WYCHOWANIE I EDUKACJA SEKSUALNA
advertisement
PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 WYCHOWANIE I EDUKACJA SEKSUALNA SZKOLENIE DLA PEDAGOGÓW I WYCHOWACÓW PLACÓWEK OŚWIATOWYCH Grzegorz Wojas [email protected] STUDIA PODYPLOMOWE w zakresie SEKSUOLOGII UAM – Poznań Praca dyplomowa pod kierunkiem Prof. dr hab. Lechosława Gapika PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Definicja zdrowia seksualnego według ONZ Podstawy dla edukacji seksualnej opracowane przez ONZ i Światową Organizację Zdrowia Zdrowie seksualne jest częścią zdrowia reprodukcyjnego i polega na: zdrowym rozwoju seksualnym, równych i odpowiedzialnych relacji partnerskich, satysfakcji seksualnej, wolności od chorób, niedomagań, niemocy seksualnej, przemocy i innych krzywdzących praktyk związanych z seksualnością (Kair, 1994 rok, § 7.36). PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Deklaracja praw seksualnych Opracowana przez Światowe Towarzystwo Seksuologiczne i rekomendowana przez WHO Seksualność jest integralną częścią osobowości każdej istoty ludzkiej. Jej pełny rozwój zależy od zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak pragnienie kontaktu, intymności, ekspresji uczuć, czułości i miłości. Seksualność kształtuje się w wyniku wzajemnych relacji pomiędzy osobą a strukturami społecznymi. Pełny rozwój seksualności ma zasadnicze znaczenie dla indywidualnego, międzyludzkiego i społecznego dobra. Prawa seksualne są uniwersalnymi prawami człowieka bazującymi na niezbywalnej wolności, musi być jego zdrowie seksualne. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja seksualna prawda i mity 1. 2. 3. Temat edukacji seksualnej nadal budzi wiele kontrowersji, emocji, sprzecznych ocen. Dyskusja trwa niezmiennie od kilkudziesięciu lat. Zawsze towarzyszy temu stały repertuar pytań: Czy jest potrzebna? Jakie są jej następstwa? Kto ma być jej adresatem (wiek)? W szkolnictwie problem edukacji seksualnej jest traktowany jako uciążliwy i niewygodny, a sam przedmiot (niezależnie od nazwy) traktowany jako zło konieczne. (Lew-Starowicz, Długołęcka, 2006) PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Deklaracja Praw Seksualnych Uznawanie praw seksualnych Szanowanie praw seksualnych społeczeństwa Zdrowy rozwój seksualny człowieka Promowanie praw seksualnych Bronienie praw seksualnych Prawa seksualne są fundamentalnymi i uniwersalnymi prawami człowieka! PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Prawa seksualne - Seksualność kształtuje się w wyniku wzajemnych relacji pomiędzy osobą a strukturami społecznymi. Pełny rozwój seksualności ma zasadnicze znaczenie dla indywidualnego, międzyludzkiego i społecznego dobra. Prawa seksualne są uniwersalnymi prawami człowieka bazującymi na niezbywalnej wolności, godności i równości wszystkich istot ludzkich. Ponieważ zdrowie jest fundamentalnym prawem człowieka, tak samo podstawowym prawem człowieka musi być jego zdrowie seksualne. W celu zapewnienia zdrowego rozwoju seksualności jednostek ludzkich i społeczeństw następujące prawa seksualne muszą być uznawane, promowane, szanowane i bronione przez wszystkie społeczeństwa wszystkimi środkami. Zdrowie seksualne zależy od uznawania, respektowania i stosowania tych praw. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 11 Praw Seksualnych 1. Prawo do wolności seksualnej. Wolność seksualna obejmuje indywidualną możliwość wyrażania pełni potencjału seksualnego, wyklucza jednak wszelkie formy seksualnego przymusu, wykorzystywania i nadużyć w jakimkolwiek czasie i sytuacji życiowej. 2. Prawo do seksualnej odrębności, integralności i bezpieczeństwa cielesnego. Prawo to mówi o możliwości podejmowania niezależnych decyzji dotyczących życia seksualnego, zgodnych z własną moralnością i obowiązującą etyką. Obejmuje ono również sprawowanie kontroli nad własnym ciałem i czerpanie z niego zadowolenia oraz wolność od torturowania, okaleczania i jakiejkolwiek przemocy. 3. Prawo do prywatności seksualnej. Obejmuje ono prawo do indywidualnych decyzji i zachowań w sferze intymnej w stopniu, w jakim nie narusza to seksualnych praw innych osób. 4. Prawo do seksualnej równości. Odwołuje się ono do wolności od wszelkich form dyskryminacji, niezależnie od płci, orientacji seksualnej, wieku, rasy, klasy społecznej, religii ani fizycznej albo emocjonalnej niepełnosprawności. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 11 Praw Seksualnych, cd. 5. Prawo do seksualnej przyjemności. Przyjemność seksualna, włączając w to zachowania autoerotyczne, jest źródłem fizycznego, psychologicznego, intelektualnego i duchowego dobra. 6. Prawo do emocjonalnego wyrażania seksualności. Wyrażanie seksualności obejmuje więcej niż przyjemność erotyczną lub zachowania seksualne. Osoby mają prawo do wyrażania swojej seksualności poprzez komunikowanie się, dotyk, wyrażanie uczuć i miłość. 7. Prawo do swobodnych kontaktów seksualnych. Oznacza ono możliwość zawarcia związku małżeńskiego lub nie zawierania go, przeprowadzenia rozwodu i ustanawiania innych odpowiedzialnych związków seksualnych. 8. Prawo do podejmowania wolnych i odpowiedzialnych decyzji co do posiadania potomstwa. Obejmuje ono prawo do decyzji o posiadaniu potomstwa, jego liczbie, różnicy wieku pomiędzy potomstwem oraz prawo pełnego dostępu do środków regulacji płodności. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 11 Praw Seksualnych, cd. 9. Prawo do seksualnej informacji opierającej się na badaniach naukowych. Prawo to mówi, że informacje na temat seksualności człowieka muszą się opierać na wynikach rzetelnych i nienaruszających zasad etycznych badań naukowych i powinny być rozpowszechniane na wszystkich poziomach społecznych. 10. Prawo do wyczerpującej edukacji seksualnej. Edukacja seksualna jest procesem trwającym przez całe życie i powinny być w nią włączone wszystkie instytucje społeczne. 11. Prawo do opieki zdrowotnej w zakresie zdrowia seksualnego. Opieka w zakresie zdrowa seksualnego powinna być dostępna i służyć zapobieganiu i leczeniu wszelkich problemów, chorób i zaburzeń seksualnych. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Podstawy wychowania seksualnego-środowisko rodzinne (Lew-Starowicz, Długołęcka, 2006) To w rodzinie następuje modelowanie pierwszych postaw wobec seksualizmu, jest realizowany spontanicznie już na bardzo wczesnym etapie uczenia dziecka higieny osobistej (faza analna), ubierania się i udziału w życiu rodziny. To środowisku najbliższe dziecku określa względne granice tabu seksualności i uczy dzieci niewkraczania na jej niedozwolony obszar. Tabu dotyczy sfery językowej , jak i kwestii nagości, przeciwnej płci, (faza falliczna) określonych zachowań i w każdej rodzinie przybiera indywidualny charakter-od radykalnie restrykcyjnej po permisywny. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Okres dzieciństwa – charakterystyka trzech pierwszych stadiów rozwoju w koncepcji Z. Freuda i E.H. Eriksona. (Brzezińska, 2000) Faza życia i wieku Faza rozwoju wg Z. Kryzys Wydarzenia znaczące i wpływy psychospołeczny wg społeczne wg E.H. Eriksona E.H Eriksona Freuda Niemowlęct wo (0-1 Roku) oralna Bazalne zaufanie vs brak bazalnego zaufania Osiągnięcie zaufania do matki lub innej osoby (opiekuna Dzieci muszą nauczyć się ufać, że inni troszczą się o ich podstawowe potrzeby; jeśli opiekunowie odrzucają dziecko lub są niekonsekwentni, dziecko może spostrzegać świat jako niebezpieczny, pełen niegodnych zaufania i niewiarygodnych ludzi; matka lub główny opiekun jest kluczowym czynnikiem społecznym w rozwoju dziecka. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Okres dzieciństwa – charakterystyka trzech pierwszych stadiów rozwoju w koncepcji Z. Freuda i E.H. Eriksona. cd. (Brzezińska, 2000) Faza życia i wieku Dzieciń stwo (2-3 lata) Faza rozwoj u wg Z. Freuda Kryzys psychospoł eczny wg E.H Eriksona Wydarzenia znaczące i wpływy społeczne wg E.H. Eriksona analna Autonomia vs wstyd i wątpliwości Osiągnięcie samokontrol i i poczucia własnej odrębności Dzieci muszą uczyć się być autonomiczne – jeść i ubierać się samodzielnie, dbać o własną higienę; porażki w osiągnięciu tej niezależności mogą zmusić dziecko do zwątpienia we własne zdolności i poczucia wstydu; rodzice są kluczowymi czynnikami społecznymi w rozwoju dziecka PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Okres dzieciństwa – charakterystyka trzech pierwszych stadiów rozwoju w koncepcji Z. Freuda i E.H. Eriksona. Cd. (Brzezińska, 2000) Faza życia i wieku Faza rozwoju wg Z. Freuda Wiek falliczna zabawy (4-5 lat) Kryzys psychospołecz ny wg E.H Eriksona Wydarzenia znaczące i wpływy społeczne wg E.H. Eriksona Inicjatywa vs poczucie winy Dzieci usiłują zachowywać się w „dorosły sposób” i próbują wziąć na siebie odpowiedzialność za sprawy przekraczające ich aktualne możliwości; obierają sobie czasem cele lub działania, które są sprzeczne z celami i działaniami innych osób w rodzinie, a konflikty te wzbudzać mogą poczucie winy; pomyślne rozwiązanie tego kryzysu wymaga wyważenia: dziecko musi utrzymać swoje „poczucie inicjatywy”, a równocześnie nauczyć się nie łamania praw, przywilejów lub celów innych; rodzina to kluczowy czynnik rozwoju Ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywność w działaniu PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Podstawy wychowania seksualnego skutki (Obuchowska, Jaczewski, 2002) Różnorodne kompleksy Nieprawidłowości występujące w trakcie procesu wychowania seksualnego będą zakłócały rozwój erotyczny i wpływały na problemy w późniejszym okresie życia, takie jak: A wreszcie zaburzenia seksualne oziębłość emocjonalna, konformizm, negatywna postawa wobec ciała, negatywna postawa wobec życia, seksualnego Negatywna postawa wobec płci przeciwnej PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Podstawy wychowania seksualnegośrodowisko rówieśnicze (Obuchowska, Jaczewski, 2002) 1 Środowisko rówieśnicze niezaprzeczalnie wpływa na rozwój erotyczny poprzez wzmacnianie procesu identyfikacji z płcią i jej rolami. Wprowadza ogromną różnorodność, jaką nie dysponuje środowisko rodzinne, ponieważ dziecko może przejmować sposoby pełnienia ról rodziców innych dzieci, jest to wzajemna wymiana doświadczeń wyniesionych ze swojego środowiska rodzinnego wzbogacając w ten sposób zakres swoich doświadczeń. W ten sposób rówieśnicy wprowadzają ogromną różnorodność, jaką nie dysponuje środowisko rodzinne. Jest też miejscem treningu społecznego, stanowi wzorzec przyszłych związków i pierwszych doświadczeń seksualnych. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Wychowanie, edukacja/uświadomienie seksualne (Obuchowska, Jaczewski, 2002) naukowców w obrębie pedagogiki seksualnej wyróżnia dwa 1Wielu procesy: Wychowanie seksualne i uświadomienie seksualne Wychowanie i uświadomienie seksualne są wzajemnie powiązanymi procesami pedagogicznymi – analogicznie do wychowania i nauczania. Edukację seksualną Wychowanie seksualne jest to na ogół oddziaływanie wychowawcze zmierzające do ukształtowania u dzieci i młodzieży pożądanych postaw wobec własnej płciowości, seksualności i aktywności seksualnej. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Pedagogika seksualna (Obuchowska, Jaczewski, 2002) Pedagogika seksualna do niedawna -koncentrowała swoje zainteresowania na edukacji dzieci i młodzieży w okresie dojrzewania. Rozwój nauk humanistycznych, zwłaszcza psychologii rozwojowej, socjologii płci, antropologii kulturowej oraz seksuologii, narasta przekonanie, iż seksualność człowieka determinuje jego życie w każdej fazie i w różnych sytuacjach. Ostatnio pojawiły się również działy pedagogiki seksualnej w obrębie pedagogiki specjalnej oraz andragogiki. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Uświadomienie seksualne dzieci i młodzieży (Izdebski, 2005) Wychowanie seksualne jest to ogół oddziaływań wychowawczych zmierzających do ukształtowania u dzieci i młodzieży pożądanych postaw wobec własnej: - Płciowości Seksualności Aktywności seksualnej Przygotowanie do życia w rodzinie PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Wychowanie - uświadomienie seksualne i pedagogika seksualna (Obuchowska, Jaczewski, 2002) -„Wychowanie i uświadomienie seksualne są wzajemnie powiązanymi dwiema częściami pedagogiki seksualnej, analogicznie do nauczania i wychowania wchodzącymi w zakres pedagogiki ogólnej. Wspólnym celem wychowania i uświadomienia seksualnego jest ukształtowanie osoby zdrowej seksualnie, to znaczy jednostki, która akceptuje swoją płeć, przyjmuje role z nią związane, bez lęku wyraża swoją seksualność w sensie fizycznym i psychicznym, ma przy tym poczucie odpowiedzialności za skutki wyrazu dotyczące samego siebie , partnera i społeczeństwa”. Zaznajomienie młodzieży ze swoim organizmem, a zwłaszcza z przemianami związanymi z okresem dojrzewania, w tym dojrzewania seksualnego; na tym tle pokazuje różnicę w dojrzewaniu chłopców i dziewcząt. Uświadamia młodzież, ze strefa seksualna człowieka jest bardzo istotnym czynnikiem jego funkcjonowania, ze w dużej mierze determinuje jego zachowanie i wpływa na ocenę udanego życia, poczucia szczęścia. Uświadamia młodzieży, iż zachowania seksualne człowieka są uwarunkowane nie tylko biologicznie (popęd płciowy), ale również psychologicznie (zaspokojenie potrzeb) oraz kulturowo (nie wszystko wypada). PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Pedagogika seksualna, cd. Przekazania młodzieży wiedzy z zakresu: anatomii i fizjologii narządów płciowych, -prawidłowości okresu dojrzewania, potrzeb i emocji człowieka z jego seksualnością, a także ze społecznymi, kulturowymi, moralnymi i medycznymi uwarunkowaniami zachowań seksualnych człowieka. Poszerzenie wiedzy i umiejętności dotyczących zasad partnerstwa i równości kobiet i mężczyzn. Izdebski, Z. (2005). Pedagogika seksualna. W: J. Plich (red.). Encyklopedia Pedagogiczna. Gdańsk: Żak PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Pedagogika seksualnadefinicja (Kozakiewicz, 1997) Pedagogika seksualna jest dziedziną kontrowersyjną i zróżnicowaną, ponieważ rzadko jest wolna od czynników kulturowych i społecznych. Czynnikami najbardziej determinującymi kształt poglądów na wychowanie seksualne jest stosunek do zmian obyczajowych i do ewolucji moralności płciowej. A zatem można wyróżnić trzy rodzaje nauczania pedagogiki seksualnej: Pedagogika restrykcyjna Pedagogika permisywna Pedagogika „złotego środka” PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Pedagogika restrykcyjna Pedagogika permisywna Pedagogika „złotego środka” (Kozakiewicz, 1997) -Seks jest traktowany jako składnik miłości, akceptowany wyłącznie w związkach małżeńskich, ma służyć przede wszystkim prokreacji, stosunki przed- i pozamałżeńskie są jednoznacznie potępiane. Nie dopuszcza się żadnych metod antykoncepcji za wyjątkiem tzw. metody naturalnej. Aborcja jest utożsamiana ze zbrodnią. Jednoznacznie potępia się takie zachowania jak: masturbacja, seks oralny, analny, itp. Brak akceptacji aktywności seksualnej dla homo i biseksualistów. Osoby dopuszczające się zdrady małżeńskiej, rozwiedzione skazane są na marginalizację. Seks stanowi bardzo ważną wartość w życiu człowieka; stosunki prze- i pozamałżeńskie są w zasadzie akceptowane (z wyjątkiem wykluczonych prawem sytuacji, na przykład w odniesieniu do nieletnich); seks jest wyraźnie oddzielony od prokreacji, akceptowane są wszystkie środki antykoncepcyjne i aborcja. Pełna akceptacja obowiązuje również przy ocenie różnorodnych form aktywności seksualnych (jeśli nie są one stosowane z udziałem przymusu), a także masturbacji i osób innej orientacji seksualnej. Seks jest ważną wartością w życiu człowieka, ale nierozerwalnie związaną z innymi wartościami. Miłość, dojrzałość i odpowiedzialność to warunki pozwalające na akceptację stosunków przed i pozamałżeńskich, instytucję małżeństwa traktuje się jako ważną, ale nie jedyną możliwość bycia ze sobą dwojga ludzi. Akceptowane są wszystkie środki antykoncepcyjne i masturbacja. Do homo-i biseksualizmu podchodzi się w sposób tolerancyjny; aborcja jest tu złem, traktowanym jako zło konieczne. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja małych dzieci i w wieku przedszkolnym (Zielona-Jenek, 2005) najważniejszymi -Pierwszymi nauczycielami wychowania seksualnego są rodzice, a zaraz po nich to środowisko wspólne-babcie, dziadkowie, ciocie, opiekunowie itd. Ostatni szczebel tej drabiny zamykają nauczycielki/le przedszkolni, którzy pełnią bardzo ważną funkcję w edukowaniu małych dzieci poza już wspomnianym środowiskiem wspólnym. W latach późniejszych, w wieku przedszkolnym, wzrasta rola rówieśników. Którzy w uświadomieniu seksualnym odgrywają rolę specyficzną i nie do zastąpienia. Choć może się nam wydawać, że we wczesnym dzieciństwie jesteśmy pozbawieni wychowania seksualnego, to proces taki zachodzi, chodziarz rzadko jest to proces przemyślany, świadomy i werbalny. Dziecko, nie bezpośrednio ale pośrednio otrzymuje informację, ze seksualność jest strefą tabu, o której się nie rozmawia, a wiedzę na ten temat można zdobywać, przekraczając społeczne normy lub je omijając. Jest to specyficzny rodzaj edukacji – edukacji negatywnej. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja małego dziecka (Zielona-Jenek, 2005) Znaczna grupa dzieci samodzielnie -zadaje pytania na temat seksualności, w takim przypadku rola edukujących sprowadza się do udzielenia na nie odpowiedzi. Zadanie pedagogów, edukujących małe dzieci nie sprowadza się wyłącznie do biernego udzielania odpowiedzi – edukacja powinna wyprzedzać rozwój dziecka i stymulować go. M. Zielolona-Janek wymienia następujące formy edukacji seksualnej małego dziecka: Odpowiadanie na pytania zadawane przez dziecko; Komentowanie i wyjaśnianie sytuacji, w których dziecko się znalazło Stymulowanie pytań i uzupełnienie przekazów materiałami edukacyjnymi (ksiązki, artykuły, rysunki, filmy) PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja małego dziecka (Zielona-Jenek, 2005) Nie robić tajemnicy z seksualności. Trzeba pamiętać przy tym, że dzieci nie chcą wiedzieć wszystkiego od razu. Tematyka związana z płciowością powinna być włączona w zwykły codzienny proces wychowania. Nie należy z procesu uświadamiania dziecka robić tematu specjalnego, który wymaga konkretnych przygotowań. Proste wyjaśnienia są dla dziecka najbardziej zrozumiałe. Dziecko musi mieć swobodę w ustalaniu własnych granic. Zaczyna się to bardzo wcześnie, np. podczas rodzinnych rytuałów. Uczyć nazw wszystkich części ciała, bez wyjątków. Używać słów przyjętych w rodzinie-w miarę rozwoju dziecka wprowadzać określone terminy fachowe. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji dla dzieci w wieku przedszkolnym (Haffner, 2002) -Co przedszkolak powinien wiedzieć o budowie ciała Każda część ciała ma nazwę i czemuś służy. Dziewczynki chłopcy mają większość takich samych części ciała, z wyjątkiem kilku. Chłopcy mają penis/członek i mosznę Dziewczynki mają wargi sromowe, pochwę/waginę i łechtaczkę. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji dla dzieci w wieku przedszkolnym (Haffner, 2002) Co przedszkolak powinien wiedzieć o prokreacji Aby dziecko pojawiło się na świecie, potrzeba jest zarówno kobieta, jak i mężczyzna. Dzieci rosną w ciele kobiety w specjalnym miejscu zwanym macicą. Tylko kobieta może być w ciąży i urodzić dziecko, ale mężczyzna też jest potrzebny do jego powstania. Mamy karmią swoje dzieci mlekiem z piersi lub z butelki. Dziewczynki będą w przyszłości mamami, a chłopcy tatusiami. Dzieci są „owocami miłości” mamy i taty. Proponowane treści edukacji dla dzieci w wieku przedszkolnym (Haffner, 2002) PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Co przedszkolak powinien wiedzieć o przyjaźni i uczuciach Przyjaciele razem się bawią. Przyjaciele wzajemnie sobie pomagają. Dziewczynki i chłopcy mogą się razem przyjaźnić. Niektóre dzieci mają wielu przyjaciół, inne tylko kilku. Mówiąc komuś, że nie może się z tobą bawić, prawdopodobnie ranisz jego uczucia. Ludzie doświadczają różnych uczuć: mogą być szczęśliwi, smutni, zdenerwowani, podekscytowani, czuć się samotni, skrzywdzeni, zawstydzeni, wściekli. Sprawianie radości innym sprawia radość nam samym. Złość nie jest niczym złym, ale nie wolno przy tym ranić innych. Każdy się czasem boi. Słowa opisują uczucia, ale też je wyrażają. Dobrze jest mówić bliskim osobom o swoich uczuciach. Miłość to uczucie szczęścia i troski związanej z daną osobą, które czujemy w sercu. Inna jest miłość dziecka do rodziców, pozostałych członków rodziny, przyjaciół i zwierząt, a także rodziców do swoich dzieci oraz kobiety i mężczyzny. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji dla dzieci w wieku przedszkolnym (Haffner, 2002) Co przedszkolak powinien wiedzieć o zabawie seksualnej - Dotykanie własnych intymnych części ciała zazwyczaj jest przyjemne. Dzieci interesują się wzajemnie własnymi ciałami, często się dotykają, przytulają i całują. Nie powinno się dotykać, przytulać i całować kogoś, kto nie ma na to ochoty. Twoje ciało jest twoją własnością. Masz prawo decydować, czy inne dziecko może cię dotykać podczas zabawy lub innej sytuacji. Kiedy bawicie się w domu lub na dworze, wszyscy powinni być ubrani. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji dla dzieci w wieku przedszkolnym (Haffner, 2002) Co przedszkolak powinien wiedzieć o molestowaniu seksualnym -Twoje ciało należy do ciebie. Istnieją uzasadnione sytuację, kiedy dorośli oglądają lub dotykają ciał dziecilekarze podczas badań lekarskich albo rodzice podczas leczenia lub pomagania w kąpieli lub toalecie. Przyjdź i powiedz rodzicom lub innej bliskiej dorosłej osobie, jeśli ktoś dotyka twojego ciała w sposób, który ci się nie podoba lub taki, że czujesz się nieswojo. Możesz powiedzieć komuś, żeby przestał cię dotykać, jeśli ci to nie odpowiada. Jeśli ktoś cię dotyka i proś, abyś o tym nie mówił, mimo wszystko powiedz o tym najbliższej ci osobie. Jeżeli w jakiejś sytuacji czujesz się źle lub dziwnie, powiedz „nie”, odejdź i od razu powiedz o tym najbliższej ci osobie. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Ocena zabawy seksualnej (Haffner, 2002) Norma rozwojowa Powód do niepokoju Wiek dziecka Podobny Różnica powyżej 3 lat Zachowanie dzieci Chichoczą, są zaciekawione, wesołe Są agresywne, nerwowe, przestraszone, zamknięte w sobie Czynności Rozebrane bawią się „w doktora” i „w pokazywanie” Penetracja palcami lub przedmiotami, imitacje stosunków oralnych, waginalnych, analnych, agresja fizyczna i upokorzenie Po rozmowie z rodzicami Zmiana zachowania Brak zmian PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Nauczanie dzieci w wieku wczesnoszkolnym (Lew-Starowicz, Długołęcka, 2006) Świat społeczny siedmiolatka gwałtownie zmienia, czas spędzany z osobami -się znaczącymi zaczyna kurczyć się na rzecz kolegów i koleżanek w szkole jak i na podwórku oraz na pierwszych samodzielnych wyjazdach na kolonie czy zimowiska. Dziecko zaczyna proces uczenia się, zaczyna czytać i pisać, zaczyna odkrywać świat odmienny od środowiska wspólnego. Dziecko uzyskuje niezależny dostęp do informacji a źródła takie jak internet daje dziecku niezależne źródło edukacji seksualnej. Ten okres dziecięcego etapu rozwoju, zwanym okresem latencji jest cechą charakterystyczna wieku wczesnoszkolnego. Jako główne źródła informacji zajmują tacy ludzie, jak: rówieśnicy, dorośli spoza rodziny, media. Naturalnym zagrożeniem tej różnorodności informacji staje się względność i złożoność a niekiedy sprzeczność komunikatów, treści i wzorów przekazywanych dziecku. W fazie latencji, na dalszy plan schodzą problemy seksualne, dziecko wchodzi w nową fazę rozwojową. W fazie latencji na pierwszy plan wysuwają się oddziaływania o charakterze niekoniecznie celowym i świadomym. Działania te związane są z modelowaniem ról płciowych i kształtowaniem postaw za pośrednictwem masmediów, popularnych seriali telewizyjnych, reklam, plakatów. Dziewczynki i chłopcy wchodzą w role narzucone im przez ramy społeczne, dopuszczania dziewczynek i chłopców do różnych zadań, zabaw i gier, przypisywania im przy tym ról odpowiednich dla danej płci. Dziecko w tym okresie zmienia proporcje miedzy zabawa a nauką, a więc ma szansę poznawać celowe oddziaływania z zakresu edukacji seksualnej na terenie szkoły. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Nauczanie dzieci w wieku wczesnoszkolnym (Lew-Starowicz, Długołęcka, 2006) - Treści edukacji seksualnej dzieci w wieku wczesnoszkolnym powinny wynikać z celów teoretycznych pedagogiki seksualnej oraz z prezentowanych przez dzieci zainteresowań zagadnieniami seksualności. Obszar zainteresowań dzieci i ich pytania mogą stanowić punkt wyjścia dla określenia, jaka wiedza jest przez dzieci poszukiwana. Należy pamiętać i reagować na zapotrzebowanie dzieci bo jeśli dorośli będą głusi na pytania, nie będą otwarci na dialog to i tak dzieci zdobędą informację dzięki własnej samodzielności z różnych nieprzystosowanych źródeł. Dzieci w okresie latencji wchodzą w grupy rówieśnicze i bliskie związki z innymi członkami grupy tej samej płci, umożliwiające swobodne podejmowanie problematyki seksualnej najczęściej w formie dewaluacji, np.: dowcipy, wulgarne słownictwo, obsceniczne rysunki. Pedagog, wychowawca powinien tak odpowiadać na pytania dziecka, by jednocześnie komunikować chęć do dalszej rozmowy. Należy pamiętać, że rolą wychowawcy jest konfrontowanie swojej wiedzy z wiedzą zdobytą przez dzieci z innych źródeł, takich jak, rówieśnicy, internet, plakaty, filmy. Rozpoczęcie przez dziecko samodzielnych poszukiwań powinno zachęcić pedagoga do dostarczenia mu rzetelnych, sprawdzonych i dostosowanych do jego rozwoju materiałów. Pedagog, wychowawca powinien angażować się w edukację seksualną dzieci. Edukacja seksualna jest ważnym elementem wychowawczym i pozwala uniknąć tematów tabu i angażowania się osób dorosłych w trudne tematy dla nich samych. Racjonalnym sposobem rozwiązywania treści o charakterze seksualnym wydaje się systematyczne i otwarte rozmawianie z dzieckiem, które miało ono kontakt. Osoba dorosła powinna zainteresować dziecko do zdobywania wiedzy na temat seksualności za pomocą odpowiednich materiałów, takich jak: książeczki, broszury, artykuły, czy komputerowe materiały edukacyjne zawierające odpowiednie rysunki, przekroje i schematy, które pomogą zobrazować procesy zachodzące we wewnątrz ludzkiego ciała. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Propozycje treści edukacji seksualnej w wieku szkolnym wg Haffner’a Odpowiadamy na pytania dziecka o seks na tyle prosto, by zrozumiało ono, co do niego mówimy, na tyle zgodnie z prawdą, by nie musiało się później oduczać tego, czego nauczyło się dziś i w sposób na tyle pozbawiony emocji, by nie koncentrowało nadmiernej uwagi na uzyskanej informacji; ponad wszystko zaś tak, by poprosiło o dalsze informacje, kiedy będzie ich znów potrzebować (Foster, Mattson za: Długołęcka) - anatomia i zmiany fizyczne okresu dojrzewania, kobiecość i męskość w kontekście społecznym, relacje z innymi ludźmi: przyjaźń, miłość, podejmowanie decyzji, zasady dotyczące zachowań seksualnych, prokreacja PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Uświadomienie seksualne dzieci w wieku szkolnym (Obuchowska, Jaczewski, 2002) „Przez uświadomienie seksualne rozumiemy dostarczenie pewnego zasobu wiedzy, która jest - niezbędna do prawidłowego zachowania seksualnego. Wiedza ta dotyczy biologii człowieka, psychologii, pewnych elementów medycyny (zwłaszcza ginekologii, psychiatrii, seksuologii), socjologii oraz prawa.” ( Obuchowska, Jaczewski 2002) Musimy pamiętać, że przekazując samą wiedzę mechanizmów i funkcji płciowych możemy wpaść w pułapkę odarcia erotyki z jej uroków. Tak więc poza suchą, obiektywną wiedzą, jest konieczne indoktrynowanie norm społecznych, kształtowanie postaw, uczenie poczucia odpowiedzialności, uczenie umiejętności wartościowania postaw i zachowań innych ludzi, tak szeroko rozumianą postawę nauczania nazywamy wychowaniem seksualnym Ważny okres dla nauczania i uświadomienia jednostki przypada na okres dziecięcy i dorastania. Niejednokrotnie zaniedbywany i/lub na niskim poziomie w tym okresie przez osoby dorosłe, co może skutkować w życiu dorosłym jednostki. Aby dobrze nauczać, kształtować jednostkę w zdrowiu seksualnym należy pamiętać, że wychowanie i uświadomienie seksualne wzajemnie się uzupełniają. Wychowanie seksualne zawiera w swojej treści pewne elementy uświadomienia a tym samym uświadomienie powinno przebiegać w korzystnej wychowawczo atmosferze Należy pamiętać, że wychowanie i uświadomienie zmienia swoją treść wraz ze zmianami norm kulturowych PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji w wieku wczesnoszkolnym wg (Haffner, 2002) Co dzieci powinny wiedzieć o anatomii i prokreacji człowieka - Ciało kobiety i mężczyzny w równym stopniu jest niepowtarzalne Prokreacja wymaga udziału obojga płci Mężczyźni posiadają w jądrach plemniki, a kobiety w jajnikach jajeczka. Dzięki plemnikom i jajeczkom możliwe jest rozmnażanie Stosunek płciowy polega na wsunięciu penisa mężczyzny do pochwy kobiety Stosunek płciowy służy okazywaniu miłości, dawaniu i odbieraniu przyjemności oraz prokreacji, czyli powstawaniu dzieci Należy pamiętać aby używać słownictwa fachowego przy nazywaniu narządów płciowych, wszelkie zdrobnienia lub eufemizmy nie są wskazane. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji w wieku wczesnoszkolnym wg (Haffner, 2002) Co dziecko w wieku wczesnoszkolnym powinno wiedzieć o podejmowaniu decyzji Każdy podejmuje decyzje. Wszystkie decyzje pociągają za sobą konsekwencje. Podejmowanie decyzji to umiejętność. W podejmowaniu niektórych decyzji dzieci potrzebują pomocy dorosłych. Rodzice mogą pomóc dziecku w podejmowaniu decyzji. Uczenie podejmowania decyzji, jest bardziej nauką umiejętności niż zdobywania wiedzy o seksualności. Dziecko musi wiedzieć, ze zawsze może sięgnąć po pomoc bliskich, kiedy samodzielne podjęcie decyzji jest niemożliwe lub trudne. Integralną częścią zachowania seksualnego są kontakty interpersonalne, które pomagają W rozumieniu takich wartości, jak: szacunek dla siebie samego i drugiej osoby, intymność Prywatność czy dobrowolność. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji w wieku wczesnoszkolnym wg (Haffner, 2002) - dziecko szkolne powinno wiedzieć o molestowaniu seksualnym? Co Żaden dorosły nie powinien dotykać narządów płciowych, chyba że w gabinecie lekarskim podczas badania. Molestowania seksualne występuje wtedy, gdy osoba starsza, silniejsza lub/i ważniejsza ogląda lub dotyka narządy płciowe dziecka bez uzasadnionej przyczyny. Osoba, która molestuje seksualnie dziecko, często prosi o dochowanie tajemnicy, czasami szantażuje lub grozi. Natychmiast powiedz któremuś z rodziców, jeśli ktoś będzie dotykał Cię w dziwny sposób lub tak, że będziesz się czuł nieswojo. Dziecko nigdy nie jest winne, gdy dorosły, nawet członek rodziny, dotyka je w sposób, który jest niemiły lub krępujący. Większość dorosłych nigdy nie molestuje dzieci – wręcz przeciwnie, chce je chronić i staje w ich obronie. Molestowane bywają zarówno dziewczęta, jak i chłopcy. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Proponowane treści edukacji w wieku wczesnoszkolnym wg (Haffner, 2002) Co dziecko w wieku wczesnoszkolnym powinno wiedzieć o podejmowaniu decyzji 1. 2. 3. 4. 5. Każdy podejmuje decyzje; Wszystkie decyzje pociągają za sobą konsekwencje; Podejmowanie decyzji to umiejętność; W podejmowaniu niektórych decyzji dzieci potrzebują pomocy dorosłych; Rodzice mogą pomóc dziecku w podejmowaniu decyzji. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja seksualna młodzieży (Lew-Starowicz, Długołęcka, 2006) Przygotowanie do życia w rodzinie w dominującym stopniu następuje w rodzinie, chociaż nie oznacza to, że nauczyciele nie mają nic pożytecznego do zrobienia. Wyzwaniem dla tej grupy staje się edukacja seksualna. Edukacja seksualna pełni rolę uzupełniającą i w coraz większym stopniu informacyjną. Młodzież, bez względu na warunki rodzinne, powinna mieć powszechny i równy dostęp do informacji. Wiedza na temat seksualności może pomóc, na tym etapie rozwoju i w przyszłości, w rozwijaniu samowiedzy, podejmowaniu świadomych decyzji i szukaniu różnych form pomocy. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Warunki dobrze prowadzonej edukacji seksualnej w szkole (Lew-Starowicz, Długołęcka,2006) Pozwala młodzieży w pozytywny sposób podchodzić do własnej seksualności; Zwiększa szanse na stworzenie szczęśliwych związków; Umożliwia dostarczenie młodzieży rzetelnej informacji w sposób dostosowany do jej wieku i potrzeb; Stwarza szansę sprostowania błędnych informacji docierających do młodych ludzi; Pomaga młodzieży uniknąć problemów związanych z życiem seksualnym; Przyczynia się do zmiany krzywdzących stereotypów płciowych; Ułatwia zrozumienie między chłopcami i dziewczętami – kobietami i mężczyznami; Zwiększa poczucie odpowiedzialności mężczyzn za jakość i skutki związków seksualnych; Uświadamia młodych ludzi ich prawa; Poprawia jakość życia seksualnego; Poszerza zakres rozumienia i tolerancji wobec różnych przejawów ludzkiej seksualności. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Dojrzewanie biologiczne dziewcząt i chłopców (Długołęcka, 2005) Dziewczęta Określenie norm rozwojowych (np. Pierwsza miesiączka) i podkreślenie indywidualnego tempa rozwoju; Skok pokwitaniowy; Zmiany sylwetki, bolesność piersi, dobór stanika, zmiana rysów twarzy Owłosienie ciała, indywidualna specyfika; Zapach ciała, kłopoty z cerą i włosami, porady higieniczne i kosmetyczne; Budowa narządów płciowych i zrozumienie ich funkcji, prawidłowe słownictwo zmiany wyglądu, higiena, akceptacja własnej płciowości; Napięcie seksualne, masturbacja i fantazje seksualne; Cykl miesiączkowy, normy częstotliwości występowania i obfitości krwawień, higiena, używanie tamponów i podpasek, zrozumienie istoty procesu, nauka obserwacji procesu u samej siebie; Wskazania do konsultacji z lekarzem: nadmierny trądzik, hirustycyzm, powiększenie łechtaczki, silne bóle podbrzuszne nie związane z miesiączką, nieregularne obfite bolesne miesiączki, brak miesiączki po 16 roku życia, upławy, świąd okolic narządów płciowych, pieczenie przy oddawaniu moczu. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Dojrzewanie biologiczne dziewcząt i chłopców (Długołęcka, 2005) Chłopcy Wystąpienie pierwszego wytrysku nasienia i podkreślenie indywidualnego tempa rozwoju Skok pokwitaniowy Zmiana sylwetki i rysów twarzy, przyrost masy mięśniowej, profilaktyka bigoreksji, ginekomastia, mutacja Owłosienie ciała, indywidualna specyfika Zapach ciała kłopoty z cerą i włosami, porady higieniczne i kosmetyczne Budowa narządów płciowych i zrozumienie ich funkcji, prawidłowe słownictwo, zmiany wyglądu, higiena, względność pojęcia normy dotyczącej wielkości, symetryczności i wyglądu narządów ( skrzywienia i wielkość członka, położenie jąder, pojawienie się owłosienia i gruczołów łojowych) Polucje, pierwsze niekontrolowane i kontrolowane erekcje członka i wytryski nasienia, normy występowania i zrozumienie istoty procesów Napięcie seksualne, masturbacja, fantazje seksualne i pornografia. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Wprowadzanie zagadnień psychologicznych (Długołęcka, 2005) Czy chłopak i dziewczyna mogą być przyjaciółmi? Co lubimy w chłopakach/dziewczynach, a czego nie? Jak się lepiej dogadywać w klasie? Trening asertywności Zasady dobrej komunikacji Co to jest sztuka słuchania i empatii? Procesy integracji grupowej Wzajemne oczekiwania dziewcząt i chłopców, dorosłych/nastolatków, nauczycieli/uczniów PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Bloki tematyczne, wokół których gromadzi się najwięcej pytań (Sokoluk, 2003) Dojrzewanie – anatomia, fizjologia, zmiany w psychice, normy rozwojowe, różnice płciowe, miesiączka, higiena; Rozwój aktywności seksualnej – masturbacja, pocałunek erotyczny, necking, petting; Inicjacja seksualna – problemy decyzyjne, przebieg, podstawowe prawidłowości; Psychofizjologia reakcji seksualnych – reakcje seksualne kobiet i mężczyzn; Fizjologia zapłodnienia i ciąży – norma, patologia, aborcja; Antykoncepcja; Norma w zakresie zachowań seksualnych – normy kliniczne, prawne, moralne, partnerskie; Infekcje przenoszone drogą płciową, w tym HIV/AIDS; Choroby kobiece. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Bibliografia Gapik, L. (2008). Seksuologia. Zagadnienia wybrane. W: Z. Słomko (red.) Ginekologia (s. 1089 – 1120). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Lew-Starowicz Z., Długołęcka A. (2006). Edukacja Seksualna. Warszawa: Świat Książki. Obuchowska, I., Jaczewski, A. (2002). Rozwój erotyczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Haffner, D. (2002). Jak rozmawiać o sprawach intymnych? Warszawa: Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Diogenes. Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar . Izdebski, Z. (2005) Pedagogika Seksualna. W: J. Pilch (red.) Encyklopedia Pedagogiczna. Gdańsk: Wydawnictwo Żak. Kozakiewicz, M. (1997) Wychowanie seksualne i planowanie rodziny. Warszawa: Movex. Zielona-Jenek, M. (2005) Edukacja seksualna małego dziecka i wczesnoszkolna. W: M. Beisert (red.). Edukacja i poradnictwo seksuologiczne. Beisert, M. (2006) Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa: PWN. Sokoluk, M. (2003) Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne. PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 GUIDANCE AND SEXUAL EDUCATION TRAINING FOR EDUCATORS AND TUTORS OF EDUCATIONAL SERVICES Postgraduate Sexology Degree Dissertation supervised by Prof, Lechoslaw Gapik Grzegorz Wojas [email protected] POSTGRADUATE SEXOLOGY DEGREE – UAM,Poznań Dissertation supervised by Prof, Lechosław Gapik
