ŻYWIENIE A RYZYKO CHORÓB NOWOTWOROWYCH

Sposób żywienia a ryzyko
chorób nowotworowych
Prof. dr hab. Teresa Leszczyńska
• Nieprawidłowe odżywianie
jest, po paleniu tytoniu,
drugą przyczyną chorób
nowotworowych.
• Stanowi drugą po chorobach układu
krążenia, przyczynę zgonów w Polsce –
powoduje ponad 26% zgonów
mężczyzn i 23% zgonów kobiet.
DEFINICJA NOWOTWORU
• Nowotwór (neoplasma) - nieprawidłowy rozrost tkanki
niepodporządkowany prawidłowym czynnościom organizmu.

Nieprawidłowe komórki wypierają tkanki zajętego narządu,
niszcząc je.
Z czasem komórki nowotworowe z pierwotnego ogniska przenoszą
się przez naczynia limfatyczne i krwionośne do innych części
organizmu, tworząc ogniska wtórne: czyli przerzuty.
• Leczenie polega na niszczeniu komórek nowotworowych różnymi
metodami: zabiegami chirurgicznymi, radioterapią, chemioterapią,
hormonoterapią, zabiegami z zastosowaniem lasera.
• Stres jest bodźcem do wzrostu komórek
nowotworowych.
Zmniejsza zdolność organizmu do ich niszczenia.
PRZYCZYNY POWSTAWANIA
NOWOTWORÓW:
Sposób żywienia (30-40%, nawet do
70%)
Alkohol
Aktywność fizyczna
Nadwaga i otyłość
Palenie tytoniu (30%)
Ekspozycja zawodowa
Zanieczyszczenia środowiska
Leki medyczne
Czynniki infekcyjne
Naturalne czynniki geofizyczne
Skłonności genetyczne (5-10%)
ŁĄCZNIE DO 70%
NOWOTWORÓW
ROLA PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH
jako źródeł składników funkcjonalnych
W PREWENCJI NOWOTWORÓW
• warzywa, owoce, nasiona roślin
strączkowych
• mięso i produkty mięsne
• mleko i produkty mleczne
• czekolada
• napoje
• używki
SKŁADNIKI
PRZECIWNOWOTWOROWE
OWOCÓW I WARZYW
WARZYWA i OWOCE
Zawierają olbrzymie ilości składników odżywczych, które mogą mieć
znaczenie w zapobieganiu chorobom nowotworowym.
Są głównym źródłem żywieniowym witamin, składników mineralnych
i innych składników pokarmowych.
• Podstawowe, ochronnie działające składniki odżywcze, to m.in.
witamina C, beta-karoten (prowitamina A), likopen, witamina E,
witaminy z grupy B, selen i inne.
Te składniki odżywcze chronią DNA przed uszkodzeniem
oksydacyjnym i/lub hamują aktywację kancerogenów obecnych
w organizmie.
Warzywa i owoce nie zawierające skrobi chronią
przed nowotworami.
ROŚLINY HAMUJĄCE PROCESY
NOWOTWOROWE
I
S
T
O
T
N
O
Ś
Ć
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Czosnek
Kapusta
Lukrecja
Soja, imbir
Warzywa roślin baldaszkowatych
Cebula, herbata, kurkuma
Owoce cytrusowe
Pszenica, len, ryż ( brązowy )
Pomidory, oberżyna, pieprz
Brokuły, kalafior, brukselka
Owies, mięta, oregano, ogórek
Rozmaryn, szałwia, ziemniaki, tymianek, goździki
Bazylia, jęczmień, jagody
PRODUKTY ZBOŻOWE
Z PEŁNEGO PRZEMIAŁU
Bardzo dobre źródło:
• Błonnika
• Witamin z grupy B
• Składników mineralnych
• Fitynianów
FITYNIANY
• zaliczane są do grupy synergentów, czyli
wspomagających działanie naturalnych
przeciwutleniaczy
• obniżają poziom tłuszczów w wątrobie,
• pobudzają ruchy perystaltyczne (robaczkowe) jelit,
hamują rozwój raka jelita
grubego.
Ich właściwości przeciwutleniające polegają na chelatowaniu
(wiązaniu) składników mineralnych szczególnie prooksydacyjnych,
np. jonów żelaza, które biorąc udział w reakcji Fentona powodują
tworzenie niebezpiecznych rodników wodorotlenowych.
MIĘSO
I PRZETWORY MIĘSNE
•
Produkty te są dobrym źródłem białka o wysokiej wartości odżywczej oraz wielu cennych
innych składników, m.in. sprzężonych dienów kwasu linolowego (mięso zwierząt
przeżuwających) .
•
Jednak po spożyciu czerwonego mięsa (np. wołowiny, wieprzowiny, jagnięciny)
wzrasta w organizmie zawartość związków azotowych, prawdopodobnie ze względu na
wysoką zawartość w tych produktach hemu i żelaza.
•
Wiele przetworzonych produktów mięsnych, takich jak szynka, bekon, wędzonki,
kiełbasy i hot-dogi zawiera azotany, azotyny i inne substancje utrwalające, dodawane
podczas ich produkcji.
•
Spożywanie w nadmiernych ilościach azotanów i azotynów powoduje w organizmie
powstawanie kancerogennych N-nitrozoamin.
TŁUSZCZE I CHOLESTEROL
Mięso i przetwory mięsne są źródłem
tłuszczu i cholesterolu, składników,
których duże spożycie prowadzi do
wzrostu syntezy w jelicie grubym
kancerogennych estrogenów.
Stałe, wysokie spożycie czerwonego mięsa i wyrobów
mięsnych zwiększa ryzyko raka jelita grubego.
Wysokie spożycie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego
przyczynia się do zwiększenia ryzyka raka piersi.
Ocenia się, że główną żywieniowo zależną
przyczyną nowotworów jelita grubego, gruczołów
piersiowych, trzustki, prostaty oraz jajników jest
dieta bogatotłuszczowa,
oparta na bazie smażonych posiłków z małą
podażą błonnika z warzyw i owoców.
Należy ograniczyć w diecie pokarmy
pikantne, solone, smażone i wędzone,
albowiem ich spożywanie zwiększa
ryzyko zachorowania na
raka żołądka.
RYBY
Kwasy tłuszczowe omega-3, zawarte w tłuszczu rybim,
przyczyniają się do produkcji naturalnych związków
przeciwzapalnych,
OBNIŻAJĄC RYZYKO NOWOTWORÓW
Źródłem są przede wszystkim:
- ryby (łosoś, tuńczyk, makrela, dorsz sardynki),
- owoce morza, ale i
- produkty pochodzenia roślinnego, takie jak: oleje
roślinne, orzechy włoskie, siemie lniane, szałwia
hiszpańska
MLEKO I PRODUKTY MLECZNE
Podstawowymi składnikami mleka i produktów
mlecznych jest wysokowartościowe
białko i wapń.
Białka mleka m.in
• lizozym,
• Immunoglobuliny,
• laktoferyna,
zwiększają naturalną odporność organizmu.
MLEKO I PRODUKTY MLECZNE
Mleko i produkty mleczne mają działanie ochronne w
stosunku do raka jelita grubego; istnieją również
ograniczone dane na temat ochronnego działania mleka w
stosunku do raka pęcherza moczowego.
Prawdopodobnie istnieje zależność przyczynowa pomiędzy
wysokim spożyciem wapnia a rakiem prostaty.
Ważne działanie profilaktyczne może mieć codzienne
spożywanie produktów bogatych w wapń, zwłaszcza
chudego mleka i przetworów mlecznych.
TŁUSZCZE, OLEJE, CUKRY PROSTE
Tłuszcze i cukry proste są składnikami wielu produktów i
napojów o wysokiej wartości energetycznej, które mogą
przyczyniać się do wzrostu masy ciała i nadwagi, co zwiększa
ryzyko niektórych chorób nowotworowych.
Tłuszcze zwierzęce są źródłem kalorii.
Tłuszcze roślinne są źródłem:
- witamin, głównie wit. E i
- niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT)
WIELONIENASYCONE KWASY
TŁUSZCZOWE (WNKT)
Źródłem są niektóre oleje roślinne (bezerukowy olej
rzepakowy, oliwa z oliwek), ryby morskie, orzechy oraz
kakao.
U osób spożywających właściwe ilości NNKT spada
ryzyko zachorowania na raka jelita grubego oraz raka płuc
Badania doświadczalne wykazują
hamujące działanie NNKT na wielu
etapach rozwoju guza,
począwszy od jego wzrostu,
poprzez tworzenie naczyń
krwionośnych, aż po przerzut.
GORZKA CZEKOLADA
Czekolada o zawartości powyżej 70% kakao jest bogatym
źródłem polifenoli (tabliczka zawiera niemal tyle samo
cennych przeciwutleniaczy, ile ma szklanka zielonej
herbaty).
Składniki te:
• spowalniają wzrost komórek nowotworowych i
• hamują dopływ krwi do naczyń krwionośnych,
odżywiających je.
Wybieraj gorzką czekoladę, mleczna zawiera znacznie mniej
składników antynowotworowych.
Zachowaj jednak umiar. Zjedz nie więcej niż 1–2 kostki
dziennie.
NAPOJE
• Na pierwszym miejscu powinna być woda mineralna.
• Ale właściwości przeciwnowotworowe mają też świeże
soki (bo w takich nie doszło jeszcze do przemiany
azotanów w szkodliwe azotyny),
głównie warzywne, przede wszystkim z kapusty i
czerwonych buraków, ale i owocowe niesłodzone.
• Pijmy także zieloną herbatę, mieszanki ziołowe (z dzikiej
róży, głogu, pokrzywy).
ZIELONA HERBATA
Składniki zawarte w zielonej herbacie mają również
wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia choroby
nowotworowej, ze względu na obecność katechin, a
także niektórych witamin i składników mineralnych.
SÓL KUCHENNA
dla
Sól (chlorek sodu) jest niezbędny do składnikiem
prawidłowego funkcjonowania organizmu.
• Znajduje się głównie w produktach przetworzonych, do których
utrwalania stosowana jest sól, takich jak solone mięso, ryby, oliwki,
wędliny, produkty gotowe do spożycia, sosy oraz chipsy, orzechy
i inne pikantne przekąski.
• Wysokie spożycie soli uszkadza błonę śluzową żołądka, zwiększa
wytwarzanie związków N-nitrozowych i jest czynnikiem
zwiększającym ryzyko raka żołądka.
• Ryzyko raka żołądka, zwiększa dieta wysokosolna, z równoczesnym
dużym spożyciem marynat oraz niskim spożyciem wit. C z warzyw i
owoców i polifenoli z herbaty.
KARMIENIE PIERSIĄ
Im dłużej kobieta karmi piersią, tym silniejszy jest
efekt ochronny przed wystąpieniem u niej raka
piersi
(w każdym wieku, w tym również po menopauzie).
Przypuszcza się, że odpowiedzialne za ten
efekt są zmiany dotyczące
wydzielania hormonów
związanych z cyklem
miesiączkowym.
ROLA SUPLEMENTACJI
• Stosowanie dużych dawek suplementów (tabletek
witaminowo-mineralnych) zwiększa ryzyko powstawania
nowotworów.
• Wszystkie witaminy, mające znaczenie w zmniejszaniu
ryzyka rozwoju nowotworów, powinny być dostarczane
w naturalnej postaci z dietą.
• W przypadku witaminy D pewną rolę ma także
umiarkowana ekspozycja słoneczna.
• Nadmierne spożycie beta-karotenu z
suplementami u palaczy zwiększa
ryzyko nowotworu płuc.
WIELOPIERŚCIENIOWE
WĘGLOWODORY AROMATYCZNE
Wielopierścieniowe węglowodory
aromatyczne:
dibenzoantracen, benzopiren, benzoantracen i benzofluoranten.
Występują głównie w produktach mięsnych, które są poddawane
procesom:
• WĘDZENIA,
• GRILOWANIA (w czasie topienia tłuszczu z mięsa).
Znajdują się również w warzywach liściastych pochodzących z
ogródków położonych przy ruchliwych drogach i zakładach
przemysłowych.
Liczne badania toksykologiczne i epidemiologiczne wskazują na
zależność między ekspozycją na te związki a ryzykiem
zachorowania na liczne nowotwory.
SUBSTANCJE RAKOTWÓRCZE
A UŻYWKI
• PAPIEROSY
• ALKOHOL
PALENIE PAPIEROSÓW
• Palenie tytoniu jest bezsprzeczną
i potwierdzoną w wielu badaniach
przyczyną nowotworów.
• Dym tytoniowy zawiera około 4 tys. substancji szkodliwych,
z czego 40 to udowodnione kancerogeny.
• Palenie bierne również jest szkodliwe.
Bezsprzeczny związek z paleniem wykazano w:
• 90% zachorowań na raka płuc,
• 80-90% zachorowań na raka jamy ustnej, gardła, krtani, przełyku,
• 30% zachorowań na raka pęcherza moczowego i trzustki.
ALKOHOL
• Ryzyko rozwoju nowotworów wzrasta
wraz z ilością spożywanego alkoholu.
• Nie ustalono tzw. bezpiecznej ilości alkoholu, która nie zwiększałaby
tego ryzyka.
• Nawet niewielkie ilości alkoholu, dość często spożywane, stwarzają
zagrożenie rozwojem niektórych nowotworów .
• Picie 1 drinka (6-8 g czystego etanolu) dziennie zwiększa ryzyko raka
piersi o 7-11%.
• Spożycie 2 drinków dziennie zwiększa ryzyko raka jelita grubego o 8%.
U osób spożywających alkohol i jednocześnie palących ryzyko jest
jeszcze większe:
10-krotnie zwiększa się ryzyko raka wątroby
100-krotnie zwiększa się ryzyko rozwoju raka przełyku.
ALKOHOL
• Alkoholu nie powinny pić kobiety w ciąży!
• Badania amerykańskie wykazały, że u dzieci kobiet
spożywających alkohol w ciąży zwiększone jest ryzyko
zachorowania na białaczkę.
Osoby spożywające alkohol powinny
ograniczyć jego konsumpcję:
mężczyźni do 2 drinków dziennie
(20-30 g czystego etanolu),
kobiety do 1 drinka
(10-15 g czystego etanolu)
CZERWONE WINO
Od dawna wiadomo, że niewielkie ilości wina nie szkodzą
zdrowiu.
Badania potwierdziły, że mogą być skutecznym środkiem
zmniejszającym ryzyko raka trzustki.
Wino dostarcza dużo polifenoli, a wśród nich resweratrol,
który wzmacnia organizm i hamuje rozwój komórek
nowotworowych.
„FRANCUSKI PARADOKS”
Francuzi wraz z posiłkiem mięsnym spożywają niewielkie
ilości wina czerwonego, głównie gronowego, które, jak się
okazało, ma zbawienny wpływ na organizm, i to właśnie
dzięki zawartości dużej ilości antyoksydantów.
Z tego tytułu Francuz rzadziej niż przeciętny Europejczyk
zapada na choroby nowotworowe i sercowo-naczyniowe.
Zjawisko paradoksu francuskiego można wytłumaczyć
działaniem resweratrolu (3,4’,5-trihydroksystilben)– RES.
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I MASA CIAŁA
• Badania naukowe jednoznacznie potwierdziły związek nadmiernej
masy ciała [BMI > 25, BMI = masa ciała (kg)/wzrost (m2)] z wyższą
zachorowalnością na nowotwory i śmiertelnością.
• Szczególnie silny wpływ wskaźnika BMI na ryzyko wystąpienia
nowotworu zaobserwowano w przypadku raka przełyku, jelita grubego,
trzustki, piersi, macicy oraz nerek.
• Nieco słabsze powiązania, ale jednak
występujące, zaobserwowano
dla raka pęcherzyka żółciowego.
NADMIERNA MASA
CIAŁA
Otyłość jest stanem charakteryzującym się występowaniem przewlekłej
reakcji zapalnej o małym nasileniu. Stan zapalny jest fizjologiczną
odpowiedzią na uraz lub infekcję i wtedy jest korzystny dla organizmu.
Jednak przewlekły stan zapalny może powodować uszkodzenie DNA i
rozwój chorób nowotworowych.
Otyłość, a zwłaszcza otyłość brzuszna, przyczynia się do podwyższenia
stężenia hormonów i czynników wzrostu, które sprzyjają rozwojowi
komórek nowotworowych. Na przykład zwiększone wydzielanie insuliny
zwiększa ryzyko raka jelita grubego i trzonu macicy, a prawdopodobnie
również raka trzustki i nerki, natomiast zwiększone wydzielanie leptyny
jest związane z występowaniem raka jelita grubego i prostaty.
ZALECENIA ŻYWIENIOWE
Europejski Kodeks Walki z Rakiem z 2003 r.
(opublikowany w Polsce w 2007 r.)
przedstawia następujące rekomendacje
dotyczące:
sposobu żywienia,
masy ciała,
aktywności fizycznej
i innych elementów
stylu życia.
•
Bądź tak szczupły, jak to możliwe, unikaj niedowagi i nadmiernej masy
ciała (właściwa wartość BMI = 20-25)
•
Uprawiaj codziennie aktywność fizyczną
(minimum 30 minut szybkiego marszu dziennie,
należy maksymalnie ograniczyć siedzący tryb życia)
• Ogranicz konsumpcję wysokokalorycznych potraw, dań typu fast
• food, słodkich napojów z dodatkiem cukru i słodkich soków owocowych
(najczęściej spożywane wysokoenergetyczne potrawy to zwykle produkty
wysokoprzetworzone zawierające duże ilości cukru i tłuszczu)
•
Spożywaj głównie potrawy pochodzenia roślinnego, co najmniej 5 porcji
warzyw i owoców (bezmącznych) dziennie
•
Ogranicz spożywanie czerwonego mięsa i mięsa przetworzonego
(peklowanego, wędzonego)
•
Nie pal
•
Nie nadużywaj alkoholu
(do dwóch drinków dziennie dla mężczyzn i jednego dla kobiet)
•
Ogranicz spożycie soli (poniżej 5 g dziennie) i unikaj spleśniałych produktów
•
Staraj się stosować zrównoważoną dietę a nie suplementy diety. Suplementy nie
zapobiegają chorobom nowotworowym
•
Karmienie piersią obniża ryzyko nowotworów zarówno u matki jak i u dziecka (do
szóstego miesiąca życia dziecka zalecane jest wyłącznie karmienie piersią, później
korzystne jest również dokarmianie piersią)
•
Osoby ze zdiagnozowanym nowotworem, lub po wyleczeniu nowotworu, powinny
również przestrzegać powyższych rekomendacji, o ile lekarz nie zaleci inaczej
PIRAMIDA ZDROWIA
Literatura
Cancer: diet and physical activity’s impact-WHO. www.who.int/dietphysicalactivity/
publications/facts/cancer/en.
Ciborowska H., Rudnicka A. Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. PZWL, W-wa, wyd. 3, 2007.
Gawęcki J. (red) . Żywienie człowieka zdrowego i chorego, PZWL, W-wa, 2000.
Hopper J.A., Gallagher R.E. Tabacco cessation: new challenges, new opportunities. J. Cancer Educ. 2003, 18, 128-133.
Ju J. , Picinich S.C. , Yang Z., ZhaoY., Suh N., Kong , Yang C.S. Cancer preventive activities of tocopherol sand tocotrienols. Carcinogenesis, 31(4), 533-542, 2010.
Klimczak A., Malinowska K., Kubiak K. Choroby nowotworowe a żywienie . Pol. Merk. Lek., 2009, XXVII, 159, 242-244.
.
Miller E., Malinowska K., Gałecka E. i wsp. Rola flawonoidów jako przeciwutleniaczy w organizmie człowieka. Pol. Merk. Lek., 2008, 24, 144, 556-560.
Nalewaj J., Markowska J. Żywienie a choroby nowotworowe. Przegląd Urologiczny, 2005. 5/6, 29.
Nowak P. Właściwości antyoksydantów w profilaktyce i leczeniu różnych procesów chorobowych ze szczególnym uwzględnieniem chorób układu
krążenia oraz nowotworów. Śląska Akademia Medyczna w Zabrzu Katedra i Zakład Farmakologii. Arterioscler. Thromb., 1993, 13, 915-923.
Papas A.M. Chemoprevention for gynecological cancer high risk patients.EAGC 2nd International Congress on Gynecological Malignancies, 2004, abstr. 24-25.
Peckenpaugh N.J. Nutrition Essentials and Diet Therapy. Wyd. Elsevier, 2011.
Wei Q., Shen H., Wang L.E. i wsp.: Association between low dietary folate intake and suboptimal cellular DNA repair capacity. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev.,
2003, 12, 963-969.
Wojtukiewicz M. Z., Sierko C. Alkohol a nowotwory. Nowotwory, 2000, 50, 1, 39-47.
WCRF/AICR (2007). Food, Nutrition, Physical Activity and the Prevention of Cancer–a Global Perspective. Washington D.C. Available from
www.dietandcancerreport.org.
http://www.kodekswalkizrakiem.pl/
DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ