Mass media jako jeden z czynników wzrostu agresji

1
Mass media jako jeden z czynników wzrostu agresji
wśród dzieci i młodzieży
Mass media w życiu społecznym niewątpliwie pełnią ważna rolę. To one stanowią
podstawowe źródło informacji o świecie, naszej rzeczywistości, kreują obraz współczesnej
kultury. Mają też duży wpływ na wybór zainteresowań i kształtowanie postaw i zachowań
szczególnie wśród dzieci i młodzieży. Czy media mogą mieć wpływ na zachowania
agresywne? Powszechnie uważa się, że mass media a szczególnie telewizja, film, programy
komputerowe, Internet wpływają na rozwój dzieci i młodzieży, jednak coraz więcej pojawia
się głosów, że młodzi ludzie naśladują to co widzą a nawet uczą się takich zachowań jakie
oglądają. Wg badań „ przemoc dominuje w ośmiu widowiskach telewizyjnych na dziesięć. Na
godzinę przypada pięć do sześciu brutalnych epizodów, a najwięcej przemocy jest w filmach
rysunkowych.(Aronson, 1995)
Czas intensywnych przemian ustrojowych, ekonomicznych i gospodarczych w Polsce
przyniósł wiele korzyści związanych z demokratyzacją. Niestety, jesteśmy również
świadkami narastającej fali agresji i przemocy o czym codziennie informują nas media.
Zrozumiały niepokój budzi fakt, iż sprawcami najcięższych przestępstw są ludzie młodzi, a
często nieletni.
Jak można zdefiniować agresję? W psychologii istnieją dwa pojęcia:
a) agresja wroga to gwałtowne działania, powodujące ból i cierpienie rozumiana jako
następstwo frustracji, gniewu czy wyładowania złości.
b) agresja instrumentalna to wyuczone zachowania służące uzyskaniu korzyści poza
zadaniem bólu czy cierpienia.
Istnieją też różne koncepcje wyjaśniające mechanizmy agresji:
a) negatywne treści wywierają pozytywny wpływ na odbiorcę w postaci katharsis „ wg
Freuda jeżeli człowiekowi nie pozwoli się wyładować agresji, to jego agresywna
energia będzie się kumulować, aż w końcu eksploduje albo w formie gwałtu, albo
choroby psychicznej. ...Istnieją co najmniej trzy sposoby rozładowania energii
agresywnej przez: 1) wydatkowanie jej w postaci aktywności fizycznej(gry, biegi itp.)
2) „agresję w wyobraźni”3) bezpośrednią agresję.”(Aronson, 1995) Coraz więcej
badań zaprzecza hipotezie katharsis, mamy okazję przekonać się, że ani mecze
piłkarskie, ani walki bokserskie, jak również oglądanie aktów przemocy nie redukują
wrogości a wręcz przeciwnie mogą działać stymulująco.
b) środowisko wpływa na uczenie się i staje się wzorem zachowań, to koncepcja
behawiorystyczna.
Jednym z mechanizmów oddziaływania mediów jest modelowanie. Jest ono związane z
istnieniem modela, którym mogą być bohaterowie filmów, kreskówek i obserwatora którym
może być widz, czy gracz. Mechanizm modelowania w pojawia się gdy obserwator
zachowuje się, ubiera, mówi czy postępuje w taki sam sposób jak jego model, ponieważ
nowe zachowania utrwala się zdecydowanie lepiej gdy się je widzi niż gdy tylko słyszy.
”Objaśniając mechanizm modelowania, behawioryści twierdzili, że do powstania
naśladownictwa konieczne jest, aby zachowania naśladowcze zostały nagrodzone. Jeżeli
dziecko, które naśladowało jakąś osobę zostanie nagrodzone, wówczas zachowanie to będzie
powtarzać. Satysfakcją może być rozładowanie złości, poczucie bycia lepszym i silniejszym
lub otrzymanie nagrody materialnej” (Strykowska, 2000).
Wg Aronsona „głównym źródłem agresji jest społeczne uczenie się. Dzieci naśladują swoich
rodziców oraz innych dorosłych i w ten sposób uczą się rozwiązywać konflikty przy użyciu
2
siły, zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania. Na przykład w
takich grach jak piłka nożna, hokej największą sławę zyskują najbardziej brutalni gracze.
Tego typu sportowcy służą za wzór młodemu pokoleniu, pokazują mu, że agresja przynosi
sławę i powodzenie”. Według A. Bandury, dzieci uczą się zachowań społecznych głównie
poprzez obserwowanie innych (Dembo,1997 za Strykowska, 2000). Bandura wyróżnia
następujące etapy uczenia się obserwacyjnego: zwrócenie uwagi modela prawdopodobieństwo zwrócenia uwagi wzrasta, gdy model jest spostrzegany przez
obserwatora jako atrakcyjny, kompetentny, wiarygodny podobny do obserwatora lub do
grupy do której obserwator chce należeć, ma prestiż i wysoką pozycję społeczną (popularni
aktorzy, sportowcy, muzycy), zapamiętanie tego co się widziało w sposób symboliczny –
nawiązanie do wcześniejszych doświadczeń, regularne powtarzanie(oglądanie wielu filmów
z zachowaniami agresywnymi), zamiana reprezentacji symbolicznych na działanie –
odtwarzanie zachowań, które nie zawsze musi występować i powstanie pobudzenia
motywacyjnego, czyli powtórzenia obserwowanego zachowania. „Duże znaczenie ma
nagradzanie zachowania modela. Kiedy bohaterowie filmu osiągają to, co chcą, za pomocą
określonego postępowania, oznacza to, że ich zachowanie zostaje nagrodzone poprzez
osiągnięcie zaplanowanego celu. Podobna sytuacja występuje w grach komputerowych, w
których bohater, aby wygrać, a więc dostać nagrodę, musi zabić lub w inny sposób zniszczyć
przeciwnika” (Strykowska, 2000).
„Rozpatrując zjawisko modelowania w aspekcie mediów, należy wziąć pod uwagę również
właściwości dziecka: indywidualną podatność na modelowanie, uwarunkowania uprzednich
doświadczeń, poziom jego sprawności i umiejętności oraz rozwoju umysłowego, samoocenę
oraz poziom lęku (Przetacznikowa, 1979). Większa indywidualna podatność na modelowanie
związana jest z posiadaniem ogólnej cechy osobowości, nazwanej podatnością na wpływy
zewnętrzne. Cecha ta ma duży związek z poziomem samooceny. Osoby z niską samooceną są
bardziej podatne na modelowanie (Mika,1980 za Strykowska, 2000).
„W wielu przez lata prowadzonych badaniach stwierdzano, że im bardziej brutalne filmy
człowiek ogląda w dzieciństwie, tym częściej jako nastolatek lub dorosły posługuje się
przemocą(Eron, 1982, 1987; Huesmann, 1982; Turner i in., 1986 za Aronson, 1997 ). Nie
tylko stwierdzono istnienie wysokiej korelacji między liczbą oglądanych brutalnych filmów, a
skłonnością do zachowań agresywnych, ale stwierdzono także, że wraz z upływem lat
badanego korelacja ta staje się silniejsza. Zebrane dane nie dowodzą z całą pewnością, że
oglądanie filmów z aktami przemocy powoduje, że z dziecka wyrasta agresywny
nastolatek(Aronson, 1997). Na podstawie badań nasuwa się przypuszczenie, że oglądanie
scen przemocy jest odbierane jako przyzwolenie na wyrażanie własnej agresji. Eksperyment
Josephsona wskazuje jednocześnie, że dzieci, które nie okazywały przedtem postaw
agresywnych, nie uczą się przemocy po obejrzeniu jednego brutalnego filmu. Jednak poddane
przez dłuższy czas oglądaniu aktów przemocy zaczynają takie prezentować.
Następstwem oglądania przemocy w mass mediach jest też efekt znieczulający tzw.
odwrażliwienie. Zgodnie z badaniami Cline V. i Thomas H.M. stały kontakt z aktami
przemocy poprzez środki masowego przekazu sprawia, że wykazujemy większą tolerancję,
stykając się z przejawami autentycznej przemocy (Aronson, 1997). Być może jest to
wytłumaczenie, że akceptujemy przejawy agresji i jesteśmy obojętni wobec ofiar przemocy
uważając, że tak się żyje we współczesnym świecie.
Według Aronsona istnieją cztery przyczyny odpowiedzialne za nasilenie tendencji
agresywnych w wyniku kontaktu z przemocą poprzez środki masowego przekazu:
1. Jeśli oni mogą to robić, to ja też mogę. Oglądanie bohaterów telewizyjnych
zachowujących się agresywnie może osłabić przyjętą przez nas w dzieciństwie normę,
nakazującą kontrolowanie impulsów agresywnych.
3
2. Ach, więc tak to się robi! Oglądanie agresywnych działań może dostarczać
pomysłów, jak ujawnić własne agresywne odczucia.
3. Myślę, że to, co czuję, to właśnie agresja. Oglądanie przemocy sprawia, że lepiej
uświadamiamy sobie własną złość i szybciej uruchamiamy działania agresywne.
Łatwo możemy posunąć się do przesady, błędnie interpretując zaledwie lekkie
poirytowanie jako złość i wyładowując ją w aktach agresji.
4. Ale lipa, znowu się tłuką, a co jest na innym kanale? Oglądanie wielu krwawych
scen likwiduje nasze przerażenie i wstręt na widok przemocy i zmniejsza
współczucie wobec ofiary. Sprawia, że łatwiej nam zaakceptować istnienie
przemocy(Aronson, 1997).
„Mass media poprzez oddziaływanie na uczucia dziecka wywołują silne przeżycia
emocjonalne, spowodowane przede wszystkim oglądaniem przez dzieci scen grozy,
okrucieństwa, przemocy na ekranie telewizora, komputera. Niebezpieczne dla rozwoju
dziecka jest przekazywanie na planach bliskich scen walki za pomocą noży, szabli, atak
dzikich zwierząt, masakry wojenne, krwawe bójki. Mogą wywołać one u dzieci stany lękowe,
uczucia strachu, przerażenia, lęki nocne, koszmary senne, obawę przed agresją ze strony
innych osób, bóle głowy, brak apetytu, bezsenność. Wskutek ciągłego, wielokrotnego
oglądania scen grozy i przemocy następuje zobojętnienie”.(Izdebska, 1997)
Siła wpływu mediów wynika nie tylko z sugestywności przekazu, ale także z ilości czasu
poświęcanego przez dzieci i młodzież na ich odbiór. Wśród młodzieży przeważają filmy o
tematyce związanej z przemocą, horrorem i pornografią.
„Szczególnie silny, alienujący wpływ wywierają media masowe na dojrzewającą młodzież.
Przez swoją nieautentyczność, nierealne tempo akcji i jej zmienność wpływają one
deformująco na sferę poznawczą i uniemożliwiają prawidłowy rozwój emocjonalny. Rodzi się
w ten sposób nowy typ osobowości, charakteryzujący się upośledzeniem pamięci, brakiem
wytrwałości i niezdolnością do empatii oraz brakiem harmonii między sferą myśli i uczuć –
przy normalnym ilorazie inteligencji (Rosiński, 1998).
Wyróżnia się trzy cechy oddziaływania mediów:
- wciąganie widza w akcję i prowokowanie bezrefleksyjnej percepcji
- natychmiastowa możliwość zmiany programu telewizyjnego, co może kształcić
przekonanie, że sytuację rzeczywistą, która nie jest pożądana, można zmienić poprzez jej
unikanie
- można nie słuchać tego, kto mówi, ignorować głos z telewizora i zająć się w tym czasie
czymś innym.( Janowska,1988 za Rosiński 1998 )
Coraz częściej media donoszą o makabrycznych morderstwach dokonywanych na swoich
rówieśnikach czy członkach rodziny, zamachach bombowych, znęcaniu się nad słabszymi,
strzelaninach w szkole, wymuszeniach i rozbojach. Wypowiedzi sprawców przestępstw
niejednokrotnie wskazują, że wzorcem zachowań są wcześniej oglądane filmy. „Badania
wykazały, że dziecko postrzega świat (także audycje telewizyjne ) w zależności od
posiadanych treści psychicznych, wyobrażeń, doświadczeń, zainteresowań i emocjonalnych
przeżyć. Dziecko pozostawione same sobie szczególnie poszukuje w telewizji tematyki
kryminalnej, seksualnej oraz filmów grozy np. „Superman”, „Człowiek Pająk”, „Żółwie
Ninja”, „Czarodziejka z Księżyca”, „Drużyna A”, „MacGyver” i inne.(Jachimczak B.,
Olszewska B, 1997)
Te same autorki podają, iż filmy akcji, grozy oglądane często przez młodzież szczególnie
wrażliwa na nie w wieku dojrzewania powodują ograniczenie wydolności intelektualnej,
zahamowanie aktywności społecznej, niechęć do udziału w pracy konstruktywnej i do
spełniania obowiązków uczniowskich. Wyzwalają natomiast zachowania agresywne, dążenie
do osiągnięcia celu poprzez przemoc i zastraszanie.” Coraz częściej młodzież akceptuje świat
okrucieństwa i gwałtów jaki podają media jako normalny, zwyczajny świat w którym żyje.
4
„Media często dostarczają wiele aktualnych wiadomości, często drastycznych, bez
odpowiedniego komentarza. Przekazywane są informacje z popełnionych przestępstw bez
ukazania kary wymierzonej przestępcy, a aroganckie wypowiedzi i bezczelne zachowanie się
oskarżonych jest uznawane jako odwaga i bohaterstwo. Młodzież obserwująca takie relacje
czuje, że są one bezkarne i można takie postępowanie naśladować i przenosić do codziennego
życia.”. (Jachimczak B., Olszewska B, 1997)
Obok telewizji, filmu sporo kontrowersji wzbudza komputer a szczególnie gry
komputerowe. Telewizja jest medium pasywnym, widz nie może w bezpośredni sposób
kontrolować i wpływać na przebieg akcji. Gry komputerowe wymagają aktywnego
użytkownika, pełnego zaangażowania i ciągłej koncentracji (Provenzo, 1991 za Wach, 2001).
Gracz wciela się w bohatera na ekranie monitora i podejmuje określone działania. Oprócz
poczucia sprawstwa, jakie mu towarzyszy, duże znaczenie ma trening, czyli powtarzanie
zachowań samodzielnie wykonywanych, w wielu wypadkach agresywnych Mimo, że jest to
agresja symulowana, nie zaś dokonywana w rzeczywistości, gracz oswaja się z nią i nabiera w
niej wprawy. Żeby grać i wygrywać, musi identyfikować się z agresorem, przemoc nie jest
karana, a wręcz przeciwnie, nagradzana poczuciem sukcesu.(Braun - Gładkowska, 1997;
Juszczyk, 1998 za Wach, 2001)Mechanizmy oddziaływania gier ( podobnie jak filmów) to
modelowanie czyli naśladowanie zaobserwowanych zdarzeń i stymulacja – obrazy
zawierające treści destrukcyjne mogą pobudzać i ujawniać tendencję do przemocy. Poważną
konsekwencją ekranowych aktów agresji jest wspomniane wcześniej tzw. odwrażliwienie.
Zdaniem Wach warto zwrócić uwagę na tematykę i treść scenariuszy najbardziej popularnych
gier wideo, które emanują niezwykłym okrucieństwem np. „Mortal Combat”(Wach, 2001).
Nie można pozwolić, aby najmłodsze pokolenia wychowywały się na treściowym „nic”, na
grach opartych na „mordobiciu” i „strzelaninie”. Gry edukacyjne promowane w szkolnictwie
mogą stać się przeciwwagą i silną konkurencją dla często bezmyślnej i brutalnej zabawy,
niejednokrotnie brzemiennej w skutkach(Wach, 2000).
W badaniach Tyburskiej nad funkcją jaką pełni film w życiu nieletnich sprawców czynów
karalnych wynika że „ największą popularnością cieszą się filmy sensacyjne, komedie i
prezentujące sztuki walk Wschodu.... Młodzi
odbiorcy śledząc sytuacje komiczne,
dramatyczne lub iluzorycznej fantazji przenoszą się do innego świata, zaczynają żyć w
odmiennej rzeczywistości, a jedynym istotnym problemem stają się dla nich losy bohaterów
filmowych. W jednej chwili mogą stać się lepszymi lub gorszymi niż w rzeczywistości, mogą
dysponować niewyobrażalną siła, władzą i pieniędzmi. Mogą żyć łatwiej, korzystać z
luksusów a kwestie sporne rozwiązywać przy pomocy siły. Na dalszy plan schodzi strach
przed karą, opinią innych ludzi i perspektywa dalszego naznaczonego przestępstwem życia.
Ta sama autorka wyróżnia kilka najistotniejszych funkcji pełnionych przez film:
a) funkcja rozrywkowa – filmy przedstawiające przestępstwa w sposób rozrywkowy
utrwalają stereotypy i przenoszone są do rzeczywistości („Naga broń”)
b) funkcja informacyjno – poznawcza - przybliża rzeczywistość, dostarcza wiedzy o
faktach, zdarzeniach nieletni podpatrują trendy w modzie, sposób poruszania się,
mówienia, fryzury, terminologię określonych zjawisk. („Rocky”, „Urodzeni
mordercy”)
c) funkcja kompensacyjna – pozwala żyć w innym świecie (Wejście Smoka”),nieletni
utożsamiają się z postaciami filmowymi mają wrażenie, że tak jak bohaterowie filmu
są obdarzeni podobnymi umiejętnościami poradzą sobie w każdej sytuacji. Wizerunek
przestępcy to urodziwy, inteligentny i posiadający wysoką pozycję społeczną bohater,
który może w każdej chwili wycofać się z dotychczasowego postępowania i zacząć
„nowe życie” bez konsekwencji dla swoich czynów (Młode Wilki”)
d) funkcja motywacyjno – instruktażowa – treść i charakter prezentowanych filmów,
wpływa na podejmowanie kryminogennych zachowań. Rozwiązywanie konfliktów
5
odbywa się przy użyciu przemocy (policja, sądy, administracja więzienna). Legalność
stosowania przemocy stanowi dla nieletnich akceptację dla jej wykorzystania w życiu.
(„Terminator”,” „Wejście Smoka”)
e) funkcja wychowawcza i socjalizacyjna – film oddziałuje na psychikę, kształtuje
postawy, opinie, przekonania. Niektóre sceny stanowią rodzaj porad życiowych i są
towarzyszem samotności i opuszczenia.
W podsumowaniu Tyburska stwierdza konieczność kształcenia umiejętności dokonywania
wyboru filmów oraz właściwego interpretowania ich treści. Zwraca uwagę na kształcenie
dzieci i młodzieży „dla filmu” i „do filmu”, jak również kontroli i odpowiedzialności stacji
telewizyjnych za treść i formę przekazów.
Zdaniem Rosińskiego pokazywanie przemocy i agresji wywiera wpływ na osobę
nieprzygotowaną do ich odbioru. Posiadanie takich kompetencji jak:
a) zdolność do analizowania i wartościowania obserwowanych zjawisk
b) umiejętność odróżniania fikcji od rzeczywistości
c) umiejętność rozpoznawania uczuć u siebie i innych ludzi
d) umiejętność rozpoznawania własnych potrzeb
e) zdolność do empatyzowania
powoduje, że zetknięcie się z przemocą czy agresją prowadzi do refleksji i przeciwdziałania
oraz nie wyzwala zachowań agresywnych.
Utopijnym byłoby założenie, że media zaprzestaną pokazywania zjawiska przemocy. W tej
sytuacji działania interwencyjne i zaradcze powinny pójść w dwóch kierunkach:
a) tworzenie przepisów i zasad dotyczących emisji programów ukazujących agresję i
przemoc
b) wykorzystanie funkcji kreacyjnej i informacyjnej mediów do kształtowania postaw i
tworzenia wartości alternatywnych wobec agresji i przemocy (Rosiński, 1998).
Wzrostu zachowań agresywnych i przestępczości nie można utożsamiać tylko z mediami,
zdaniem Urbańskiej nie tylko telewizja jest odpowiedzialna za przemoc i agresję. Zwraca
uwagę na wierne naśladowanie dorosłych, szczególnie rodziców. Rodzice często sami nie
posiadają systemu wartości, nie potrafią przekazać dekalogu wartości, dziecko traktują
przedmiotowo. Pogoń za pieniędzmi nie pozwala prawidłowo wypełniać rolę rodzica i
wychowawcy. „Młody człowiek z samotności, w poszukiwaniu przyjaciół, zapędza się przed
pudło telewizora, komputera (dod. aut. ) stającego się substytutem rodziny. Ci sami rodzice,
którzy złorzeczą telewizji za jej zgubny wpływ na młodzież, bez zastrzeżeń akceptują fakt
długiego spędzania czasu przed telewizorem nie próbując nawet selekcjonować oglądanych
przez nie programów.”(Urbańska, 1997).
Ta sama autorka uważa, że należy wprowadzić pojęcie kultury odbioru telewizji czyli
wyboru programów w zależności od potrzeb, wykształcenia, zainteresowań i wieku.
Podkreśla znaczenie rodziny jako miejsca pokazywania dzieciom dobra i zła, uczenia
oglądania telewizji, wspólnej analizy zjawisk. „Wartości przekazane w rodzinie stanowią
podstawową bazę człowieka. Ten sam film obejrzany przez osoby posiadające różne systemy
wartości czyni z bohatera postać negatywną bądź pozytywną. Telewizja zatem wzmacnia
wartości, w które wyposaża środowisko rodzinne” (Urbańska, 1997).
Statystyczny widz i czytelnik lubi seriale komediowe, brutalne „filmy akcji”, horrory i
seks. Dla telewizji liczy się zysk i bardziej ambitne programy przegrywają z tanią sensacją.
Jedynym ratunkiem w tej sytuacji jest ogólny wzrost poziomu wykształcenia społeczeństwa
(Niedzicki, 1999).
Czy wobec powyższego media mogą stanowić zagrożenie?
„Najpoważniejszym zagrożeniem wynikającym ze stosowania mediów jest nieumiejętność
właściwego posługiwania się nimi. Brak zrozumienia, że są to, wspaniałe, niemniej tylko
6
narzędzia, prowadzi do poważnych i niebezpiecznych konsekwencji. ...to nie media stanowią
problem, ale sam człowiek jest problemem dla siebie” (Kwiek, 1997).
Media będące w istocie narzędziami w ręku człowieka mogą wywoływać różne
negatywne skutki edukacyjne między innymi wdrażać do działalności przestępczej,
kształtować agresywne postawy itp. Efektywny odbiór mediów wymaga opanowania przez
ludzi określonych kompetencji – umiejętności „czytania” mediów. Istnieje potrzeba
opisywania, wyjaśniania, analizowania pozytywnych i negatywnych skutków oddziaływania
mediów, a także właściwego posługiwania się nimi jako narzędziami i metodami pracy
edukacyjnej. Oznacza to potrzebę powszechnej edukacji medialnej (Strykowski, 1996).
Bibliografia:
1. Aronson E.: Człowiek istota społeczna. Warszawa 1995.
2. Aronson E. i in.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań 1997.
3. Izdebska J.: Dziecko w świecie mass mediów – wychowawcze aspekty i zagrożenia.W:
Media a edukacja. Pod red. nauk. W. Strykowskiego. Poznań 1997 s. 409-413
4. Jachimczk B., Olszewska B.: Dziecko w świecie agresywnych mediów. W: Media a
edukacja. Pod. red. nauk. W. Strykowskiego. Poznań 1997 s. 415-423
5. Kwiek J.: Faktyczne i wyimaginowane zagrożenia wynikające ze stosowania mediów. W:
Media a edukacja. Pod red. nauk. W. Strykowskiego. Poznań 1997 s.91-95
6. Niedzicki W.: Czy media mają podwójne oblicze? Edukacja medialna 1999 nr 4 s. 24-28.
7. Przetacznikowa M., Włodarski Z.: Psychologia wychowania. Warszawa 1997.
8. Rosiński D.: Agresja i przemoc wśród młodzieży - próba analizy zjawiska. W: Psychologia
rozwiązywania problemów społecznych. Wybrane zagadnienia. Pod. red. J. Miluskiej.
Poznań 1998 s.167 – 189.
9. Strykowska J.: Modelowanie jako mechanizm wyjaśniający oddziaływanie mediów.
Edukacja medialna 2000 nr 2 s. 38-41.
10. Strykowski W.: Technologia kształcenia i pedagogika medialna jako nauki o mediach. W:
Neodidagmata XXII. Poznań 1996 s. 3-14.
11. Tyburska A.: Film fabularny jako element życia codziennego nieletnich
12. Urbańska J.: Wpływ telewizji na postawy młodego człowieka.W: Media a edukacja. Pod.
red. nauk. W. Strykowskiego. Poznań 1997 s. 436-443.
13. Wach A.: Gry komputerowe niewinna zabawa czy zagrożenie? Edukacja medialna 2001
nr 1 s.30-34.
14.Wach A.: Gry komputerowe szansą edukacji jutra? Edukacja medialna 2000 nr 1 s. 30-32.
Oprac. Maria Rosińska
nauczyciel bibliotekarz
I LO w Złotowie