Historia Filozofii

Historia Filozofii
semestr I
rok akademicki 1996/97 FILOZOFIA ODRODZENIA I REFORMACJI
Twórcą terminu „renesans” był włoski historyk sztuki Georgio Vasari.
On zastosował ten termin do opisu zjawisk kulturowych. Przedtem słowo to
oznaczało duchową odnowę. W XVI w. nabrało nowego znaczenia. Początki
renesansu sięgają XIV w. (Boccalio, Petrarka) aż do XVII w . Wiek XV i XVI to
typowy okres odrodzenia (renesansu).
Włochy wówczas zbierały owoce wypraw krzyżowych (bliskie kontakty
ze wschodem).Sytuacja gospodarcza Włoch była dobra zwłaszcza po kryzysie
Francji po wojnie stuletniej. Upada Uniwersytet Paryski w XV w. Następuje
rozkwit uniwersytetów w Padwie i Bolonii. Oprócz Włoch życie uniwersyteckie
rozkwita w Pradze, Krakowie (w Europie wsch.). Prócz uniwersytetów
ośrodkami naukowymi były także akademie (nie było funkcji dydaktycznej) Florencja, Akademia Rzymska skupiona wokół Bessariona (metropolita).
Nauka miała charakter elitarny. Druk stworzył szanse rozpowszechniania
wiedzy (II poł. XVI w.).
Sytuacja Kościoła była niedobra (kryzys - schizma zachodnia). Sobór w
Konstancji w 1445 r. uzdrowił tę sytuację, ale w poł. XV w. znowu doszło do
rozłamu i kryzysu. Rozwijał się koncyliaryzm (wyższość Soboru). Przyczyniło
się to do zmniejszenia się wpływu Kościoła na kulturę. Sytuacja skomplikowała
się po wystąpieniu Lutra. Nastąpiło osłabienie instytucji Kościoła, ale dyskusje
toczyły się w kręgach Kościoła. Tropiono sprzeczności między prawem
kanonicznym a Biblią, ale nie podważano podstaw światopoglądu
chrześcijańskiego. Wszystkie dysputy szły ku udoskonalenie chrześcijaństwa.
Reformy wszelkie były wprowadzane w życie. Italia pozostawała często na
etapie teoretycznym, Europa zach. była praktyczno - reformatorska (Niemcy).
Występowały jednak liczne powiązania między innymi w postaci Erazma z
Rotterdamu.
Odrodzenie
podjęło
problem
godności
człowieka
przeciwstawiając się średniowiecznemu poglądowi o zepsuciu natury ludzkiej
(bardziej zaznaczało się to w Italii). W reformacji podkreślano godność
jednostki ludzkiej ale i podkreślano piętno grzechu pierworodnego. Ostrze
reformacji było zwrócone przeciw Kościołowi jako pośrednikowi między Bogiem
a ludźmi. Myślano o zależności Boga i ludzi (w Italii przejawiało się w
panteizmie, w reformacji w zależności losu ludzkiego od Boga, Jego łaski).
Człowiek renesansu jest wyrazicielem wszechświata, przyrody o Boga.
Renesans umniejsza rolę Kościoła. Podkreślano aktywistyczne ujęcie godności
ludzkiej (jego twórczość, pracę). Człowiek renesansu jest postrzegany bardziej
indywidualnie niż w średniowieczu.
Człowiek nie tyle był panem przyrody, co elementem przyrody.
Przyrodą kierują potężne siły, człowiek musi się włączyć w prawa tych sił, musi
się do nich dostosować a nie nad nimi panować. (Stąd astrologia, alchemia...).
Ten styl myślenia stworzył liczne dzieła z zakresu filozofii przyrody. Powoli w
XVI w. zaczęła sobie torować drogę nowożytna nauka. W centrum
zainteresowania renesansu stał człowiek. Zakwestionowano wartość
scholastycznej filozofii, która nie wyróżniała człowieka, jego swoistości.
Scholastyka schodzi na margines kultury.
Inny termin związany z renesansem to humanizm. Pochodzi od
określenia studia humanitas, które obejmowały gramatykę, retorykę, historię,
poetykę i pouczenie moralne - etyka. W XIV w. upowszechnił się pogląd, że
studia te stanowią podstawę wiedzy o człowieku. W XV w. humaniści - uczeni
uprawiający studia humanitas. W literaturze naukowej „humanizm” nie jest
jednoznaczny. Niektórzy łączą to z odkryciem kultury starożytnej, inni rozumieją
to przez ruch utrwalający wartości ludzkie. Wydaje się jednak, że „humanizm”
to ruch intelektualny oparty na wiedzy filozoficznej, który wypracował filozofię
praktyczną. W opozycji do scholastyki ta wiedza traktuje człowieka
odpowiedzialnego za swą działalność w życiu społecznym.
Za inicjatora humanizmu uważa się Petrarkę (zmarł w 1374 r.). Jego
hasło, by filozofia pouczała człowieka jak należy żyć. Powinna pomóc odnaleźć
własne człowieczeństwo na drodze autorefleksji.
Zrodziło się więc dążenie do zmiany stylu wypowiedzi. Jako wzorzec
Petrarka wskazał literaturę antyczną. W czasie wypraw do Bizancjum jeden z
humanistów odnalazł manuskrypty Platona. We Florencji powstała Akademia
Platońska (Salutati). Mistrzem metody filozoficznej był Lorenzo Valla (zm.
1457 r.).
Inni humaniści: Monetti, Broni, Alberti. Dyskusja ze scholastyką
toczyła się na poziomie stylistyki. Scholastyka opierała się na abstrakcji a
humaniści wyrzekli się tego, woleli przymiotniki, czasowniki. Chciano zbliżyć
język pisemny do mowy potocznej.
Historia Filozofii
Rola filozofii
Humanizm pojawił się najpierw w próbach zdyskwalifikowania
scholastycznej stylistyki, która była schematyczna, abstrakcyjna. Humaniści
wracają do języka barwnego - język ma wyrażać duszę.(Według Petrarki).
Humaniści wypracowali historio - filozoficzną metodę tekstów
starożytnych podkreślając dystans historyczny. Odrzucali praktykę
potwierdzania swoich poglądów autorami starożytnymi. Język był ważnym
instrumentem poznania spraw ludzkich - miał służyć uchwyceniu ludzkich
przeżyć i postaw wobec świata. Przestał istnieć spór o powszechniki - nowa
odnosi się do psychiki i środowiska społecznego. Ujmowali mowę jako środek
do więzi międzyludzkiej. Humaniści traktowali filozofię jako badania ludzkiej
świadomości.
Poglądy na człowieka
Filozofia ma służyć poznaniu człowieka i pouczać o zasadach
szlachetnego postępowania. Stąd humaniści głosili wyższość działania nad
poznaniem. W człowieku jest prymat woli nad intelektem. Zdaniem Valli ludzkie
przeznaczenie wynika z indywidualnego, psychicznego charakteru jednostki.
Stwórca charakteru jest Bóg, ale Bóg nie działa bezpośrednio. /Detrminizm
psychologiczny/. W ramach psychicznych uwarunkowań jednostka posiada
wiele możliwości postępowania. Stąd podkreśla samowiedzę jako warunek jego
postępowania. Samowiedzę zdobywa się stopniowo w toku działania.
Humaniści mówią, że właściwym zadaniem człowieka jest najpierw działać,
potem poznawać. Monetti rozumie działanie jako pracę fizyczną, dzięki której
powstaje cywilizacja. Działanie humaniści wciągali na wszelką twórczość.
Człowiek równa się twórca kultury, sztuki, cywilizacji. Humaniści odwoływali się
do wspólnoty obywatelskiej (społeczeństwo). Szanując prawa jednostka
uszlachetnia siebie. Miejscem działania człowieka jest rozumne, praworządne
państwo. /Humanizm obywatelski to poznawanie prawa/.
Dyskusję wyższości prawa nad medycyną rozpoczął Petrarka mówiąc,
że medycyna jest kluczem do poznania człowieka. Salutati głosił wyższość
prawa nad medycyną, bo prawo i kulturę człowiek sam stworzył a przyrodę nie.
Humanizm odznacza się uznaniem prymatu wartości moralnych i społecznych
nad poznaniem i biologią.
Wzorce życia ludzkiego
Punktem wyjścia jest przeciwstawienie życiu kontemplacyjnemu życia
aktywnego.
Renesans w aktywności szuka ludzkiej godności. Życie
kontemplacyjne wiązał z ascezą, modlitwą, klasztorem, rozmyślaniem. W tym
nie przejawia się istota człowieka (wg. humanistów) ale w życiu czynnym twórczość artystyczna, cywilizacyjna, działalność społeczna i polityczna. Stąd
krytyka także stoicyzmu oprócz ascezy. Chwała pracy to błogosławieństwo,
rozwój człowieka. Recepcja hedonizmu starożytnego - połączenie pracy i
hedonizmu. Hedonizm był odnawiany przez poemat Lucjusza „De resum
natura” - odnaleziony poemat, powrót do epikureizmu. Rozprawa Valli „O
rozpaczy” - w miłości upatruje wyraz ludzkiej dobroci, przyjemność jest czymś
samoistnym, potwierdzeniem cielesności człowieka. Chciano pogodzić
hedonizm z chrześcijaństwem - chrześcijaństwo troszczy się o zbawienie
całego człowieka - duszy i ciała. Nastąpiła poprawa stosunków społecznych,
stąd Alberti zaleca życie w kręgu wielkiej rodziny - pracowitej i oszczędnej (ale
niezbyt ciężkiej, z wyrzeczeniami). Myśl renesansową cechowała radość życia,
zachwyt nad przyrodą, twórczością człowieka.
W Polsce renesans humanistyczny znalazł się w XV w. Filip Kalinach
(Włoch, zm. 1496 r.) propagował epikureizm i koncepcję życia aktywnego.
Paweł z Worczyna (1430 r.) - profesor Akademii Krakowskiej,
opowiadał się za życiem aktywnym, a kontemplacja odpowiada aniołom.
Główną nauką filozoficzną powinna być etyka ucząca cnót społecznych.
Jan z Ludziska, profesor Akademii Krakowskiej, mówił o znaczeniu
pracy podkreślając wartość pracy fizycznej.
Adam z Bochynia „stan zakonny jest sprzeczny z ludzką naturą”.
Renesansowy platonizm
Wydaje się, że platonizm jest negacją humanizmu (poznanie świata
idealnego, kontemplacja idei). Mimo to notuje się w renesansie rozwój
platonizmu (ośrodek - Florencja). Najpierw interesowano się Platonem ze
względu na wartości literackie. Pierwsze przekłady mamy od Bruniego, ok.
1400 r. W I poł. XV w. przekładali go uczeni greccy we Florencji.
Zainteresowanie wzrosło w czasie Soboru Florenckiego. Przybył wówczas do
Florencji Gemistos Plethon - Grek (zm. ok. 1450 r.), który szerzył kult Platona
odczytując go przez neoplatonizm. Bronił spirytualizmu i tezy o nieśmiertelności
-2-
Historia Filozofii
duszy. Od niego zaczęły się renesansowe dyskusje o duszy ludzkiej i jej
nieśmiertelności. Plethon jest założycielem Akademii Platońskiej we Florencji.
Rozkwit platonizmu przypadł na wiek XV. Dzieła Platona weszły do obiegu
intelektualnego, powstała literatura platońska - o idealnej, duchowej miłości,
piękno przyrody i człowieka. Charakterystyczny był spirytualizm - duchowa więź
człowieka z Bogiem. Dążność do monizmu filozoficznego.
Pierwszym przedstawicielem platonizmu renesansowego był Mikołaj z
Kuzy (1401 - 1464). Nie był członkiem Akademii Platońskie, był uczestnikiem
Soboru we Florencji. Mikołaj Kuzeńczyk odbył podróż do Bizancjum, gdzie
poznał myśl grecką. W drodze powrotnej doznał olśnienia. Napisał „De docta
ignorantia”, „O uczonej niewiedzy”. Kwestionował metody scholastyczne,
uczona niewiedza to ograniczoność met. scholastycznej. Filozofia negatywna czyli Bóg nie jest i być nie może. Reindykował poznanie mistyczne a mówił o
poznaniu intelektualnym (ale nie dedukcja ale wiedza syntetyczna). Bóg jest
bytem nieskończonym - jest we wszystkim co istnieje. Rzeczywistość jest w
pełni doskonała. Stanął wobec problemu immanentyzmu Boga w świecie - nie
zajął wyraźnego stanowiska. Mówił także o transcendencji (to jest tajemnica).
Wyróżnił szereg stopni doskonałości - stopniowe oddalanie się od
Bożej jedni - emanacja światła (stopniowość bytów). Zakwestionował
dychotomiczny podział świata wg Arystotelesa. Mówił o teorii zbieżności
przeciwieństw (coincidentia oppositorum) - przeciwieństwa zbiegają się w
rzeczach ale są względne - uzupełniają się. Jest prekursorem idealizmu
niemieckiego z XIX wieku.
Antropologia
Człowiek jest mikrokosmosem. Ma boskie właściwości w
pomniejszeniu. Nazywa człowieka widzialnym i stworzonym na ziemi Bogiem.
W człowieku współistnieje ciało i dusza. Między ciałem i duszą istnieją
mikroskopijne pośredniki, które umożliwiają komunikację ciała i duszy
(zbieżność przeciwieństw). Nie ma jedni duszy i ciała. Podobieństwo do Boga
to: zdolność do tworzenia sztuki, prac intelektualnych. Podkreślał
niepowtarzalność jednostki ludzkiej.
Głównym przedstawicielem platonizmu renesansowego był Marsilio
Ficino (1433 - 1499). Przełożył na łac. dzieła Platona i Plotyna. W teorii
poznania poszedł za Platonem: wiedzę pewną zdobywa się samopoznaniem
intelektualnym - to prowadzi do oglądania idei. Z analizy treści pojęć można
wywieść wiedzę o świecie. Filozofię określa jako teologie pierwotną - bardziej
podstawową niż Objawienie biblijne. Całą rzeczywistość rozpatruje jako
emanację Boga. Bóg jest prajednym, ponad bytem, a świat w istnieniu jest
zależny. Między Bogiem a światem jest „dusza świata” jako medium
przekazujące aktywność Boską stworzenia.
Duszę ludzką nazywa węzłem świata łączące istnienie wieczne z
istnieniami przemijającymi. Jest wieczna i połączona z ciałem. Człowiek ma
godność dzięki duszy. Dusza jest zawsze aktywna. Wszelka aktywność
pochodzi od duszy. Doszukuje się pośredników duszy i ciała: drobne
cząsteczki. Nawiązywał do sokratejskiego intelektualizmu, zło jest skutkiem
niewiedzy, wzywał do kontemplacji rzeczywistości - która prowadzi do miłości
jako duchowego zachwycenia. Miłość to siła kosmiczna, więź duchowa
integrującej cały świat.
Rozwijał koncepcję medycyny kosmicznej - wpływ gwiazd na zdrowie
człowieka.
Innym sławnym myślicielem platonizującym był książę Giovani Pico
della Mirandola (1463 - 1494). Mieszkał we Florencji, ale był na uboczu
Akademii Platońskiej. Próbował uzgodnić znaczenia na gruncie filozofii.
Opracował projekt światowego zjazdu filozofów. Uważał, że można ustalić
wspólne stanowisko w 900 tezach. Później był pod wpływem Savonardiego. Był
przeciwnikiem scholastycznej dialektyki, podkreślał znaczenie Żydowskiej
kabały jako docieranie do ... przez interpretacje liczbowe. Dużą rolę odgrywała
u niego magia za pomocą słów i gestów. Rozwinął spirytualistyczną ontologię samoświadomość i wolność Boga odzwierciedlaną w człowieku.
Antropologia filozoficzna miała objaśnić godność człowieka - godność
polega na wolności czyli swobodnym decydowaniu o swej naturze, zaletach i
wadach. Godność polega na urabianiu swego charakteru. Najwyżej cenił
kontemplację filozoficzną.
Arystotelizm renesansowy
Późne średniowiecze było pod wpływem Arystotelesa. Renesans, który
odcinał się od średniowiecza nie zawsze odcinał się od Arystotelesa. Na
uniwersytetach pozostaje on częściowo, a także pozostaje arystotelizm
renesansowy - pojmuje świat jako przyrodę i człowieka widzi w ramach
przyrody. Jest pewien uporządkowany układ zjawisk przyrodniczych. Była więc
rozwijana nowa antropologia, a z drugiej strony - metodologie wiedzy w
nawiązaniu do pism logicznych Arystotelesa.
Przedstawiciel: Pietro Pompomazzi (1462 - 1524) - był profesorem
filozofii w Bolonii. Refleksja nad człowiekiem skupiona była wokół dyskusji o
-3-
Historia Filozofii
nieśmiertelności duszy. Człowiek u niego jest bytem naturalnym i zarazem
podmiotem poznającym i podmiotem aktywności moralnej. Pompamazzi
dochodzi do tego, że w zakresie filozofii przyrody dusza ludzka jest śmiertelna występował przeciw separacji duszy od ciała. Tylko wiara mówi o
nieśmiertelności duszy. Był przedstawicielem stanowiska dwóch prawd. /Należy
przyjąć obie prawdy/. Niektórzy mówią, że był niezdecydowany. Bardzo mocno
podkreślał, że człowiek jest podmiotem poznającym i powiązanie duszy z
ciałem w poznaniu nie pozwalają na rozdzielenie duszy od ciała. Z drugiej
strony umysł zależy od zmysłów, wznosi się ponad poznanie zmysłowe, bo jest
nastawiony na poznanie ogólne. Dusza ludzka jest pod absolutnym względem
śmiertelna, a pod pewnym względem nieśmiertelna. To, że umysł wznosi się na
poznanie ogólne było zapowiedzią autonomii umysłu.
W dziedzinie etycznej odszedł od teologicznej kary lub nagrody po
śmierci - najwyższą nagrodą jest uzyskanie szczęścia (wewnętrznej harmonii i
spokoju sumienia). Etyka niezależna od religii. Starał się naturalnie wyjaśnić
cuda, uzdrowienia itp. Pompamazzi jest więc naturalistą.
Innym przedstawicielem (II części arystotelizmu) był J. Zabarella (1527
- 1602). Traktował logikę jako narzędzie uzyskiwania wiedzy. Przeciwstawiał się
platońskiej koncepcji logiki, która miała by mieć swój własny przedmiot (idea).
Dla niego logika to metoda. /Uzyskiwania i porządkowania wiedzy - met.
heurystyczna/. Wprowadził więc problem metody wiedzy. Należy reflektować
nad poznaniem ludzkim.
Filozofia polityczna renesansu
Chodzi głównie o określenie wartości, które realizuje państwo, o
pokazanie sensu państwa. Jaki jest stosunek jednostka - państwo.
Główny przedstawiciel Nicolo Machiarelli (1469 - 1527). Działał
głównie we Florencji (urzędnik). Musiał opuścić po powrocie Medyceuszów poświęcił się pisaniu - „Książę”. Rozwijał teorię państwa praworządnego
(opartego na powszechnym prawie). Nie dopuszcza do uprzywilejowania żądnej
grupy społecznej. Realizują to republiki, ale czasem może to sprawować
władca, stosując przemoc. Ustroje są tu względne, najważniejsza zasada
praworządności. Przeciwstawił się jednemu modelowi państwa. Ugruntowanie
potrzeby praworządności tkwi w naturze ludzkiej - człowiek z natury jest skłonny
do złego, natura ludzka jest aspołeczna. Złe skłonności można ograniczyć i
stworzyć warunki, by się nie ujawniały. Rolą państwa jest zapewnienie
współpracy między jednostkami i nakłanianie do poświęceń dla celów ogólnych.
Ludzie muszą nabrać świadomości obywatelskiej. W wypadku zagrożenia
państwa ze strony aspołecznych dążeń, można naruszyć moralność, stosować
przymus, łamać zasady moralne ze strony władcy. Podporządkowuje
moralność polityce. Także religie podporządkowuje państwu. Działalność
polityczna jednostki jest uwarunkowana z jednej strony tzw. fortuną (wpływ
niebios, układ gwiazd - daje możliwość działania, nie zmusza), z drugiej strony dyspozycja psychiczna zwana virtu - dzielność (dążność do sukcesu). W
polityce skutki osiągają jednostki dzielne. Pozwala na postępowanie niemoralne
- tylko w wypadkach wyjątkowych dla utrzymania praworządności (lub
budowania).
Inny przedstawiciel, Francuz, Jean Bodin (1530 - 1596). Krytykował
Machiavelliego, za pochwałę tyrani, za przeciwstawienie moralności - państwu.
Bodin zajął się suwerennością władzy. Władza suwerenna to rozkazywanie,
które ma granicę w prawie Boskim i prawie naturalnym. Władza jest suwerenna
sama z siebie. Władca nie jest wykonawcą prawd tradycyjnych, zwyczajowych.
Może dobrowolnie zmieniać prawa, jest poza praworządnością. „Państwo
rządzi się przez rozkazywanie i posłuch” - teoria władzy absolutnej. Ta teoria
podbudowuje monarchię absolutną.
Filozofia życia
Chodzi o wypracowanie sztuki życia, które zapewni szlachetne
postępowanie jednostki i harmonijne życie społeczne. Przedstawiciele są spoza
Italii w wieku XVI.
1. Erazm z Rotterdamu (1463 - 1536). Był długo formalnie
zakonnikiem, żył jednak poza, później otrzymał zwolnienie ze ślubów
zakonnych. Przygotował przekład Nowego Testamentu, podróżował, studiował
w Paryżu. Uważał, że powszechna literatura Pisma św. stanowi sposób
dobrego życia. (Wtedy było to zakazane). Napisał „Pochwałę głupoty” dedykował Tomaszowi Morowi. Jest to satyra na spory filozofów, bezużyteczne
dysputy filozoficzne. Napisał też „Podręcznik żołnierza Chrystusowego” do
wszystkich chrześcijan. Wysunął on ideę nowej filozofii, którą nazwał filozofia
Chrystusa - osobowy wzór cnót (a nie etyka). Próbował syntetyzować
renesansowy humanizm z chrześcijańską moralnością, która musi być wolna
od średniowiecznych przepisów i ascezy. Moralność przeciwstawiał praktykom
religijnym, obrzędom. /Zbliżał się do protestantyzmu, choć nie był nim/.
Prawdziwie wierzący jest ten, kto postępuje dobrze, moralnie, a nie według
przepisów, obrzędów. Pisał podręczniki moralności. Wiedza (jak u Sokratesa)
daje postępowanie moralne. Erazm sprowadził chrześcijaństwo do zbioru
zasad moralnych. W człowieku są: rozum i uczucia (namiętności). Erazm stanął
-4-
Historia Filozofii
po stronie uczuć. Gdy panowała natura był wiek złoty, teraz ludzie są
skrępowani przez naukę... Najszczęśliwsi są ci, którzy nie mieli styku z nauką.
Krytyka cywilizacji. Z drugiej strony mówił, że trzeba wiedzieć, co jest
cnotą. Naturę więc trzeba uzupełnić nauką. Głosił ideał władcy rozumnego,
przeciwstawnemu tyranowi. Duch musi panować nad ciałem. Są więc dwie
wizje człowieka. Nie przystąpił nigdy do Lutra, ale też nie był przeciw. Zachował
neutrealność. Przeciwstawił się Lutrowi w sprawie wolnej woli, także o łasce
inaczej myślał. W ostatnich latach chciał kompromisu luteranizmu i ortodoksji:
„O miłej zgodzie w Kościele”.
Filozofia renesansowa nie dała żadnych systemów, raczej dawała
modele życia, pewne wskazówki etyczne etc.
2. Tomasz More (Morus 1478 - 1535). Zaprzyjaźniony z Erazmem,
pracował w dyplomacji - podróżował. Napisał w czasie podróży „Utopię” ukazała się w 1516 r. po łacinie. Został kanclerzem Henryka VIII; za odmowę
uznania króla głową Kościoła był uwięziony i ścięty - został świętym. „Utopia” to relacja portugalskiego żeglarza, który wylądował na nieznanej wyspie Utopii. Podaje krytyce ustroje w Europie, mówi o nierówności społeczeństwa
(przez posiadanie własności - egolitaryzm) - bogaci i biedni. Najwyższą zasadą
powinien być równomierny podział dóbr i jednakowa dostępność. Jest on więc
zaliczany do socjalistów utopijnych. Egalitaryzm rozciąga na kulturę
(powszechność nauki, twórczości artystycznej). Ceni on wiedzę przyrodniczą
pozwalającą na prognozy i filologiczną (udostępnia lit. starożytną). Ogranicza
scholastykę i dialektykę. Ten egalitaryzm odniósł do religii. Wystąpił przeciwko
ateizmowi,
a
zwłaszcza
negacji
nieśmiertelności
duszy.
Głosił
równouprawnienie wszystkich religii. Odciął się od stoickiego ideału życia,
wypełniając hasło „życia wg natury” treściami epikurejskimi (tzw. błogie
zadowolenie, radość życia). Nadał hedonizmowi sankcję religijną - radość
ziemską wiązał z radością wieczną.
3. Michael Montaigne (1533 - 1592), Francuz, napisał eseje „Próby”.
Włączył się w nurt sceptycyzmu poznawczego - przekonanie o braku
pewnego kryterium prawdy. Odnosił się do systemów dedukcyjnych (przyjęcia
żelaznych zasad) i kwestionował pewność wiedzy z doświadczenia
zmysłowego. Tezę o istnieniu Boga uważał za najbardziej prawdopodobną.
Systemy filozoficzne traktował równo. Starał się zapewnić człowiekowi
wewnętrzny spokój przez nieangażowanie się w spory światopoglądowe,
teologiczne i filozoficzne. Za najwyższe dobro uważał ataraksję tzn.
powstrzymywanie się od sądu. Wiedza i rozum są źródłem niedoli, powodują
niepewność a nawet prowadzą do obłędu i rozpaczy. Gwarancją szczęścia i
dobroci są potrzeby naturalne. Podkreślał naturalne odczucia, byle zachować
umiarkowanie. Postulował akceptowanie wszystkich obyczajów i praw, które
zapewniają bezpieczeństwo (trzymać się obyczajów).
Renesansowa filozofia przyrody
Pod koniec XV wieku nastąpił zwrot od refleksji humanistycznej ku
filozofii przyrody (szczególnie we Włoszech). Za bezpłodne zaczęto uważać
dociekanie filologiczne, a zaczęto skłaniać się ku osiągnięciom cywilizacyjnym.
Najwybitniejsi to: Bernardo Telesio, Francesco Patrizzi, a zwłaszcza
Thomaso Campanella i Giordano Bruno. Ta filozofia przyrody (nowa)
podważała nie tylko średniowiecze, ale i Platona i Arystotelesa. Odcięto się na
rzecz bezpośrednich opisów przyrody i badań. Metodom książkowym
przeciwstawia się żywioły sensualizmu. Doświadczenie obejmuje wrażliwość
czuciową i wyobraźnię oprócz spostrzeżenia. Dzięki wrażliwości można dotrzeć
do głównych zasad rządzących przyrodą. Przyroda jest całością dynamiczną.
Jest jednością, którą przenika jednolity czynnik (najczęściej duchowy oraz
światło) jako dusza świata. Głosi się panpsychizm - wrażliwość zmysłowa jest
własnością całej przyrody. Człowieka sytuuje się w przyrodzie, który powinien
oddziaływać na przyrodę pod warunkiem jej znajomości. Człowiek może
operować „magią naturalną”, której skuteczność opiera się nie tylko na wiedzy
na wiedzy o przyrodzie ale i na powiązaniu człowieka ze światem przyrody.
Także to wiązano z astrologią. Paracelsus (1493 - 1541) był filozofem przyrody
związany z magią.
Bernardino Telesio - wróg arystotelizmu, abstrakcji przeciwstawiał
opis przyrody dzięki zmysłowi; głosił panpsychizm.
Ruch to zmiana spontaniczna. Podkreślał przeciwieństwa w przyrodzie
- siły zimna i ciepła. Przygotował renesansowy panteizm (przez zasadę
immanencji ruchu). Odszedł od dualizmu duszy i ciała. Dusza to wrażliwość
ciała. Obok duszy jako wrażliwości zmysłowej jest w człowieku nieśmiertelne,
indywidualne boskie tchnienie.
Francesco Patrizzi - nawoływał do zerwania z arystotelizmem, ale
chciał powrotu do patrystyki i ksiąg okultystycznych przypisywanych Hermesowi
Trzykroć Wielkiemu (Hermes Trismegistos - kapłan egipski z II/III w.).
Był sensualistą, ale podkreślał widzenie (wzrok). W aktach widzenia
ukazuje się wielobarwność i piękno świata. Widzenie związane jest ze
-5-
Historia Filozofii
światłem, które ogarnia całą przyrodę (światło to pierwiastek życia i dynamiki).
Zdaniem Patrizziego człowieka z przyrodą zespala swoisty panpsychizm
ufundowany na „duszy świata”, która przenika cała przyrodę, także człowieka.
Wrócił do hylozoizmu ze starożytności (przyroda to organizm żywy). Przyroda
jest żywą całością. Człowiek oddziałowuje na przyrodę dzięki pokrewieństwu
przez praktyki magiczne. /Nie ma więc naukowości w sensualizmie, ale też
magia/.
Tomasz Campanella - w wieku 14 lat wstąpił do dominikanów. Mając
20 lat zaczął głosić potrzebę nowej filozofii przyrody (za Telesim). Miał kłopoty z
inkwizycją, do tego doszły spiski przeciw wojskom hiszpańskim we Włoszech
*27 lat w więzieniu w Neapolu *napisał „Miasto Słońca” - utopijne idee oraz
„Ateismus triumfatus” czyli „Ateizm zwyciężony”. Po uwolnieniu 5 lat żył we
Francji i tam zmarł. Krytykował metody arystotelizmu. Opowiadał się za
sensualizmem (czuciowe poznawanie przyrody) - „mądrość intuicyjna” odczuwanie przyrody całą wrażliwością ciała. Z odczytania przyrody uzyskuje
się najpełniejszą wiedzę o Bogu - dociera się do Boga. Zaczyna to przybierać
charakter panteizmu (Bóg mieści się w przyrodzie, wszechświecie). Człowiek
jest składnikiem wszechświata - podlega wpływom gwiazd (nie jest to wpływ
bezwzględny).Jest wyższy od zwierząt przez zdolność poznawania sił
rządzących światem. Duże znaczenie ma magia naturalna. życie ludzkie
kształtuje się przez uwarunkowania przyrodnicze jak i przez indywidualne
decyzje. W „Mieście Słońca” ukazał wizję utopijną - podróżnik w mieście. Głosił
tam prymat społeczeństwa nad jednostką, celów społecznych nad egoizmem.
Przezwyciężenie egoizmu przez usunięcie więzi rodzinnych i własności
prywatnej. Wspólna własność i wspólnota kobiet. Władzę polityczną mają
filozofowie - głosił więc pewien elitaryzm (za Platonem). Decyduje o wszystkim
elita intelektualna. Wspólna własność zlikwiduje nędzę i luksus. Rozwinął ideę
komunizmu konsumpcyjnego i produkcyjnego odwołując się do idei umiłowania
wspólnoty i emocjonalnej integracji.
Giordano Bruno (1548 - 1600). Główną intencją było zbudowanie
monistycznej autologii i aktywistycznej teorii człowieka. Monizm panteistyczny usiłował uzasadnić. Wstąpił do zakonu mając 14 lat. Nowicjat u Dominikanów,
święcenia kapłańskie. W czasie studiów już był oskarżony o sprzyjanie
arianizmowi (uciekł z klasztoru i rozpoczął 16-letni okres tułaczki). Zakończył
jako prof. Sorbony i tam rozpoczął polemikę z arystotelizmem - musiał Francję.
W Anglii napisał większość swych dzieł, broniąc m.in. Kopernika (który nie
palił), znalazł się w Niemczech, wrócił do Włoch - był uwięziony i po 7 latach
został skazany i spalony na placu Campo del Fiori.
Głosił monizm i starał się go uzasadnić. Nawiązywał do Hermesa
Trzykroć Wielkiego - i filozofii renesansu. Ważną rolę odegrał heliocentryzm
Kopernika - odczytywał tę teorię jako wizje rzeczywistości. Uważał
heliocentryzm za teorie opisującą wszechświat zgodnie z hermetyzmem polemizował z kard. Robertem Pelargino. Uznał jednak, że układ słoneczny jest
fragmentem wszechświata, nie centrum - twierdzenie o istnieniu wielu układów
planetarnych. wszystkie ciała niebieskie poruszają się wg takich samych praw.
Głosił nieskończoność wszechświata (czasową i przestrzenną). Wszechświat
jest całością - jeden, nie powstaje i jest nieruchomy. /Wewnątrz może być
ruch/. Zakwestionował rozróżnienie realne stwórcy i świata. Bóg jest aspektem
wszechświata - panteizm. We wszechświecie brak centrum, nie ma
hierarchicznej budowy świata. W świecie istnieje wieczna materia (tworzywo) i
swoisty impuls, wywołujący zmiany (czynnik duchowy, ale wewnętrzny
wszechświata). Zmieniają się bowiem sposoby istnienia składników
wszechświata. Te zmiany są cykliczne. Odrzucił tezę o zewnętrznym motorze
zmian. Źródłem zmian jest dusza świata - duchowa energia immanentna światu
przenikająca wszystkie jego składniki. Dusza o charakterze intelektu gwarantuje porządek we wszechświecie. materia i dusza świata występuje we
wszystkich składnikach /nie jest więc materialistą/. Uważa, że w świecie istnieją
2 skondensowania duszy świata: Bóg i umysł ludzki - te kondensacje nazwał
monadami. Są one monadami, jeśli osiągają kontemplacyjne poznanie zasad
wszechświata. Warunkiem aktywności człowieka jest intelektualne poznanie
zasad wszechświata. Zasadniczo przysługuje to jednostkom wyjątkowym. Takie
jednostki dokonują wynalazku (konieczna jest kontemplacja metafizyczna).
Działanie na przyrodę jest przez tzw. magię naturalną. Myśli Bruna odżyły w
XIX wieku idealizmie niemieckim.
Filozofia XVII wieku - NOWOŻYTNOŚĆ
Renesans
był
okresem
przejściowym,
załamał
myślenie
średniowieczne, wygasił je, a nie wniósł niczego nowego.
Cechy filozofii nowożytnej (inaczej filozofia wielkich systemów
metafizycznych):
A.
Chciała wypracować uniwersalną metodę wiedzy, która
-6-
Historia Filozofii
zapewniałaby poznanie niepowątpiewalne (do wiedzy pewnej i uniwersalnej:
filozoficznej i nauk przyrodniczych). Wiedza oparta na fundamentach
niepowątpiewalnych i gwarantowana przez dobrą metodę wiedzy.
B.
Za podstawowy autorytet poznawczy uznała rozum ludzki (FIL.
RACJONALNA), odchodzi od wiedzy z objawienia, także od doświadczenia
zmysłowego jako źródła wiedzy. W odróżnieniu od późniejszego oświecenia nie
była antyreligijna (wiele było dowodów na istnienie Boga). W nurcie nauk
przyrodniczych doceniała doświadczenie zmysłowe, ale jako filozofia była
sceptyczna wobec doświadczenia zmysłowego.
C.
Fil. nowożytna stawiała w centrum pytania teoriopoznawcze
(średniowiecze - metafizyczne). Ta łączyła metafizykę z teorią poznania. Był to
wiek równowagi. Rozpoczęła teorią poznania cały wielki nurt uzasadniania
wiedzy, poznania. Pytanie o pomost między podmiotem a przedmiotem.
D.
W dziedzinie antropologii fil. na czoło wysunął się problem
psychofizyczny (stosunek duszy do ciała, myślenia do działania, myślenia do
fizjologii człowieka). Zajęto się też stosunkiem wolności człowieka do
uwarunkowań pochodzących z ciała lub środowiska naturalnego. Człowiek jawił
się jako podmiot samodzielny myślenia i działania.
E.
Zajęto się szeroko podstawami państwa i prawa.
Wprowadzono pojęcia umowy społecznej, rozróżniono stan natury i stan
społeczny, znaturalizowano tzw. prawo natury.
F.
Szeroko zajęto się rolą religii w państwie (zaczęto ją traktować
instrumentalnie, przypisując rolę moralną) - stanowisko dominujące, ale np.
Pascal uważał, że religia to środek, centrum życia ludzkiego.
G.
W odróżnieniu od renesansowej wizji przyrody ożywionej jako
organizmu, pojawił się obraz przyrody jako wielkiego mechanizmu, który
podlega działaniom cywilizacyjnym. (Różnica między człowiekiem a przyrodą to
rozumność,
oddzielenie
człowieka
od
przyrody (mechaniczność)).
Akcentowano nieskończoność przestrzenną wszechświata. Stąd podstawowa
cecha jaką jest rozciągłość.
Akcentowano poznawczy stosunek człowieka do przyrody i jego wysiłek
cywilizacyjny w stosunku do przyrody. przewija się naturalizm, który zdominuje
dopiero oświecenie.
Odmienne tendencje reprezentują Pascal i Vico.
René Descartes (Kartezjusz, 1594 - 1650). Ojciec filozofii nowożytnej.
Ukończył Kolegium Jezuickie w la Flesch gdzie zainteresowała go matematyka
i zniechęcił się do scholastyki. Był w armii holenderskiej (cały czas zajmował się
naukowymi sprawami). Nawiązał kontakt z naukowcami. Odnosił sukcesy w
dowodach matematycznych. Kiedy był w armii w okolicach Ulm uświadomił
sobie możliwość jedności wszystkich nauk opartych na jedności umysłu
ludzkiego i jednej metodzie, której wzorcem jest matematyka. Wrócił do
Paryża, pisał książki, po kilku latach przeniósł się do Holandii (na 20 lat). W
1637 r. opublikował swą pierwszą książkę (geometr. - fizykalną) poprzedzoną
sławną „Rozprawą o metodzie”. Ta rozprawa jest pierwszym dziełem filozofii
nowożytnej. Ma ona przełomowe znaczenie. Rozpoczął się wpływ tzw.
kartezjanizmu. W 1640 r. ukazały się „Medytacje o pierwszej filozofii” najważniejsze dzieło. To dzieło posłał do wybitnych naukowców, filozofów,
prosząc o uwagi. Obszerniejsze są zarzuty i uwagi do tego dzieła. Jest
mianowicie 7 głównych zarzutów. Wydał w związku z tym nowe dzieło -”Zasady
filozofii”. W 1649 r. ukazała się książka, która rozważała zagadnienie uczuć i
morału pt: „Namiętności duszy”. Powstała w wyniku korespondencji z
księżniczką Elżbietą. W tym roku przyjął zaproszenie szwedzkiej królowej
Krystyny, wyjechał do Szwecji i w 1650 r. zmarł na przeziębienie!
I.
Racjonalizm metodologiczny
Kartezjusz był przekonany, że tylko rozum ludzki zapewnia wiedzę
usystematyzowaną i uzasadnioną. Stąd nakreślił uniwersalny model wiedzy i
metodę poznania wzorowaną na matematyce. Podstawową własnością
poznania jest analiza, czyli wyodrębnienie prostych składników. Jest to dzieło
intuicji racjonalnej (jasnego, bezpośredniego widzenia przez rozum). w
bezpośrednim akcie intelektualnym uzyskuje się wiedze oczywistą na
podstawie definicji przedmiotów lub treści nazwy formuje się w system
aksjomatów. Tę intuicję należy uzupełnić dedukcją, która pozwala na odkrycie
zależności między prostymi składnikami. Elumeracja polega na refleksji nad
wiedzą (tworzoną przez intuicję i dedukcję) - porządkowanie. Ideałem wiedzy
był system dedukcyjny, kontrolowany przez rozum (elumerację).
Kartezjusz chciał tak zbudować jeden system wiedzy. porównał do
drzewa, którego pniem była intuicja.
II.
Racjonalizm teoriopoznawczy
W centrum filozofii było szukanie podstaw metody poznania, szukanie
niepowątpiewalnego punktu wyjścia, Kartezjusz ten punkt znalazł w rozumie.
Szukał więc pomostu między świadomością a rzeczywistością. To szczególnie
wyróżnia Dekarta. Najpierw zajął się wartością poznawczą doświadczenia
zmysłowego i w tej sprawie był sceptykiem - nie można budować poznania na
tych spostrzeżeniach, bo cechy zmysłowe przedmiotów są zmienne, nie można
-7-
Historia Filozofii
odróżnić snu od jawy na podstawie samych doznań zmysłowych, nie można
wykluczyć, że wyobrażenia zmysłowe pochodzą od złośliwego demona.
podstaw poznania trzeba szukać gdzieś indziej. Dla Kartezjusza kryterium jest
w oczywistości sądu - oczywisty jest sąd „cogito ergo sum” - „Myślę więc
jestem”. Ten sąd jest oczywisty według pewnego rozumowania. Z pewnością
stwierdzam, że wątpię (dane mi są moje przeżycia). Wątpienie jest częścią
myślenia. Jeżeli wątpię to myślę - a zatem jestem, istnieję jako podmiot moich
przeżyć, myślenia. Główną cechą - „ja” poznającego jest myślenie. Jestem jako
substancja myśląca i tą substancje poznaje jako podmiot myślenia. ten podmiot
jest źródłem i fundamentem wiedzy pewnej. Pojawia się więc świadomość jako
fundament filozofii, wiedzy. Odtąd świadomość na zawsze jest związana z
człowiekiem i filozofią. Analiza świadomości posłużyła najpierw w dowodzeniu
istnienia Boga. (Nowożytna wersja dowodu ontologicznego) - dowodzenie
istnienia Boga z treści pojęcia istoty najdoskonalszej. Istnienie jest
doskonałością i musi mieścić się w treści pojęcia istoty najdoskonalszej - zatem
Bogu przysługuje cecha istnienia, jako istocie najdoskonalszej. Kartezjusz
uzupełnia ten dowód argumentem, że pojęcie istoty najdoskonalszej jest
wrodzone, a każda idea wrodzona jest jasna i oczywista. Pojęcie takiej istoty
najdoskonalszej nie może pochodzić od człowieka, jako istoty niedoskonałej,
więc może pochodzić tylko od Boga. Istota najdoskonalsza jest przyczyną
wrodzonej idei istoty najdoskonalszej.
Odwraca on więc kierunek myślenia tomisty - on zaczyna od „ja” i
dochodzi do Boga. Później udowadnia istnienie świata.
Trzecim krokiem jest dowodzenie istnienia świata. Bóg, którego
istnienie jest pewne, jest gwarancją prawdziwości mojego przekonania o
istnieniu świata. Bóg jako stwórca natury, nie chce nas zwodzić w tak
podstawowym przekonaniu. Nie może być zwodzicielem. Przekonanie o
istnieniu świata nie jest złudzeniem.
Bóg
Bóg
świat
ja
tomizm
III.
świat
ja
Dekart
Dualizm psychofizyczny człowieka
W człowieku występują dwie substancje: świadomość - substancja
myśląca i ciało - substancja rozciągła. Ciało należy do przyrody, zachowuje
się jak mechanizm - zachodzące zmiany polegają na przemieszczaniu się
cząsteczek. Uznawał zasadę bezwładności i zasadę stałości ruchu. Odrzucił
próżnię w przyrodzie - wszędzie są cząsteczki. Wystarczy jeden boski impuls,
by wszystko wprowadzić w nieustanne wirowanie. Organizm biologiczny jest
także maszyną (np. obieg krwi, pompa - serce). Rozwinął koncepcję tchnień
życiowych, które wywołują ruchy członków ciała. Odcina się więc od życia
organicznego. Dusza przestaje być motorem życia. Jaki stosunek zachodzi
między „ja - myślącym” a maszyną cielesną? Istnieją one przyczynowo
niezależnie od siebie, a jednak trzeba, by myśl kierowała aktywnością ciała.
Dusza nie daje ciału ruchu. Między chęciami (decyzjami) a działaniem, rolę
pomostu spełnia szyszynka mózgowa, która odbiera impulsy z duszy
(świadomości) i wprawia w ruch tchnienie życiowe /i odwrotnie z ciała do
duszy/. Zasadniczo człowiek „rozpadł się”. Człowiek jest luźnym zespołem
anioła i zwierzęcia. Przestał być bytem jednolitym i specyficznym.
IV.
Wolność woli
Kartezjusz mocno akcentował rolę woli i wolności w życiu ludzkim.
Związał ją z wiedzą. Z decyzjami w sprawie prawdziwości stwierdzeń za którymi
nie przemawia przekonywująca racja. Wolność przejawia się w aktach
dotyczących wiedzy. Decyzje przybliżające do intelektualnej prawdy przybliżają do dobra. Kartezjusz jest zwolennikiem intelektualizmu moralnego.
Sprowadza się to do uzyskania oczywistego poznania intelektualnego.
Przeciwnościami są namiętności, które powodują poruszenia cielesne.
Tchnienia życiowe były źródłem namiętności. Dusza daje ciału ruch i ciepło.
Szyszynka mózgowa odbiera impulsy z duszy (chcenia) i wprawia w ruch
tchnienia życiowe wywołując namiętności i działania fizyczne.
Życie moralne człowieka związane jest ściśle z przyjętymi poglądami.
Prawdziwość twierdzeń zależy od decyzji podejmowanych przez wolę. Wola ma
stopniowo doprowadzić wiedzę do oczywistości. Proces dochodzenia do
prawdy zależy więc od decyzji woli, która w ten sposób przybliża się do dobra.
Doskonalenie moralne sprowadza się do uzyskania oczywistego poznania
intelektualnego.
SPUŚCIZNA SZKOŁY KARTEZJAŃSKIEJ - SYSTEMY
POKARTEZJAŃSKIE (METAFIZYCZNE)
Okazjonalizm
Okazjonalizm przeniósł problem ludzkiego działania związanego z
-8-
Historia Filozofii
dualizmem psychofizycznym na płaszczyzne stosunku ludzkiej wolności i
sprawstwa do wszechmocy Boga.
Zapowiedzi okazjonalizmu są u Johanesa Clanberga (1622 - 1655),
który zapoznał się z systemem Kartezjańskim na Uniwersytecie w Leidzie.
Uważał, że filozofia powinna być uprawiana w formie systemu dedukcyjnego. Z
definicji Boga jako substancji nieskończonej należy wywieść byt rozciągły i
duszę. Ta dedukcja miała ukazać całkowitą zależność ciał i duszy od Boga.
Clanberg głosił tzw. aktualizm czyli tezę o bezpośredniej zależności każdego
zdarzenia od Boga.
Inni myśliciele starali się relację duszy i ciała ująć jako pewien rodzaj
palareli.
Główni przedstawiciele okazjonalizmu: Arnold Geulincx /żeląk/ (1624
- 1669) oraz Nicola Malebranche (1638 - 1715).
Działali niezależnie od siebie, obaj nawiązali do Kartezjusza. Geulincx
był profesorem w Leidzie, Malebranche był oratorianem w Paryżu. Obaj także
korzystali z tradycji augustiańskiej (zwłaszcza z kier. protestanckiego).
Odróżniali tzw. prawdziwą przyczynowość od przyczynowości
naturalnej. Prawdziwa przyczynowość to sprawstwo, czyli zdolność do
powodowania zmian w realnej rzeczywistości. Przyczynowość naturalna
polega na zachodzeniu w przyrodzie stałego następstwa zjawisk lub ich
współwystępowania. Problem sprawstwa został pojęty uniwersalnie.
Pierwszym komponentem sprawstwa jest konieczna skuteczność przyczyny
(logiczna konieczność wywoływania skutków). Drugi komponent to, że
podmiot sprawy musi mięć świadomość całego przebiegu działania
powodującego określony skutek (stąd wyklucza się całą przyrodę poza
człowiekiem). Podmiotem sprawczym nie może być ciało. Także wola ludzka
wg nich nie ma zdolności sprawczej (bo ludzie nie wiedzą jak uruchomić swe
tchnienia życiowe). Psychika ludzka jest pozbawiona mocy sprawczej. sprawca
naszych działań jest poza ciałem i duszą. Bóg jest sprawcą wszelkich zmian
fizycznych i psychicznych, bo tylko on posiada pewną wiedzę o mechanizmach
działania ludzkiego.
W
świecie
istnieją
realne
następstwa
(np.
czasowe,
współwystępowania). Bóg bowiem nie narusza praw, które sam ustanowił. Ale
nie ma takiej konieczności postępowania. Malebranche podkreślał, że tzw.
przyczyny naturalne można nazwać okazjami dla Boga w tym sensie, że są one
zewnętrznymi przejawami sprawczej działalności Boga. W świecie istnieje
porządek ustanowiony przez Boga, ale ten porządek tkwi w decyzjach Boga,
który nie zmienia ustawionego porządku (poznanie nie tkwi w przyrodzie).
Koncepcja człowieka
Jak wyróżnić porządek między wolą a fizycznymi czynami? Zdaniem
Clauberga ruchy ciała dają duszy okazję do wydobycia zawartych w niej
przeżyć (ale nie wywołują one przeżyć). Jest korelacja chęci i czynności (bo
ciało porusza się bez nakazu woli np. bicie serca).
W dojrzałym okazjonaliźmie podkreśla się korelację chęci i czynności
oraz bierność duszy w wywoływaniu decyzji i idei (porównanie do 2 zegarów
wskazujących tą samą godzinę - nie wpływają na siebie). Malebranche uważał,
że Bóg działa bezpośrednio na duszę i ciało - równocześnie jest więc chęć
poruszenia i sam ruch. Oba zjawiska zależą od sprawczej woli Boga. Ramię
poruszamy gdy chcemy, jest to tylko przyczyna naturalna, następstwo czasu,
nie jest to przyczyna prawdziwa. Jest więc swoisty paraleizm chęci i czynności.
Jedno zjawisko sprawione przez Boga daje sposobność do wywoływania
innych. Jest więc to fatalistyczne przekonanie o zależności jednostki od Boga.
Wolność woli jest złudzeniem. To Bóg ustanawia porządek, Bóg decyduje o
efektach. (Jak pasażer na statku - on chce iść na zachód, ale statek płynie na
wschód - człowiek nic nie zdziała - Geulincx.
Malebranche uważał, że wolność człowieka przejawia się jedynie w
możności wstrzymania lub udzielenia pozwolenia na działanie sprawcy (zgodę
lub niezgodę na porządek świata). Akceptacja Bożego porządku przejawia się
w uwalnianiu się jednostki od namiętności i podporządkowaniu się rozumowi.
Podporządkowanie się rozumowi, to zgoda na to, co się dzieje.
Teoria poznania
Byli przekonani o wartości poznania naukowego. Kluczową role
odgrywa tu idea (czy idee). One są warunkiem także spostrzeżeń zmysłowych.
Są one bezpośrednim przedmiotem poznania ( nie wiadomo czy cos im
odpowiada w rzeczywistości). Nasz umysł jest związany z myślami w Bogu (jak
iluminizm św. Augustyna). Człowiek jest biernym przekazicielem idei Boskich.
Poznanie jest uzależnione od działania Boga.
MONIZM BARUCHA SPINOZY
Baruch Spinoza (1632 - 1677). Źródła jego filozofii to kartezjanizm i
-9-
Historia Filozofii
judaizm. Uchodził za krytyka Starego Testamentu. Uważał, że Biblia to źródło
pouczeń moralnych. Nie jest ona źródłem wiedzy.
Żył w Niderlandach, w wieku 24 lat wyklęty przez gminę żydowską
Amsterdam, bo był uczniem wolnomyślicielem - tak poznał filozofię Kartezjusza.
Przeniósł się w okolice Leidy - szlifował szkło (porzucił handel). Opublikował
wykład myśli Kartezjusza pt.: „Zasady filozofii Decartes’a”. Na dzieł to zwrócił
uwagę Leibnitz, z którym to się Spinoza spotkał. Napisał wielką krytyczną
analizę Starego Testamentu „Traktat teologiczno - filozoficzny”. Pracował
samotnie. Pod koniec życia przeniósł się do Hagi, gdzie skupił wąskie grono
uczniów (kółko spinozjańskie) - tam powstała „Etyka” - wydana po śmierci.
Zmarł na gruźlicę.
Objawienie i rozum
Bronił autonomii myślenia (rozum) w opozycji do okazjonalizmu i
religijnego objawienia (przede wszystkim). Podjął krytykę objawienia, jako
wiedzy opartej na autorytetach i złudzeniach zmysłowych. W S. T. tropił
wszystko, co pochodziło ze zmysłowej wyobraźni autorów ksiąg świętych.
Wyobraźnia jest wg. niego głównym źródłem błędów. Krytykował szczególnie
proroctwa Utożsamiał wręcz objawienie z wyobraźnią. Objawienie ma tylko
wartość moralną. W Piśmie Świętym nie można znaleźć wiedzy o naturze ani o
Bogu. Właściwą etykę trzeba budować na wiedzy o rzeczywistości. Ze względu
na słabość umysłu można moralność wprowadzać przez Pismo Święte.
Jedynym rodzajem rzetelnego poznania jest poznanie rozumowe, mające dwie
formy :
- rozumienie dedukcyjne, oparte o determinizm,
- wiedza intuicyjna, w której poznaje się istotę rzeczy i ujmuje się ją w
definicji, a wiedza wywodzi się z treści definicji.
Kryterium prawdy to oczywistość intelektualna prostych pojęć, które trzeba
poddać analizie - ideałem jest matematyka, geometria.
natura” - Bóg czyli natura. Substancja jest absolutem, wszystko jest Bogiem.
Neguje istnienie Boga transcendentnego, immanentnego Boga w świecie:
immanencja absolutna = Bóg ogarnia całą rzeczywistość. Panteizm był
konsekwencją monizmu. Jak wyjaśnić wielkość. zjawisk ? W substancji trzeba
wyróżnić modi (modyfikacje, aspekty). Te modusy są skończone (substancja
jest nieskończona). Cechami są atrybuty. Każdemu modusowi przysługują
rozciągłość i myślenie, chodzi prawdopodobnie o poznawalność rzeczy co jest
poznawalne.
Antropologia
Odrzucił pomysł o wzajemnym oddziaływaniu duszy i ciała. O
szyszynce mózgowej. Cała wiedza duszy, to wiedza o ciele. Człowieka tworzy
zjednoczenie duszy z ciałem jako świadomości z uświadomionym
przedmiotem. Tym niemniej podkreśla autonomię rozumu ludzkiego. Pogląd
ten to pararelizm psychofizyczny skoro dusza i ciało są tylko pewnymi
atrybutami jednej substancji. Zachodzi tożsamość przebiegu myślenia i związku
przyczynowego w świecie. Tak jak myślenie jest dedukcyjne - od racji do
następstwa, tak realne czyny są przejściem od przyczyn do skutków. Skrajny
determinizm panuje w świecie - skutki są nieuchronne. Świat to system
dedukcyjny (panuje skrajny determinizm). W działaniu wszystko dzieje się z
konieczności natury - Bóg nie sprawia cudów i nie kieruje się żadnymi celami.
Teologia (celowość) w świecie jest urojeniem. Przyroda nie ma żadnego celu.
Działalności ludzkiej nie można rozpatrywać pod względem moralności.
Złudzeniem jest przekonanie o wolnej woli. Ludzie uświadamiają sobie chęci,
ale u podstaw chęci jest deterministyczny popęd samozachowawczy. Jest to
dążność do potwierdzenia siebie w istnieniu. Ten popęd Spinoza nazywa istotą
człowieka, która wyznacza jego działalność. Podkreśla on stoicką ideę
panowania rozumu nad afektami - rozum odczytuje prawidłowość natury.
Wiedza pozwala na afirmację własnej natury. Tak zwane efekty moralne to
odczucia szczęścia i radości życia. Jest więc u niego pewna dwuznaczność.
Monizm metafizyczny
Filozofia polityczna Spinozy
Spinoza uchodzi za czołowego monistę - istnieje tylko substancja,
obejmuje całą rzeczywistość. Poza substancją nie istnieje żadna odrębna
przyczyna, bo w definicji substancji powiedziano, że jest ona racją sama z
siebie. Jedna substancja ma nieskończoną ilość atrybutów. Umysł ludzki zdolny
jest poznać tylko dwa: rozciągłość i myślenie. Istnienie należy do istoty
substancji. Utożsamił Boga z tą jedyną substancją - panteizm. „Deus sibe
Podkreślał, że obok prawa naturalnego, istnieje prawo stanowione,
które przybiera postać umowy społecznej. Ludzie zawierają tę umowę, dążą do
współpracy i pomocy wzajemnej. Preferował ustrój demokratyczny i uważał, że
ten ustrój pozwala utrzymać ludzi w granicach rozumu i chronić przed
niedorzecznymi zarządzeniami. Powinna być w kraju elita intelektualna -
- 10 -
Historia Filozofii
rządząca. Przyznawał władzy politycznej prawo do kontroli instytucji religijnych nominacji, itd. Opowiadał się za tolerancją w stosunku do wierzeń religijnych.
To przymus prowadzi do konfliktów wyznaniowych. Ta tolerancja musi być
związana z respektem obywateli dla prawa rozumnego. Łączenie więc tolerancji
z praworządnością.
Leibniz
G. W. Leibnitz (1646 - 1716). Od dzieciństwa studiował myślicieli,
filozofów (od 16 lat). Po dwóch latach już napisał pierwsze dzieło. Studiował
prawo. W Paryżu spotkał Kartezjan, był w Londynie i rozpoczął krytykę
kartezjanizmu. Większą część życia spędził w Hanowerze jako dyplomata,
prowadził korespondencję z wieloma filozofami. W 1700 roku założył w Berlinie
Towarzystwo Naukowe. Polemizował z filozofią oświecenia (z angielskim
empiryzmem), w wyniku dyskusji z Zofią Karoliną - królową powstały słynne
dzieła tzw.
„Teodycea” w 1710 roku i „Monadologia” - zasady
filozofii. Jego rad zasięgał Car Piotr Wielki. Pod koniec życia Leibniz’a książe
Hanoweru został królem Anglii i zostawił Leibniz’a, który do śmierci był
bibliotekarzem. Był on prekursorem logiki matematycznej i metafizycznej.
Poglądy metafizyczne Leibniz’a
Głosił powszechny dynamizm. Głęboka rzeczywistość składała się z
punktów metafizycznych o charakterze duchowym, nieprzestrzennych zwanych
monadani - substancji prostych, niepodzielnych, źródło wewnętrznych,
immanentnych przemian. Wszelkie rzeczy są zespołami monad. Najlepszym
przykładem monady jest dusza ludzka wyznaczająca wszelkie przemiany
psychiczne i wewnętrzne osoby ludzkie. Nie są przestrzenne ani fizyczne. W
sobie mają źródło wszelkiej zmiany. Monad jest nieskończona ilość. Nie mogą
na siebie oddziaływać
„Monady nie mają okien”. Są spontaniczne. Każdą cechuje percepcja,
często percepcja jest nieuświadomiona, dopiero te wyższe monady posiadają
samoświadomość. Jest to kontynuacja renesansowego panpsychizmu. Monada
jest dynamiczna, czyli wytwarza spontanicznie zmiany, ekspresję duchowej
energii. Rodzaj percepcji decyduje o indywidualności monady. Wszystkie razem
tworzą system harmoniczny (harmonie wprzód ustanowione) przez Boga porównuje z zespołem zegarów, które pokazują ten sam czas (nie działając na
siebie i są zgodne). Ta harmonia stanowi hierarchiczny porządek. Każda
monada posiada właściwe dla siebie miejsce. Jest „drabina” monad - na
szczycie jest najdostojniejsza - Bóg. Głosił teorię powszechnego
metafizycznego optymizmu. W swojej „Teodycei” uzasadniał dobroć Boga jako
stwórcy świata. W świecie istnieje zło to prawda, ale Bóg dopuszcza zło, bo bez
zła świat byłby gorszy. Pewna niedoskonałość jest konieczna w części by
całość była doskonała. Bóg dopuścił zło, by uzyskać większe dobro (felix
culpa). Uważał, że usunięcie wszelkiego zła jest niemożliwe, bo ze złem świat
jest doskonały. Bóg jako istota najlepsza i największa musiała stworzyć świat
najlepszy. Już wiek XVIII dostarczył wielu krytyk tego optymistycznego
spojrzenia m.in. Didero i Wolter. Didero zawarł zarzuty przeciw „Teodycei” w
dwóch powiastkach „Kandydzie” i „Poemacie o zburzeniu Lizbony” (w połowie
XVIII wieku było trzęsienie ziemi i Lizbona była zburzona). Są one wielką
krytyką filozofii Leibniz’a. Często łączono tę krytykę z krytyką nauki o
opatrzności Bożej.
Teoria wiedzy
Leibniz odróżniał dwie płaszczyzny wiedzy - naukową od filozoficznej.
Był wielkim naukowcem i uważał, że nauka kieruje się zasadą ścisłego
determinizmu (poszukuje związków mechanicznych w środowisku). Cała
rzeczywistość jest w tym świetle zdeterminowana przez przyczyny. Z punktu
widzenia filozofii jest pytanie o rację istnienia wszelkich rzeczy czy istnienia
tego, a nie czegoś innego. Tu nie ma bezpośredniej przyczyny. Wszystko co
praktyczne jest realizacją pewnych możliwości. Dlatego jest akurat ta
możliwość realizowana. Odróżnił Leibniz konieczność fizyczną i metafizyczną
która zawiera rację realizacji i pewnych możliwości. Odpowiedź na to pytanie
dlaczego ? polega głównie na podaniu racji dostatecznej - tzn. pokazaniu
danego zjawiska czy rzeczy w uniwersalnym porządku wszechświata. Dana
rzecz jest konieczna dla harmonii świata. Nauka posiada swoją granicę, bo nie
potrafi ukazać sensu ani celu istnienia rzeczy. To może pokazać tylko filozofia.
Podzielił on twierdzenia prawdziwe na trzy rodzaje:
- prawdę pierwotną - nie wymagają uzasadnienia zdania identyczne - prawdy
pochodne - wszystkie inne prawdy . Dzieli się je na w zależności od sposobu w
jaki dają się sprowadzić do pierwotnych:
- konieczne sprawdzone zasadą niesprzeczności
- przypadkowe
Dotyczą one tylko możliwości. Z monady można wynieść różne
możliwości, które są logicznie niesprzeczne. Prawdy faktyczne muszą wziąć
- 11 -
Historia Filozofii
pod uwagę cały kontekst świata, bo faktyczność ich wystąpienia związana jest
ze współmożliwością ich wystąpienia z innymi rzeczami (ich udziałem w
harmonii świata). Umysł ludzi jest ograniczony - nie może objąć całości
harmonii świata. Stąd prawdy nie mogą być do końca uzasadnione. Muszą być
oparte na racji dostatecznej (celowość i odpowiedzialność). Leibniz jest
klasykiem zasady racji dostatecznej.
Metafizyka materialistyczna
Związana jest z Tomaszem Hobbes’em {Hobs}. Stworzył on pewien
system. Urodził się w 1588 roku w rodzinie wiejskiego pastora. Studiował w
Oxfordzie. Później pracował na dworach arystokracji. Znał kartezjanizm,
galileizm, naukę Kopernika, Kepplera, inspirował się teorią wiedzy Beconia.
Emigrował na jedenaście lat do Francji gdzie napisał „O obywatelu” i
„Lewiatan”. Wrócił do Anglii za Kromuela. Wykończył swój system filozofii, za
życia nakreślił cały system filozofii. Ostatnie lata to studia matematyczne i
filologiczne. Zmarł w 1679 roku.
Koncepcja filozofii
Filozofia dzieli się na filozofię przyrody i filozofię społeczną. Filozofia
przyrody jest
poprzedzająca, pierwsza. Walczył ze scholastycznym
zajmowaniem się istotą, podziałem bytów materialnych i duchowych. Podstawą
filozofii są ciała. Głosił materialistyczną ontologię. Wszechświat to agregat
ciała. Każde substancje to ciało. Ciało jest obiektywne i przestrzenne, zdolne do
ruchu. Jest niezniszczalnym tworzywem przyrody - zmienia tylko postacie.
Jest więc on monistą materialistycznym. Twierdzenia o bytach duchowych są
fikcjami. Pochodzi to z nadużyć języka. W przyrodzie nie ma próżni. Rozwinął
koncepcję eteru, który wypełnia przestrzeń. Ciała mają różne wielkości. Ma
holistyczną teorię rzeczywistości - całościową. Wszelkie zmiany są
mechaniczne - materializm mechaniczny. Bardzo mocno podkreśla rolę mowy,
języka w filozofii. Rozwijał krytykę języka , z którego rodzą się fałszywe filozofie.
Człowiek hipostazuje formy językowe i desygnaty traktuje jako realne
przedmioty. W wiedzy wyeksponował związki przyczynowe. Trwałe
uwarunkowania zjawisk to wyższa wiedza nad wiedzą historyczną, która polega
na opisie zjawisk i posługuje się pamięcią. Skuteczność działania zależy od
poznania przyczyn, ale nie na drodze indukcji, ale dedukcji - należy zacząć od
możliwych przyczyn zjawisk i hipotetycznego ustalenia przyczyn. Formą
weryfikacji wiedzy jest logiczna poprawność rozumowania. Opowiada się za
tzw. racjonalizmem metodologicznym.
Filozofia polityczna
Opiera się na jego antropologii. Naturę człowieka kierują dwie
dążności, potrzeby - przyrodniczy popęd samozachowawczy i rozumowe
dążenie do własnego bezpieczeństwa. Hobbes zakwestionował istnienie duszy
- myślenie to czynność substancji cielesnej; uwarunkowania psychiki przez
ciało. Swoistość gatunku ludzkiego upatrywał w posługiwaniu się mową i
utworzeniu państwa. Mowę pojmował konwencjonalnie jako zbiór nazw
ustanowionych swobodną decyzją ludzi w słowotwórstwie człowiek wyzwala się
od przyrody - wykracza poza przyrodę. Podkreślał rolę mowy w poznaniu,
przechowywaniu, przekazywaniu wiedzy. Śledził wpływ mowy na powstawanie
wiedzy fałszywej - tworzenie tzw. hipostaz z określeń językowych - człowiek
posługując się pojęciami ogólnymi uważa, że mają odniesienie - byty w
rzeczywistości. To prowadzi do iluzji itp.
Popęd samozachowawczy tworzy tzw. ”stan natury”. Człowiek dąży
do „zagarnięcia” wszystkiego, do nieograniczonego zaspokajania chęci
(popędu) posiadania. To powoduje, że ludzie stają się wobec siebie agresywni
(Homo homini lupus). W „stanie natury” prowadzi to do anarchii i agresji - wojna
wszystkich przeciw wszystkim. Skutkiem jest stałe zagrożenie życia jednostek.
Stąd nie rozwija się pracowitość, cywilizacja. Krańcem jest wyizolowanie
jednostek. Wyrazem „stan natury” jest wojna domowa. Stąd rozum dyktuje
dbałość o własne bezpieczeństwo i ustanowienie pokojowych warunków
między ludźmi. Rozwinięciem tego jest tzw. „prawo naturalne”. Prawo naturalne
poleca np. wypełnianie zawartych umów, równość, przebaczenie, życzliwość,
sprawiedliwość. Niezbędnym warunkiem realizacji prawa natury jest silna
władza państwowa (nie wystarczy ludziom sam rozum). Powstaje zobowiązanie
wszystkich jednostek do przestrzegania nakazów władzy politycznej. Stąd
pozycja władcy musi być nienaruszalna. Władza polityczna musi być niezależna
od obywateli. Władza ma prawo decydować o kulcie religijnym (jakie poglądy
są niebezpieczne), musi mieć władzę nad doktrynami religijnymi, bo tolerancja
sprzyja rozwijaniu się buntowniczych reakcji. Państwo ma prawo ograniczyć
wolność naturalną jednostki w imię bezpieczeństwa. Istnieje wolność wyboru
zawodu, mieszkania. Idealnym ustrojem politycznym jest silna monarchia,
wnikliwie krytykował demokrację. W demokracji jest możliwość działania
demagogów, mnożenie praw i norm. Zagrożone jest bezpieczeństwo jednostek,
sprzyja ona podziałowi obywateli. Krytyka ta jest bardzo ważnym elementem
- 12 -
Historia Filozofii
spuścizny po Hobbes’a.
Nauka i filozofia naukowa
Powstawały filozofie przyrodymistycyzujące, panteizujące. Podkreślano
„wyczuwanie” przyrody, filozofowie ci byli związani z magią, alchemią. Teraz:
rozwój nauki aż do usamodzielnienia się nauki od filozofii.
1.
Filozofia naukowa i refleksja filozoficzna nad naukami.
Ta filozofia nawiązywała do filozofii średniowiecznej Jana Burigona (XIV w.) prekursor nowożytnej filozofii nauki. Odrzucił on fizykę arystotelesowską.
Wprowadził koncepcję impetu, który porusza wszystko wewnętrznie. W XV w.
fizyka Burigona miała licznych zwolenników. W Akademii Krakowskiej
podkreślano znaczenie przyrody opartej na stosunkach ilościowych...
Duże znaczenie miał prof. Hesse - związane z pitagoreizmem. Wiązano więc
filozofię przyrody z matematyką. Birugozniam dostarczył przesłanek do
badania ruchu ciał niebieskich w ramach matematyki. Empiryzm ujmowały
matematycznie (jest to więc inna filozofia przyrody).
W kulturze włoskiej (XV - XVI w.) jest też już nowoczesna postawa
naukowa w pismach Leonarda da Vinci (1452 - 1519). Jego poglądy były
niepublikowane stąd nie wywarły wielkiego wpływu powstanie nauki nowożytnej.
Upatrywał on wiedzę w doświadczeniu, którego wyniki można zmierzyć i
obliczyć. Źródłem była działalność praktyczna nie filozofia. podkreślał cel
praktyczny wiedzy. Ugruntował naukę w matematyce (budował maszyny
wojenne, opracował technikę lotu). Uważał, że malarstwo może uzupełnić
matematyczne poznanie naukowe.
Za twórcę nowożytnego przyrodoznastwa uważa się Galileusza (1564 1642) - Galileo Galilei. Był profesorem matematyki w Pizie i Padwie. Odkrył
fundamentalne prawa w fizyce (prawo spadania ciał). Wystąpił w obronie
heliocentryzmu „Dialog o 2 najważniejszych Układach świata Ptolemeuszowym i Kopernikańskim”. Przeciwstawił się fizyce Arystotelesa.
Odwrócił się od celościowego (teologicznego) tłumaczenia zjawisk przyrody.
Ruch to odległość w czasie...? Matematyczne wzory pozwalają na ścisłą wiedzę
przyrodniczą. Ważne są ilościowe relacje. Usiłował zredukować jakości
zmysłowe ciał do cech geometrycznych i ruchu cząsteczek. Wzywał do
eksperymentu i opisu matematycznego. Podkreślał praktyczny cel nauki.
Ważnym jest Francis Bacon (ale nie Roger!) (1561 - 1626). Pochodził
z wybitnej rodziny. Studiował w Cambridge - odrzucił tam arystotelizm. Wiele
podróżował - zapoznał się z literatura renesansową. Sławne są jego „Eseje”. Za
Jakuba I Bacon cieszył się wieloma względami. W 1620 r. publikacje
„Instauratio magna” - „Wielka Odnowa” - tylko kilka rozdziałów - najważniejszy
Novum Organum - chciał to wprowadzić w miejsce Organonu Arystotelesa. Po
śmierci jego ukazała się „Nowa Atlantyda” - utopia. Podkreślał cel nauki praktyczny. Wiązał naukę z techniką. Obce mu było matematyczne
przyrodoznawstwo. Poprzez technikę ma człowiek pozycje „pana przyrody” wraca do raju dzięki rozwinięciu techniki. Nadał technice najwyższą wartość
humanistyczną. Rozumiał też znaczenie badań teoretycznych. Traktował
technikę i naukę teoretyczną jako części komplementarne. Kwestionował
poznawczą wartość sylogizmów. Przeciwstawił fizyce sylogistycznej powolną
metodę indukcyjną związaną z eksperymentami. Celem wiedzy naukowej jest
uchwycenie formy w bytach materialnych. Forma jednak to struktura rzeczy,
która wyznacza właściwości zmysłowe. Modelem nauki jest badanie struktury
rzeczy warunkujące ich właściwości zmysłowe. Znajomość form otwiera
możliwość eksperymentalnych kombinacji dla tworzenia rzeczy o pożądanych
właściwościach zmysłowych. Kluczem do zrozumienia świata fizykalnego jest
dotarcie do ukrytych struktur rzeczy. Metoda badania składa się z 2 części:
negatywnej - oczyszczającej umysł ze złudzeń i konstrukcyjnej - indukcja
eliminacyjna. Część negatywna to krytyka iluzji poznawczej - śledził iluzje czyli
tzw. idole - złudne wyobrażenia (idoli nie da się całkowicie wyeliminować bo
płyną z umysłu ludzkiego). Oceniał umysł ludzki znacznie niżej niż w
renesansie. Zapoczątkował krytyczną analizę umysłu ludzkiego. Podał teorię i
klasyfikacje idoli: idole plemienia, jaskini, rynku i teatru. Plemienne mają źródło
w uniwersalnych skłonnościach umysłu ludzkiego np. poszukiwanie idealnego
porządku we świecie (np. planety po kołach), myślenie celościowe,
antropormofizacja przyrody. Jaskini - pochodzą z indywidualnych nastawień
człowieka (stronniczość, relatywność przy obserwacji) związane z
właściwościami jednostki. Rynku - pochodzą z mowy - pojawiają się nazwy
(chyba rzeczy) wadliwe oraz niejasne - rodzi to nierealne hipostazy
przedmiotów. Teatru - płyną z fałszywego filozofowania - z postaw
filozoficznych np. racjonalizmu czystego, empiryzmu, fil. teologicznej.
Metoda pozytywna związana jest z opracowaniem nowej odmiany
indukcji - indukcji eliminacyjnej, Bardzo mocno podkreśla, że do pewnych tez
ogólnych trzeba dojść stopniowo, przejście musi być metodyczne. Przez
indukcję eliminacyjną docieramy do istoty rzeczy.
Bacon jest klasykiem rozumowań indukcyjnych - należy do empirystów
(od doświadczenia przez rozumowanie). Należy do przedstawicieli teorii
podwójnej prawdy (można przyjąć dwóch równoległych, sprzecznych prawd naukowej i religijnej). Konflikt ten jest niezmiernie rzadki, bo wiara i nauka mają
różne przedmioty badania. Twierdził, że wiedza przyrodnicza potwierdza wiarę.
- 13 -
Historia Filozofii
Kwestionował ateizm - przyczyny są w zgorszeniu (np. złym postępowaniu
kleru, rozłamów). Zarys idealnego państwa w „W Nowej Atlantydzie” . Na czele
państwa - naukowcy. Jako pierwszy podał program zbiorowej pracy naukowej.
Bacon był optymistą co do wiedzy, jej rozwoju. Wiązał ten rozwój z
wynalazkami.
Izaak Newton (1642 - 1727)
Był wielkim naukowcem (prawa ciążenia, różniczki, prawa ruchu). Był
profesorem w Cambrige. Przewodniczył Angielskiej Akademii Naukowej Royal
Society.
Miał nowy stosunek nauki i filozofii. Realizował w nauce program
Galileusza (na doświadczeniu i matematyce). W „Principia matematica” nauka
ścisła stała się faktem. Przyrodoznawstwo stanęło najbliżej filozofii. Zbudował
naukę niezależnie od filozofii. Na czoło wiedzy wysunął nauki przyrodnicze.
Filozofię należy uprawiać w związku z naukami. Przedmiotem nauki są
zjawiska, celem - prawa, czyli związki między zjawiskami. Wyłączył tu
poszukiwanie transcendentalnych przyczyn. Wyprowadzał z nauki wnioski
filozoficzne, sformułował pojęcie absolutnej przestrzeni, czasu i ruchu.
Przestrzeń absolutna jest natury duchowej - jest organem Boga, przez
który Bóg jest wszędzie obecny. W przyrodoznawstwie szukał dowodu
istnienia Boga. Odciął się od celowości (jest maszyną i dlatego musi być
dziełem istoty myślącej) - tzw. argument fizyko - teologiczny na istnienie Boga.
Blaise Pascal (1623 - 1662)
W pierwszym okresie oddawał się działalności naukowej matematyka i
fizyka. Odkrył ciśnienie atmosferyczne, możliwość próżni, maszyna do liczenia.
Dystansował się od kartezjanizmu i zdawał sobie sprawę z różnic jego myśli i
swojej. Ceni myśl dedukcyjno - geometryczną. Potem zaczyna zwracać się ku
myśli religijnej - odpowiedź na jansemizm, który miał główny ośrodek w Port Royal koło Paryża.
Biskup K. Jansen (1585 - 1638) napisał wielkie teologiczne dzieło
„Augustinus”, wydane w Loranium w 1640 r. Ta publikacja wywołała dyskusję
teologiczną między jezuitami i środowiskiem z Port - Royal. Bp Jansen
zaatakował poglądy hiszpańskiego jezuity L. Molin (1535 - 1601), które zbliżały
się do pelagianizmu - pomniejszały rolę łaski Bożej kładąc ciężar w życiu
człowieka na jego wolę i spełnianie zewnętrznych uczynków pobożności.
Jansen odwołał się do św. Augustyna i uwypuklił jedyną rolę łaski w życiu
człowieka. Jezuici zaatakowali tę książkę i domagali się potępienia, najpierw
przez Sorbonę potem przez Stolicę Apostolską. W wieku XVII wplutł się jeszcze
w to wszystko spór Kościoła z protestantyzmem, jezuici i jansenizm zaczęli
umieszczać z luteranizmem, kalwinizm. W 1653 r. Stolica Apostolska potępiła 5
tez jansenistycznych w bulli „Cum occasione”. Te 5 tez nie były wprost cytatami
z książki Jansena. Uznawano, że ich nie było w „Augustinus”. W to zaczęła się
włączać władza polityczna. Jezuici byli na dworach królewskich. Doprowadzono
do zniszczenia ośrodka w Port - Royal.
5 tez:
1. Niektóre Boże przykazania są niemożliwe do spełnienia dla ludzi
sprawiedliwych przy siłach, które aktualnie mają, albowiem brakuje im łaski,
która umożliwiałaby im pełnienie tych przykazań.
2. W stanie natury upadłej nigdy nie można oprzeć się na łasce
wewnętrznej (łaska neguje wolność - trzeba czynić dobro).
Janseniści głosili bardzo surową moralność, która nie może być
zawieszona w żadnej sytuacji.
Obrońcami jansonizmu byli sławni logicy: Nicole i Arnauld, dramaturg
Racine. W kręgu jansenistów powstał podręcznik logiki Arnolda i Nicola.
Pascal pod koniec życia zamieszkał blisko Port - Royal i napisał tam
„Myśli” - zebrane przez uczniów.
W 1709 r. nastąpiło rozproszenie zakonu w Port - Royal, a 2 lata
później zniszczono klasztor.
Dziedzictwo jansenizmu przetrwało w surowej katolickiej moralności,
prowadziło trochę do skrupulanctwa. Kładziono naciski na ciężar seksualizmu w
życiu człowieka.
Nędza człowieka wg Pascala
Zepsucie natury ludzkiej. Dla ukazania tej nędzy Pascal wykazał
poglądy sceptyków - niezgodność do uzyskania wiedzy pewnej - poznanie
niedoskonałe, tylko fragmentaryczne. Nie można odkryć ostatecznej podstawy
tego co istnieje. Mimo, że w człowieku jest dążność do szukania ostatecznej
racji. Podkreślał, że moralność jest poddawana zrelatywizowaniu. Dokonał
przeglądu zmienności zasad moralnych. Możliwość umoralniania budzi obłudę,
człowiek często jest kłamstwem i obłudą. Dostrzegał względną wartość
moralności opartej na psychologii, opinii publicznej, która dominuje w życiu. To
jest wyrazem nędzy człowieka - jego natury i umysłu.
Uważał, że sprawy człowieka są ważniejsze od poznania przyrody.
Dlatego poza owym relatywizmem poznawczym wiedzy potocznej i naukowej
dostrzegał tzw. wiedzę serca, która ma racje własne. Człowiek wyczuwa Boga
i Boski porządek. Wiedza serca pozwala odnieść ludzkie czyny do idei miłości
jako normy absolutnej. Za tą ideą miłości ukrywa się Bóg. Dzięki wiedzy serca
ma pewność o istnieniu absolutnego porządku wartości. Z jednej strony
- 14 -
Historia Filozofii
człowiek poznaje siebie, swoją nędzę i ograniczenia i to jest jego wielkość.
„Człowiek jest tylko trzciną... ale trzciną myślącą” (Pascal). Mimo to
człowiek jest zdolny do dobra dzięki wiedzy serca. Tę samowiedzę przynosi
chrześcijaństwo - religia jest gwarantem istnienia absolutnego systemu
wartości.
Co do istnienia Boga argumenty teoretyczne nie są wystarczające, ale
człowiek powinien dokonać pewnego zakładu. Przekonanie o istnieniu Boga
gwarantuje uzyskanie wszystkiego (czyli zbawienia wiecznego). Niewiele się
traci, jeśli ten wybór jest nietrafny (tylko pewne przyjemności). Nie wierząc w
Boga zyskuje się niewiele, a traci całą wieczność. Bóg Pascala jest osobą.
Związał Pascal problem Boga z życiem człowieka i systemem wartości.
Człowiek jest rozpięty między poczuciem wielkości swej i nędzy. Między
przeświadczeniem o istnieniu Boga i systemu wartości, a świadomością
niemożności rozszyfrowania tego w pełni. Życie ma charakter heroiczny.
Libertynizm XVII wieczny
W myśli nowożytnej można znaleźć prąd, który z jednej strony
zachowuje dystans wobec sporów wyznaniowych i chce uwolnić się od
wszelkich autorytetów religijnych. Pragnie nieskrępowanie dociekać tajemnic
przyrody i zapewnić sobie swobodę obyczajów. Drwi z religii, scholastyki.
Demaskuje poglądy wiary i fakty z życia Kościoła. Nie ma ścisłego środowiska,
ale działano w salonach literackich. Pisano nowinki naukowe, krytykę Kościoła,
są pomostem między renesansem a oświeceniem. Koncentrują dzieła
Sekstusa Empiryka. Byli niechętni do systemów filozoficznych, dystansowali
się od metafizyki nowożytnej. Racjonalizmowi przeciwstawiali sensualizm.
Dualizmowi duszy i ciała - panpsychizm, głosili fizykę korpuskularną - zbliżali
się ku Fr. Bacon’owi. Za reprezentatywne dzieło uważa się „Słownik historyczno
- krytyczny” Piotra Bayle’a, (1695 - 97). Słownik szydzący w imię rozumu z
poglądów religijnych. Nie propagował żadnej doktryny, ale głosił tolerancję
wobec jednostek szlachetnych i podawał rodzaj naukowej encyklopedii.
Przedstawiciele: Cirano de Bergerac, Bernard Fontenelle, Piere
Bayle. Jedyną większą filozofią jest filozofia Piotra Gassendiego (1592 1655) - był duchownym katolickim, ale własną filozofię rozwinął pod wpływem
środowiska Libertyńskiego. Sformułował atomistyczną filozofię przyrody,
studiował epikureizm. Zrehabilitował Epikura w chrześcijaństwie. Dyskutował z
Decartesem, sformułował obszerne zarzuty do kartezjanizmu. Jego pisma były
zapomniane do XX wieku. Głosił sceptycyzm metodologiczny i sensualizm i
w końcu sformułował regułę 2 kryteriów prawdy: doświadczenia
zmysłowego i rozumowania. Nigdy samo jedno nie jest obiektywne. Wystąpił
przeciwko dociekaniom o ukrytych substancjach - istnieje tylko powierzchnia
zjawisk fizycznych, istnieją tylko fizykalne przyczyny - nie ma ukrytych istot,
substancji.
Kwestionował wiedzę zrodzoną - cała wiedza pochodzi od zmysłów.
Psychikę ludzką poznaje się droga obserwacji ludzkich zachowań (a nie
samowiedzy).
Kwestionował ontologiczny dowód na istnienie Boga, także
konieczność stałego przyczynowania ze strony Boga (polemika z
okazjonalizmem).
Jest odnowicielem epikureizmu - atomistyczna budowa przyrody.
Przyrodę pojmował jako zbiór atomów o cechach geometrycznych, ale są
różnice jakościowe między atomami. Głosił determinizm. Bliski był
panpsychizmowi - wrażliwość całej przyrody. Związek rozumu z ciałem, co
podważało autonomię rozumu. Usiłował dostosować epikureizm do
światopoglądu chrześcijańskiego - odrzucił wieczność atomów, nieskończoną
ilość. Twórcą atomów jest Bóg. Przekonanie o istnieniu Boga - z harmonii i ładu
świata. Ostrożny był w prawie przyjemności jako kryterium moralności.
Przyjemność nie jest czysto zmysłowa. To poczucie harmonii jednostki z
otaczającym światem. Jest to skutek życia umiarkowanego.
Inspirował Newtona. Wbrew Gorendiemu etyka epikurejska
przygotowała etykę francuskiego oświecenia, opartą na przyjemności.
- 15 -
Historia Filozofii
Szczęść Boże wszystkim uczącym się…
Autorzy
sobota, 11 stycznia 1997 r.
- 16 -