rzeźba brzegu morza martwego na przykładzie badań z

Geologia i geomorfologia • 10 • Słupsk 2013, s. 67-80
Tomasz Arkadiusz Łabuz
RZEŹBA BRZEGU MORZA MARTWEGO
NA PRZYKŁADZIE BADAŃ Z MIEJSCOWOŚCI EIN GEDI, IZRAEL
Słowa kluczowe: brzeg morski, formy solne, Morze Martwe
Key words: sea coast, salt forms, Dead Sea
WPROWADZENIE
Celem pracy było określenie typów rodzaju i form brzegu Morza Martwego. Obserwacjami terenowymi objęto cały odcinek brzegu po stronie Izraela. Szczegółowe
pomiary przeprowadzono pomiędzy Masadą i Ein Gedi. Prace prowadzono w ciągu
3 dni w listopadzie 2011 roku. Wykonano pomiary kartometryczne wytypowanych
rodzajów brzegu oraz określono budujący je rodzaj osadu i skał. Do analiz uziarnienia i składu mineralnego podłoża brzegu pobrano próbki osadu.
W wyniku ujemnego bilansu wody lustro wód Morza Martwego obniża się stale,
a jego zasolenie wzrasta. W ciągu ostatnich 30 lat poziom morza obniżył się o 20 m
(tj. 80 cm/rok), co związane jest nie tylko z ruchami tektonicznymi, ale również ze
spadkiem poziomu wód gruntowych. Widoczne jest to w postaci licznych dawnych
linii brzegowych. Na podstawie badań terenowych wyróżniono dwa typy wybrzeża:
wysoki klifowy oraz płaski wraz z formą pośrednią. Określono także, jakie formy
powstają przy wytrącaniu soli oraz jaki osad buduje plażę i płytkie dno przy brzegu.
CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA REJONU MORZA MARTWEGO
Basen Morza Martwego położony jest w dolinie ryftowej, oddzielającej Azję od
półwyspu Synaj (rys. 1 A). Zbiornik otoczony jest wzniesieniami sięgającymi 1000 m
n.p.m. Od zachodu, po stronie Izraela wznoszą się nad nim wysokie krawędzie Gór
Judzkich, a od wschodu Płaskowyż Moabski, położony na terenie Jordanii. Depresja
Morza Martwego obejmuje doliny Arava i Jordańską, sięgające do brzegów Morza
Czerwonego (Bowman 2010). W najgłębszym miejscu dolina wypełniona jest wodami Morza Martwego, których zasolenie sięga 30%. Większa część basenu tego
morza leży w klimacie suchym pustynnym i półpustynnym, w strefie aktywnej sejsmicznie, co ma duży wpływ na bilans wód i procesy brzegowe.
W neogenie dolina ryftowa była zatoką morską, a w późnym plejstocenie istniało
67
Rys. 1. Morze Martwe: A – mapa lokalizacji wzdłuż uskoku, B – rozmieszczenie zapadlisk
powstających wzdłuż wybrzeża (Abelson i in. 2003), C – wzrastająca liczba zapadlisk (Shirman, Rybakov 2009)
Fig. 1. Dead Sea: A – location map showing the Dead Sea basin along the Fault Transform
system, B – distribution of sinkhole sites along the Israeli Dead Sea coast (Abelson et al.
2003), C – increasing number of sinkholes (Shirman, Rybakov 2009)
68
tu jezioro Lisan (Yechieli i in. 1993). Z tego okresu pochodzą margle przykrywające
utwory morskie, częściowo o wysokiej zawartości soli. Zachodnie stoki wznoszących się nad zbiornikiem gór po stronie Izraela są bogate w wody gruntowe, z licznymi źródłami (np. Ein Gedi). Wody te infiltrują podłoże i skały budujące brzeg
i uchodzą do Morza Martwego. Procesy erozji, powodujące rozcinanie krawędzi,
doprowadzały do akumulacji osadów terygenicznych, najczęściej żwirowych i ilastych. Po stronie Jordanii wybrzeże zbudowane jest z osadów mułowo-żwirowych
pochodzenia fluwialnego w dolinie rzeki Jordan oraz w rejonach powstawania stożków aluwialnych ujść dolin rzek okresowych (wadi), wpadających do Morza Martwego (Najib i in. 2005). Badania wykazują, że przez większą część holocenu rejon
ten był zajęty przez duży zbiornik jeziorny, wskazujący na bardziej wilgotny klimat,
a pustynnienie zaczęło się niespełna 1000 lat temu (Yechieli i in. 1993).
Morze Martwe ma 78 km długości i od 4,5 do 15 km szerokości. Jego powierzchnia stanowi najgłębszą depresję, położoną obecnie na wysokości 420 m p.p.m. Jak
wspomniano, tendencje do obniżania się lustra wody są związane zarówno z ruchami tektonicznymi, jak i zmianami klimatycznymi oraz użytkowaniem wód przez
człowieka. Brzegi zbiornika są rejonem rozwoju intensywnego osadnictwa i rolnictwa, zwłaszcza po stronie Izraela. Zbiornik jest także silnie zmilitaryzowaną granicą
skonfliktowanych krajów: Izraela i Jordanii.
Morze Martwe leży na obszarze obniżającej się doliny ryftowej, w rejonie pustynnym z nieregularnym opadem atmosferycznym, osiągającym średnio 50 mm na
rok. Współcześnie, przy parowaniu wynoszącym od 1300 do 1600 mm i średniej
temperaturze 15°C zimą do 40°C latem, bilans wód tego regionu jest ujemny. Parowanie wody ze zbiornika zwiększa się po dostawach wód słodkich, obniżających
okresowo zasolenie (Salameh 1997). Gęstość zasolonej wody wynosi 1,235 g/cm3,
co powoduje, że wpływająca woda słodka unosi się na powierzchni i szybko paruje.
Obecnie powierzchnia tego morza liczy 40 650 km2 i stale się zmniejsza.
Poziom wód w zbiorniku wykazuje pewną roczną cykliczność, z wahaniami od
0,3 do 1,2 m (exact-me.org/overview/p4144.htm). W latach 40. i 50. XX w. najwyższy poziom lustra wody (wtedy 390 m p.p.m.) notowano w okresie marzec-lipiec,
a najniższy pomiędzy październikiem a grudniem. Morze Martwe zasilane jest niewielkimi ciekami spływającymi z sąsiednich wzgórz, które najczęściej odprowadzają wodę po opadach atmosferycznych. Główną rzeką zasilającą zbiornik jest Jordan,
w której przepływy są coraz mniejsze. Jest to skutkiem intensywnego użytkowania rolniczego i przemysłowego wód powierzchniowych i gruntowych przez Izrael.
W związku ze zmianami klimatycznymi, ale przede wszystkim z obniżaniem się
poziomu wód gruntowych dopływ wody z Jordanu stale się zmniejsza. Tendencja do
spadku poziomu wody w zbiorniku wzrasta w ostatnich latach, co wiąże się z rabunkową gospodarką wodną Izraela, dążącego do nawadniania terenów pustyni w celu
ich rolniczego wykorzystywania. Przyspieszenie tego procesu nastąpiło od 1960
roku wraz z rozwojem na tym terenie intensywnego rolnictwa, wymagającego poboru z wód gruntowych (rys. 2). Poziom wody w zbiorniku obniżył się z 390 m
w latach 30. XX w. do 422 m w 2008 roku zaś w ostatnich 30 latach – o 20 m
(80 cm/rok). Od 2000 roku tempo obniżania się jest większe niż 1 m/rok (Yiechieli
i in. 2003). Od lat 60. XX w. jego powierzchnia zmniejszyła się o 30%.
69
Rys. 2. Spadek poziomu wód Morza Martwego: A – w latach 1930-2000 (Shirman, Rybakov
za: SOI 2009), B – w latach 2007-2008 (Abelson i in. 2003)
Fig. 2. The water level decrease of Dead Sea: A – in years 1930-2000 (Shirman, Rybakov
after: SOI 2009), B – in years 2007-2008 (Abelson et al. 2003)
Obniżanie się lustra wody powoduje cofanie linii brzegowej i przyrost lądu oraz
zmniejszanie się obszaru, z którego źródła powierzchniowe i podziemne mogą dostarczać wodę do zbiornika. Brzeg Morza Martwego jest unikatowym miejscem,
gdzie obniżający się poziom wody powoduje powstawanie kolejnych linii brzegowych i teras wyznaczających dawne położenie brzegu. Formy te wyniesione są nawet do kilkudziesięciu metrów ponad obecne lustro wody.
Jedną z geomorfologicznych form wybrzeża Morza Martwego, która stanowi pro70
blem z punktu widzenia działalności człowieka, są tzw. sinkholes, dziury o charakterze
zapadlisk krasowych, powstających w wyniku wypłukiwania przez wody podziemne
soli i gipsu z osadów (por. rys. 1B). Tworzą się one w dwu typach osadów:
– aluwialnych, na płaskich powierzchniach zbudowanych z mułów morskich,
– w utworach solnych i gipsowych, wytrącających się na dnie dawnego morza.
Zapadliska te masowo zaczęły pojawiać się w latach 80. XX w. Mają one do 25 m
średnicy i do 10 m głębokości (Yechieli i in. 2003, Closson 2005). Formy te do lat
60. XX w. obserwowano jedynie na półwyspie Lisan, rozdzielającym Morze Martwe
w części południowej na dwa zbiorniki. Jest to rozległy diapir solny, rozpuszczany
przez wody gruntowe (Najib i in. 2005).
Mechanizm powstawania zapadlisk i zwiększanie się ich liczby w ostatnich latach (por. rys. 1C) łączone są z obniżaniem się poziomu morza oraz z uwarunkowaniami geologicznymi (rys. 3). Przepływająca przez uskoki woda rozpuszcza i wypłukuje sól (Yechieli i in. 2003). W skałach powstają puste przestrzenie, które
z czasem mogą ulec zapadnięciu. Po stronie Jordanii przyczyn ich powstawania
upatruje się również w rozpuszczaniu gipsowych i solnych diapirów oraz obniżaniu
wód gruntowych (Salameh 1997). Na przyspieszenie powstawania zapadlisk wpływ
ma przede wszystkim współczesna działalność człowieka o różnym natężeniu: powstająca zabudowa, nieszczelne rury ze słodką wodą, kanalizacja i drogi (Najib i in.
2005).
Rys. 3. Przekrój geologiczny ukazujący związek powstawania zapadlisk z budową geologiczną (Yechieli i in. 2003)
Fig. 3. Geological cross-section showing development of sinkholes in relation to geology
(Yechieli et al. 2003)
71
Duża dynamika zjawiska obniżania się lustra wody i rozwój towarzyszących temu procesów morfologicznych i geologicznych stanowią zagrożenie dla dalszego
rozwoju rolnictwa, osadnictwa, turystyki oraz istniejącego przemysłu (w części
południowej zbiornika). Wzdłuż całego wybrzeża Morza Martwego po stronie Izraela oraz Jordanii przebiega ważna i uczęszczana droga, która jest zagrożona w wyniku powstawania omówionych zapadlisk. Postuluje się wykonanie kanału łączącego Morze Martwe z Morzem Czerwonym, w innym przypadku dalszy rozwój osadnictwa, rolnictwa i turystyki będzie niemożliwy.
CEL, REJON I METODY BADAŃ
Celem pracy było określenie rodzaju brzegu Morza Martwego. Ponadto ustalono
rodzaj form morfologicznych kształtujących strefę brzegu i ich związek z budową
geologiczną obszaru.
Duży problem ekologiczny stanowi obniżanie się lustra wody w tym zbiorniku
i przyrost niestabilnych geologicznie powierzchni brzegu. W ostatnich latach powstało wiele prac naukowych, których autorzy próbują określić przyczyny powstawania zapadlisk – od prac wykonywanych metodami technik satelitarnych, pomiarów GPS i badań geologicznych (Arkin, Gilat 2000), Abelson i in. 2003, 2009), po
kartowanie miejsc występowania i rozwoju zapadlisk (Salameh 1997, Najib i in.
2005). Stosowano łączone oraz kompleksowe metody badań, mające na celu wyjaśnienie przyczyn i podjęcie działań zapobiegających rozszerzaniu się tego zjawiska (Yechieli i in. 2003, Closson 2005, Shirman, Rybakov 2009). Przygotowując artykuł, korzystano z tych opracowań celem określenia przyczyn przyrostu
nowych tarasów brzegowych i rozwoju obserwowanych w terenie form morfologicznych.
Pomiary terenowe przeprowadzono na odcinku środkowym wybrzeża należącego
do Izraela, pomiędzy miejscowościami Masada i Ein Gedi (por. rys. 1B). Obserwacje zależności rozmieszczenia form brzegu od ogólnego nachylenia terenu poczyniono na całym odcinku wybrzeża należącego do Izraela. W rejonie Masady brzeg
jest płaski, pokryty mułami, porośnięty trzcinowiskami i roślinnością słonolubną.
Linia brzegowa położona jest z dala od krawędzi Gór Judzkich. Brzeg w rejonie Ein
Gedi sąsiaduje natomiast bezpośrednio z wysoką krawędzią, górującą nad zbiornikiem. Z gór spływa potok, obok którego powstała osada. Jego wody wpływają do
zbiornika tylko po dużych opadach deszczu. Są tu liczne źródła wód podziemnych,
infiltrujących stożki aluwialne i uchodzących do Morza Martwego. W wielu miejscach ponad lustrem wody widoczne są niewielkie wysięki wód słodkich, wokół
których skupiona jest skąpa roślinność. Z tego powodu wybrzeże jest tu bardziej
zróżnicowane, o większym nachyleniu, porozcinane suchymi dolinami ze żwirowymi stożkami u ujść suchych dolin. Teren wokół Ein Gedi zbudowany jest ze żwirów
aluwialnych i mułów, przykrywających osady solne wytrącane w przeszłości na dnie
zbiornika przed jego obniżeniem się. Masada nie jest terenem zamieszkanym (atrakcja turystyczna – stanowisko archeologiczne na skale wyniesionej 300 m n.p.m.),
jednak na południe od niej przy brzegu powstają strefy turystyczne z luksusowymi
72
hotelami. Rejon Ein Gedi to obszar osadnictwa i rolnictwa w kibucu (gospodarstwie
społecznym) oraz kilka obiektów turystycznych, położonych blisko brzegu.
Prace terenowe prowadzono w ciągu 3 dni w listopadzie 2011 roku. W rejonie
Ein Gedi na odcinku 4 km kartowano obszar brzegu celem identyfikacji form
i kształtu profilu brzegu. W okolicach Masady punktowo wykonywano obserwacje
brzegu, co wynikało z trudności jego eksplorowania z powodu niestabilnego podłoża. W miejscach występowania zapadlisk starano się w miarę możliwości o ograniczenie penetracji ze względu na bezpieczeństwo. Badania prowadzono w wybranym
rejonie – biorąc pod uwagę występowanie omawianych zapadlisk oraz dobrą dostępność brzegu (blisko drogi, brak baz wojskowych).
Prace terenowe polegały na pomiarach kartometrycznych wytypowanych odcinków brzegu oraz określeniu budujących je osadów i skał. Pomiary wykonywano
taśmą mierniczą i palikami znanej długości. Pomierzono szerokość plaż, wysokość
i szerokość teras wyznaczających dawne linie brzegowe. Do analiz uziarnienia
podłoża brzegu pobrano próbki osadu powierzchniowego. Wykonano płytkie odsłonięcia celem określenia miąższości żwirów przykrywających osady solne, z których
zbudowane są rzadko występujące plaże.
WYNIKI BADAŃ
Typy brzegu
Na podstawie określonych kryteriów morfologicznych wyróżniono dwa typy
brzegu (rys. 4):
– wysoki, klifowy, o ścianach stromo nachylonych w kierunku wody, z licznymi progami wyznaczającymi dawne linie brzegowe,
– niski, o charakterze akumulacji morskiej, gdzie powstaje rozległa nizina, najczęściej zabagniona i porośnięta roślinnością słonolubną.
Dużą różnorodność form morfologicznych stwierdzono w typie brzegu wysokiego, o charakterze klifu, z licznymi progami wyznaczającymi poprzednie linie brzegowe. Podłoże tego brzegu budują utwory solne kształtujące kolejne krawędzie
klifowe, dochodzące bezpośrednio do wody. Utwory te przykrywają bezpośrednio
podłoże skalne. W niewielkich zatoczkach wykształcone są wąskie plaże zbudowane
z luźnego osadu (rys. 5A). Jest to materiał, w którym dominują różnoziarniste osady
solne, gipsowe, z domieszką materiału skalnego. Część ziaren skalnych otoczona
jest skorupami soli, wytrącanymi z parującej wody obmywającej brzeg (rys. 6B, E).
Na niskim brzegu podłoże pokrywa warstwa mułu, czasem z rozwijającą się plażą,
zbudowaną z różnoziarnistego osadu solnego i skalnego (rys. 5B, 6D). Pod kilkucentymetrową warstwą osadu plaży występują czarne muły z dużą zawartością soli,
powstające w warunkach beztlenowych (rys. 7). Ponadto wyróżniono antropogeniczny typ wybrzeża, będący najczęściej nasypem ziemno-kamiennym, na którym
lokalizowane są obiekty o różnym przeznaczeniu. Są to maszyny górnicze do wydobywania soli, drogi, obiekty hotelowe lub nasypy wykorzystywane przez turystów
jako wejścia do wody.
73
Rys. 4. Typy wybrzeża Morza Martwego: A – niskie, płaskie, akumulacyjne, z zapadliskami
(sinkholes), B – wysokie, klifowe, z terasami dawnych linii brzegowych
Fig. 4. Dead Sea coast types: A – low, flat with accumulation and sinkholes, B – high cliff
with former coast terraces
74
Rys. 5. Przekrój brzegu z wykształconymi terasami dawnych linii brzegowych: A – budowa
geologiczna brzegu: a – czarne muły, b – gips, c – piasek i żwir, d – płyty solne, e – głazy,
w tym bryły soli, f – wysady solne ze skalnym jądrem, g – wytrącenia soli na obumarłej
roślinności, B – strefy plaży
Fig. 5. Coast cross-section with terraces of former coastlines: A – coast geology: a – black
mud, b – gypsum, c – sand and gravel, d – salt plates, e – stones, including the solid salt,
f – salt domes with rock core, g – salt formation on dead vegetation, B – beach zones
75
Rys. 6. Formy brzegu Morza Martwego: A – dawne linie brzegowe wycięte w soli i gipsie,
B – wytrącenia soli na otoczakach, C – dawna linia brzegowa wycięta w gipsie i platforma
solna na plaży, D – luźny osad typowej plaży, E – wysady soli na skalnym jądrze, F – zapadlisko w gipsach
Fig. 6. Forms of the Dead Sea coast: A – ancient coastlines cut in salt and gypsum, B – rocks
with salt sedimentation on surface, C – former coastline cut in gypsium and salt plaster building the beach, D – loose sediment of typical beach, E – salt domes on a rocky core,
F – depression (sinkhole) in gypsum
76
Rys. 7. Przekroje plaży Morza Martwego z formami rzeźby terenu, w podłożu z czarnymi
mułami: a – mikroklif solny z niszą wycinaną podczas podnoszenia się poziomu morza,
b – luźny osad solny z wykwitami solnymi w jądrze z głazem, c – płaska, zbudowana z luźnego osadu solnego
Fig. 7. Cross-sections of the Dead Sea beach with relief forms, with black mud in ground:
a – salt microcliff with niche cut off by seasonally raising water level, b – loose sediment and
salt domes with rock core, c – plane made of loose salty sediment
Formy budujące brzeg
Wśród form budujących brzeg dominują progi i terasy nawiązujące do dawnych
położeń linii brzegowej oraz zapadliska solne (rys. 6A). Tarasy zbudowane są
przede wszystkim z osadów solnych i gipsowych, z niewielkim udziałem okruchów
skalnych i żwirów z dawnej plaży. W podłożu gipsowym, szybciej rozpuszczanym
przez wodę niż solne, tworzone są typowe mikroklify o wysokości do 3 m. Mikroklify powstające w utworach solnych są niższe, osiągają do 1 m wysokości. Często
kończą się niewysoką skarpą nad lustrem wody lub wykształcane są w postaci płaskich powierzchni o charakterze płytowym, nachylonych w kierunku wody pod
niewielkim kątem. W miejscach ujść okresowych cieków występują bardziej strome
powierzchnie, zbudowane z osadu terygenicznego, o średnicy od żwirów do głazów.
Osady te przykrywają płyty zbudowane z pokładów soli (np. ujście głównego cieku
w miejscowości Ein Gedi).
Dawne linie brzegowe wykształcone są w postaci progów i półek solno-gipsowych, z licznymi wysadami solnymi, o średnicy dochodzącej do 3-5 m. W miej77
scach występowania plaży brzeg ma mniejsze nachylenie, a dno przy nim jest płytsze i pokryte cienką warstwą mułów. Pod wpływem falowania w mułach wykształcane są typowe ripplemarki. Tam, gdzie pokłady soli schodzą na dno zbiornika, jest
ono postrzępione i zbudowane z na przemian leżących na sobie płyt solnych. Często
dno przy brzegu wyścielone jest drobnoziarnistym osadem solnym. Na brzegu
w odległości co 200-300 m występują owalne zapadliska (sinkholes) o różnej średnicy i głębokości, najczęściej wypełnione wodą. W rejonie miejscowości Ein Gedi
niektóre z zapadlisk zajmują kilkadziesiąt metrów, a inne, położone bliżej lustra
wody i dopiero powstające, mają średnicę 1-2 m. W rejonie Masady zapadliska są
płytsze i zajmują większe powierzchnie. Inne formy rozrzucone na poszczególnych
terasach to koncentryczne wysady soli o budowie łuskowej. Formy te narastają najczęściej w wyniku parowania wody i wytrącania soli na okruchach skalnych, krzewach lub innych obiektach, także pochodzenia antropogenicznego, jak np. metalowe
pręty, wielkogabarytowe śmieci. Sporadycznie spotyka się większe głazy częściowo
lub całkowicie otoczone warstwą soli oraz obumarłe szczątki roślin, na których
wytrąciła się sól, tworząc solne rusztowania, oblepiające każdy podłużny element
terenu.
Plaże występujące na brzegu zbiornika rozwijają się w niewielkich zatoczkach,
osłoniętych wysadami solnymi w postaci kopuł chroniących przed okresowym falowaniem. Ich szerokość wynosi nie więcej niż 5 m. Zbudowane są z nielicznych
otoczaków, najczęściej pokrytych warstwą soli, oraz z płytek solnych i gipsowych,
przybierających z czasem kształt otoczaków. Te solne konglomeraty mają różne
kształty w zależności od miejsca występowania. W strefie napływu wody ich kształty są nieregularne, w wyższej części plaży – bardziej owalne. Jest to efektem dłuższego oddziaływania procesu rozpuszczania i transportu na osi plaży w górę i w dół
profilu brzegu. Plaże mają wysokość do 1,2 m, co jest związane z maksymalnymi
wahaniami poziomu lustra wody. Plaże występujące na terasach powyżej 1 m ponad
lustrem wody (średnim) są reliktami, pochodzącymi sprzed kilku lat, z okresu wyższego poziomu wody w zbiorniku.
Skład mechaniczny osadów plaży wskazuje na duży udział konglomeratów soli.
Dominują osady bardzo gruboziarniste. Osady drobniejsze to najczęściej okruchy
skalne, zajmujące niewiele ponad 1% składu. Ponad 40% osadu stanowi frakcja
0,25 phi. Po wypłukaniu soli stwierdzono, że różnica w składzie mechanicznym
osadu z solą i bez soli nie przekracza 1% w każdej z wyróżnionych frakcji. Pod
luźnym osadem skalno-solnym plaż występują czarne muły, które wykorzystywane
są do celów leczniczych. Z tego powodu w wielu miejscach wydobywa się je na
skalę gospodarczą, co wpływa na antropogeniczne przekształcanie brzegu. Muły te
gromadzą się w warunkach beztlenowych. Konsystencją przypominają gęstą maź,
wyścielającą podłoże brzegu przykryte przez luźny osad solny i terygeniczny.
WNIOSKI
Raporty klimatyczne wskazują na dalszy spadek opadów w tym rejonie w niedalekiej przyszłości (Pe’er, Safriel 2000), co będzie miało wpływ na wzrost spadku
78
poziomu wody w Morzu Martwym i prawdopodobnie na rozwój omówionych procesów brzegowych. Procesy te powodują tworzenie się dwóch typów brzegu: klifowego, zbudowanego z wielu teras, i niskiego, płaskiego, na którym odkładane są
muły. Wśród form brzegu najliczniej reprezentowane są terasy wyznaczające dawne
położenie brzegu oraz powstające zapadliska. Największym problemem są szybko
rozwijające się zapadliska (Arkin, Gilat 2000, Abelson i in. 2003, Najib 2005 i in.),
stanowiące zagrożenie nie tylko dla działalności człowieka, ale i dla całego ekosystemu. Typowe plaże powstają w wyniku rozmywania soli i jej wytrącania się
na wąskich i płaskich powierzchniach akumulacyjnych, najczęściej zbudowanych
z materiału terygenicznego, dostarczanego przez okresowe powierzchniowe spływy
wód opadowych. Innym typem brzegu jest płaska powierzchnia solna o budowie płytowej, która wynurza się z dna zbiornika w wyniku opadania jego poziomu. W trakcie
badań terenowych wyróżniono niespotykane na innych brzegach morskich formy
powstające jako wysady soli, która jest wytrącana z parującej wody. Formy te najczęściej wykształcane są na skalnym lub roślinnym jądrze i mają budowę łuskową.
L I T E R AT U R A
Abelson M., Gabay R., Shalev E., Yechieli Y., 2009: Sinkholes hazard around the evaporation
ponds Dead Sea southern basin, GSI/27/2009, Ministry of National Infrastructures Geological Survey of Israel, s. 1-25
Abelson M., Baer G., Shtivelman V., Wachs D., Raz E., Crouvi O., Kurzon I., Yechieli Y.,
2003: Collapse sinkholes and radar interferometry reveal neotectonics concealed within
the Dead Sea basin, Geophysical Research Letters 30, 1545
Arkin Y., Gilat A., 2000: Dead Sea sinkholes an ever – developing hazard, Environmental
Geology 39 (7), s. 711-722
Bowman D., 2010: The Dead Sea Graben: Geomorphology of the Lowest Spot on earth. W:
Geomorphological landscapes of the world, red. P. Migoń, Springer, s. 247-255
Closson D., 2005: Structural control of sinkholes and subsidence hazards along the Jordanian
Dead Sea coast, Environmental Geology 47 (2), s. 290-301
Najib A.K., Closson D., Salameh E., de Schoutheete de Tervarent M., Barjous M., 2005:
Natural, induced and environmental hazards along the Dead Sea coast, Jordan,
Hydrogeologie und Umwelt 33 (14), s. 1-25
Pe’er G., Safriel U.N., 2000: Climate Change. Israel National Report, The United Nations
Framework Convention on Climate Change, Jerusalem
Salameh H.R., 1997: Geomorphology of the eastern coast of the Dead Sea, Jordan,
GeoJournal 41 (3), s. 255-266
Shirman B., Rybakov M., 2009: Sinkholes along the Dead Sea Coast and their development,
FIG Working Week 2009, Surveyors Key Role in Accelerated Development, 3-8 May
2009, Eilat, Israel, s. 1-7
Yechieli Y., Magaritz M., Levy Y., Weber U., Kafri U., Woelfli W., Bonani G., 1993: Late
Quaternary geological history of the Dead Sea area, Israel, Quaternary Research 39, s. 59-67
Yechieli Y., Wachs D., Abelson M., Crouvi O., Shtivelman V., Raz E., Baer G., 2003: Formation of sinkholes along the shore of the Dead Sea – summary of the first stage of investigation, GSI Current Research 13, s. 1-6
Dead Sea – Water Data Bank Project: exact-me.org/overview/p4144.htm
79
Coast relief of the Dead Sea on the example of research
in village Ein Gedi, Israel
SUMMARY
Article present types of coast and relief forms that build coast of Dead Sea. There are two
natural types of coast: high cliffs and flat low accumulative platforms. Also there are several
places with anthropogenic coast made of by gravel and ground – that helps in land stabilization.
Dead Sea is a hypersaline reservoir with negative water balance. Decreasing water level is
respond for development of unique coastal forms. One, that is very dangerous for human
settlement and other activities are so called sinkholes. They are developing in gypsum and
saline sediments that are being dissolved by groundwater. Typical coast is build by former
coastlines created as microcliffs cut off in salty deposits. Typical beach may be developed
close to the water level. It has no more than 5 m in width. It is covered by sand, gravel and
salty remnants. Almost half of material are salt grains. Other type of the coast is a flat platform cut off in salt. Very often form are salty domes with rock core; or sometimes organic
one. These are even few meters in diameter.
Tomasz Arkadiusz Łabuz
Zakład Geomorfologii Morskiej
Instytut Nauk o Morzu
Uniwersytet Szczeciński
ul. Mickiewicza 18
70-383 Szczecin
[email protected]
80