Zjawisko przemocy.

ZJAWISKO PRZEMOCY W RODZINIE
mgr Joanna Wejs
Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem, które w Polsce zaledwie od kilku lat istnieje w
społecznej świadomości. Problematyka ta w przeciągu ostatnich dwudziestu lat stała się w
krajach zachodnich przedmiotem intensywnych badań, oraz działań terapeutycznych i
profilaktycznych. Przemoc upokarza, powoduje cierpienie i nieobliczalne szkody, rodzi
nienawiść oraz pragnienie odwetu, tworząc błędne koło w stosunkach międzyludzkich,
wcześniej czy później skutkując negatywnie. Treścią tego rozdziału będzie wyjaśnienie
podstawowych pojęć związanych z przemocą domową, przedstawienie jej form, a także
bezpośrednich i odległych następstw.
Wyjaśnienie podstawowych pojęć
Różnorodność przejawów zjawiska przemocy, a także jego niejasność pojęciowa
sprawiły, iż w przeciągu ostatnich trzydziestu lat wielu badaczy podjęło próbę określenia tego
zjawiska. W konsekwencji doprowadziło to do powstania bardzo licznych wyjaśnień tego
terminu, wywodzących się z różnych dziedzin nauki i opracowywanych z odmiennych
perspektyw.
W literaturze psychologicznej pojawia się problem znalezienia bardziej precyzyjnego
określenia niż termin „przemoc”, które używane jest do opisu wszelkich form złego
traktowania jednostki. Stąd dla określenia tego zjawiska używa się również takich określeń
jak: złe traktowanie, krzywdzenie, wykorzystywanie, maltretowanie, nadużycie.
Inną kwestią sporną jest zamienne stosowanie pojęć „agresja” i „przemoc”, jako słów
o takim samym zakresie i znaczeniu. Niektórzy badacze, chcąc uściślić obydwa terminy,
podejmują próby oddzielenia aktu przemocy od aktu agresji. Zakładają, że agresja jest
pojęciem nadrzędnym, a jej celem jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy
jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu na jednostkę, a dzięki temu osiągnięcie
zamierzonego celu. Innymi słowy, w przemocy cierpienie i zaszkodzenie drugiej osobie nie
jest celem samym w sobie, a środkiem do osiągnięcia właściwego celu. Różnica pomiędzy
przemocą a agresją jest jednak wyczuwana raczej intuicyjnie, ponieważ kryteria tego podziału
nie wydają się całkowicie jasne i uzasadnione (Kmiecik-Baran,1999).
1
Istotnym jest także podkreślenie faktu, że przemoc nie zawsze jest jednoznaczna z
popełnieniem przestępstwa. Przestępstwo ma miejsce, gdy dane zachowanie pozostaje w
sprzeczności z określonymi normami prawnymi, a niekoniecznie obyczajowymi, czy
moralnymi (Kmiecik-Baran,1999).
Powszechnie przez przemoc rozumie się: „każdy akt godzący w osobistą wolność
jednostki, zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą” (Pospiszyl,1998,
s.10). Jak wspomniano powyżej, przemoc określana jest przez wielu badaczy i w różny
sposób, w zależności od wielu czynników. Zazwyczaj jednak, definicje przemocy biorą pod
uwagę trzy kryteria:
1) rodzaj zachowania sprawcy,
2) intencje sprawcy,
3) skutki przemocy (Bandura- Madej,2000,s.12).
Przykładem formułowania przemocy w oparciu wyłącznie o kryterium pierwsze są w
większości definicje, które podobnie jak ta stworzona w 1962 przez Kempe`go, ograniczają
przemoc tylko do aktów fizycznego krzywdzenia dziecka (Pospiszyl, 1998, s.12).
Wolfgang (1977,s.44), określa przemoc jako: „zamierzone użycie siły lub ujemnych bodźców
fizycznych przez jedną osobę w stosunku do drugiej”.
Natomiast Krahe (2005, s. 19) definiuje to zjawisko jako: „szkodliwe fizyczne napaści, które
nie są w żaden sposób społecznie uprawnione”.
Drugim kryterium, na którym bywa budowana definicja przemocy są intencje
sprawcy. Przykładem jest definicja autorstwa Strauss (1991, s.201), w której autor twierdzi, iż
przemoc to: „każde zachowanie, którego intencją jest wyrządzenie fizycznej krzywdy
drugiemu człowiekowi, lub też czyn, który jest postrzegany jako mający taką intencję”.
Do kolejnej grupy definicji, w której kryterium stanowią skutki przemocy należy
definicja Kądzieli (1979, s.62). Przemoc według tego autora to: „takie wywieranie wpływu na
ludzi, w którego wyniku ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest
mniejszy, niż potencjalny poziom tego rozwoju”.
Można stwierdzić, że wszystkie powyżej wymienione kryteria są bardzo istotne dla
zrozumienia istoty zjawiska, o którym mowa w tym rozdziale, dlatego też dla wyczerpującego
określenia tego zagadnienia, większość cytowanych w literaturze psychologicznej definicji
przemocy uwzględnia więcej niż jedno spośród nich.
Przykładem takiego podejścia jest definicja amerykańskiego Centrum Pomocy Dzieciom
Krzywdzonym i Zaniedbywanym, która określa przemoc jako: „fizyczne lub umysłowe
działanie na szkodę, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie lub maltretowanie dziecka
2
poniżej 18 roku życia przez osobę odpowiedzialna za pomyślny jego rozwój, oraz działania,
które stanowią zagrożenie dla jego rozwoju. (Pospiszyl, 1998, s.12).
Przytoczone powyżej definicje są szerokie i uwzględniają zarówno intencjonalność,
jak i skutki oraz rodzaj zachowania.
Istotnym dla problematyki podjętej w tej pracy wydaje się także precyzyjne
określenie tego rodzaju przemocy, który odbywa się w rodzinie, czyli inaczej „przemocy
domowej” (ang. domestic violence, family violence).
Ustawa z dnia 29 lipca 2005r o Przeciwdziałaniu Przemocy w Rodzinie, określa to zjawisko
jako: „jednorazowe lub powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające
prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na
niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające ich godność, nietykalność cielesną,
wolność w tym seksualna, powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a
także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą”.
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Polsce przyjmuje
następującą definicję przemocy domowej: „Zwana też przemocą w rodzinie. To zamierzone i
wykorzystujące przewagę sił działanie skierowane przeciw członkowi rodziny, które narusza
prawa i dobra osobiste, powodując cierpienie i szkody” (Sasal, 1998, s.210).
Zarówno źródłem, jak i ofiarą przemocy w rodzinie może być którakolwiek z osób do
niej należących. Jednak z powodu swojego niskiego statusu w systemie władzy w rodzinie,
dzieci są szczególnie narażone na ryzyko agresywnego zachowania ze strony rodziców.
Przemoc wobec dziecka w literaturze psychologicznej definiowana jest jako: „każde
zamierzone lub niezamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które
ujemnie wpływa na rozwój fizyczny lub psychospołeczny dziecka” (Lew- Starowicz,
Podsumowując można stwierdzić, że istnieje wiele różnych kryteriów jak również
samych definicji i podejść do zjawiska przemocy. W pracy tej, przemoc rozumiana jest
zgodnie z definicją Pospiszyl (1998,s.14), która uwzględnia zarówno skutki zachowania
sprawcy, społeczne wzory, a także intencje stosowania przemocy. Przemoc to: „wszelkie
nieprzypadkowe akty godzące w osobistą godność jednostki lub przyczyniające się do
fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnej
relacji”. Dla określenia zjawiska przemocy stosowane będą zamiennie określenia: przemoc,
maltretowanie i krzywdzenie.
Powyższe rozważania wskazują, iż przemoc jest zjawiskiem bardzo złożonym,
definiowanym przez wielu badaczy i określanym za pomocą różnych terminów. Istnieje wiele
3
form krzywdzenia, których charakterystyka i zakres będą przedmiotem rozważań kolejnego
podrozdziału tej pracy.
Formy i zakres przemocy
Kiedy mówimy o przemocy, odnosimy się do całej grupy zachowań, które mogą
okazać się szkodliwe dla jednostki, która jej doświadcza. Mamy zatem na myśli, różne formy
złego traktowania, spośród których każda odróżnia się czymś od pozostałych i posiada
charakterystyczne tylko dla siebie cechy.
W pracy tej zostaną opisane cztery, najczęściej wyodrębniane w klasyfikacjach i
najpowszechniejsze, kategorie przemocy: 1) fizyczna; 2) psychiczna; 3) seksualna; 4)
zaniedbanie;
Przemoc fizyczna jest najbardziej znaną formą złego traktowania. Jest akceptowana
i stosowana jako środek podtrzymujący dyscyplinę. Rozumiana jest jako: „wszelkie działanie
nieakcydentalne, prowadzone przez jakąkolwiek osobę, które wywołuje uszczerbek fizyczny
lub chorobę, lub tez stawia w poważnym niebezpieczeństwie odniesienia szkody fizycznej lub
choroby” (Soriano, 2002,s.45). Ten rodzaj krzywdzenia obejmuje szeroką gamę form
zachowania, przejawiających się w postaci czynnej lub biernej. Pierwsza spośród tych form to
przede wszystkim bicie- począwszy od klapsów i policzkowania, poprzez bicie pięścią,
przedmiotem, czy „na oślep”, aż po kopanie, zmuszanie do uwłaczających posług, czy
zachowania o wyjątkowej brutalności jak np. duszenie, oparzenia, zadawanie ran ciętych, lub
szarpanych. Natomiast przemoc fizyczna bierna przejawia się przede wszystkim w postaci
zakazów jak np.: mówienia w określonym czasie, załatwiania potrzeb fizjologicznych, czy
chodzenia (za: Pospiszyl, 1998).
Badania amerykańskie wykazują, że około 84-97% rodziców stosuje kary fizyczne wobec
swoich dzieci. W badaniach z 1997 roku, Gelles, zwraca uwagę na czterokrotny wzrost
poważnych obrażeń u dzieci, pomiędzy rokiem 1986 a 1993. Statystyki podają, że 40-45%
dzieci do 5r.ż. trafiających do szpitala to ofiary krzywdzenia fizycznego (za: Krahe: 2005).
W Polsce badania oparte na samoopisie, a dotyczące stosowania przemocy fizycznej
prowadziła w latach 1982-1984, w grupie 100 rodzin, Anna Piekarska (1991).
Najpopularniejszymi przejawami agresji wśród rodziców okazały się: klapsy (81,7%), bicie
ręką (66,8%), szarpanie, potrząsanie, ciągnięcie za ucho (40,7%) i policzkowanie (14%).
Ponadto badania te wykazały, że 38,5% badanych rodziców stosuje tzw. solidne lanie, a 4,5%
spośród nich przyznaje, że czyni to dość często. 44,2% rodziców zadeklarowało, że przy
4
wymierzaniu dziecku kary stosuje pas lub inny, przeznaczony do tego przedmiot np. kabel.
Do zachowań o znacznej brutalności, jak np. bicie na oślep, pięściami, czy kopanie dziecka,
przyznało się kilkanaście procent. Stosowanie bardzo surowych kar i wymyślnych sposobów
karania takich jak np. ograniczenie ruchów i swobody dziecka, wyrzucenie z domu, czy
pozbawienie dziecka jedzenia, zadeklarowało 25%.
Należy jednak podkreślić, że dokładne określenie częstości stosowania przemocy w rodzinie
wobec dziecka jest trudne do ustalenia, gdyż wiele spośród takich zachowań zostaje
niezgłoszonych, lub niewykrytych. Prawdziwe rozmiary tego zjawiska są prawdopodobnie
znacznie wyższe niż te określane przez oficjalne statystyki, czy w rodzicielskich samoopisach
(Krahe, 2005).
Kolejną formą przemocy, często podkreślaną w literaturze, jest przemoc psychiczna,
inaczej emocjonalna. Określenie jej prawdziwych rozmiarów i wszystkich form tego typu
zachowania jest zadaniem niemożliwym do wykonania. Jest to najrzadziej ujawniana i
najsłabiej udokumentowana forma krzywdzenia. Stosowana w stosunku do dziecka, jest
definiowana jako: „chroniczna wrogość wyrażana słownie w formie obelg, drwin,
lekceważenia, krytyki, gróźb porzucenia, oraz nieustanne blokowanie dziecięcych inicjatyw
przez dorosłych”. Wielu badaczy dla określenia tego zjawiska używa sformułowania:
maltretowanie emocjonalne, rozumiejąc je jako: „działania prowadzące do upośledzenia
zdrowia emocjonalnego i psychicznego dziecka, takie jak obrażanie, lekceważenie werbalne,
akty symboliczne mające na celu zastraszanie dziecka oraz brak dbałości i dostępności
emocjonalnej opiekunów” (Soriano,2002, s.62).
Dziecko dla prawidłowego rozwoju, potrzebuje bliskości i poczucia bezpieczeństwa, które
daje mu kontakt z osobami najbliższymi, którymi zazwyczaj są rodzice. Pozbawienie dziecka
tej relacji niesie za sobą poważne konsekwencje. Krzywdzenie emocjonalne może przybrać
cztery ogólne formy (Soriano, 2002):
1. odrzucenie – unikanie, brak akceptacji potrzeb dziecka i nieprzyjmowanie do
wiadomości jego prawomocnych potrzeb; brak zainteresowania i obojętność wobec
dziecka;
2. wyobcowanie – uniemożliwienie kontaktu z rówieśnikami i ograniczanie dostępu do
normalnych i zwyczajnych doświadczeń społecznych;
3. zastraszanie – groźby i atak werbalny, tworzące klimat strachu i napięcia, zarówno
przed karą, jak też przed popełnieniem błędu;
5
4. zepsucie – zachowanie destrukcyjne i antyspołeczne rodzica, przejmowane przez
dziecko i uniemożliwiające mu normalną integrację w społeczeństwie, a przez to
zdobycie zwyczajnego doświadczenia społecznego.
Przemoc psychiczna ujawniana jest najczęściej w sytuacji przemocy fizycznej i dotyczy
najczęściej hałaśliwych i łatwo zauważalnych przez otoczenie form zachowania, jak np.
oczernianie, wyszydzanie, czy wyzywanie.
Ten rodzaj przemocy zawiera przymus i groźby, zastraszanie emocjonalne, wykorzystywanie,
za które uznaje się: oskarżanie, upokarzanie, poniżanie, obwinianie i manipulowanie
poczuciem winy, wyzwiska, wmawianie choroby psychicznej, izolowanie przez kontrolę
kontaktów z innymi a także zabranianie korzystania z telefonu itp. (Hołyst, 2006).
Badania przeprowadzone przez A. Piekarską (1991) ujawniają stosowanie przez rodziców
bardzo wyrazistych form krzywdzenia, dostarczających młodemu pokoleniu wzorców
zachowania i kształtujących nieprawidłowe nastawienia psychiczne. Są to: groźby,
ostrzeżenia, krzyczenie na dziecko (84-97%), ośmieszanie (28,6%), wrzeszczenie,
przekleństwa (28%), a także, wyszydzanie (21%), wyzywanie (18,1%), groźby wyrzucenia z
domu lub wysłania do poprawczaka (3,5%). Psychologowie stwierdzają, że 14-23%
pacjentów zgłaszających się do gabinetów terapeutycznych to ofiary przemocy psychicznej
(Hołyst, 2006).
Kolejną formą krzywdzenia jest przemoc seksualna. W polskiej literaturze
specjalistycznej dla określenia tego zjawiska, używa się zamiennie pojęć: wykorzystywanie
seksualne, krzywdzenie seksualne, molestowanie seksualne, czyny lubieżne czy też nadużycie
seksualne. Terminem powszechnie stosowanym jest child sexual abuse, czyli inaczej przemoc
seksualna wobec dziecka (Kluczyńska, 2007).
Istnieje wiele definicji tego zjawiska, które nie zawsze są ze sobą zgodne. Światowa
Organizacja Zdrowia określa je jako: „nadużycie dziecka dla uzyskiwania przyjemności
seksualnych przez osoby dorosłe i starsze” (Lew-Starowicz, 1992,s.33). Definicja
proponowana przez Standing Committe on Sexually Abused Children stwierdza, że:
„dzieckiem seksualnie wykorzystywanym można nazwać każdą jednostkę w wieku
bezwzględnej ochrony, którą osoba dojrzała seksualnie- czy to przez świadome działanie, czy
też przez zaniedbanie swoich społecznych obowiązków, lub obowiązków wynikających ze
specyficznej odpowiedzialności za dziecko- dopuszcza do angażowania dziecka w
jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej”
(Kluczyńska,2007, s.46).
6
Zarówno formy jakie przyjmuje przemoc seksualna, a także sposoby ich klasyfikacji, mogą
być różne.
Soriano (2002,s.55) wymienia cztery typy wykorzystywania seksualnego:
1.
kazirodztwo - seksualny kontakt fizyczny lub tez akt seksualny realizowany z
dzieckiem przez któregoś z członków jego rodziny, opiekuna, lub osobę bliską z którą
mieszka;
2. gwałt – czynność seksualna realizowana z małoletnim w kontekście rodzinnym lub
poza nim;
3. dręczenie seksualne – relacja seksualna polegająca na dotykaniu stref erotogennych
dziecka, lub zmuszanie go do robienia tego samego z osoba maltretującą;
4. wykorzystywanie seksualne bez kontaktu fizycznego – osoba maltretująca osiąga
przyjemność seksualną przez uwodzenie, komentarze słowne, pokazywanie własnych
organów płciowych dziecku, lub poprzez realizację aktu seksualnego, czy masturbację
w obecności dziecka.
W 1991 roku Polskie Towarzystwo Seksuologiczne przeprowadziło badanie dużej
grupy 1118 dorosłych Polaków dotyczące doświadczeń mających znamiona przemocy
seksualnej. Wyniki wskazują na fakt, że 35% kobiet i 29% mężczyzn przeżyło do piętnastego
roku życia doświadczenia o charakterze seksualnym z osoba dorosłą. Najczęściej stosowaną
formą krzywdzenia seksualnego było dotykanie narządów płciowych (60,1 % chłopców i
37,3% dziewcząt), oraz penetracja genitalna i analna (u chłopców)- odpowiednio: 28,5%
chłopców i 17,5 % dziewczynek. Sprawcami nadużyć były osoby obce, następne członkowie
dalszej rodziny: kuzyni, ciotki, wujkowie, a w dalszej kolejności rodzice lub rodzeństwo
(Kmiecik-Baran, 1999). Lew – Starowicz (1992) podaje wyniki badań przeprowadzonych na
wniosek
Polskiego
Towarzystwa
Psychologicznego,
które
ujawniają
następującą
częstotliwość przeżytych form kontaktu seksualnego w okresie dzieciństwa: dotykanie
(dziewczęta: 37,3%, chłopcy: 60,1%), następnie seks oralny (dziewczęta:14,1%, chłopcy:
18,0%), kontakty międzyudowe (dziewczeta:16,5%, chłopcy: 26,3%), oraz penetracja
genitalna i analna (17,5% dziewcząt i 20,5% chłopców). Wśród rejestrowanych przejawów
przemocy seksualnej wobec dziecka, stosunek płciowy należy do zachowań skrajnych.
Według badań jest on jednak jedną z najczęstszych form seksualnego krzywdzenia dziecka
(Pospiszyl, 1998).
Ostatnią z form przemocy wobec dziecka jest zaniedbanie. Spośród powyżej
opisanych form krzywdzenia jest zjawiskiem najbardziej nietypowym, ponieważ nie tyle, że
obejmuje zaniechanie czynności prawidłowej, a nie dokonanie czynu nieprawidłowego, to
7
jeszcze jego sprawca nie zawsze ponosi za nie winę (Pospiszyl, 1998). Zaniedbanie bowiem,
może być zamierzone, albo powstawać w wyniku nieuświadomienia, niewiedzy, lub też z
niezdolności do właściwego zajmowania się dzieckiem.
Ogólnie można powiedzieć, że mamy z nim do czynienia, gdy osoby odpowiedzialne za
fundamentalne potrzeby dziecka nie zaspokajają ich. Soriano (2002, s. 49), definiuje ten
rodzaj przemocy jako: „ sytuacje, w których najbardziej podstawowe potrzeby dziecka
(wyżywienie, ubranie, higiena, ochrona, bezpieczeństwo, wychowanie i opieka medyczna) nie
są zaspokajane przez osoby za to odpowiedzialne”. Należy także mieć na uwadze, że:
„zaniedbanie, którego ofiarą pada dziecko, może mieć dramatyczne skutki nawet wtedy, gdy
jego potrzeby związane z biologicznym przetrwaniem zostają w pełni zaspokojone, zabraknie
natomiast stymulacji poznawczej” (Kmiecik- Baran,1999,s.26). Ten rodzaj krzywdzenia może
obejmować zatem nie tylko niezaspokojenie potrzeb fizjologicznych, czy materialnych, ale
także poznawczych.
Istnieje wiele typologii zaniedbania. Stosując kryterium jego efektów, można wskazać na dwa
rodzaje zaniedbania: A) fizyczne; B) emocjonalne lub psychiczne.
Najczęściej spotykanymi formami zaniedbania w rodzinie według Soriano (2002,s.49) są: 1)
brak kontroli – gdy rodzice lub opiekunowie nie sprawują nad dzieckiem odpowiedniej
kontroli; 2) porzucenie – gdy przez dłuższy czas dziecko zostaje pozostawione bez opieki; 3)
nieodpowiedni lub niewystarczający ubiór – gdy rzeczy dziecka są brudne, zniszczone, czy
tez niedostosowane do pory roku, czy pogody; 4) zaniedbanie stanu zdrowia –
niedostosowana opieka medyczna, a także niezastosowanie odpowiedniego leczenia; 5)
zaniedbanie wychowawcze – brak odpowiednich bodźców do harmonijnego rozwoju dziecka.
Zadaniem trudnym jest określenie prawdziwych rozmiarów zaniedbywania dzieci, a
literatura nie dostarcza wyczerpujących danych na ten temat. Według Gellesa (1988, za:
Pospiszyl, 1998) w USA zjawisko to występuje dwukrotnie częściej niż przemoc fizyczna, co
oznacza, że około 5 milionów dzieci rocznie ma deprywowane podstawowe potrzeby.
Podsumowując, należy stwierdzić, że istnieje wiele form przemocy, które stosowane
są w rodzinach w stosunku do dzieci. Kolejny podrozdział zostanie poświęcony ukazaniu
bezpośrednich i odległych następstw przemocy stosowanej wobec dziecka.
Bezpośrednie i odległe następstwa przemocy wobec dziecka
Przemoc, jak każde znaczące doświadczenie, odciska ślad w psychospołecznym
funkcjonowaniu dziecka będącego jej ofiarą, wpływając niekorzystnie na proces rozwoju.
8
Pomimo, że większość szkód, jakich dziecko doznaje w wyniku złego traktowania powstaje
niejako przypadkowo w czasie stosowania „normalnych” praktyk wychowawczych –
podtrzymywania dyscypliny lub inaczej - wymierzania kary, to jednak powoduje nierzadko
nieodwracalne skutki (Pospiszyl, 1998).
To, jak szeroki i negatywny wpływ wywrze przemoc na funkcjonowanie dziecka,
zależy od wielu zmiennych, między innymi od wieku i osobowości dziecka, więzi i stopnia
pokrewieństwa ze sprawcą, a także formy i przebiegu przemocy, reakcji na zdarzenie, oraz
braku lub uzyskania kwalifikowanej pomocy (Lew- Starowicz,1992). Termin „syndrom
dziecka maltretowanego” stosowany jest dla określenia: „szeregu następstw fizycznych i
psychicznych, bezpośrednich i długotrwałych, powstałych w wyniku złego traktowania
dziecka” (Pospiszyl, 1998).
Badacze m.in. Piekarska (1991), Lew- Starowicz (1992), Jundził (1993), a także
Pospiszyl (1998), Kmiecik-Baran (1999) i Soriano (2002)
wskazują wiele poważnych
następstw doświadczania różnych form przemocy.
Konsekwencje krzywdzenia dziecka można klasyfikować biorąc pod uwagę trzy
kryteria, a mianowicie: 1) bezpośredniość i odległość skutków przemocy; 2) specyficzność i
niespecyficzność objawów; 3) typy objawów: somatyczne, psychiczne (poznawcze,
behawioralne i emocjonalne) (Kmiecik- Baran, 1999, s.28).
Przemoc fizyczna niesie za sobą różnorodne poważne konsekwencje dla fizycznego i
psychospołecznego rozwoju oraz funkcjonowania dziecka.
Do bezpośrednich następstw natury somatycznej należą przede wszystkim obrażenia
zewnętrzne, takie jak: uszkodzenia skóry, ślady uderzeń, oparzenia papierosem, szczypania,
uderzeń sprzączką, sznurem, ślady ugryzień przez człowieka, duszenia, wiązania, a także
siniaki i rany w różnych fazach gojenia się. Zdarzają się także wybite zęby i wyrwane włosy.
U dzieci będących ofiarami przemocy, często pojawiają się mnogie złamania, stwierdzone w
obrazie rentgenowskim, o różnie zaawansowanym procesie gojenia, nierzadko prowadzące do
kalectwa. Podczas domowych awantur dochodzi do pobić, w wyniku których powstaje wiele
obrażeń narządów wewnętrznych (np. śledziony, wątroby), a także wylewów krwawych
siatkówki, bez objawów złamania lub objawów stłuczenia głowy. Rezultatem pobicia może
być także zgon dziecka. Oprócz wymienionych objawów somatycznych specyficznych,
występują także objawy niespecyficzne, a mianowicie: nietrzymanie kału i moczu, wymioty,
potliwość, drżenie, uporczywe bóle i zawroty głowy, bóle żołądka. W rezultacie doznawania
długotrwałej przemocy fizycznej może pojawić się u dziecka brak reakcji na ból (KmiecikBaran, 1999).
9
Konsekwencjami bezpośrednimi krzywdzenia fizycznego są także dysfunkcje behawioralne,
poznawcze i emocjonalne. Należą do nich: ucieczki w świat fantazji, słaby kontakt z
otoczeniem, poczucie winy, krzywdy, alienacji (zagubienia, osamotnienia, bezsensu,
bezradności, samowyobcowania), brak poczucia bezpieczeństwa, a także zaniżona samoocena
i związane z nią poczucie własnej wartości oraz odrzucanie siebie i brak samoakceptacji.
Dzieci krzywdzone często mają koszmary nocne, cierpią z powodu lęków i depresji.
Występują u nich zaburzenia koncentracji uwagi i pamięci. Nie czują przynależności do osób
bliskich, są całkowicie uległe i podporządkowane, a w odpowiedzi na próbę dotknięcia czy
pogłaskania robią gwałtowny unik (Jundziłł, 1993). Dzieci krzywdzone często opisywane są
jako niezdolne do rozluźnienia, poczucia humoru, krnąbrne, przyjmujące postawę „zimnego
wyczekiwania” lub wzmożonej czujności. Przemoc powoduje u ofiary zachowania agresywne
w stosunku do siebie lub innych, a także pewnego rodzaju niewrażliwość, np. na płacz innych
dzieci (Pospiszyl,1998).
Do konsekwencji odległych natury somatycznej, należą przede wszystkim: trwałe
uszkodzenia narządów wewnętrznych, organiczne uszkodzenia mózgu, a także stałe napięcia
mięśni powodujące drżenie rąk i tiki. Przemoc może być przyczyną trwałego kalectwa
fizycznego oraz poważnych chorób somatycznych (Soriano, 2002).
Odległe następstwa poznawcze, emocjonalne i behawioralne sprowadzają się do
występowania małego poczucia własnej wartości, samooceny, poczucia winy jako cechy
osobowości a także dużej potrzeby kontrolowania wszystkiego i wszystkich wokół.
Doświadczanie krzywdzenia w dzieciństwie jest także przyczyną nerwic, różnego rodzaju
uzależnień (np. od alkoholu, czy substancji psychoaktywnych), a także często skutkuje
stosowaniem przemocy wobec innych (Kmiecik-Baran,1999).
Kolejną formą przemocy, której bezpośrednie i odległe konsekwencje zostaną
omówione, jest krzywdzenie emocjonalne dziecka.
W przypadku tej formy przemocy, badacze problemu, m.in. Kmiecik- Baran (1999), Jundziłł
(1993), wskazują na następujące bezpośrednie konsekwencje somatyczne: bóle (mięśni,
żołądka, w okolicy serca,), nietrzymanie moczu i kału, biegunka, wymioty, nadmierna
potliwość, a także nawracające bóle i zawroty głowy. Wyróżniają również następstwa
poznawcze, emocjonalne i behawioralne, takie jak: nerwice, lęki, fobie, kłopoty z kontrola
emocji, zaburzenia snu, oraz poczucie winy, krzywdy i alienacji (bezsensu, anomii,
bezradności, samowyobcowania, osamotnienia). Dzieci krzywdzone są nieufne w stosunku do
innych ludzi, mają problemy szkolne, uciekają z domu, a także przejawiają zachowania
agresywne i autodestrukcyjne.
10
Odległe
następstwa
somatyczne
sprowadzają
się
do
powstania
wielu
chorób
psychosomatycznych, jak np. choroba wieńcowa, zawał serca, wrzody żołądka i dwunastnicy,
astma, choroby dermatologiczne i inne. Po latach doświadczanej przemocy emocjonalnej
mogą pojawić się także zaburzenia ciśnienia, arytmia serca oraz stałe napięcie mięśniowe
(Kmiecik- Baran,1999).
Do odroczonych w czasie następstw krzywdzenia emocjonalnego, obserwowanych w sferze
poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej można zaliczyć: niskie poczucie własnej wartości,
poczucie alienacji, winy, izolację, depresję, a także dążenie do perfekcjonizmu i tendencje do
uzależniania się od innych. Osoby doznające przemocy emocjonalnej w dzieciństwie, w życiu
dorosłym przenoszą ten wzorzec zachowania na swoje rodziny, dążą do kontrolowania
innych, często też wchodzą w konflikty z prawem (Kmiecik- Baran,1999).
Zaniedbywanie w dzieciństwie również niesie za sobą liczne konsekwencje dla ich
rozwoju i funkcjonowania.
Do bezpośrednich konsekwencji somatycznych zaniedbania dziecka należą przede
wszystkim nieadekwatna do wieku dziecka waga i wzrost, chroniczne choroby, osłabienie
odporności organizmu, a także opóźnienie rozwoju wynikające z niedożywienia oraz
występowanie pasożytów.
Konsekwencją doświadczanego w dzieciństwie zaniedbywania
są również następstwa
dotyczące emocji, zachowania, oraz sfery poznawczej. Należą do nich przede wszystkim
poczucie, wstydu i inności, krzywdy, oraz zahamowanie rozwoju psychicznego i trudności w
nawiązywaniu kontaktu z otoczeniem (Soriano, 2002).
Odległą konsekwencją somatycznymi zaniedbania jest zazwyczaj niedorozwój fizyczny i/lub
występowanie chorób psychosomatycznych, zaś do następstw poznawczych, emocjonalnych i
behawioralnych można zaliczyć: poczucie winy i krzywdy, niedocenianie siebie, oraz
niewykształcenie nawyków czystości i dbania o siebie, co prowadzi do zaniedbywania
własnych dzieci (Kmiecik- Baran, 1999).
Kolejną formą stosowanej wobec dzieci
przemocy w rodzinie jest molestowanie
seksualne.
Do
najczęstszych,
bezpośrednich
konsekwencji
somatycznych
krzywdzenia
seksualnego zalicza się: infekcje dróg moczowo- płciowych bez podłoża organicznego,
infekcje jamy ustnej, urazy zewnętrznych narządów płciowych (zaczerwienienia, otarcia,
bolesność), urazy około odbytnicze, przerwanie błony dziewiczej i choroby przenoszone
drogą płciową. Mogą pojawiać się także bóle brzucha, głowy, przy oddawaniu moczu lub
kału, a także nudności, wymioty i krwawienie z narządów rodnych. Często konsekwencją
11
wykorzystywania seksualnego jest ciąża dziewczynek w wieku nawet 9-10 lat (LewStarowicz, 1992).
Badacze podkreślają także rolę następstw o charakterze poznawczym, emocjonalnym,
behawioralnym i seksualnym. Należą do nich: zbytnia erotyzacja dziecka przejawiająca się
znajomością zachowań charakterystycznych dla osób dorosłych, prowokacyjne zachowania
seksualne w stosunku do dorosłych jak i rówieśników, zachowania masturbacyjne, erotyczne
zabawy i rysunki dziecka, a także zachowania agresywne i autodestrukcyjne, dziecięca
prostytucja, zachowania przestępcze, jak również uzależnienie od alkoholu i /lub narkotyków.
Dzieci molestowane seksualnie często cierpią na depresję, nerwice, fobie, mają koszmary
nocne, lęki związane z daną płcią. Izolują się od innych, mają wysokie poczucie winy, niską
samoocenę i samoakceptację, odrzucają siebie, a także często uciekają z domu i mają
problemy w szkole (Lew- Starowicz, 1992).
W sferze somatycznej do odległych konsekwencji molestowania seksualnego należą przede
wszystkim chroniczne bóle głowy i miednicy, zaburzenia snu i miesiączkowania, a także
poważne zaburzenia łaknienia: anoreksja lub bulimia.
Wśród
konsekwencji
poznawczych,
emocjonalnych
i
behawioralnych
krzywdzenia
seksualnego dziecka, pojawiających się w życiu dorosłym można wymienić: lęki, psychozy,
nerwice, depresję, sadyzm i psychopatię, działania agresywne i autodestrukcyjne. Osoby,
które doznawały przemocy seksualnej w dzieciństwie, mają poczucie winy i alienacji. Często
są uzależnione od środków chemicznych lub ludzi, przejawiają negatywne postawy wobec
seksu, stosują przemoc seksualną wobec własnych dzieci, a także cierpią na wiele zaburzeń
seksualnych jak np. rozwój homoseksualny, brak orgazmu, impotencja u mężczyzn,
biseksualizm, pedofilia, transwestytyzm, prostytucja, oraz gwałt na innych.
Przedstawione powyżej konsekwencje przemocy są jednocześnie objawami zespołu
dziecka krzywdzonego. Podkreślenia wymaga także fakt, że odległe następstwa krzywdzenia
mogą współwystępować z dalekimi skutkami innych form krzywdzenia.
Podsumowując, można stwierdzić, że każda forma przemocy wobec dziecka ma swoje
poważne konsekwencje
w jego życiu, również jako człowieka dorosłego. Wagę takich
doświadczeń podnosi dodatkowo świadomość, że ich sprawcami są rodzice lub osoby bliskie
dziecku, od których oczekuje się wsparcia, miłości, zrozumienia i poczucia bezpieczeństwa.
Przemoc tworzy błędne koło, z którego większość ofiar nie potrafi się wyrwać, przenosząc
wzorzec agresywnych zachowań do własnych domów i rodzin, krzywdząc własne dzieci.
Zdaniem wielu badaczy m.in. Coopersmitha (1967, za: Gałkowska, 1999), Rosenberga (1965,
1972, za: Gałkowska, 1999), Cooper, Holman, Braithwaite (1983, za: Gałkowska, 1999) i
12
Gałkowskiej (1999), najbliższe otoczenie dziecka, a zwłaszcza rodzice i ich stosunek do
dziecka mają istotny wpływ na kształt poczucia własnej wartości, a także obrazu siebie
dziecka. Przedmiotem dalszej części pracy będzie zatem próba odpowiedzi na pytanie: Czy i
jakie związki istnieją pomiędzy doświadczaniem przez młodzież przemocy w rodzinie a
obrazem siebie?
Bibliografia
Gałkowska A. (1999).Percepcja powodzenia małżeństwa rodziców społeczny obraz siebie
ich dorosłych dzieci. Lublin: TN KUL
Hołyst B. (2006). Psychologia kryminalistyczna. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze
LexisNexis.
Jundziłł I. (1993). Dziecko- ofiara przemocy. Warszawa: WsiP.
Kluczyńska S. (2007). Przemoc seksualna wobec dzieci. W: Wysocki M.J., Urban E. (red).
Przemoc wobec dzieci jako problem zdrowia publicznego. Warszawa: Państwowy Zakład
Higieny,s.46-52.
Kmiecik-Baran K. (1999). Młodzież i przemoc. Mechanizmy socjologiczno- psychologiczne.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Krahe B. (2005). Agresja. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Lew- Starowicz Z. (1992). Przemoc seksualna. Warszawa: Agencja Wydawnicza Jacek
Santorski.
Piekarska A. (1991). Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i
psychologiczne uwarunkowania. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
Pospiszyl I. (1998). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.
Soriano A. (2002). Przemoc wobec dzieci. Kraków: Wydawnictwo eSPe.
Strauss M.A. (1991). Conceptualization and measurment of battering: implications for
public policy. W: Steinman M. (red): Woman Battering. Cincinatti: Anderson Publishing.
Wolfgang M.E. (1977). Agresja i przemoc- przestępstwo i kontrola społeczna. W: Hołyst B.
(red): Przestępczość na świecie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s.43-72.
13