Wykład 2AB Rodzaje diagnoz psychologicznych Problem

Wykład 2AB
Rodzaje diagnoz psychologicznych
Problem klasyfikacji
Kryteria wyróżniania rodzajów diagnoz psychologicznych
a) Określenia rodzaju (typu, dziedziny) właściwości psychicznych będących przedmiotem
diagnozy
» diagnoza pamięci
» diagnoza intelektu
» diagnoza postaw
» diagnoza osobowości, itd.
b) Określenia rodzaju zjawisk (najczęściej patologicznych), które chcemy wykryć
» diagnoza depresji
» diagnoza lęku
» diagnoza tendencji do kłamstwa, itd.
c) Określenia dziedziny psychologii, w której stosuje się określony sposób diagnozy
» diagnoza neuropsychologiczna
» diagnoza w psychologii klinicznej dziecka, itd.
d) Określenia ogólnego podejścia do sposobu diagnozowania (przykłady)
» diagnoza psychometryczna
» diagnoza kwestionariuszowa
» diagnoza kliniczna
» diagnoza dynamiczna, itd.
Typy diagnoz
Diagnoza klasyfikacyjna albo typologiczna polega na przyporządkowaniu danych do jakiegoś
typu czy klasy, pozwalając na wykorzystanie innych związanych z owym typem (klasą) danych.
Klasa nie jest tu efektem generalizacji, ale indukcyjnego uogólniania - poszukiwania jakiego
stanu typowego lub pojęcia, porządkującego zróżnicowane obserwacje
Diagnoza genetyczna (kauzalna) koncentruje się na pochodzeniu aktualnego stanu, a
diagnozowanie jest wykrywaniem i identyfikowaniem specyficznych czynników przyczynowych,
ulokowanych w przeszłości
Diagnoza funkcjonalna (celu) poszukuje sensu wyodrębnionych elementów ze względu na
całość, z jakiej pochodzą i jakie funkcje w niej pełnią oraz ich zmian pod wpływem działania
całości.
Diagnoza fazy - koncentruje się albo na poszukiwaniu odchyleń od obrazu typowego dla danej
fazy (stadium) rozwojowej albo na identyfikowaniu tej fazy, w jakiej jednostka się znajduje
(deficyty rozwojowe =diagnoza negatywna, obszary rozwoju, w których jednostka jest
zaawansowana = diagnoza pozytywna).
Diagnoza rozwojowa - przedmiotem diagnozy (obok specyficznych cech jednostki) musi być
także jej społeczne otoczenie, uczenie się na podstawie własnych zachowań oraz faza rozwoju, w
jakiej jednostka się znajduje i charakterystyczne dla tej fazy interakcje społeczne. Poszukuje się
informacji o stopniu zaangażowania jednostki w rozwiązywanie zadań rozwojowych
(związanych z wiekiem i których podjęcia oczekuje jej społeczne otoczenie), o tym, jaka jest
wiedza jednostki o sobie i świecie, czy wreszcie o tym, jakie są jej względnie stałe (niezależne od
kontekstów sytuacyjnych) skłonności i preferencje. Zwraca się także uwagę na poszukiwanie
czynników prewencji
Diagnoza procesu - opis stopniowego rozwijania się np.choroby a także, progu dezintegracji,
dynamiki patologii (jej historycznego porządku) oraz patologicznej integracji. Tu zwraca się
uwagę nie tyle na historię etiologii, ale na osiąganie równowagi z udziałem czynników
patologicznych, poszukiwanie mechanizmu (procesu) stabilizującego patologiczne
przystosowanie, mimo sygnałów dysfunkcji i przy jednoczesnym braku np. samooskarżania się,
poczucia winy czy braku szacunku do siebie. Np. w diagnostyce zachowania bardziej istotne od
tego, co zachowanie wywołuje, jest to, co je podtrzymuje
Diagnoza integracji - ocena stopnia unifikacji życia psychicznego i jednocześnie jego
organizacyjnej złożoności. Diagnoza ta jest opisem hierarchicznych stopni integracji oraz stanu
wewnętrznej zgodności jako efektu nieobecności konfliktów lub ich rozwiązania. Jest ona też
próbą wyjaśnienia kompletności, kompetencji i efektywności działań jednostki przez wskazanie
czynników podmiotowych je warunkujących. Tak jak poprzedni rodzaj diagnozy można nazwać
diagnozą choroby, tak tę określić można jako diagnozę osobowości
Porównanie diagnozy
różnicowej, funkcjonalnej i interakcyjnej
DIAGNOZA NOZOLOGICZNA
(klasyfikacyjna i różnicowa)
• symptom (objaw)
• syndrom (zespół objawów)
• jednostka nozologiczna (jednostka chorobowa): konkretny rodzaj choroby, np. grypa,
zawał serca, nerwica lękowa, schizofrenia
Wyodrębnienie jednostki nozologicznej jest
efektem nagromadzenia wiedzy o:
• współwystępowaniu objawów (syndromy)
• możliwości pomylenia się w rozpoznaniu wskutek tego, że objaw może wchodzić w
skład różnych syndromów (różnicowanie)
• typowych przebiegach, zmianach obrazu zaburzenia (rokowanie, prognoza)
• możliwościach leczenia (terapia)
System diagnostyczny
Tworzenie systemu diagnostycznego wiąże się z
założeniem, że można wykryć dane zaburzenie i
dokonać klasyfikacji zaburzeń na podstawie
zespołu objawów i cech.
Zakłada się też, że:
• każdy zespół odzwierciedla odrębne zaburzenie
• każdy zespół (syndrom) może wymagać odrębnego leczenia
Podręczniki diagnostyczne
Klasyfkacja ICD – International Classification of Diseases and Related Health
Problems: Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów
Zdrowotnych
DSM – Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: System Klasyfikacji I
Kryteriów Diagnostycznych Zaburzeń Psychicznych
Podręczniki diagnostyczne – DSM
DSM– Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Kryteria Klasyfikacji
Zaburzeń Psychicznych dla celów diagnostycznych i statystycznych
Impulsem do tworzenia systemu klasyfikacji w USA była potrzeba gromadzenia danych
statystycznych. Pierwszą tego typu oficjalną próbą był spis ludności z 1840 roku, gdzie podano
częstość występowania jednej tylko kategorii zaburzeń psychicznych: idiotyzmu/szaleństwa.W
spisie ludności z 1880 roku wyróżniono już siedem kategorii chorób psychicznych (mania,
melancholia, monomania, pareza, otępienie, dipsomania, epilepsja). Od 1917 roku datuje się
okres stałej współpracy Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego z innymi narodowymi
organizacjami w USA nad tworzeniem systemu klasyfikacji oraz nomenklatury psychiatrycznej
(pierwotnie stosowanej do opisu pacjentów oddziałów zamkniętych z ciężkimi zaburzeniami
psychicznymi i neurologicznymi)
Swój wkład w tworzenie nomenklatury i klasyfikacji miała także armia amerykańska, która po II
Wojnie Światowej poszerzyła zakres nazewnictwa psychiatrycznego opisując fenomeny
chorobowe u pacjentów ambulatoryjnych - weteranów walk na frontach tej wojny. W tym samym
czasie w Europie ukazała się szósta edycja ICD wydana przez WHO, gdzie po raz pierwszy
pojawił się rozdział o chorobach psychicznych w dużym stopniu czerpiący z nomenklatury
stworzonej przez amerykańskie organizacje weteranów),
W 1952 r. specjalna komórka APA stworzyła własny wariant ICD 6, który został opublikowany
jako DSM I.Od czasów DSM I, losy tego systemu klasyfikacyjnego splatały się dość ściśle z jego
europejskim odpowiednikiem - ICD, kolejne ich edycje pojawiały się bowiem w zbliżonym
czasie i czerpały z tych samych źródeł ideologicznych. Następca DSM I - DSM II nie różnił się
istotnie od swego poprzednika.
Trzecia edycja DSM ukazała się niemal równolegle z ICD 9 w roku 1980 i była pod wieloma
względami innowacyjna, tak wobec ICD, jak i swoich poprzednich wersji. DSM III był
przeznaczony dla klinicystów i naukowców, a nie statystyków i był pierwszym systemem, który
zawierał:
• jasne kryteria diagnostyczne chorób psychicznych,
• wieloosiowy system diagnozowania tych chorób,
• podejście opisowe unikające wnikania w teorie etiologiczne chorób psychicznych
• zestaw półstrukturalizowanych narzędzi do prowadzenia wywiadu psychiatrycznego.
W DSM-III wprowadzono radykalne zmiany, aby w procesie diagnozowania zmniejszyć element
subiektywnej oceny. W ten sposób zreformowany system DSM szczegółowo określał, jakie
obserwacje trzeba poczynić, żeby zastosować daną kategorię diagnostyczną. Zgodnie z zalecaną
procedurą, zanim postawi się właściwą diagnozę, należy się upewnić, czy wystąpiła konkretna
liczba oznak i symptomów ujętych na odpowiedniej liście (czy spełnione jest kryterium
operacjonalizacji zaburzenia).
Ponieważ DSM III okazał się mieć kilka niekonsekwencji w swej strukturze, zaś w paru
miejscach kryteria diagnostyczne były niejasne, dokonano jego poprawki wydając w 1987 roku
wersję DSM-III-R. Zarówno DSM III, jak i jego poprawiona wersja, był podstawą szeroko
zakrojonych badań empirycznych nad rozpoznawaniem chorób psychicznych. Powstała duża
baza danych na temat poszczególnych rozpoznań. Umożliwiło to rozpoczęcie prac nad ostatnią
już wersją DSM - wersją czwartą, obecnie stosowaną.
Prace nad DSM IV polegały na:
• szeroko zakrojonym przeglądzie wszystkich dostępnych publikacji na temat chorób
psychicznych,
• rewizji niepublikowanych danych epidemiologicznych, klinicznych, terapeutycznych itp., jeśli
wyniki przeglądu literatury były niekompletne lub sprzeczne,
• przeprowadzeniu serii 12 badań terenowych, które polegały na porównaniu rezultatów
zastosowania kryteriów diagnostycznych DSM III, DSM-III-R, ICD 10 z wynikami stosowania
nowych kryteriów zaproponowanych w DSM IV.
Podręczniki diagnostyczne: DSM-IV
DSM IV został opublikowany w 1994 roku. W 2000 roku ukazała się zaś jego, aktualizowana o
najnowsze doniesienia, wersja (DSM-IV-TR). DSM IV zrywa z jednostronnością kulturową
pokutującą w poprzednich wydaniach. Próbuje także pozbyć się dualizmu
somatycznopsychicznego w podejściu do chorób psychicznych obecnego w starszych edycjach
systemu. Ten system klasyfikacyjny oparty jest na zasadzie "wielowymiarowości" opisu
zaburzeń i przez to sprawia wrażenie znacznie bardziej związanego z założeniami teoretycznymi
niż IDC-10, a zarazem trudniejszego w codziennym stosowaniu. DSM-IV-TR i ICD-10 mają
uzgodnione nazewnictwo a umiejętność diagnozowania w systemie DSM-TR jest pomocna w
posługiwaniu się ICD-10.
Klasyfikacja według DSM-IV
Diagnosta korzysta z pięciu wymiarów, czyli osi. Służą one nie tylko klasyfikacji zaburzenia, ale
także prognozie i planowaniu leczenia.
Oś I - Zespoły kliniczne. Na tej osi koduje się rozpoznanie.
Oś II - Zaburzenia rozwojowe i zaburzenia osobowości. Wymienia się zaburzenia, których
początek przypada na okres dzieciństwa i pokwitania. Rozpoznania mogą być umieszczane
jednocześnie na osiach I i II. Rozpoznanie wymienione na osi I lub II, przesądzające o zgłoszeniu
się do lekarza lub skierowaniu do szpitala, nazywa się rozpoznaniem głównym lub zasadniczym.
Oś III - Odchylenia w stanie fizycznym i choroby. Na tej osi umieszcza się schorzenia
somatyczne.
Oś IV - Nasilenie stresu psychospołecznego. Stopień urazu psychicznego pacjenta wyznacza się
według skali : brak stresu psychicznego otrzymuje wartość [1] najcięższy stres [6]. Dokonując
oceny, należy uwzględnić okres ostatnich 12 miesięcy.
Oś V - Ogólna ocena funkcjonowania. Uwzględnia się najwyższy poziom sprawności pacjenta,
jak to przedstawia tabela. Ocenie podlega okres ostatnich 12 miesięcy.
Po postawieniu rozpoznania należy dodatkowo wykonać następujące
zadania:
• interpretacja psychodynamiczna - opis mechanizmów obronnych służących do
przezwyciężania lęku, zwięzłe ujęcie czynników psychicznych i zdarzeń wyzwalających
zaburzenia i podtrzymujących chorobę.
• rozpoznanie różnicowe - wyklucza się inne schorzenia psychiczne i somatyczne
• rokowanie - uwzględniając dane z wywiadu, aktualny stan psychiczny oraz analizę
korzystnych i niekorzystnych czynników mających wpływ na rokowanie, można przewidzieć
przebieg i ustąpienie choroby.
• plan leczenia - należy przedstawić rodzaj proponowanego leczenia. Powinno się też ocenić
poziom gotowości chorego do współpracy, jego wiarygodność, krytycyzm, wgląd we własną
chorobę i inteligencję, a także znaczenie tych czynników dla leczenia.
Skala nasilenia stresu
psychospołecznego dla dorosłych
Podręczniki diagnostyczne – ICD
Korzenie ICD sięgają 1855 roku, kiedy w Paryżu na II Międzynarodowym Kongresie Statystyki
podjęto próbę klasyfikacji przyczyn zgonów. Pierwsza edycja z 1893 roku nosiła nazwę List of
Causes of Death. Następne pięć wersji ICD było zatem raczej opisem powodów zgonów niż
rzeczywistym systemem klasyfikacji chorób psychicznych. Dopiero szósta edycja ICD podjęła
próbę klasyfikowania chorób; tworzono ją równolegle z DSM i opublikowano (pod egidą WHO)
po II Wojnie Światowej. Zawierała terminologię opracowaną w USA przez organizacje
weteranów i opisywała 10 kategorii psychoz, 9 psychoneuroz i 7 kategorii zaburzeń charakteru,
zachowania i inteligencji. Zarówno ICD 6, jak i jej następczyni - ICD 7 nie zyskały sobie wielu
zwolenników, co zmusiło w latach sześćdziesiątych WHO do dokonania zwartego przeglądu
całego systemu diagnostycznego i klasyfikacyjnego. W efekcie pojawiła się ICD 8.
W skład ICD 8 wszedł także słownik opisujący każdą z kategorii zaburzeń psychicznych
występujących w tej edycji systemu zaś jako rezultat międzynarodowej współpracy powstała sieć
osób i ośrodków kontynuujących pracę nad poprawą systemu klasyfikacyjnego. Zaowocowało to
w 1975 roku dziewiątą edycją klasyfikacji, która został wdrożona do użytku w 1978 roku. Nie
była jednak tak przełomowa i innowacyjna jak wydany dwa lata później DSM III. Po roku 1978
prace trwały dalej, m.in. nad konstrukcją narzędzi diagnostycznych i epidemiologicznych, które
to narzędzia zostały włączone do systemu ICD jako wspomagające diagnostykę i klasyfikację
chorób (kwestionariusz, arkusz oceny, itp.). Badania terenowe prowadzone od 1987 r. w 40
różnych krajach okazały się być największym w historii psychiatrii wysiłkiem w kierunku
stworzenia w 1990 roku rzetelnego sytemu diagnostycznego i klasyfikacyjnego - ICD 10, który
obowiązuje od 1992 roku, zaś w Polsce jest stosowany od 1997 roku.
ICD-10 odwołuje się do podejścia fenomenologicznego - ogranicza się do opisu
rozmaitych zaburzeń, przy zawieszeniu sądu o istnieniu odrębnych jednostek
chorobowych. Cechy:
• definicja zaburzenia psychicznego jest taka sama jak w DSM i podobnie jak tam,
odnoszona jest do indywidualnej osoby
• kompromisowe ujęcie klas diagnostycznych (efekt międzynarodowej, wielokulturowej
współpracy; słownik zespołów uwarunkowanych kulturowo oraz leksykon tych
terminów)
• wiele wersji specjalistycznych - zależnie od docelowego odbiorcy,
• położenie nacisku na opisowość systemu, udostępnienie jasnych i precyzyjnych kryteriów
diagnostycznych, unikanie terminów dwuznacznych lub nieudokumentowanych,
zoperacjonalizowanie kryteriów diagnostycznych
• możliwe jest (choć niekonieczne), podobnie jak w DSM, podejście wieloosiowe do
procesu diagnostycznego:
• Oś I. Rozpoznania kliniczne (wymienić należy wszystkie diagnozy, także somatyczne),
• Oś II. Niesprawności (w zakresie dbania o siebie, aktywności zawodowej, rodziny i
domu, kontekstu społecznego),
• Oś III. Czynniki kontekstowe.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych
za „Psychologia zaburzeń” Carson, Butcher, Mineka GWP, T. II tekst prof. Jacka Wciórki
nt. klasyfikacji zaburzeń psychicznych
Negatywne skutki diagnozy
nozologicznej
•
•
•
•
reifikacja obiektu diagnozy: dostrzeganie choroby, a nie osoby; przedmiotowe
traktowanie pacjenta
zerojedynkowe myślenie o pacjencie: gdy wiadomo „co mu jest”, pacjent jest uważany
za chorego; gdy nie wiadomo – za zdrowego
etykietowanie: pozorne wyjaśnienie poprzez nazwanie, zastępuje (utrudnia) zrozumienie
osoby i jej problemów (też: naznaczanie)
samosprawdzająca się prognoza: rozpoznanie zaburzenia dostarcza „instrukcji”, jak
rozumieć zachowanie pacjenta i czego oczekiwać w przyszłości.
Stygmatyzacja
Diagnoza funkcjonalna
Szukanie odpowiedzi na pytanie, jak człowiek funkcjonuje lub będzie funkcjonować w
określonej sytuacji (w jakiejś roli społecznej, w jakimś rodzaju zadań) i z czego to wynika (jakie
znaczenie mają czynniki psychologiczne).
Etapy diagnozy funkcjonalnej
1. Analiza dotychczasowych cech zachowania jednostki oraz zachowania w sytuacji badania
(opis funkcjonowania, zwłaszcza pod względem występujących w nim niesprawności,
niedomagań, trudności )
2. Poszukiwanie przyczyn niesprawności, zwłaszcza tych, które leżą w sferze procesów
psychicznych
3. Odkrycie właściwości pozytywnych, które można wykorzystać w procesie zmian
Diagnoza interakcyjna
[Proces] „uzgadniania definicji problemu pacjenta i sposobów jego rozwiązania między
psychologiem i osobą badaną lub jej najbliższym otoczeniem społecznym”
[Diagnoza dokonywana] „przy współudziale pacjenta, ale z uwzględnieniem realnych warunków
sytuacji oraz interesów instytucji”
Etapy diagnozy interakcyjnej
1. Określenie własnego problemu przez pacjenta
Pacjent często pozostaje pod wpływem opinii otoczenia społecznego na temat tego, co mu
dolega. Tę opinię nazywa się protodiagnozą. Można także użyć tu pojęć: „etykietowanie”,
„stygmatyzacja” „naznaczenie” (np.: „niedorozwinięty” „leń”, „agresywny”, „alkoholik” itd.)
2. Badanie psychologiczne
Często główny problem pacjenta psycholog zaczyna spostrzegać inaczej, niż określił go sam
pacjent
3. Negocjowanie diagnozy
Psycholog w kontakcie z pacjentem lub osobami z jego otoczenia stara się tak sformułować
problem pacjenta, aby jego określenie było dla nich do przyjęcia.
Cel negocjowania diagnozy
•
•
•
uzgodnienie diagnozy może zapoczątkować u pacjenta bardziej aktywny stosunek do
problemu (lepsze rozumienie go, nastawienie na zmianę)
proces uzgadniania diagnozy podkreśla bardziej partnerskie podejście psychologa do
pacjenta i jego rodziny (rola konsultanta, doradcy), podmiotowe traktowanie jest
realizacją ideałów etycznych
udział pacjenta i jego rodziny w procesie diagnozy zwiększa szanse na ich współdziałanie
w procesie zmian
Wykorzystanie komputerów
Wykorzystywanie komputerów w Diagnozowaniu
•
•
•
•
•
•
•
tworzenie bodźców testowych (w tym: losowość)
tworzenie testów (np. analiza czynnikowa)
obliczanie wyników (na podstawie ręcznie wprowadzonych, przesłanych elektronicznie
lub skanowanych danych)
przechowywanie danych i ich organizacja
tworzenie norm kroczących
prowadzenie badania testowego (prezentacji zadań i pomiar)
interpretacja (w ograniczonym zakresie)
Prowadzenie badania testowego
Zalety:
• rzeczywista i pełna standaryzacja badania
• dokładność zapisu wszystkich parametrów zachowań testowych (w tym: czasu)
• sterowanie przebiegiem na podstawie wyników osoby badanej (adaptacyjne testowanie; CAT)
Wady:
• różnice wersji papier-ołówek (w tym: klawiatura)
• wprowadzenie błędu systematycznego (GIGO)
Spór „kliniczny vs statystyczny”
Paul E. Meehl pierwszy zwrócił uwagę na niezgodność między faktycznym procesem myślowym
klinicysty a przewidywaniem statystycznym i opisał w 1954 dwa sposoby dokonywania
predykcji: jeden na podstawie obliczania prawdopodobieństwa przynależności do grupy
odniesienia (znany jako sposób formalny, statystyczny, mechaniczny, algorytmiczny czy też
aktuarialny), oraz drugi, który można by nazwać dedukcyjnym (nieformalnym, subjektywnym,
impresyjnym czy klinicznym; oryginalny termin Meehla: structural-dynamic hypothesis).
Dokonał on też czegoś więcej: opisał dwa różne systemy wartości, dwa odmienne kierunki
kształcenia psychologów oraz różne style bycia psychologiem i dlatego jego praca wywarła i
wywiera wielki wpływ na psychologię światową.
Ocena kliniczna vs statystyczna
Co jest lepsze - ocena statystyczna czy kliniczna?
• Ocena kliniczna = podejmowanie decyzji na podstawie przetwarzania informacji „w głowie” i
ew. dyskusji z innymi; klinicyści robią to w różny sposób, a natura tego procesu wymyka się
próbom precyzyjnego opisu.
• Ocena statystyczna = podejmowanie decyzji bez wykorzystywania oceniania przez człowieka,
przy wykorzystaniu empirycznie ustalonych związków między danymi a przedmiotem
zainteresowania
Porównanie – założenia
Meehl przyjął, że warunki porównywania metod klinicznych i statystycznych są następujące:
1. obie metody wykorzystują te same dane (co później osłabiono, choć bez zmiany w
rezultatach)
2. analizy powinny być sprawdzane krzyżowo (crossvalidation), aby uniknąć wariacji
specyficznej dla danego zbioru danych
3. przewidywania powinny dotyczyć powodzenia (w pracy, terapii, itp.), recedywy,
generalnej diagnozy (nerwica, psychoza, itp.)
Porównanie - wyniki badań
Metaanalizy wielu badań (w sumie ok. 150), wykonane przez Paula Meehla i in., a ostatnio przez
Williama Grove’a i in. wykazały, że w około 40% porównań obie metody okazały się równie
trafne, jednak w pozostałych 60% przypadków predykcja mechaniczna była bardziej trafna,
niż predykcja kliniczna.
Porównanie - inne wyniki badań
• W pewnym badaniu sprawdzano trafność prognoz psychiatrów, dotyczących ponownych
przyjęć pacjentów do szpitala. Porównano trafność owych prognoz z trafnością prognoz opartych
na wadze (!) teczek zawierających dokumentację pacjentów. Dlaczego? Waga teczki była po
prostu pewnym "grubym" wskaźnikiem tego, jak często pacjent poprzednio był już
hospitalizowany (im częściej, tym jego teczka stawała się grubsza i cięższa).
• Okazało się, że psychiatrzy nie przewidywali lepiej od wagi teczek pacjentów (współczynnik
korelacji ponownych przyjęć z wagą teczek wynosił 0,62, a z predykcją psychiatrów 0,61).
• W innym badaniu sprawdzano trafność diagnoz dotyczących zaburzeń neurotycznych i
psychotycznych na podstawie kwestionariusza MMPI. Kiedy porównano trafność diagnoz
doświadczonych psychologów klinicznych oraz ich sekretarek, okazało się, że diagnozy
ekspertów nie były wcale lepsze od diagnoz stawianych przez ich sekretarki!
• Gdy nie dysponujemy odpowiednim materiałem statystycznym i nie możemy określić wag
danych predykcyjnych (wyjaśniających), możemy oprzeć się na intuicjach ekspertów. Na
podstawie tych przewidywań czy klasyfikacji, za pomocą procedury statystycznej (analizy
regresji), buduje się wagi dla różnych wskaźników.
• Stała się rzecz zadziwiająca, żeby nie powiedzieć tajemnicza: wzór wykorzystujący wagi
"wydobyte" od ekspertów (z ich wcześniejszych diagnoz) okazał się przewidywać lepiej niż sami
eksperci, na zachowaniu których został zbudowany!
• Wygląda na to, że pożytecznie jest "przefiltrować" zachowanie ekspertów za pomocą
odpowiednich procedur statystycznych (na przykład analizy regresji), które odrzucają
przypadkowe zniekształcające czynniki wpływające na pojedyncze zachowanie, a zatrzymują
podstawowe tendencje.
Czy właściwy obszar porównań?
• Dla celów praktycznych (np. Czy udzielić przestępcy przepustki?) psychologowie przewidują i
w tych celach diagnoza aktuarialna jest lepsza
• Klinicysta chce jednak przede wszystkim zrozumieć swoich klientów i tu metoda kliniczna nie
da się tu zastąpić przez aktuarialną.
Istota zadania klinicysty
Robert Holt, główny orędownik metody klinicznej uważa, że zadaniem klinicysty jest analiza
znaczeń, której nie da się wykonać samymi tylko metodami ilościowymi. Aby zrozumieć
indywidualny system znaczeń i wartości osoby, trzeba odwołać się do jakościowych metod
klinicznych. Pewne kategorie predyktorów są zbyt rzadkie, by mogły być brane pod uwagę w
jakichkolwiek wzorach. Jednak gdy klinicysta spotyka się z nimi, potrafi wyciągnąć z nich trafne
wnioski - natychmiast potrafi zrozumieć znaczenie tych danych (np. zdarzeń) dla subiektywnej i
obiektywnej rzeczywistości tych osób.
Komputerowa interpretacja
•
•
•
•
•
•
•
•
rodzaje interpretacji
aktuarialna (statystyczna) – oparta na szacowaniu prawdopodobieństwa
oparta na regułach (systemy ekspertalne; bazy wiedzy)
predykcje statystyczne
potencjalne problemy
brak kwalifikacji użytkowników
bezkrytyczne podejście
sztampowość opisów
Interpretacja aktuarialna
Aktuarialny: od łac. actu [{amac}] ri-us, aktuariusz - analityk ksiąg, rachmistrz
ubezpieczeniowy; zadaniem aktuariusza jest głównie ocena ryzyka w celu prawidłowego
skalkulowania składki ubezpieczeniowej. Dane wykorzystywane w ocenie aktuarialnej mają
charakter ilościowy i jakościowy, a przetwarzane są metodami statystycznymi.
Postępowanie aktuarialne jest rozwinięciem metody case study. Istotą postępowania
aktuarialnego jest tworzenie homogenicznych grup ze względu na zmienne predykcyjne (testowe;
wyjaśniające), a następnie poszukiwanie współwystępujących z nimi zmiennych kryterialnych
(wyjaśnianych). Do takiej grupy wchodzą osoby, które są podobne do siebie bardziej, niż do osób
spoza tej grupy. Inaczej mówiąc - osoba spoza tej grupy jest mniej podobna do każdego z jej
członków, niż wynosi najniższy współczynnik podobieństwa wewnątrz grupy taksonomicznej
Podejście kliniczne vs statystyczne
Interpretacja statystyczna
Równanie regresji wielokrotnej i jego warianty są podstawowymi modelami statystycznego
kombinowania ilościowych zmiennych predykcyjnych dla przewidywania wartości ilościowych
zmiennych kryterialnych. Wówczas, gdy mamy do czynienia z danymi kryterialnymi o
charakterze jakościowym i/lub gdy predykcyjne też mają taki charakter, to przewidywania
(dotyczące zmiennych kryterialnych powiązanych z danym rodzajem zmiennych predykcyjnych)
możemy dokonać na podstawie wielodzielczych tabel liczebności.
Predykcje statystyczne - przewidywania oparte na statystycznej zależności (grupowemogą nie
sprawdzać się w przypadku konkretnej jednostki
Raport komputerowy
•
•
•
•
•
arkusz wyników
raport opisowy – zawiera ogólne informacje na temat skal oraz interpretacji ich wyników
(przedziałów)
raport interpretacyjny – złożona analiza wyników testowych, obejmująca interakcję
skal oraz analizę profilową
raport podsumowujący – zbiera informacje z różnych źródeł
raport zintegrowany – analogicznie jak podsumowujący, ale uwzględniający interakcję
zmiennych oraz analizę wzorców
Systemy korporacyjne
•
•
•
Automatyczny system testująco-interpretujący nie potrzebuje psychologa i jest
wykorzystywany przez przypadkowe, nie przeszkolone osoby, a korporacji nie interesuje,
skąd „biorą się” wyniki (interpretacje)
Wszelkie interpretacje”patologiczne” (nawet o statusie ostrzeżeń) są nadinterpretowane i
mogą np. być powodem zwolnienia z pracy
Autor-psycholog powinien czuć się odpowiedzialny (FAQ, aktualizacje)
Na czym polega przewaga klinicysty?
Wnioskowanie oparte na teorii
Predykcja dedukcyjna (kliniczna) tym różni się od statystycznej, że odwołuje się do teorii danej
właściwości psychologicznej i wnioski (opis czy prognozę) wyprowadza na drodze teoretycznej.
Wynik testowy jest podstawą sformułowania hipotezy o pewnym stanie wewnętrznym jednostki.
Inaczej niż w przypadku podejścia aktuarialnego, przedmiotem naszego zainteresowania nie są
inne skutki powiązane z danym wynikiem lecz - przyjmując, że i on jest też skutkiem interesujemy się prawidłowością, będącą (ewentualną) przyczyną tych wszystkich skutków.
• Od czego zależy ta umiejętność?
Zdolność do wykorzystywania rzadkich zdarzeń (danych)
• klinicysta potrafi uwzględniać fakt, że nie każdy przypadek mieści się w statystycznym
trendzie
• można to wykorzystać w modelu aktuarialnym
• Od czego zależy ta umiejętność?
• Czemu ta umiejętność jest jednocześnie zagrożeniem dla diagnoz?
Umiejętność wykrywania złożonych układów danych
• ludzie są ciągle mistrzami rozpoznawania złożonych konfiguracji danych (np.
komunikatów pozawerbalnych)
• Od czego zależy ta umiejętność?
Zdolność do analizy użyteczności danych w czasie rzeczywistym
•
ze względów moralnych, prawnych czy ekonomicznych ludzie myślą inaczej niż
„systemy”
W czym przeważa system aktuarialny
Odporność na:
• zmęczenie, błędy pamięci, chwilowe niedyspozycje (kaca), fluktuacje uwagi, wrogość,
uprzedzenia, niewiedzę, fałszywe skojarzenia, stronniczość.
Stałość stosowania reguł
• zmiennym przypisuje się zawsze tę samą wagę, wyłącznie ze względu na ustalone empirycznie
związki
• zmienne nieistotne zawsze mają wagę równą zero
Pełna jawność stosowanych reguł i wyjściowych prawdopodobieństw (base-rates)
• klinicyści rzadko zdają sobie sprawę ze stosowanych reguł i mają niedoskonałą pamięć
• systemy bazują na dużej liczbie przypadków, wykraczającej poza indywidualne doświadczenie
Testowanie interaktywne
Testowanie adaptacyjne (Adaptive Testing) - odmiana testowania, w której porządek
przedstawiania zadań (lub złożoność zadań) zależą od odpowiedzi na wcześniejsze zadania. W
obecnym czasie testowanie adaptacyjne realizuje się głównie w postaci licznych algorytmów
testowania komputerowego.
Adaptacyjne testowanie komputerowe (Adaptive Komputer Testing) - komputerowy test
adaptacyjny (CAT), przedstawiający sobą taką odmianę testu, przy której komputer przelicza
ocenę osoby badanej po każdej odpowiedzi na pytanie, a zatem ta ocena wykorzystana jest przy
wyborze kolejnego pytania.
Model Rascha
Prawdopodobieństwo diagnostycznej (poprawnej) odpowiedzi zależy od poziomu badanej
sprawności oraz poziomu trudności pytania zgodnie ze wzorem:
Algorytm generowania pytań
Algorytm generowania pytań dla testu interaktywnego jest znacznie bardziej skomplikowany niż
dla tzw. Testu biernego, ponieważ musi wziąć pod uwagę zarówno dopasowanie poziomu
trudności pytań dla poszczególnych osób badanych, jak również dokładnie określić poziom
badanej właściwości. Ze względu na dopasowanie poziomu trudności dla indywidualnej osoby
badanej wyróżnia się trzy różne procedury testowania adaptacyjnego: dwuwarstwowego,
piramidalnego oraz warstwowego. Dwie ostatnie zasługują na szczególną uwagę.
Procedura piramidalnego testowania adaptacyjnego składa się z następujących kroków:
• rozpoczęcie procedury testowania od pytania o średnim poziomie trudności
• jeżeli odpowiedź jest prawidłowa, to osoba badana rozwiązuje kolejne zadanie z zadań
coraz trudniejszych; jeżeli udziela ona odpowiedzi nieprawidłowej, jako kolejne
rozwiązuje on zadanie z serii zadań coraz łatwiejszych
• zakończenie procedury testowania następuje po minięciu czasu badania, ustaleniu
przesłanek niezbędnych dla podjęcia decyzji lub osiągnięciu zakładanej dokładności
pomiaru. Procedura warstwowego testowania adaptacyjnego realizowana jest na
podstawie następującego algorytmu:
o uporządkowanie zadań w m warstwach uporządkowanych pod względem poziomu
trudności zadań
o zaprezentowanie osobie badanej pierwszego zadania z warstwy m (zawierającej
zadania o średnim stopniu trudności)
o jeżeli na pierwsze zadanie warstwy m osoba badana odpowie prawidłowo, jako
następne prezentowane jest zadanie z warstwy m+1 (jest to następna warstwa
zawierająca zadania o wyższym stopniu trudności); jeżeli na pierwsze zadanie
warstwy m osoba badana udzieli błędnej odpowiedzi, to jako następne
prezentowane jest zadanie z warstwy m-1
o zakończenie procedury następuje po rozwiązaniu zadania z ostatniej warstwy.
CAT i A. Binet
Dane psychologiczne i ich przetwarzanie
Obserwacja - pomiar nieinwazyjny
Pomiar nieinwazyjny, znany także pod nazwą pomiaru niereaktywnego to taka metoda zbierania
informacji, która wykorzystuje już istniejące i powstałe bez udziału badacza dane. Oznacza to, że
dane te powstały albo nie w tych celach, które stawia sobie badacz (np. obserwacja reakcji
fizjologicznych podczas badania testem inteligencji) albo które powstały pod nieobecność
badacza i bez związku z badaniem (np. pamiętnik z dzieciństwa). Wyróżnia się dwie klasy takich
znaków fizycznych: pomiary erozji i pomiary przyrostu. Pomiary erozji dotyczą znaków
zostawianych po użyciu jakiegoś obiektu, głównie zużycia. Pomiary przyrostu obejmują znaki
pozostawiane przez ludzi w trakcie ich działań, dodające coś do istniejącego stanu rzeczy.
Badanie psychomotoryki
Badanie tremoru
Tremor - drgania mimowolne przy ruchach precyzyjnych
Procesy uruchamiane podczas badania – badanie procesów poznawczych
Testy neuropsychologiczne
Badanie poznawczych, sensomotorycznych i percepcyjnych konsekwencji uszkodzeń mózgu
Wzrokowo-motoryczny Test Gestalt Lauretty Bender (1938)
•
•
•
•
1+8 figur na oddzielnych kartach 3’x5’(rewizja - 15), bez ograniczeń czasu, cały czas
widoczne
liczy się czas – wynik jakościowy testu (większe znaczenie w przypadku dzieci – BenderKopitz dla dzieci od 4 r.życia)
pierwsza figura A – sprawdzamy czy pacjent zrozumiał instrukcję
ściśle określona kolejność figur; następne figury 1-8 podlegają ocenie jakościowej i
ilościowej (punkty za niezgodność z kryterium=wzorem)
Wzrokowo-motoryczny Test Gestalt Laureytty Bender