Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)

• Życie
• Dzieła
– Pisma literackie
– Pisma szkolne
• Poglądy
– Metasystemowe
– Filozoficzne
ARYSTOTELES (>Aristot‘lhc, Aristoteles) — najwybitniejszy, obok Platona,
myśliciel i filozof, ur. w 384 przed Chr. w Stagirze na Półwyspie Chalcydyckim,
stąd zw. Stagirytą, zm. w 322 w Chalkis na Eubei, w posiadłości odziedziczonej
po matce, Fajstydzie. Syn Nikomacha, lekarza na dworze króla Macedonii
Amyntasa, ojca Filipa.
Życie. Po wczesnej śmierci ojca wychowywał się pod opieką męża swej
najstarszej siostry, Proksenosa z Atarneus w Myzji. W 367 przybył na studia
do Aten i wstąpił do Akademii Platońskiej, w której spędził 20 lat. W związku z pobytem Platona na Sycylii (367–364) kształcił się najpierw u kierującego wówczas Akademią Eudoksosa z Knidos, sławnego wówczas matematyka,
astronoma i geografa, kompetentnego również w zakresie etnologii, medycyny
i filozofii przyrody. Jemu głównie A. zawdzięczał rozbudzenie szerokich zainteresowań naukowych. W tym też zapewne okresie odbył studia retoryczne, być
może u Isokratesa. Najwięcej jednak zawdzięczał Platonowi, który po powrocie z Sycylii (w 364) rozpoczął pracę nad swymi filozoficznymi dialogami. Ich
problematyka teoriopoznawcza i ontologiczna musiała być żywo dyskutowana
przez członków Akademii. Wiedzę zdobywaną z wykładów i dyskusji uzupełniał, jako jeden z pierwszych, własną lekturą dzieł poetów, historyków, mówców
i filozofów, i dlatego w Akademii miał być nazywany „czytelnikiem”. Po kilku
latach pobytu w Akademii (ok. 360) napisał swój pierwszy, wzorowany na Platońskim Gorgiaszu, dialog (zaginiony) pt. Gryllos, w którym krytykował retorykę
sofistyczną, prowokując polemikę ze szkołą Isokratesa. Ok. 360–355 zaczął wykładać w Akademii retorykę, i na ten okres uczeni (I. Düring, E. Berti) datują
powstanie Retoryki. W latach 357–347 napisał też najprawdopodobniej znane
z wielu fragmentów dzieła: Eudemos, czyli o duszy, O ideach, zaginione dialogi
O dobru, O sprawiedliwości, O bogactwie, O modlitwie, O szlachetności, O podobaniu się, w których znalazły wyraz wszystkie najważniejsze problemy ówczesnej
kultury. W Akademii też miał powstać zrąb jego dzieł logicznych i znane szeroko w starożytności dialogi: Protreptyk i O filozofii, w których wyłożył podstawy
swej nauki w zakresie historii filozofii, ontologii, filozofii przyrody, kosmologii
i teologii. W świetle tych ustaleń (dokonanych głównie przez Düringa, Bertiego
i Chrousta) nie daje się utrzymać tradycyjna teza Jaegera o ewolucji poglądów
A., skoro już jako członek Akademii nie podzielał poglądów Platona na temat
idei i dał popularny wykład zawierający podstawy doktryny, jaką znamy z traktatów szkolnych. Platońskie pytania o zasady bytu, o początek i sposób istnienia
świata, o nieśmiertelność duszy i o charakter ludzkiego poznania stały się dla A.
inspiracją do rozwinięcia nauk logicznych, przyrodniczych, a także etyki, polityki, retoryki i metafizyki. Współcześni badacze (np. E. Berti) na różne sposoby
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
1
usiłują dowieść, że takie traktaty, jak Fizyka, O niebie (De caelo), O powstawaniu
i ginięciu (De generatione et corruptione) i Meteorologika (Meteorologica), księgi I, V,
XII i XIV Metafizyki oraz Etyka eudemejska są również pokłosiem jego wykładów
i badań prowadzonych w ostatnich latach pobytu w Akademii.
W 348 lub 347 opuścił Ateny i udał się wraz z Ksenokratesem (najwybitniejszym obok A. wychowankiem Akademii i jej późniejszym kierownikiem —
od 338) na dwór lennika perskiego Hermiasza do Atarneus w Myzji. Motywy
opuszczenia Akademii i wyjazdu do Małej Azji nie są znane. Mogły o tym
zadecydować: antymacedońskie nastroje w Atenach po zdobyciu przez Filipa
greckich miast w Tracji (w 348), śmierć Platona (w 347), a jeśli wyjazd nastąpił przed jego śmiercią i z jego inspiracji, poważną rolę mógł odegrać motyw
realizacji ideału „rządcy-filozofa”. Na dworze Hermiasza przebywali już wcześniej dwaj inni uczniowie Platona — Erastos i Koryskos, do których teraz dołączyli A. i Ksenokrates. Dyskusje i przyjaźń z przebywającymi tam filozofami
miały, wg świadectw starożytnych, wpływ na zmianę formy rządów Hermiasza i dobrowolne przejście pod jego zarząd przyległych terenów Azji Mniejszej.
Wdzięczny Hermiasz miał im za to „oddać w posiadanie” miasto Assos. Mało
prawdopodobne, by w Assos filozofowie prowadzili szkołę na wzór Akademii.
Uczestniczyli natomiast pośrednio w zarządzaniu państwem i prowadzili własne badania. Świadectwem prowadzonych tu przez A. badań nad miejscową
fauną są opisane w Historii zwierząt gatunki zwierząt. Po trzech latach pobytu
u Hermiasza, w 345/344 wyjeżdża na Lesbos, gdzie razem z Teofrastem prowadzi obserwacje i badania miejscowej fauny i flory. Rezultatem tych badań są
zachowane dzieła: Historia zwierząt A. i Historia roślin Teofrasta. Nie są to zbiory wykładów, lecz traktaty naukowe. Stąd w 343 zostaje powołany przez Filipa
na nauczyciela jego trzynastoletniego syna Aleksandra. Funkcję tę pełnił przez
trzy lata wprowadzając królewicza w świat wielkiej literatury greckiej (Homera, liryków, dramatu), kształcąc go w retoryce, filozofii, polityce i przygotowując
do sztuki rządzenia. Z pełnieniem tej funkcji łączono (Plutarch) wydanie Iliady,
z którą A. miał się nigdy nie rozstawać, oraz dialogów: Aleksander, czyli o koloniach, O rządach królewskich, O poetach.
W Pelli zastała go smutna wiadomość o podstępnym uwięzieniu i zamordowaniu przez Persów (w 341) Hermiasza, którego pamięć uczcił A. wystawieniem
posągu w Delfach i zachowanym hymnem Do dzielności. Na dworze Filipa znalazła wówczas schronienie rodzina Hermiasza. Prawdopodobnie wtedy dopiero
A. zaopiekował się jego siostrzenicą Pythias, którą następnie poślubił. Z małżeństwa tego urodziła się córka, która otrzymała imię swej matki, prawdopodobnie
zmarłej podczas porodu. Gdzie A. przebywał do 335, tj. do powrotu do Aten,
źródła nie informują. Mógł mieszkać nadal na dworze Filipa i pełnić funkcję królewskiego doradcy, bądź zarządzać własnym domem i gospodarstwem w odbudowanej Stagirze. W tym okresie opracował, wraz z Kallistenesem, historię
igrzysk pytyjskich i listę ich zwycięzców. W 1895 odnaleziono w Delfach tablicę
z napisem upamiętniającym uhonorowanie ich za tę pracę wieńcem. Wówczas
rozpoczął też kolekcjonowanie i opracowywanie ustrojów 158 państw, z których
zachował się tylko Ustrój polityczny Aten. Na te burzliwe w historii Grecji lata
(Cheroneja w 338, powstanie antymacedońskie po śmierci Filipa i jego krwawe
stłumienie przez Aleksandra — w 335) przypada zaangażowanie A. w pokojowe
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
2
misje polityczne. Jego zasługi dla Aten miały być uhonorowane przez Ateńczyków dziękczynnym dekretem wyrytym na wzniesionej na Akropolu kolumnie.
Po zawarciu przez Ateńczyków przymierza z Aleksandrem jesienią 335 A.
mógł bez przeszkód powrócić do Aten. Przybywał jako człowiek niezwykle
zamożny, szczycący się przyjaźnią z królem Macedonii — Aleksandrem, w otoczeniu rodziny, licznej służby i przyjaciół, wioząc ze sobą bogate zbiory różnego rodzaju materiałów naukowych. Ponieważ Akademią od kilku lat (od 339)
kierował jego były kolega z Assos — Ksenokrates, którego poglądów filozoficznych A. nie podzielał, z góry był przygotowany na otwarcie i prowadzenie własnej szkoły i dysponował ku temu odpowiednimi środkami. Likejon (Liceum),
w którym rozpoczął samodzielne nauczanie, był obszernym okręgiem kultowym
ze świątynią Apollona Likejskiego („chroniącego od wilków”) i zbudowanym
przez Peryklesa gimnazjonem, tj. zespołem budowli z dziedzińcami, zamkniętymi portykami, z terenami gier i zabaw, ocienionymi drzewami alejami. Do
świątyni prowadziła świeżo zbudowana przez Likurga kryta kolumnada, nazywana „miejscem spaceru” — per•patoc [perípatos], która dała nazwę szkole
A. Likejon był od dawna ulubionym miejscem publicznych spotkań filozofów,
sofistów i retorów z młodzieżą ateńską. W związku z brakiem jakiejkolwiek
wzmianki w testamencie A. na temat majątku szkoły i świadectwem potwierdzającym wykupienie części ogrodu Likejonu przez Teofrasta, niektórzy współcześni badacze twierdzą (m.in. Brink, Düring), że A. korzystał z Likejonu tylko
jako z miejsca publicznych spotkań, a właściwym fundatorem szkoły był dopiero
Teofrast. Skoro jednak A. nie tylko nauczał, ale też prowadził zespołowe badania,
posiadał wielkie zbiory materiałów, dużą bibliotekę, to całe to wyposażenie nie
mogło być przetrzymywane w publicznym gimnazjonie. Jeśli nawet nie wszedł
w posiadanie przyległych do Likejonu budynków, mógł je po prostu wynajmować. Szkoła była zorganizowana na wzór Akademii, jako bractwo kultowe ku
czci muz. W większym jednak stopniu niż Akademia była placówką badawczą.
Zachowane traktaty są najlepszym dowodem, że A. podjął tu na nowo prowadzone przezeń w Akademii wykłady z logiki, fizyki, metafizyki, etyki, retoryki,
wzbogacając je i uzupełniając nowymi przemyśleniami. W przypadku etyki zachowało się kilka oddzielnych traktatów, które zapewne są odzwierciedleniem
kolejnych kursów wykładów. W innych przypadkach, jak np. w przypadku metafizyki, dawne i nowe wykłady zostały połączone w jednym traktacie. Uważa
się, że podstawę wykładów w Liceum stanowiły księgi III–IV, VI–X Metafizyki. Nowe ujęcie zyskały Retoryka i Polityka. Zakres wykładów poszerzył o nowe przedmioty, m.in. o poetykę, przede wszystkim zaś o przedmioty z zakresu
biologii, zoologii, psychologii, których podstawę stanowiły badania prowadzone
w Assos i Mitylenie, opracowane obecnie w takich traktatach, jak O duszy, O częściach zwierząt, O rodzeniu się zwierząt, O poruszaniu się zwierząt czy w zbiorze tzw.
małych pism przyrodniczych (Parva naturalia). Ten szczęśliwy okres w życiu A.,
wypełniony głównie wykładami, pracą badawczą i redakcyjną trwał niewiele
ponad 12 lat, dopóki potęga macedońska gwarantowała w Atenach stabilizację polityczną. Skoro tylko dotarła do Aten wiadomość o śmierci Aleksandra
(w 323), ożyły antymacedońskie nastroje. A., zaprzyjaźnionego z Antypatrem,
aktualnym regentem Macedonii i Grecji, oskarżono o bezbożność. Aby uniknąć procesu, przekazawszy kierownictwo szkoły Teofrastowi, wyjechał razem
z rodziną do Chalcydy na Eubei, gdzie dziedziczył po matce posiadłość i dom.
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
3
W niespełna rok od przybycia na Eubeję, jesienią 322 przed Chr., odsunięty od
swych obowiązków i przyjaciół zapadł na chorobę żołądka i zmarł, pozostawiając testament, który pozwala poznać go jako pełnego oddania i życzliwości ojca
i pana domu.
Dzieła. Pisma A., ze względu na ich charakter i formę, dzieli się na
literackie, tradycyjnie nazywane „egzoterycznymi” (l“goi ‰xwteriko• [lógoi
eksoterikoí]) i pisma szkolne, zw. „akroamatycznymi” (ˆkroseic [akroáseis]),
przeznaczone do wysłuchania, czyli wykłady.
P i s m a l i t e r a c k i e, które często A. nazywa „wydanymi” (‰kdedom‘noi
[ekdedoménoi]), miały przeważnie formę filozoficznego dialogu, którym kierował sam filozof. Były przeznaczone dla szerszej publiczności i odznaczały się
piękną formą literacką. Większość z nich powstała podczas pobytu A. w Akademii. Znane były jeszcze komentatorom neoplatońskim w V–VI w., później
zaginęły. Do najgłośniejszych, z których przetrwało najwięcej fragmentów, należały: O filozofii (Per­ filosof•ac [Perí philosophías]), Zachęta do filozofii: Protreptyk
(Protreptik“c [Protreptikós]), O dobru (Per­ t'ˆgajo§ [Perí t’agathoú]), Eudemos,
czyli o duszy (E¦dhmoc º per­ yuqc [Éudemos e perí psychés]), O ideach (Per­
de—n [Perí ideón]).
P i s m a s z k o l n e, stanowiące dzisiejszy Corpus Aristotelicum (CA),
zachowały się niemal w całości w tej formie, jaką im nadał w połowie I w.
przed Chr. Andronikos, który je uporządkował i wydał. Stanowiły one podstawę
prowadzonych przez A. wykładów. Dzieli się je na:
1) logiczne (tzw. ^Organon [Órganon]), obejmujące sześć rozpraw: Kathgor•ai [Kategoríai] (Kategorie), Per­ rmhne•ac [Perí hermenéias] (Hermeneutyka),
>Analutik¨ pr“tera [Analytiká prótera] (Analityki pierwsze), >Analutik¨ žstera
[Analytiká hýstera] (Analityki wtóre), Topik [Topiká] (Topiki), Per­ sofistik—n
‰l‘gqwn [Perí sophistikón elenchon] (O dowodach sofistycznych);
2) metafizyczne, zatytułowane T¨ met¨ t¨ fusik [Ta metá ta physiká]
(Metafizyka);
3) z filozofii przyrody i nauk przyrodniczych: Fusikª ˆkr“asic [Physiké
akróasis] (Fizyka), Per­ oŽrano§ [Perí ouranoú] (O niebie), Per­ gen‘sewc ka­
fjor‡c [Perí genéseos kai phthorás] (O powstawaniu i niszczeniu), Per­ mete”rwn
º metewrologik [Perí meteoron e meteorologiká] (Meteorologika), Per­ t¨ zía
…stor•ai [Perí ta dzoa historíai] (Zoologia), Per­ zÕwn mor•wn [Perí dzóon moríon]
(O częściach zwierząt), Per­ zÕwn gen‘sewc [Perí dzóon genéseos] (O rodzeniu się
zwierząt), Per­ zÕwn kin’sewc [Perí dzóon kinéseos] (O ruchu zwierząt), Per­ zÕwn
pore•ac [Perí dzóon poréias] (O poruszaniu się przestrzennym zwierząt), Per­ yuqc
[Perí psychés] (O duszy), Per­ k“smou [Perí kósmou] (O świecie), Per­ fut—n [Perí
phytón] (O roślinach), Mhqanik [Mechaniká] (Mechanika), Per­ ˆt“mwn gramm—n
[Perí atomon grammón] (O odcinkach niepodzielnych), Probl’mata [Problémata]
(Zagadnienia przyrodnicze), Per­ qrwmtwn [Perí chromaton] (O barwach), >An‘mwn
j‘seic ka­ proshgor•ai [Anemon théseis kai prosegoríai] (Położenie i nazwy wiatrów), Per­ Xenofnouc, per­ Mel•ssou, per­ Gorg•ou [Perí Ksenophánous, perí
Melíssou, perí Gorgíou] (O Ksenofanesie, Melissosie i Gorgiaszu), Per­ ˆkoust—n
[Perí akoustón] (O głosach), Fusiognwmik [Physiognomiká] (Fizjognomika), Per­
jaumas•wn ˆkousmtwn [Perí thaumasíon akousmaton] (Opowiadania zdumiewające), Per­ tc to§ Ne•lou ˆnabsewc [Perí tes tou Néilou anabáseos] (O wyleArystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
4
wach Nilu); drobne pisma przyrodnicze, tzw. Parva naturalia, do których należą:
Per­ asj’sewc ka­ asjht—n [Perí aisthéseos kai aisthetón] (O zmysłach i ich przedmiotach), Per­ mn’mhc ka­ ˆnamn’sewc [Perí mnemes kai anamnéseos] (O pamięci
i przypominaniu sobie), Per­ žpnou ka­ ‰grhg“rsewc [Perí hýpnou kai egregórseos]
(O śnie i czuwaniu), Per­ ‰nupn•wn [Perí enypníon] (O marzeniach sennych), Per­
tc kaj'žpnon mantikc [Perí tes kath’hýpnon mantikés] (O wieszczbiarstwie ze
snu), Per­ makrobi“thtoc ka­ mikrobi“thtoc [Perí makrobiótetos kai mikrobiótetos] (O długości i krótkości życia), Per­ zwc ka­ jantou [Perí dzoés kai thanátou]
(O życiu i śmierci), Per­ ˆnapnoc [Perí anapnoés] (O oddychaniu);
4) z filozofii praktycznej: >Hjik¨ EŽd’meia [Ethiká Eudémeia] (Etyka eudemejska), >Hjik¨ Nikomqeia [Ethiká Nikomácheia] (Etyka nikomachejska), >Hjik¨
Megla [Ethiká Megala] (Etyka wielka), Per­ ˆret—n ka­ kaki—n [Perí aretón kai
kakión] (O cnotach i wadach), Politik [Politiká] (Polityka), >Ajhna•wn polite•a
[Athenáion politéia] (Ustrój polityczny Aten), T‘qnh æhtorik’ [Techne rhetoriké]
(Retoryka), <Rhtorikª pr«c >Al‘xandron [Rhetoriké pros Aléksandron] (Retoryka
dla Aleksandra), Okonomik [Oikonomiká] (Ekonomika), Per­ poihtikc [Perí poietikés] (Poetyka).
Dzieła A. wydano: Aristotelis Opera, wyd. I. Bekkeri (I–V, B 1831–1870,
przedr. B 1960); Aristoteles, cum fragmentis, wyd. A. F. Didot (I–IV, P 1848–
–1869, V Indeksy 1874); Aristote, Organon, J. Tricot (P 1946–1950); Aristotle’s
Categories and De interpretatione, J. L. Acrill (Ox 1963, 1968); Aristotle’s Prior
and Posterior Analytics, W. D. Ross (Ox 1949); Topica, wyd. W. D. Ross (Ox
1958, 1963, 1970); Aristotle’s Physics, W. D. Ross (Ox 1936, 1950); De Coelo,
wyd. D. J. Allan (Ox 1936); De anima, wyd. W. D. Ross (Ox 1961); Aristotle’s
Metaphisics, wyd. W. D. Ross (I–II, Ox 1924); Parva naturalia, wyd. W. D. Ross
(Ox 1955); Parva naturalia, P. Siwek (R 1963); Histoire des animaux, P. Louis
(P 1964–1969); Aristotle, Poetics, wyd. W. D. Lucas (Ox 1968); La Poétique,
wyd. R. Dupont-Roc et I. Lallot (P 1980); Ars rhetorica, W. D. Ross (Ox 1959); Ars
rhetorica, wyd. R. Kassel (B 1976); The Ethics of A., wyd. J. Burnet (Lo 1900, NY
1973); Ethics, wyd. J. Warrington (Lo 1963); Politica, W. D. Ross (Ox 1957).
Przekłady współczesne: The Works of Aristotle, wyd. J. A. Smith, W. D. Ross
(I–XII, Ox 1908, 1952); nowe wyd. poprawione; The Complete Works of Aristotle,
wyd. J. Barnes (I–II, Princeton 1984); W języku polskim wydano: Arystoteles,
Dzieła wszystkie (I–VII, Wwa 1990–1996, druk t. VI planowany na 2000); ponadto
w innych wyd. ukazały się: Poetyka (Kr 1887); Ustrój polityczny Aten (Kr 1931);
T. Sinko, Trzy poetyki klasyczne (Wr 1939, 19512 ); Poetyka, oprac. H. Podbielski (Wr
1983, 19892 ); Polityka (Wr 1953, Kr 19642 ); Etyka nikomachejska, tłum. D. Gromska
(Wwa 1982); Metafizyka, tłum. K. Leśniak (Wwa 1983); Metafizyka, tekst pol.
oprac. A. Krąpiec i A. Maryniarczyk na podstawie tłumaczenia T. Żeleźnika
(I–II, Lb 1996).
Bibliografia: W. Jaeger, A. Grundlegung einer Geschichte seiner Entwicklung, B 1923, 1955;
L. Robin, Aristote, P 1944; P. Moraux, Les listes anciennes des ouvrages d’Aristote, Lv 1951; D. J. Allan,
The Philosophy of A., Ox 1952; R. Stark, Aristotelesstudien, Mn 1954; I. Düring, A. in the Ancient
Biographical Tradition, Gt 1957; J. H. Jr. Randall, Aristotle, NY 1960; E. Berti, La filosofia del primo
A., Pd 1962; J. Moreau, A. et son école, P 1962; M. Grene, A Portrait of A., Lo 1963; K. Leśniak,
Arystoteles, Wwa 1965; I. Düring, A., Darstellung und Interpretation seines Denkens, Hei 1966;
E. Berti, A. dalla dialettica alla filosofia prima, Pd 1977; J. L. Ackrill, A. the Philosopher, Ox 1981;
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
5
W. K. C. Guthrie, A History of Greek Philosophy, VI, C 1981; C. Natali, Bios theoretikos. La vita di
A., Bol 1991.
Henryk Podbielski
Poglądy A. obejmują rozważania metasystemowe oraz teorię metafizyczną,
etyczną i filozofię przyrody.
M e t a s y s t e m o w e. A. jest twórczym kontynuatorem myśli klasycznej
w zakresie: 1) uwzględnienia roli języka naturalnego w dziedzinie systematyzacji i uzasadnień; 2) rozbudowania ogólnej teorii nauki; 3) posługiwania się
aporematycznym (problemowym) sposobem myślenia.
1. Przyjmując za Sokratesem i Platonem, że sensy (znaczenia) wyrażeń
ogólnych nie są dowolne, lecz stałe, konieczne i ogólnie ważne, A. uznał, że skutecznym sposobem rozstrzygania podstawowych pytań, dotyczących struktury
zmiennej, materialnej rzeczywistości, jest analiza języka podmiotowo-orzecznikowego. Jeśli Sokrates i Platon, analizując sensy wyrażeń ogólnych, doszli do
uznania wartościowego poznania naukowego w etyce lub ogólnej teorii rzeczywistości, to A., zwracając uwagę na rolę orzeczników sądowo-zdaniowych, dokonał analizy struktury rzeczywistości, będącej zbiorem samoistnych podmiotów
(oŽs•a [ousía]) o określonych właściwościach. Struktura naturalnego języka jest
na ogół wiernym modelem struktury rzeczywistości. Kategorie orzekania zdaniowego wskazują na kategorie bytowania podmiotowo-własnościowego. Język,
jako znak rzeczywistości, jest formułowany i zrozumiały w poznaniu, które —
będąc intelektualnie abstrakcyjne — modeluje nasz język w zespół znaków o odmiennym (krytykuje tu A. platońską teorię idei i sposób intuicyjnego poznania
idei), niż sama rzeczywistość, sposobie bytowania. Dzieje się tak dlatego, że
między naturalnym językiem a konkretną jednostkową rzeczywistością istnieje
odległość, którą trzeba zasadnie poznać i do pewnego stopnia wypełniać przez
system definicji i sylogistyczne dowodzenie.
2. Przekształcając Anaksymandrowe pytanie o zasadę (ˆrq’ [arché]) świata, w pytanie „dzięki czemu” coś jest jakieś, A. zwrócił uwagę, że w poznaniu
naukowym chodzi przede wszystkim o wskazanie racji, „dzięki której” coś jest
takim właśnie z konieczności. Koncepcja nauki A., będąca kontynuacją poglądów Platona, dotyczyła wartościowego (naukowego) poznania świata realnego,
zmiennego, podksiężycowego (kosmos). Zrozumienie jakiegoś bytu na ziemi
dokonuje się przez intelektualne uznanie rzeczy samej w sobie, czyli przez ujęcie jej: a) formy (przyczyna formalna — morf’ [morfé]), będącej jakby realizacją
platońskiej idei, oraz ustalenie związków tak ujętej rzeczy (istoty) z innymi jej
podstawowymi czynnikami — przyczynami; b) materii (žlh [hyle]) warunkującej wewnętrzną przemienność bytu; c) sprawcy (†p« tin“c [hypó tinós]), który poprzez działanie przemienia byt; d) celu (t« oÆ ™neka [to hou héneka]),
będącego motywem działania przyczyny sprawczej. Pod wpływem Platona A.
położył akcent na rolę czynnika formalnego, konstytuującego bytowość i wyznaczającego racjonalną, istotną treść rzeczy, którą można ująć w pojęciu i wyrazić
w postaci definicji realnej (A. używał terminu „definicja” na określenie definiensa). Podkreślił, że utworzenie pojęcia dokonuje się nie w wyniku przejścia
od wyobrażeń do pojęć, lecz jest dziełem specjalnego aktu intelektu, abstrahującego spontanicznie lub metodycznie na drodze indukcji zw. arystotelesowską
‰pagog’ [epagogé]; rezultatem tak pojętej indukcji jest świadome utworzenie
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
6
pojęcia operatywnego na terenie nauki, które się wyraża poprzez definicje i aksjomaty; można je wbudować w sylogizm (tu wg A. definicje stanowią przesłanki większe), jako punkt wyjścia swoistej sylogistycznej dedukcji ‰pagog’.
Sylogizm w swoich różnych formach staje się narzędziem rozbudowy poznania
naukowego, ukazując niekiedy rację właściwą i adekwatną (di“ti [dioti]), niekiedy tylko cząstkową lub stwierdzenie faktu (›ti [hoti]). Dociekania dotyczące
definicji realnej, jej przedmiotu, charakteru, warunków, stanowią istotną część
analiz filozoficznych. A., który ustosunkowuje się tu szczególnie krytycznie do
teorii idei Platona, definicję i sylogizm uważa za dwa sposoby wartościowego
poznania naukowego. Zarysowana przez A. teoria nauki o empirycznych podstawach (‰pagog’), jest przezwyciężeniem dotychczasowych poglądów, upatrujących przedmiot naukowego poznania nie w zmiennym świecie materialnym,
lecz w „tożsamości”, a sylogistyka A., chociaż była kontynuacją niektórych wypowiedzi Platona o dzieleniu (dia•resic [diáiresis]), stanowi oryginalny i trwały
wkład naukowy.
3. Jedną z najbardziej znamiennych cech filozoficznego i zarazem naukowego poznania jest, zdaniem A., jego charakter aporematyczny, dzięki czemu wiedza nieustannie się rozwija. Punktem wyjścia analiz jest, wg A., aporia, szczególny stan umysłu nie tyle zdumiewającego się na widok rzeczy poznawanej (jak
u Platona), ile stawiającego pytania dotyczące stanów realnych i formułującego problemy; aporia zapoczątkowuje poznawcze poszukiwanie i roztrząsanie —
diaporezę (diap“rhsic [diapóresis]), pozwalającą na zbadanie danych „za” narzucającym się (ze względów historycznych lub systemowych) rozwiązaniom
i „przeciw” nim; diaporeza jest przyporządkowana euporii, czyli właściwemu
rozwiązaniu zagadnienia, które w dalszym rozwoju danej wiedzy może stać się
ponownie aporią. Charakter aporematyczny filozofii A. znalazł odbicie i twórczą
kontynuację w średniowiecznych sumach teologicznych, oraz w dysputach toczonych na uniwersytetach (quaestiones disputatae, quaestiones quodlibetales).
F i l o z o f i c z n e. Metafizyka. A. stworzył przede wszystkim teorię aktu
i możności jako dwóch niesamodzielnych składników bytu; możność realna
podmiotowa stanowi rację przemian bytowych, akt zaś rację bytowej organizacji
i poznawalności; wyrazem aktu jest forma rzeczy, wyrazem możności materia
(forma i materia). Teorią tą posłużył się A., by opisać i wytłumaczyć zmienną
rzeczywistość, uściślić i uzasadnić (negatywnie) zasadę niesprzeczności, będącą podstawą systematyzacji i argumentacji, a przede wszystkim przezwyciężyć
monizm. Przyjął zatem pluralizm bytów samoistnych (substancja), obdarzonych
właściwościami (przypadłość); dziewięć przypadłości wraz z substancją, jako
podstawowym sposobem bytowania, tworzy dziesięć kategorii będących nie tylko sposobem orzekania, ale i bytowania; trzy przypadłości uważa za najważniejsze: ilość (pos“n [posón]) — właściwość organizująca substancję ze względu
na układ i organizację materii; jakość (poi“n [poión]) — właściwość uzdatniająca
formę bytu; relację (pr“c ti [pros ti]) — właściwość przyporządkowująca jeden
byt drugiemu; pozostałe określa jako: uwarunkowania czasowe (pot‘ [poté]),
przestrzenne (po§ [poú]), czynnościowe (poieŸn [poiéin]), doznawania (psqein
[páschein]), położenia (keŸsjai [kéisthai]) i posiadania (¡qein [échein]); substancja
natomiast jest konkretnym (złożonym z materii i formy) bytem jednostkowym
(t“de ti [tode ti]). Przedmiotem naukowego poznania, z racji swej zmienności,
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
7
nie mogą być: substancja (jako konkretny byt jednostkowy), materia, konkretna
forma, jak też konkretne złożenie materii i formy; jest nim natomiast substancja
ujęta w sensie naczelnym, czyli ukonstytuowana przez formę konkretną, o ile ta
forma jest podstawą do ujęcia poznawczego wyrażonego w definicji. Tak ujęta
substancja, będąc związana z intelektualnym pojęciowym poznaniem, pojawia
się jako t« t• ºn eÍnai [to tí en éinai] (przedmiot metafizyki), wyrażona w definicji
jako ogólna, tzw. substancja druga (oŽs•a deut‘ra [ousía deutera]). Substancje,
jako samodzielne byty, ułożone są wg hierarchii klas naturalnych; najwyższą
i najdoskonalszą substancją jest forma czysta (akt czysty), arystotelesowski bóg
będący samym życiem i samomyślącą myślą; doskonałymi substancjami są ciała
niebieskie, od wewnątrz niezmienne, gdyż złożone z formy intelektualnej i eteru niematerialnego, który jest pierwiastkiem doskonałym; substancje w świecie
podksiężycowym są, w wyniku ich złożenia z materii i formy, zmienne od wewnątrz; działając na siebie poprzez swe przypadłości, ulegają przemianom substancjalnym, w czym wyraża się dynamiczność bytu; ciąg przemian „wzwyż”
od pierwszych elementów materii, poprzez rośliny, zwierzęta aż do człowieka,
uwarunkowany jest ponadto działaniem sfer niebieskich. Przyjmując, że wszystkie substancje, zarówno w świecie podksiężycowym, jak i nadksiężycowym, powiązane są wspólnym ruchem, widział w ruchu dowód jedności kosmosu i istnienia pierwszego motoru nieporuszonego, będącego „bogiem”. Gdyby pojąć
ruch jednoznacznie — pierwszy motor nieporuszony, a poruszający wszystko,
realizowałby sprzeczność, dlatego A. w analizie ruchu wiążącego pierwsze niebiosa i „boga” przechodzi od koncepcji ruchu fizycznego do koncepcji ruchu
metaforycznego (celowego), jako racji przyczynowania sprawczego.
A. porusza niemal wszystkie ważniejsze zagadnienia filozofii bytu; niektóre
z nich (zgodnie z aporematycznym sposobem poznania) są wciąż rozwijane
(zwł. w koncepcji bytu), natomiast jego teoria substancji, przypadłości, ruchu,
aktu i możności, materii i formy, jedności, a zwł. zasada niesprzeczności
stanowią istotne osiągnięcia w filozofii bytu.
Etyka. A. podjął próbę stworzenia syntezy eudajmonologii i aretologii.
W osobistym szczęściu człowieka, płynącym z posiadania dobra i praktykowania cnót, widział A. ostateczny cel ludzkiego postępowania. Za najwyższe
dobro uważał poznanie, będące aktualizacją najwyższych potencjalności (akt
i możność) ludzkich; najwartościowsze poznanie dotyczy spraw boskich, a więc
tych, które daje filozofia. Ponieważ jednak ów cel osiągnęłoby niewielu ludzi,
i tylko na krótki czas, A. akcentował rolę przyjaźni, gdyż umożliwia ona wspólne rozważania, w gronie zaprzyjaźnionych mędrców, o sprawach najwyższych.
Cnotę pojmował jako tzw. złoty środek, nierówno oddalony od swych skrajności,
w różnych dziedzinach usprawnień — czasem bliższy niedomiarowi (np. męstwo), kiedy indziej nadmiarowi (np. umiarkowanie). W odniesieniu do Platona
teorii czterech cnót kardynalnych wprowadził modyfikacje; mądrość nazywał
roztropnością; wykorzystał poglądy Heraklita dotyczące poznania fronetycznego, tj. poznania praktycznego kierującego ludzkim postępowaniem; podał również inne uzasadnienie tych cnót (wynikające z jego koncepcji człowieka), których rola ma polegać na jak najlepszym usprawnieniu ludzkich potencjalności
w stosunku do najlepszych przedmiotów działania. Obserwując życie społeczne i polityczne państw gr. zbudował teorię państwa i moralnego postępowania
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
8
społecznego, przeciwstawiając się apriorycznym koncepcjom Platona; człowieka nazwał bytem społecznym (zíon politik“n [dzóon politikón]), wyjaśniając,
że tylko we wspólnocie naturalnej może on rozwinąć swe potencjalności; rodzinę uważał za pierwotną formę życia społecznego i pierwowzór pozostałych
społeczności; sądził, że najlepszy byłby ustrój państwowy, w którym nie istniałby rozdźwięk między jednostką a społeczeństwem, a państwo pomagałoby
człowiekowi być uczciwym; wyróżniając ustroje państwowe (monarchia, arystokracja, demokracja), wskazał zarazem, że ich deformacje (tyrania, oligarchia,
ochlokracja) uniemożliwiają praktykę cnót; jednocześnie usprawiedliwia istnienie niewolnictwa, uzasaniając to tym, że niektórzy ludzie z braku zdolności intelektualno-kierowniczych muszą być kierowani przez innych, sami wykonując
tylko funkcje tylko fizyczno-wykonawcze.
Filozofia przyrody. A. jest twórcą definicji ruchu; ruch w jego systemie spełnia kluczowe znaczenie i jest określany jako „akt bytu, który jest w możności”.
W zasadzie przyjmował on poglądy fizykalne filozofów jońskich (jońska szkoła filozoficzna), zwł. Anaksymandra; jako przyrodnik interesował się zoologią,
fizjologią, embriologią, botaniką itp.; liczne jego obserwacje oraz klasyfikacja
gatunków zachowały do dziś swą wartość. Do filozofii przyrody włączył A.
traktat o duszy, w którym przyjmuje, że człowiek jest tworem hylemorficznym
(hylemorfizm), złożonym z ciała i duszy (będącej formą i aktem pierwszym zorganizowanego ciała fizycznego — ‰ntel‘qeia [entelécheia]), niezdolnych do oddzielnego istnienia, gdyż człowiek jest właśnie ich syntezą. Człowiek ma jedną
duszę, stanowiącą formę całego ciała, działającą poprzez swe władze: wegetatywne, ruchowe, pożądawcze oraz poznawcze, wśród których wyróżnił zmysły
zewnętrzne, bezpośrednio kontaktujące się ze światem zewnętrznym (dotyk,
smak, węch, słuch, wzrok), i wewnętrzne, kontaktujące się ze światem poprzez
zmysły zewnętrzne (zmysł wspólny, wyobraźnia, władza oceny zmysłowej, pamięć). Szczególną rolę A. przypisał wyobraźni i pamięci, na których opiera się
poznanie intelektualnopojęciowe, angażujące intelekt czynny (no§c poio§n [nous
poioún]), oddzielony od materii. Trudno ustalić, czy A. uważa intelekt czynny za władzę człowieka, czy też za bóstwo oddziałujące na ludzką wyobraźnię, które podnosi ją do życia intelektualnego, tak iż staje się ona lub tylko
łączy się z intelektem możnościowym (no§c psqwn [nous paschon]); nie można też rozstrzygnąć, czy człowiek w koncepcji A. jest bytem śmiertelnym czy
nieśmiertelnym.
Podkreślając wartość życia intelektualnego, A. wszelkie dziedziny kultury
sprowadził do poznania bądź czysto teoretycznego, naukowego (przyporządkowanego prawdzie jako zgodności intelektu z rzeczą), bądź praktycznego,
fronetycznego (przyporządkowanego dobru), bądź też pojetycznego, twórczego (przyporządkowanego szeroko pojętemu pięknu). Sztukę uważał za swoiste
naśladownictwo piękna; rzeczywistość ujętą w poznaniu informacyjnym przetwarza się w poznaniu pojetycznym ze względu na dobrane kryteria (piękno,
wzniosłość, harmonia, potrzeba itd.); sztuka (zwł. dogłębne przeżycie tragedii)
oczyszcza ludzką duszę i czyni ją lepszą (kjarsic [kátharsis]).
A. jest także twórcą logiki, zwł. teorii nazw, zdań, systemu naukowego,
argumentacji pozalogicznych, sylogistyki. Dzieła A. stanowią pierwszorzędne
źródło informacji o podstawowych zagadnieniach kultury europejskiej. ZnaczeArystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
9
nie A. umocniło się jeszcze bardziej poprzez recepcję arystotelizmu do myśli
chrześcijańskiej.
Bibliografia: H. Bonitz, Aristotelische Studien, I–IV, W 1862-1867; J. Łukasiewicz, Zasada
sprzeczności u A., Kr 1910; F. Brentano, A. Lehre vom Ursprung des menschlichen Geistes, L 1911;
tenże, A. und seine Weltanschauung, L 1911; A. Goedeckemeyer, Die Gliederung der aristotelischen
Philosophie, Hl 1912; O. Hamelin, Le système d’A., P 1920; W. Jaeger, A. Grundlegung einer
Geschichte seiner Entwicklung, B 1923; C. Lalo, Aristote, P 1923; W. D. Ross, Aristotle, Lo 1923,
NY 19645 ; J. Burnet, Aristotle, Lo 1924; M. D. Roland-Gosselin, Aristote, P 1928; R. Mugnier,
La théorie du Premier Moteur et l’évolution de pensée aristotelicienne, P 1930; J. Salamucha, Pojecie
dedukcji u A. i św. Tomasza z Akwinu, Wwa 1930; P. Siwek, La psychophysique humaine d’après
A., P 1930; G. R. S. Mure, Aristotle, Ox 1932; H. Maier, Die Syllogistik des A., I–III, L 1936;
N. Hartmann, Der megarische und aristotelische Möglichkeitsbegriff, B 1937; A. Korcik, Teoria konwersji
zdań asertorycznych u A. w świetle teorii dedukcji, Wl 1937; C. Arpe, Das ti en einai bei A., H 1938;
J. M. Le Blond, Logique et méthode chez A., P 1939; L. Robin, Aristote, P 1944; A. Cresson, A., sa
vie, son oeuvre, avec un exposé de sa philosophie, P 1946, 19635 ; A. Korcik, Teoria sylogizmu zdań
asertorycznych A. na tle logiki tradycyjnej, Lb 1948; P. Wilpert, Zwei aristotelische Frühschriften über
die Ideenlehre, Rb 1949; J. de Tonquédec, Questions de cosmologie et de physique chez A. et Saint-Thomas. Le système du monde, les théories de la lumière et de la couleur, la théorie de la mesure, Pd
1950; L. M. Bocheński, Non-Analitycal Laws and Rules in A., Mi 1951; P. Moraux, Les listes anciennes
des ouvrages d’Aristote, Lv 1951; J. Owens, The Doctrine of Being in the Aristotelian Metaphysics, Tor
1951, 19632 ; D. J. Allan, The Philosophy of A., Lo 1952, 19572 ; J. A. van der Meulen, Aristoteles,
Meisenheim 1952; O. Hamelin, La théorie de l’intellect d’après A. et ses commentateurs, P 1953;
A. Mansion, L’immortalité de l’âme et de l’intellect d’après A., Lv 1953; S. Mansion, Les apories de la
métaphysique aristotélicienne, w: Autour d’Aristote, Lv 1955, 141–179; W. Brocker, Aristoteles, F 1957,
19643 ; J. Düring, A. in the Ancient Biographical Tradition, Gt 1957; H. Ambühl, Das Objekt der
Metaphysik des A., Fr 1958; T. Ando, A. Theory of Practical Cognition, Kyoto 1958; M. Jaworski,
Arystotelesowska i tomistyczna teoria przyczyny sprawczej na tle pojęcia bytu, Lb 1958; J. Łukasiewicz,
A. Syllogistic, Ox 1958; A. Mansion, Philosophie première, philosophie seconde et métaphysique chez A.,
RPL 50 (1958), 165–227; I. Düring, A. and Plato in the Mid-Fourth Century, Gö 1960; J. H. Randall,
Aristotle, NY 1960; V. Décarie, L’objet de la métaphysique selon A., P 1961; P. Aubenque, Le problème
de l’être chez A. Essai sur la problématique aristotélicienne, P 1962, 19672 ; Krąpiec Dz IV; J. Moreau,
A. et son école, P 1962; P. Aubenque, La métaphysique d’Aristote, P 1963; J. Kalinowski, Au carrefour
des métaphysiques. Pluralité des vues et indécisions dans la théorie de la philosophie d’Aristote, RSPT
47 (1963), 545–570; Krąpiec Dz V; C. W. Schute, The Psychology of A., NY 1964; A. Achmanow,
Logika A., Wwa 1965; R. McKeon, Introduction to A., NY 1965; P. Siwek, Le „De anima” d’Aristote
dans les manuscrits grecs, R 1965; J. Düring, A. Darstellung und Interpretation seines Denkens, Hei
1966; M. A. Krąpiec, T. A. Żeleźnik, A. koncepcja substancji, Lb 1966; A. Stigen, The Structure of
A. Thought. An Introduction to the Study of A. Writings, Os 1966; J. Vuillemin, De la logique à la
théologie. Cinq études sur A., P 1967; W. F. R. Hardie, A. Ethical Theory, Lo 1968; J. D. Monan,
Moral Knowledge and Its Methodology in A., Lo 1968; T. Kwiatkowski, Poznanie naukowe u A., Wwa
1969; Metaphysik und Theologie des A., Da 1969; F. E. Cranz, A Bibliography of A. Editions, BadenBaden 1971, 19842 ; F. Wiplinger, Physis und Logos. Zum Körperphänomen in seiner Bedeutung für den
Ursprung der Methaphysik bei A., Fr 1971; Ethik und Politik des A., Da 1972; Logik und Erkenntnislehre
des A., Da 1972; J. Barnes, Aristotle, Ox 1982; J. Dudley, Gott und Theorie bei A. Die metaphysische
Grundlage der Nikomachischen Ethik, F 1982; S. Panagiotou, Justice, Law and Method in Plato and A.,
Edmonton 1987; G. Brakas, A. Concept of the Universal, Hi 1988; T. Irvin, A. First Principles, Ox
1988; G. Freundhal, A. Theory of Material Substance, Ox 1995; L. Spellman, Substance and Separation
in A., C 1995.
Mieczysław A. Krąpiec
Arystoteles
PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
10