czytaj PDF - Endokrynologia Pediatryczna

Vol. 1/2002 Nr 1
Endokrynologia Pediatryczna
Pediatric Endocrinology
Zespół Turnera: większość noworodków ma prawidłową długość ciała,
a zaburzenia wzrastania występują dopiero po urodzeniu
Turner syndrome: normal birth lenght and post-natal growth failure
Andrzej Wiśniewski
Klinika Endokrynologii Instytutu „Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka”
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Tomasz E. Romer
Adres do korespondencji: Dr n. med. Andrzej Wiśniewski, Klinika Endokrynologii Instytutu „Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka”
Aleja Dzieci Polskich 20, 04-736 Warszawa,Telefon 602 488 111, e-mail: [email protected]
Słowa kluczowe: zespół Turnera, urodzeniowa masa i długość ciała, spontaniczne wzrastanie, wartości referencyjne dla wzrostu.
Key words: Turner syndrome, birth weight and length, spontaneous growing, reference values for height.
STRESZCZENIE/
STRESZCZENIE/ABSTRACT
Zespół Turnera (ZT) charakteryzuje się wyróżniającym niedoborem wzrostu, występującym u wszystkich osób
dotkniętych chorobą. W różnicowaniu przyczyn niedoboru wzrostu u dziewcząt zawsze należy uwzględniać ZT.
Celem pracy było porównanie u chorych na zespół Turnera określonej przy urodzeniu masy i długości ciała z
krajowymi wartościami referencyjnymi dla wzrostu spontanicznie rosnących chorych na ZT.
Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, że większość chorych na zespół Turnera urodziła się z prawidłową masą i
długością ciała i na tej podstawie wysunąć hipotezę, że zaburzenia wzrastania występują w zespole Turnera dopiero
po urodzeniu i ulegają nasileniu szczególnie w dwóch pierwszych latach życia.
Turner syndrome (TS) is characterized by a distinctive height deficit, which occurred in all TS patients. TS should be
always taken into account in differentiating causes of height deficit in girls. The aim of the research was to compare a
birth weight and length with the national reference values for height of spontaneously growing TS patients.
The majority of children with TS were born at term and their birth weight and length was not different from age
matched healthy controls. I found no evidence of intrauterine growth retardation in TS girls and occur of growth
failure after the birth, particularly profound in the first 2 years of life.
Wstęp
(częstość występowania: 1 na 2000-2500 żywo urodzonych noworodków płci żeńskiej), może przysparzać trud-
Rozpoznanie zespołu Turnera (ZT), jednej z częściej
ności, wynikających ze skąpego, a nawet wręcz dyskret-
występujących u człowieka chorób chromosomalnych
nego występowania wad wrodzonych w budowie powłok
Vol. 1/2002, Nr 1
47
Prace oryginalne
Endokrynol. Ped. , 2002;1(1):47-53
(fenotyp turnerowski, stygmaty ZT) [1, 2]. U większo-
pacjentek potwierdzono wynikiem oznaczenia karioty-
ści chorych rozpoznanie jest stawiane najczęściej w wy-
pu metodą wybarwiania prążków (GTG).
niku różnicowania przyczyn niedoboru wzrostu, rzadziej
pierwotnego albo wtórnego braku miesiączki. Wzrasta-
Metoda
jąc naturalnie chora na ZT osiąga wzrost końcowy niższy o średnio 20 centymetrów od wysokości kobiet zdro-
W pracy posłużono się danymi o wzroście uzyska-
wych z populacji krajów europejskich i populacji północ-
nymi wyłącznie od pacjentek, u których co najmniej raz
noamerykańskiej [1-3]. Dla zapobiegania tak znacznemu
wykonano pomiar wysokości w Klinice Endokrynologii
niedoborowi wzrostu stosowane jest rutynowo lecze-
IP-CZD.
nie, najczęściej preparatami ludzkiego rekombinowane-
Wartości masy i długości ciała zmierzone przy uro-
go hormonu wzrostu (rhGH). Podawanie rhGH w dosta-
dzeniu pacjentek z ZT, jak również dane o długości cią-
tecznie wysokich dawkach (ponad 1,0 jednostka między-
ży u ich matek, uzyskano z wpisów w „Książeczce zdro-
narodowa na kilogram masy ciała na tydzień) pozwala
wia dziecka 0–18 lat”. Wartości masy i długości ciała no-
chorym na ZT na uzyskanie wzrostu końcowego w gra-
worodków zostały znormalizowane w stosunku do norm
nicach szerokiej normy dla wysokości kobiet zdrowych
odpowiednich dla noworodków donoszonych, opraco-
[4]. Wielkość poprawy wzrostu jest uzależniona między
wanych przez Kaliszewską-Drozdowską i zbliżonych do
innymi od dostatecznie wczesnego rozpoczęcia leczenia,
tych, jaki przedstawiają R. Usher i F. McLean dla nowo-
co wskazuje na potrzebę wczesnego rozpoznawania cho-
rodków urodzonych z ciąż trwających 40, 41 i 42 tygo-
roby [1, 4, 5].
dnie (tab. I) [6-9].
Celem omówionych badań była ocena masy i długo-
Pomiary wysokości, które posłużyły do opracowania
ści ciała noworodków ZT w porównaniu do stopnia nie-
wartości referencyjnych dla wzrostu w okresie od 0,5 do
doboru wzrostu, szczególnie u najmłodszych chorych na
18 roku życia (r.ż.), wykonano wyłącznie w Klinice En-
zespół Turnera.
dokrynologii IPCZD. Nie uwzględniono danych z in-
Pacjenci: 564 pacjentki objęte opieką Kliniki Endokry-
nych polskich ośrodków endokrynologii wieku rozwo-
nologii Instytutu „Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka”
jowego, ani z innych klinik IPCZD. U pacjentek powy-
(IPCZD) w Warszawie. Rozpoznanie ZT u wszystkich
żej 18 miesięcy życia pomiary wykonywano za pomocą
Tabela I.
Średnia masa i długość ciała noworodków płci żeńskiej urodzonych o czasie.
Mean female full-term birth weight and lenght
Opracowanie:
Based on:
Usher, McLean
1969
Z. Słomko
R. KurniewiczWitczakowa
N. Wolański
1973
KaliszewskaDrozdowska
1976
Średnia masa ciała
w kg
oraz SD
Mean birth
weight and SD
40 tygodni*
3,47 (0,461)
41 tygodnie
3,55 (0,513)
42 tygodnie
3,35 (0,470)
40 tygodni
3,42 (0,441)
41 tygodnie
3,52 (0,479)
42 tygodnie
3,50 (0,495)
o czasie
full-term
3,37 (0,40)
o czasie
full-term
3,43
o czasie
full-term
3,4 (0,5)
Średnia długość
ciała w cm
oraz SD
Mean birth
lenght and SD
40 tygodni
51,4 (1,95)
41 tygodnie
51,8 (1,75)
42 tygodni
51,0 (2,90)
------------
o czasie
full-term
---------
o czasie
full-term
50,4
o czasie
full-term
51,3 (2,4)
* Weeks of gestation.
48
Wiœniewski A. – Zespó³ Turnera...
stadiometru Harpenden, a u dzieci młodszych za pomocą
liberometru. Dokładność przyrządów pomiarowych była
Wyniki
sprawdzana regularnie raz w miesiącu. Pomiary wzrostu
każdej pacjentki wykonywano 3-krotnie w pozycji an-
Dla 530 obserwowanych pacjentek zgromadzone zo-
tropometrycznej [10]. Pomiędzy dokonaniem drugiego
stały dane o długości trwania ciąży (tab. II.) oraz o nowo-
i trzeciego pomiaru badanej polecano przejść swobod-
rodkowej (pomiary po urodzeniu, zapisane w dokumen-
nym krokiem przez całą długość gabinetu. Z trzech po-
tacji pacjentek) masie albo masie i długości ciała. Oko-
miarów wzrostu, wyrażonych w centymetrach, obliczano
ło 10% (9,6%, n = 51) pacjentek z ZT urodziło się przed
średnią, zapisywaną następnie w dokumentacji medycz-
37 tygodniem ciąży, wśród nich blisko połowa w 36 ty-
nej. Wiek metrykalny (WM) pacjentek wyrażano w la-
godniu (n = 23). U 4,7% matek dziewczynek z ZT, roz-
tach i wyliczano z dokładnością do drugiego miejsca po
wiązanie nastąpiło w 37 tygodniu, a u 85,7% po 37 tygo-
przecinku. Uzyskane pomiary posłużyły do opracowa-
dniu ciąży (n = 454). Dziewczynki urodzone z ciąż trwa-
nia wartości referencyjnych dla wzrostu spontanicznie
jących dłużej niż 37 tygodni miały średnią masę ciała
rosnących chorych na zespół Turnera w przedziale 0,5
2933 (449,72) g, w zakresie od 1400 do 4450 g, media-
do 18 lat, co przedstawiono szerzej w pracy A. Wiśniew-
na 2950 g. W tabeli III przedstawiono średnie znormali-
skiego, R. Stupnickiego, T. E. Romera [3]. Średnie war-
zowane wartości masy po urodzeniu, a w tabeli IV śred-
tości wzrostu chorych na ZT porównano z normami dla
nie wartości długości ciała noworodków z ZT, urodzo-
wzrostu kobiet zdrowych z populacji warszawskiej [12].
nych po 37 tygodniu ciąży. Wśród dziewczynek z ZT,
Tabela II.
Długość trwania ciąży w tygodniach u matek 530 dzieci chorych na zespół Turnera.
Weeks of gestation in mothers of 530 Turner syndrome patients
Czas trwania ciąży
Weeks of gestation
Liczba chorych
No. of patients
%
< 32
32
33
34
35
36
37
> 37
1
1
5
5
16
23
25
454
0,19
0,19
0,94
0,94
3,02
4,34
4,72
85,66
Tabela III.
Średnie wartości urodzeniowe masy ciała chorych na zespół Turnera. Mean birth weight for the Turner syndrome girls
Masa ciała w SD
SDS values at birth
Liczba pacjentek
No. of patients
Masa ciała, g
Birth weight, g
Masa ciała, SD
Birth weight, SD
≥ 2,00
N = 402
3031,7 (372,3)
–0,6 (0,85)
< 2,00
N = 52
2174,1 (208,95)
–2,6 (0,47)
–1,00 do +1,00
N = 241
3173,9 (219,81)
–0,3 (0,50)
Tabela IV.
Średnie wartości urodzeniowe długości ciała chorych na zespół Turnera w zależności od zakresu urodzeniowej masy ciała.
Mean birth lenght for the Turner syndrome girls i relatio to birth weight
Masa ciała w SD
SDS values at birth
Liczba pacjentek
No. of patients
Masa ciała, g
Birth weight, g
Masa ciała, SD
Birth weight, SD
≥ 2,00
N = 402
3031,7 (372,3)
–0,6 (0,85)
< 2,00
N = 52
2174,1 (208,95)
–2,6 (0,47)
–1,00 do +1,00
N = 241
3173,9 (219,81)
–0,3 (0,50)
49
Prace oryginalne
Endokrynol. Ped. , 2002;1(1):47-53
Tabela IV.
Średnie wartości urodzeniowe długości ciała chorych na zespół Turnera w zależności od zakresu urodzeniowej masy ciała.
Mean birth lenght for the Turner syndrome girls i relatio to birth weight
Masa ciała w SD
Birth weight SD
Liczba pacjentek
No. of patients
Długość, cm
Birth lenght, cm
≥ 2,00
N = 361
52,5 (2,75)
1,3 (1,44)
< 2,00
N = 49
47,6 (2,96)
–1,2 (1,55)
–1,00 do +1,00
N = 215
53,1 (2,54)
1,7 (1,33)
Tabela V.
Wartości średnich i odchyleń standardowych (SD) wzrostu chorych na zespół Turnera.
Mean heights and SD for height of untreated Polish girls with Turner syndrome
50
Wiek, lata
CA, yr
Średni wzrost, cm
Mean height, cm
SD
0,5
64,0
4,51
1,0
69,1
4,52
1,5
73,9
4,52
2,0
78,4
4,48
2,5
82,5
4,47
3,0
86,2
4,48
3,5
89,6
4,52
zowaniu na 0.4 (1.19) SD dla zdrowej populacji. Zakres
4,0
92,6
4,58
długości ciała noworodków z zespołem Turnera, urodzo-
4,5
95,4
4,65
nych po 37 tygodniu ciąży, był duży i wynosił od –4,29
5,0
98,0
4,70
5,5
100,4
4,72
do 4,04 SD.
6,0
102,8
4,70
6,5
105,1
4,65
7,0
107,3
4,62
7,5
109,4
4,59
8,0
111,5
4,58
su normy dla masy ciała dziewczynek urodzonych o cza-
8,5
113,5
4,57
sie. Także w tej grupie zakres długości ciała był duży: od
9,0
115,5
4,56
–4,29 do 3,62 SD.
9,5
117,4
4,58
10,0
119,4
4,69
10,5
121,4
4,88
11,0
123,4
5,12
11,5
125,4
5,35
12,0
127,3
5,53
12,5
129,2
5,67
13,0
131,1
5,79
Spontaniczne wzrastanie chorych na ZT w okresie od
13,5
132,8
5,93
05 do 18 r.ż. zobrazowano na podstawie 1676 pomiarów
14,0
134,4
6,06
14,5
135,9
6,18
wzrostu, uzyskanych u 498 pacjentek w wieku kalenda-
15,0
137,3
6,23
15,5
138,4
6,15
16,0
139,5
5,92
16,5
140,4
5,54
17,0
141,2
5,16
aberracje jednego z dwóch chromosomów X. W tabeli V
17,5
141,7
4,85
przedstawione zostały średnie wartości wzrostu sponta-
18,0
142,1
4,48
nicznie rosnących chorych z ZT.
urodzonych po 37 tygodniach trwania ciąży, u 91,2% (n
= 414) urodzeniowa masa ciała była równa albo większa
od wartości –2.0 SD i wynosiła średnio –0,8 (0,76) odchylenia standardowego dla noworodków płci żeńskiej z
populacji ogólnej. Długość tych pacjentek określono na
średnio 52,4 (2,85) cm, mediana 52,0 cm, a po znormali-
W grupie chorych na ZT, urodzonych z ciąży trwającej dłużej niż 37 tygodni, u ponad połowy urodzeniowa
masa ciała (54,6%, n = 248 z 454 urodzonych po 37 tygodniu ciąży) odpowiadała wartościom wąskiego zakre-
W grupie dziewcząt z ZT urodzonych z ciąż trwających ponad 37 tygodni, u 40 (8,8%) stwierdzono masę
ciała mniejszą od wartości –2,0 SD, średnio –2,6 (0,38)
SD. Wzrost tych noworodków wynosił średnio –1,7
(1,11) SD w zakresie od –3,87 do 0,29 SD dla zdrowej
populacji.
rzowym od 0,50 do 18,50 lat. U pacjentek z ZT, których
pomiary wysokości ciała zakwalifikowano do obliczenia wartości referencyjnych dla wzrostu, stwierdzono w
65% monosomię (45,X), u pozostałych mozaicyzm albo
Wiœniewski A. – Zespó³ Turnera...
Omówienie
Wobec uzyskiwania danych z dokumentacji sporządzonej w różnych placówkach medycznych, bez możli-
W grupie urodzonych o czasie z niską masą ciała
(waga < –2.0 SD, n = 40), tylko u 12 noworodków długość ciał oceniono jako mniejszą od wartości –2,0 SD dla
wzrostu w populacji ogólnej.
wości weryfikacji dokładności przeprowadzania pomia-
Większość chorych na zespół Turnera urodziła się z
rów, przyjęto, że pomiary masy ciała były obarczone
prawidłową masą i długością ciała. Pomimo podkreśla-
mniejszym błędem niż pomiary długości noworodków.
nej już niemożności weryfikacji poprawności wykony-
Przemawiał za tym sposób dokonywania pomiaru masy
wania pomiarów długości ciała noworodków, duża licz-
i długości ciała noworodka w polskich placówkach me-
ba zebranych obserwacji pozwala na stwierdzenie, że
dycznych. Pomiar masy ciała dokonywany jest za pomo-
wzrastanie wewnątrzmaciczne jest prawidłowe u więk-
cą wagi niemowlęcej, zazwyczaj jednego typu, produkcji
szości płodów z zaburzeniami w zakresie chromosomu
krajowej. Większość noworodków, szczególnie urodzo-
X, charakterystycznymi dla zespołu Turnera. Na tej pod-
nych w dobrym stanie ogólnym, jest ważona w podobny
stawie można wysunąć hipotezę, że u chorych na zespół
sposób w krótkim czasie po urodzeniu. Pomiar długości
Turnera zaburzenia wzrastania występują przede wszyst-
ciała noworodka jest powszechnie wykonywany przez
kim w okresie po urodzeniu, co wskazuje na potrzebę
personel nieposiadający przeszkolenia w technice po-
weryfikacji poprawności dotychczas przedstawianych
miarów antropologicznych. Należy także podkreślić brak
modeli ich wzrastania. W dotychczas przedstawianych
ustaleń co do stosowania przyrządów pomiarowych o po-
opracowaniach, m.in. Johana Karlberga czy Michaela B.
równywalnej dokładności. Z wymienionych powodu za
Ranke, podkreślano fakt obniżonej wartości średniej no-
kryterium prawidłowego wzrastania wewnątrzmaciczne-
worodkowej długości ciała u chorych na zespół Turne-
go chorych na ZT przyjęto przede wszystkim masę cia-
ra [13-18]. Za występowaniem w ZT zaburzeń wzrasta-
ła noworodka. Do grupy noworodków z zaburzeniami
nia dopiero po urodzeniu przemawiają również niedaw-
wzrastania wewnątrzmacicznego zaliczyłem dzieci uro-
no opublikowane wartości referencyjne dla wzrostu ame-
dzone z wagą mniejszą od –2,0 odchylenia standardowe-
rykańskich noworodków z tym zespołem. Autorzy pracy
go (SD) dla masy ciała noworodków urodzonych o cza-
zawierającej te wyniki także wskazują na potrzebę we-
sie w zdrowej populacji [8, 12].
ryfikacji dotychczas przedstawianego modelu wzrastania
Spośród 530 obserwowanych chorych na zespół Tur-
chorych na zespół Turnera [19].
nera, większość urodziła się o czasie. Długość trwania
Niedobór wzrostu u chorych na zespół Turnera za-
ciąży u matek 23 chorych na ZT określono na 36 tygo-
znacza się wyraźnie od pierwszego roku życia, o czym
dni, u 25 chorych na 37 tygodni, a u 454 na więcej niż 37
świadczy porównanie średnich wartości wzrostu dla pol-
tygodni. Wcześniactwo występowało rzadko u obserwo-
skich chorych na ZT (Wiśniewski, Stupnicki i Romer) z
wanych pacjentek.
normami dla wzrostu populacji zdrowej [3, 11]. W po-
Do grupy urodzonych o czasie zaliczyłem wyłącz-
równaniu do zdrowych rówieśniczek, średni wzrost 6-
nie dzieci urodzone po 37 tygodniach trwania ciąży. Oka-
miesięcznego niemowlęcia z ZT jest mniejszy o około
zało się, że większość z nich miała przy urodzeniu prawi-
5 centymetrów. Różnica ta wzrasta do około 6 cm w 12
dłową masę ciała, przy czym u ponad 50 procent sytuowa-
miesiącu życia oraz do ponad 7 cm w 18 miesiącu życia
ła się ona w zakresie wąskiej normy dla wagi noworodka
dziecka z ZT. W 4 r.ż. wynosi ponad 10 cm i powiększa
płci żeńskiej w populacji ogólnej. Długość ciała większa
się w kolejnych latach życia dziecka chorego na ZT. W
albo równa wartości –1,0 SD dla populacji ogólnej została
11 r.ż. różnica pomiędzy średnim wzrostem chorej na ZT
stwierdzona u 383 z 414 noworodków urodzonych o czasie
i dziewczynki zdrowej, wynosi już ponad 20 cm. W sto-
z masą ciała większą od wartości –2,0 SD. Tylko u ośmiu
sunku do populacji ogólnej największy niedobór wzro-
noworodków urodzonych o czasie z masą ciała większą od
stu u chorych na ZT, wynoszący ponad 25 cm, występu-
wartości –2,0 SD, stwierdzono niedobór wzrostu: u jednego
je w przedziale wieku od 12 do 15 lat. Tak duża różnica
długość wynosiła –4,3, a u innych sytuowała się w zakresie
jest spowodowana występowaniem skoku wzrostowego
od –2,62 do –2,21 SD dla noworodków płci żeńskiej.
u dojrzewających zdrowych dziewcząt. Począwszy od 16
51
Prace oryginalne
Endokrynol. Ped. , 2002;1(1):47-53
r.ż. różnica pomiędzy średnim wzrostem dziewcząt z ZT
jedno odchylenie standardowe. Między 6 i 12 miesiącem
i dziewcząt zdrowych ulega nieznacznemu zmniejszeniu,
życia niedobór wzrost nadal powiększa się i przekracza
co jest spowodowane dalszym wzrastaniem niemiesiącz-
średnio wartość –2,0 SD dla populacji zdrowej (tab. VI).
kujących chorych na ZT. Wzrost końcowy polskich ko-
W kolejnych 5 latach, od ukończenia 2 do 7 r.ż., śred-
biet dotkniętych ZT jest niższy o średnio ponad 23 cm od
ni wzrost chorej na ZT wyraża się wartością od –2,5 do
wzrostu kobiet z populacji zdrowej [3, 11].
–2,9 SD. W tym okresie niedobór wzrostu narasta wol-
Znormalizowany do norm dla zdrowej populacji (wy-
niej niż w czasie dwu pierwszych lat życia. Pomiędzy 7 i
rażając wzrost wartością odchylenia standardowego, SD)
8 r.ż. (WM 7,5 lat, średni wzrost ma wartość -3.09 SD dla
średni wzrost chorych z ZT w 6 miesiącu życia wynosi
zdrowej populacji) niedobór wzrostu chorych z ZT prze-
–1,58 SD. Oznacza to, że w pierwszych miesiącach życia
kracza średnio wartość –3,0 SD. W czasie następnych 5
zaburzenia wzrastania u dzieci z ZT są wyrażone silnie
lat, do wieku 12,5 lat, niedobór wzrostu pogłębia się o
i powodują pogłębienie się niedoboru wzrostu o średnio
wartość jednego odchylenia standardowego i przekracza –4.0 SD dla populacji zdrowej. Tak znaczny stopień
Tabela VI.
Średnie wartości wzrostu chorych na zespół Turnera
wyrażone wartością odchylenia standardowego (SD) dla
wzrostu zdrowych dziewcząt.
Mean height (H) of girls with Turner syndrome as compared
with the growth national standard for chronological age (CA)
niedoboru wzrostu ułatwia rozpoznanie zespołu Turnera,
jednak możliwość uzyskania poprawy jest już zazwyczaj
niewielka.
Szybkie pogłębianie się stopnia niedoboru wzrostu,
o około dwa odchylenia standardowe w czasie dwóch
Wiek, lata
CA, yr
Wzrost znormalizowany
H SDS
pierwszych lat życia chorej na ZT, wskazuje na potrze-
0,5
–1,58
wzrostu u wszystkich niemowląt celem wyłaniania gru-
1,0
–2,37
py dzieci wymagających różnicowania przyczyn niedo-
2,0
–2,54
boru wzrostu. Przedstawione w pracy dane wskazują, że
3,0
–2,76
4,0
–2,59
poszukiwanie symptomów zespołu Turnera u wszystkich
5,0
–2,69
6,0
–2,39
7,0
–2,72
8,0
–3,53
9,0
–3,23
10,0
–3,13
11,0
–3,36
12,0
–3,83
13,0
–4,59
14,0
–4,46
15,0
–4,28
16,0
–4,32
17,0
–4,45
18,0
–3,84
bę starannego i regularnego dokonywania pomiarów
dziewczynek, u których niedobór wzrostu występuje we
wczesnym dzieciństwie, może przyczyniać się do wczesnego rozpoznawania choroby. Jest to szczególnie ważne
wobec nadal rzadkiego w Polsce rozpoznawania zespołu Turnera w okresie prenatalnym albo przy urodzeniu.
U większości chorych na ZT rozpoznanie jest stawiane
w okresie szkolnym, dopiero po głębokim nasileniu się
stopnia niedoboru wzrostu.
Wnioski
Większość chorych na zespół Turnera rodzi się o
czasie z prawidłową masą i długością ciała, a niedobór wzrostu występuje od wczesnego dzieciństwa, przy
czym szczególnie szybko pogłębia się w czasie dwóch
pierwszych lat życia.
PIŚMIENNICTWO/REFERENCES
[1]
[2]
Wiśniewski A.: Zespół Turnera. StandardyMedyczne 2001:3(2), 29-40.
Neely E. K., Rosenfeld R. G.: Turner Syndrome. [w:] Pediatric Endocrinology. Red. Lifshitz F., Marcel Dekker, Inc N. YorkBasel-Hong Kong 1996, 267-280.
[3] Wisniewski A., Stupnicki R., Romer T. E.: Wartości referencyjne dla wzrostu chorych na zespół Turnera. Pediatria Polska,
LXXVI, 12/2001, 859-866.
52
Wiœniewski A. – Zespó³ Turnera...
[4] Tinklin T. S., Betts P.: What is the current status of GH therapy in children with Turner syndrome? [w:] Growth Hormone
Therapy. Red. Monson J. P. Blackwell Science, London 1999, 19-35.
[5] Ranke M. G., Lindberg A., Chatelain P. et al.: Turner syndrome: demography, auxology and growth during growth hormone
therapy in KIGS. [w:] Growth hormone therapy in KIGS – 10 years’ experience. Red. Ranke M. B., Wilton P. JAB Verlag,
Heidelberg-Leipzig 1999, 245-258.
[6] Górnicki B., Dębiec B., Baszczyński J.: Pediatria, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa :1, 108.
[7] Kopczyńska-Sikorska J., Kurniewicz-Witczakowa R.: Rozwój fizyczny – wzrastanie i dojrzewanie. [w:] Normy w pediatrii.
Biologiczne układy odniesienia. Red. Kopczyńska-Sikorska J. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Biblioteka Pediatry :
24, 11-17.
[8] Słomko Z.: Relacja wieku ciążowego i masy urodzeniowej. Medycyna perinatalna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 356-362.
[9] Usher R., McLean F.: Intrauterin growth in liveborn Caucasian infants at sea level: standards obtained from measurement
in 3 dimensions of infants born between 25 and 44 weeks of gestation. J. Pediatr. 1969:74, 901-910.
[10] Wolański N.: Metody kontroli norm rozwoju dzieci i młodzieży. PZWL, Warszawa 1975, 105-108.
[11] Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Medycyna Wieku
Rozwojowego 2001:2, supll., 23.
[12] Chatelain P., de Zegher R.: Growth hormone treatment in children with intrauterine growth retardation and Silver-Russell
syndrome. [w:] Growth hormone therapy in KIGS – 10 years’ experience. Red. Ranke M. B., Wilton P. JAB Verlag,
Heidelberg-Leipzig 1999, 305-321.
[13] Ranke M. B., Stubbe P., Majewski F., Bierich J. R.: Spontaneous growth in Turner’s syndrome. Acta Paediatr. Scand.
1988:343, suppl., 22-30.
[14] Ranke M. B., Chavez-Meyer H., Blank B. et al.: Spontaneous growth and bone age development in Turner syndrome:
results of a multicentric study 1990. [w:] Turner syndrome: growth promoting therapies. Red. Ranke M. B., Rosenfeld R. G.
Excerpta Medica 1991, 101-106.
[15] Karlberg J., Albertsson-Wikland K., Nilsson K. O. Et al.: Growth in infancy and childhood in girles with Turner’s syndrome.
Acta Paediatr. Scand. 1991: 80, 1158-1165.
[16] Bernasconi S., Giovannelli G., Volta C.: Spontaneous growth in Turner Syndrome: preliminary results of an Italian
multicenter study. [w:] Turner syndrome: growth promoting therapies. Red. Ranke M. B., Rosenfeld R. G. Excerpta Medica
1991, 53-57.
[17] Karlberg J., Albertsson-Wikland K., Naeraa R. W.: Reference values for spontaneous growth in Turner girls and its use
in estimating treatment effects. [w:] Basic and clinical approach to Turner syndrome. Red. Hibi I., Takano K. Excerpta
Medica 1993, 83-92.
[18] Lippe B., Frane J.: Growth in Turner syndrome. [w:] Turner syndrome: growth promoting therapies. Red. Ranke M. B.,
Rosenfeld R. G. Excerpta Medica 1991, 59-65.
[19] Davenport M. L., Punyasavatsut N., Stewart P. W.: Growth failure in early life: an important manifestation of Turner
syndrome. Hormone Research 2002:57, 157-164.
53