Kszta³towanie umiejętności
advertisement
ROZWA¯ANIA ROZWA¯ANIAMIESI¥CA MIESI¥CA Kszta³towanie umiejêtnoci Barbara Woynarowska Wzrastaj¹ce w ostatnich dekadach, w wielu krajach, rozpowszechnienie wród m³odzie¿y zachowañ problemowych spowodowa³o rozwój programów profilaktycznych. Koncepcja i strategia tych programów ulega³y ewolucji (spowodowanej m.in. ma³¹ ich skutecznoci¹) od tradycyjnej owiaty zdrowotnej (koncentracja na przekazywaniu informacji i uwiadamianiu negatywnych skutków), przez edukacjê afektywn¹, podejcie psychospo³eczne do podejcia poznawczo-behawioralnego. Jednym z elementów tego ostatniego podejcia by³ trening umiejêtnoci ¿yciowych (ang. life skills), zaproponowany przez Botvina i wsp., na prze³omie lat 80. i 90. Na pocz¹tku lat 90., w Kwaterze G³ównej WHO w Genewie, opracowano koncepcjê rozwijania umiejêtnoci ¿yciowych w szkole w ramach obowi¹zuj¹cego programu nauczania, w powi¹zaniu z programami profilaktycznymi i promocji zdrowia. Inicjatywê tê popar³y m.in. UNICEF i UNFPA. W niektórych krajach (np. w Anglii) od dawna istnia³ odrêbny przedmiot szkolny rozwój osobisty i spo³eczny. Obecnie w Irlandii i Walii wprowadzany jest nowy przedmiot edukacja spo³eczna, osobista i zdrowotna. Kszta³towanie tych umiejêtnoci jest tak¿e nowym kierunkiem dzia³añ w Europejskiej Sieci Szkó³ Promuj¹cych Zdrowie. Co to s¹ umiejêtnoci ¿yciowe? Termin ten jest ró¿nie definiowany. Wed³ug WHO s¹ to umiejêtnoci umo¿liwiaj¹ce cz³owiekowi pozytywne zachowania przystosowawcze, dziêki którym mo¿e skutecznie sobie radziæ z zadaniami (wymaganiami) i wyzwaniami codziennego ¿ycia. Termin ten odnosi siê do umiejêtnoci (kompetencji) psychospo³ecznych. Nie obejmuje on umiejêtnoci w zakresie fizycznej strony funkcjonowania cz³owieka oraz umiejêtnoci zawodowych i zarabiania na ¿ycie, które uzupe³niaj¹ siê z umiejêtnociami ¿yciowymi. Odró¿nia siê tak¿e umiejêtnoci od cech (w³aciwoci) cz³owieka. Do cech zalicza siê np. poczucie w³asnej wartoci, odpowiedzialnoæ, uczciwoæ. Cechy mo¿na rozwijaæ lub wzmacniaæ w procesie nabywania umiejêtnoci ¿yciowych. Rodzaje umiejêtnoci ¿yciowych Rodzaje umiejêtnoci potrzebnych cz³owiekowi do dobrego funkcjonowania w ¿yciu i hierarchia ich wa¿noci zale¿y od wielu czynników demograficzno-spo³ecznych i kulturowych. Z punktu widzenia promocji zdrowia i pierwotnej profilaktyki WHO wyró¿nia dwie grupy umiejêtnoci: F Umiejêtnoci podstawowe dla codziennego ¿ycia umo¿liwiaj¹ce dobre samopoczucie, relacje interpersonalne i zachowania sprzyjaj¹ce zdrowiu. Wród nich wymienia siê dziesiêæ umiejêtnoci, poMAJ MAJ 2002 Remedium Remedium 11 ROZWA¯ANIA MIESI¥CA ³¹czonych w 5 kategorii zawieraj¹cych wiele szczegó³owych umiejêtnoci: 1. Podejmowanie decyzji i rozwi¹zywanie problemów (w tym tak¿e poszukiwanie alternatyw, ocena ryzyka, uzyskiwanie informacji i ich ocena, ocenianie konsekwencji dzia³añ i zachowañ, stawianie sobie celów itd); 2. Twórcze mylenie i krytyczne mylenie; 3. Skuteczne porozumiewanie siê i utrzymywanie dobrych relacji interpersonalnych (np. aktywne s³uchanie, przekazywanie i przyjmowanie informacji zwrotnych, komunikowanie siê werbalne i niewerbalne, asertywnoæ, umiejêtnoæ negocjowania, rozwi¹zywania konfliktów, wspó³dzia³anie, praca w zespole); 4. Samowiadomoæ i empatia (np. samoocena, identyfikacja w³asnych mocnych i s³abych stron, pozytywne mylenie, budowanie obrazu w³asnej osoby i w³asnego cia³a, samowychowanie); 5. Radzenie sobie z emocjami i kierowanie stresem (w tym tak¿e samokontrola, radzenie sobie z presj¹, lêkiem, trudnymi sytuacjami, poszukiwanie pomocy, gospodarowanie czasem). F Umiejêtnoci specyficzne umo¿liwiaj¹ce radzenie sobie z zagro¿eniami np.: asertywne odmawianie u¿ywania narkotyków, podejmowania stosunków p³ciowych, uczestniczenia w aktach przemocy, wandalizmu itd. S¹ one rozwijane w powi¹zaniu z ww. umiejêtnociami podstawowymi. Istniej¹ jeszcze inne propozycje podzia³u umiejêtnoci ¿yciowych (np. umiejêtnoci spo³eczne, poznawcze i emocjonalnego radzenia sobie). Niezale¿nie od przyjêtego kryterium podzia³u wszystkie umiejêtnoci s¹ ze sob¹ powi¹zane i trudno jednoznacznie zakwalifikowaæ je do danej kategorii. Dlaczego wa¿ne jest rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych? We wszystkich okresach ¿ycia ludziom potrzebne s¹ ró¿ne umiejêtnoci, by mogli sprostaæ licznym wyzwaniom i trudnociom w gwa³townie zmieniaj¹cym siê wiecie. Rozwijanie tych umiejêtnoci ma szczególne znaczenie w dzieciñstwie i m³odoci, gdy¿ sprzyja: prawid³owemu rozwojowi psychospo³ecznemu, realizacji zadañ rozwojowych, zaspokajaniu potrzeb, przygotowaniu do ¿ycia, radzeniu sobie z trudnociami, pierwotnej profilaktyce wielu problemów zdrowotnych i spo³ecznych. Potrzebê kszta³towania tych umiejêtnoci u dzieci i m³odzie¿y uzasadniaj¹ m. in.: ogromna dynamika zmian politycznych, demograficznych, spo³ecznych i ekonomicznych we wspó³czesnym wiecie (utrudniaj¹ca tak¿e dorastanie m³odych ludzi) oraz utrzymuj¹cy siê wzrost czêstoci zachowañ problemowych (palenie tytoniu, picie alkoholu, u¿ywanie innych substancji psychoaktywnych, wczesna inicjacja seksualna i ryzykowne zachowania seksualne, przemoc) i ich wspó³wystêpowanie (syndrom zachowañ ryzykownych). Podejcie ukierunkowane na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych Potrzeba kszta³towania u dzieci i m³odzie¿y umiejêtnoci ¿yciowych nie jest czym nowym, gdy¿ zawsze rodzice uczyli ¿ycia swoje potomstwo i wspiera³a ich w tym szko³a. Nowym elementem koncepcji proponowanej przez WHO, jest w³¹czenie edukacji w zakresie umiejêtnoci ¿yciowych do podstawowych zadañ szko³y, jako wa¿nego elementu ca³ego jej programu, powi¹zanego z codziennym ¿yciem szko³y. Okrela siê to jako podejcie ukierunkowane na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych (ang. life skills approach). Oznacza ono interakcyjny proces nauczania i uczenia siê, który polega na zdobywaniu wiedzy, kszta³towaniu postaw i umiejêtnoci, dziêki którym m³ody cz³owiek bierze wiêksz¹ odpowiedzialnoæ za swoje ¿ycie przez: dokonywanie zdrowych wyborów ¿yciowych, wiêksz¹ odpornoæ na negatywne wp³ywy i presjê ze strony innych oraz unikanie zachowañ ryzykownych dla zdrowia. Podejcie to mo¿na opisaæ jako dobr¹ metodologiê edukacyjn¹, nie ograniczaj¹c¹ siê do przekazywania informacji, lecz zachowuj¹c¹ równowagê miêdzy trzema komponentami: wiedza postawy i wartoci umiejêtnoci. Wyniki wielu badañ wskazuj¹, ¿e efektem programów rozwijania umiejêtnoci ¿yciowych jest lepsze funkcjonowanie dzieci i m³odzie¿y w szkole. Stwierdzono m.in. poprawê relacji uczniowienauczyciele, zmniejszenie absencji szkolnej, zwiêkszenie u uczniów wiary w siebie, wiêksz¹ satysfakcjê uczniów ze szko³y, a nauczycieli z pracy. Wykazano tak¿e, ¿e wdra¿anie tych programów i korzystanie przez nauczycieli z przygotowanych dla nich materia³ów, wp³ywa w pozytywny sposób na zmianê ich stylu nauczania. Umiejêtnoci ¿yciowe a profilaktyka problemów zdrowotnych i spo³ecznych Zak³ada siê, ¿e dziêki umiejêtnociom ¿yciowym cz³owiek mo¿e ³atwiej prze³o¿yæ wiedzê, postawy i wartoci na dzia³anie (tzn. wie co robiæ i jak to robiæ) oraz mo¿e zachowywaæ siê w sposób sprzyjaj¹cy zdrowiu. Nale¿y jednak podkreliæ, ¿e umiejêtnoci te nie s¹ panaceum na prozdrowotny styl ¿ycia. To czy cz³owiek wykorzysta te umiejêtnoci zale¿y od wielu innych czynników (takich jak wsparcie spo³eczne, czynniki kulturowe i rodowiskowe), które wp³ywaj¹ na motywacjê i zdolnoæ do zachowania siê w sposób zapobiegaj¹cy wyst¹pieniu problemów zdrowotnych. Przedstawiony na rycinie 1 hipotetyczny model efektów edukacji w zakresie umiejêtnoci ¿yciowych zak³ada, ¿e g³ównym efektem tej edukacji powinny byæ zachowania prozdrowot- 2 Remedium MAJ 2002 ROZWA¯ANIA MIESI¥CA wspólny fundament dla programów profilaktycznych. Uwzglêdnienie w obowi¹zuj¹cych podstawach programowych kszta³cenia ogólnego1, w celach kszta³cenia, zadaniach szko³y na wszystkich etapach edukacji oraz w wielu przedmiotach i cie¿kach edukacyjnych ró¿nych umiejêtnoci osobistych i spo³ecznych. Stwarza to mo¿liwoci tym, którzy zechc¹ takie podejcie rozwijaæ2. Zobowi¹zanie w b.r. szkó³ wszystkich typów do opracowywania programu wychowawczego i programu profilaktyki, dostosowanego do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego rodowiska3. Rozwój ruchu szkó³ promuj¹cych zdrowie, które maj¹ ju¿ w³asne dowiadczenia we wdra¿aniu tego podejcia. Gotowoæ niektórych organizacji pozarz¹dowych i agencji rz¹dowych do jednoczenia wysi³ków dla wspierania edukacji prozdrowotnej i promocji zdrowia w szkole. Wykorzystanie tych mo¿liwoci zale¿eæ bêdzie od tego czy teoretycy i praktycy z wielu dziedzin (tak¿e profilaktycy) uczestnicz¹cy w programowaniu i realizacji edukacji dzieci i m³odzie¿y zechc¹ dostrzec szanse w edukacji ukierunkowanej na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych dzieci i m³odzie¿y i zjednoczyæ wy- Ryc.1. Hipotetyczny model efektów edukacji ukierunkowanej na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych (WHO 1996) K ier u n e k e fe k tó w E d uk ac ja Edukacja w ak r e sie w zzakresie uumiejêtnoci m ie j• tn o• ci •¿yciowych y ciow y c h ne i prospo³eczne. Uzyskanie tego efektu poprzedza: poprawa samopoczucia psychicznego oraz pojawienie siê nowych umiejêtnoci i intencji zachowañ (ang. behavioural preparedness). Osi¹gniêcie danego poziomu efektów zale¿y od czasu trwania edukacji (interwencji). Przy programach krótkotrwa³ych (kilka tygodni) mo¿na uzyskaæ przejciow¹ poprawê samopoczucia psychicznego. Interwencja kilkumiesiêczna prowadzi zwykle do osi¹gniêcia drugiego poziomu efektów. Znacz¹cych i wzglêdnie trwa³ych, korzystnych zmian w zachowaniach zdrowotnych i spo³ecznych mo¿na spodziewaæ siê, gdy interwencja trwa wiele lat. Kszta³towanie umiejêtnoci ¿yciowych jest podstaw¹ wielu szkolnych programów profilaktyki m.in.: u¿ywania substancji psychoaktywnych, HIV/AIDS, przemocy, samobójstw, wypadków. Istniej¹ jednak wyrane ró¿nice miêdzy tymi programami, a ca³ociowym podejciem ukierunkowanym na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych w szkole (tab. 1). Czy w Polsce jest mo¿liwe w³¹czenie edukacji w zakresie umiejêtnoci ¿yciowych do zadañ szko³y i powi¹zanie jej z programami profilaktycznymi? Wdra¿aniu w szko³ach w Polsce opisanego wy¿ej podejcia sprzyjaj¹ nastêpuj¹ce fakty: Realizacja w wielu szko³ach programów profilaktycznych, ukierunkowanych na zapobieganie u¿ywaniu substancji psychoaktywnych. Jednym z podstawowych za³o¿eñ koncepcji tych programów jest kszta³towanie niektórych umiejêtnoci osobistych i spo³ecznych, w tym szczególnie odmawiania i radzenia sobie z presj¹ innych. Poszerzenie zakresu tych umiejêtnoci mog³oby stworzyæ si³ki w celu podjêcia prób wdro¿enia tej edukacji w szkole. Próbê tak¹ podjêto w 2001r., w ramach projektu europejskiego WHO i UNICEF Wdra¿anie podejcia umiejêtnoci ¿yciowych do praktyki szkolnej w Polsce, realizowanego przez Krajowy Orodek Wspierania Edukacji Zawodowej we wspó³pracy z Katedr¹ Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania Wydzia³u Pedagogicznego UW. Redakcja Remedium zamierza wspieraæ te wysi³ki rozpoczynaj¹c cykl aryku³ów na temat umiejêtnoci ¿yciowych i otwieraj¹c swoje ³amy dla dyskusji. q Autorka jest profesorem, kierownikiem Katedry Biomedycznych Podstaw Rozwoju i Wychowania (Wydzia³ Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego). * Pimiennictwo i dokumenty WHO dostêpne u autorki 1 Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego, kszta³cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó³ oraz kszta³cenia w profilach w liceach profilowanych (Dz. U. 2001, nr 61, poz. 625). 2 Nale¿y ¿ywiæ nadziejê, ¿e modyfikowane obecnie podstawy programowe stworz¹ równie¿ takie mo¿liwoci. Rozporz¹dzenie Ministra Edukacji Narodowej i 3 Sportu z dnia 31 stycznia 2002 r. zmieniaj¹ce rozporz¹dzenie w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkó³ (Dz. U. 2002 nr 10, poz. 96). Tabela 1. Ró¿nice w podejciu w programach profilaktycznych i szkolnej edukacji ukierunkowanej na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych Programy profilaktyczne Rodzaj umiejêtnoci Koncentracja na umiejêtnoci opierania siê presji i odmawiania Kontekst Koncentracja na zapobieganiu poszczególnym zachowaniom problemowym (odrêbne programy) Adresaci Wybrane grupy wieku – o najwiêkszym ryzyku rozwoju zachowañ problemowych Specjalici z zewn¹trz lub przeszkoleni nauczyciele Krótkie okresy realizacji programu, zwykle bez kontynuacji w dalszych latach Wykonawcy Czas trwania interwencji i jej powtarzalnoæ Edukacja ukierunkowana na rozwijanie umiejêtnoci ¿yciowych Uwzglêdnienie wielu umiejêtnoci, w zale¿noci od wieku i potrzeb uczniów • Szeroki kontekst: wspieranie zadañ rozwojowych – i zaspokajanie potrzeb m³odzie¿y – u³atwianie radzenia sobie z trudnociami – zapobieganie zachowaniom problemowym • Powi¹zanie z programem dydaktycznowychowawczym szko³y Ca³a populacja Nauczyciele ró¿nych przedmiotów D³ugotrwa³e oddzia³ywania na Kolejnych etapachedukacji edukacji Kolejnych etapach – programy „spiralne” MAJ 2002 Remedium 3
