia wad zgryzowo−zębowych u dzieci i młodzieży
zgryzowo−zębowych, często nie rozgraniczając
w jednoznaczny sposób liczby osób, u których
stwierdzono jedynie wady zębowe od liczby osób,
u których nieprawidłowości zębowe towarzyszą
wadom zgryzu. W analizowanych pracach najczę−
ściej występującą wadą zgryzu, według klasyfika−
cji Orlik−Grzybowskiej, był tyłozgryz. Według
różnych autorów stanowił 28,2–70,2% wad zgry−
zu wśród dzieci w wieku rozwojowym. W odnie−
sieniu do populacji dzieci w wieku 6–12 lat czę−
stość jego występowania była oceniana na
13,7–46% (tab. 2) [9–12, 14, 16–18, 26]. Analiza
piśmiennictwa odnośnie do występowania tej wa−
dy w poszczególnych grupach wiekowych (6, 8,
12 lat) ujawnia, że najrzadziej występuje ona
u dzieci 8−letnich, a najczęściej u dzieci 12−let−
nich. Wydaje się więc, że podczas wymiany uzę−
bienia odsetek wad dotylnych zwiększa się,
podobnie jak liczba nieprawidłowości zębowych.
Podsumowanie
Według danych z piśmiennictwa badania epide−
miologiczne 12−letnich dzieci i 18−letniej młodzieży
z roku 1995 r. stanowiły jedyny w ciągu ostatnich
15 lat projekt badawczy o zasięgu ogólnopolskim.
Pozostałe badania populacyjne miały charakter re−
gionalny i różniły się od siebie zarówno materiałem
(liczebność grupy badanej), jak i metodą (kryteria
oceny, sposób klasyfikacji wad). Z tego względu
analiza porównawcza danych epidemiologicznych
w publikowanych pracach jest bardzo trudna. Nie
można jednoznacznie ocenić zmian zachodzących
w narządzie żucia dotyczących zaburzeń zębowo−
zgryzowych u dzieci i młodzieży w ciągu ostatnich
15 lat w Polsce, chociaż jest możliwa ostrożna próba
interpretacji dostępnych danych.
Analiza prac oryginalnych opublikowanych
w latach 1993–2009 i zawartych w nich danych epi−
demiologicznych odnoszących się do częstości wy−
stępowania zaburzeń zgryzowo−zębowych u dzieci
277
i młodzieży w wieku 6, 8, 11, 12 i 18 lat pozwala na
wyciągnięcie następujących wniosków:
1) większość badań epidemiologicznych pro−
wadzonych w ciągu ostatnich 15 lat miało charak−
ter regionalny i dotyczyło jedynie kilku rejonów
Polski. Na ich podstawie można tworzyć lokalne
programy zdrowotne, ale uzyskane z nich dane są
niewystarczające do konstruowania projektów
o charakterze ogólnopolskim;
2) na podstawie dostępnych danych nie można
jednoznacznie ocenić realizacji założeń Narodo−
wego Programu Ochrony Narządu Żucia w latach
1997–2001, chociaż wydaje się, że planowane ce−
le odnośnie do 15% spadku wad zgryzu nie zosta−
ły osiągnięte;
3) brakuje jednolitych kryteriów oceny zabu−
rzeń zgryzowo−zębowych i ich klasyfikacji, co utru−
dnia analizę porównawczą danych uzyskanych
w badaniach prowadzonych przez różnych autorów;
4) dominującą tendencją w częstości występo−
wania wad zgryzowo−zębowych jest wzrost odset−
ka zaburzeń w kolejnych grupach wiekowych;
5) najczęściej występującymi wadami zgryzu
wg klasyfikacji Orlik−Grzybowskiej są wady do−
tylne – tyłozgryzy.
Biorąc pod uwagę wzrost częstości występowa−
nia wad zgryzowo−zębowych w kolejnych grupach
wiekowych, czemu może towarzyszyć próchnica,
braki zębowe, peridontopatie, zaburzenia czynno−
ściowe oraz wiele innych zaburzeń, w populacji
osób dorosłych należy oczekiwać licznego grona pa−
cjentów wymagających złożonego i kosztownego
leczenia interdyscyplinarnego. Uwzględniając za−
leżności między zaburzeniami zgryzowo−zębowymi
a innymi patologiami w narządzie żucia, wydaje się,
że profilaktyka, wczesna diagnostyka i leczenie wad
zgryzu mogłyby okazać się pomocne w osiąganiu
celów zdrowia jamy ustnej i powinny być uwzglę−
dnione w ministerialnym „Programie poprawy opie−
ki stomatologicznej nad dziećmi i młodzieżą”,
którego wdrożenie jest jednym z zadań Narodowego
Programu Zdrowia na lata 2007–2015.
Piśmiennictwo
[1] HOBDELL M., PETERSEN P.E., CLARCKSON J., JOHNSON N.: Global goals for oral health 2020. Int. Dent J. 2003, 53,
285–288.
[2] ADAMOWICZ−KLEPALSKA B., WIERZBICKA M., STRUżYCKA I.: Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata
2006 – 2020. Czas. Stomat. 2005, 58, 457–460.
[3] Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015. Załącznik do uchwały Nr 90/2007 Rady Ministrów z dnia 15 ma−
ja 2007 r.
[4] BANACH J.: Co z realizacją periodontologicznych celów zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia do 2010 r. w Pol−
sce? Dent. Med. Probl. 2002, 39, 9–12.
[5] WIERZBICKA M., KACZMAREK U.: Trend choroby próchnicowej u 12−letnich dzieci na podstawie badań monitorin−
gowych stanu zdrowia jamy ustnej. Czy polskie dzieci mają szansę na osiągnięcie narodowego i europejskiego ce−
lu zdrowia jamy ustnej? Dent. Med. Probl. 2009, 46, 149–157.
[6] WIERZBICKA M., ADAMOWICZ−KLEPALSKA B., PIEKARCZYK J., PISULSKA−OTREBA A., SPIECHOWICZ E., ZIĘTEK M.:
Narodowy program ochrony narządu żucia w okresie 1997–2001. Czas. Stomat. 1999, 52, 271–278.
278
B. KAWALA, M. SZUMIELEWICZ, A. KOZANECKA
[7] DOELLINGER R., GOŁBA−ŚWIDER M., GRZESIEWSKA K.: Ocena stanu uzębienia mlecznego i stałego oraz warunków
zgryzowych u dzieci 6−letnich z woj. katowickiego i bielsko−bialskiego – badania porównawcze. Magazyn Sto−
mat. 1998, 8, 4, 22–25.
[8] SKOMRO P., ZIEMBA Z.: Stan zgryzu i potrzeby w zakresie leczenia ortoodntycznego u dzieci jednej ze szkół pod−
stawowych Szczecina. Czas. Stomat. 1998, 51, 277–281
[9] BIEDZIAK B., KURZAWSKI M., POSPIESZYŃSKA M.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci przedszkolnych
w Poznaniu. Pozn. Stomat. 1998, 25, 177–184.
[10] KANTOR B., WARYCH B.: Analiza wad zgryzu i typu ząbkowania u dzieci 6–7−letnich z Lwówka Śląskiego. Ma−
gazyn Stomat. 2000, 10, 48–50.
[11] GRZYBOWSKA−SUBTELNA J., PISULSKA−OTRĘBA A.: Częstość występowania wad zgryzu u dzieci i młodzieży woje−
wództwa opolskiego. Czas. Stomat. 2001, 54, 51–56.
[12] ZADURSKA M., PIEKARCZYK B., MARCZYŃSKA M., KOCHANEK A., MASZEWSKA M., RASAŁA A., ZAKRZEWSKA M.:
Badania epidemiologiczne wad zgryzu i zaburzeń funkcji układu mięśniowo−stawowego u dzieci w wieku przed−
szkolnym. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 2001, 34, 11–13.
[13] MYŚLIWIEC L., BUCZKOWSKA−RADLIŃSKA J., TARHONI M., SZUMIGALSKA−KOZAK J.: Lecznicze potrzeby stomatolo−
giczne u dzieci i młodzieży z województwa zachodniopomorskiego. Zdr. Publ. 2004, 114, 189–192.
[14] KAWALA B., BABIJCZUK T, CZEKAŃSKA A.: Występowanie dysfunkcji, parafunkcji i wad narządu żucia u dzieci
w wieku przedszkolnym. Dent. Med. Probl. 2003, 40, 319–325.
[15] ŻYSKO−CHRIST D.: Ocena stanu jamy ustnej dzieci 7− 12− i 14−letnich w Szkole Podstawowej nr 2 w Grudziądzu.
Magazyn Stomat. 2001, 11, 5, 24–28.
[16] TRUSZEL M., ROZTOCZYŃSKA A., BECKER K.: Stan uzębienia dzieci 8−letnich w Bielsku−Białej. Magazyn Stomat.
2002, 12, 7–8, 12–15.
[17] KAWALA B.: Zmiany w narządzie żucia nieleczonych ortodontycznie mieszkańców Dolnego Śląska w odległych
i współczesnych klinicznych badaniach porównawczych [rozprawa habilitacyjna], Akademia Medyczna, Wrocław
2006.
[18] ONOSZKO M., WOJTASZEK−SłOMIŃSKA A., ROSNOWSKA−MAZURKIEWICZ A.: Występowanie wad zgryzu u 8− i 9−let−
nich dzieci z terenu Gdyni. Czas. Stomat. 2007, 60, 195–201.
[19] KOMOROWSKA A.: Relacje między potrzebą a zapotrzebowaniem na leczenie ortodontyczne. Ortod. Współ. 1999,
1, 5–10.
[20] JAŃCZUK Z.: Stan narządu żucia polskiej populacji. Nowa Stomat. 1997, 3, 45–49.
[21] SUSZCZEWICZ A, LISIECKA K.: Stan zgryzu populacji 12− i 18−latków w Polsce w 1995 roku. Przegl. Stomat. Wie−
ku Rozw. 2001, 35–36, 20–23.
[22] GORDON A., JANICHA J., REMISZEWSKI A., WACIŃSKA−DRABIŃSKA M., TURSKA A., PERENDYK J.: Ocena warunków
zgryzowych i stawów skroniowo−żuchwowych u dzieci 7− i 12−letnich – badania porównawcze. Przegl. Stomat.
Wieku Rozw. 1995, 10, 2, 34–38.
[23] BORYSEWICZ−LEWICKA M., CHŁAPOWSKA J., KRUSZYŃSKA−ROSADA M., ŚNIATAŁA R.: Występowanie wad zgryzu
u dzieci i młodzieży w wieku 12 i 18 lat województwa poznańskiego. Pozn. Stomat. 1995–1996, 129–135.
[24] EMERICH−POPLATEK K., ADAMOWICZ−KLEPALSKA B., KACZMARCZYK J., MARASZKIEWICZ−KULESZA M.: Stan zgryzu
populacji w wieku rozwojowym z województwa gdańskiego. Czas. Stomat. 1999, 52, 301–306.
[25] ROJEK R., LISIECKA K., SUSZCZEWICZ A.: Stan zgryzu szczecińskich 12−latków na podstawie badań epidemiolo−
gicznych. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 2001, 35–36, 31–34.
[26] ZADURSKA M., PIEKARCZYK B., KOCHANEK A., MARCZYŃSKA M., MASZEWSKA M., RASAŁA A., ZAKRZEWSKA M.:
Wady zgryzu i zaburzenia funkcji układu mięśniowo−stawowego u dzieci w wieku 10–13 lat. Ortop. Szczęk.
Ortod. 2005, 2, 14–17.
[27] ROJEK R., LISIECKA K.: Analiza stanu zgryzu 12−latków w dawnym województwie szczecińskim w latach
1987–2003. Magazyn Stomat. 2009, 19, 1, 20–23.
[28] MIELNIK−BŁASZCZAK M., DUDZIK A., BOROWSKA M.: Ocena stanu narządu żucia u młodzieży w wieku 16, 17 i 18
lat. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1993, 1–2, 39–41.
[29] MALEPSZY A., NOWAK−MALINOWSKA H., KACZMAREK U.: Wybrane parametry stanu zdrowia narządu żucia 18−let−
niej młodzieży województwa dolnośląskiego. Wrocł. Stomat. 2000, 38, 103–109.
Adres do korespondencji:
Beata Kawala
Katedra i Zakład Ortopedii Szczękowej i Ortodoncji AM we Wrocławiu
ul. Krakowska 26
50−425 Wrocław
tel.: +48 71 784 02 99
e−mail: ws−[email protected]
Praca wpłynęła do Redakcji: 18.06.2009 r.
Zaakceptowano do druku: 13.07.2009 r.
Received: 18.06.2009
Accepted: 13.07.2009