1.2.2 Frustracja a agresja
advertisement
WSTĘP Przemoc i agresja są zjawiskami, którym poświęca się coraz więcej uwagi zarówno w pracach naukowych jak i w środkach masowego przekazu. Dzieje się tak z powodu ich skali i drastyczności. Zjawisko agresji i przemocy jest obecnie jednym z bardziej niepokojących problemów. Zjawisko to pojawia się dziś nie tylko w świecie ludzi dorosłych, lecz coraz częściej także wśród dzieci i młodzieży. Z przyczyn oczywistych budzi to duże zaniepokojenie społeczne. Powszechnie słyszy się, że młodzi ludzie są coraz bardziej agresywni i sami coraz częściej stają się ofiarami lub świadkami agresji i przemocy. W dzisiejszych czasach przemoc staje się instrumentem osiągania zamierzonych celów. 4 Sprawcy nie postrzegają swoich zachowań jako zła, a ewentualną winą za swoje postępowanie obarczają innych. Najczęściej świadomość istnienia problemu agresji mają ofiary lub osoby zagrożone nią. Przemoc i agresja przeniknęły do codziennego życia. Są obecne w środowisku rodzinnym, zakładach pracy, placówkach opiekuńczo - wychowawczych, a nawet w szkołach. Coraz więcej czynów przestępczych dokonywanych jest na terenie szkoły, a więc w placówkach, które zostały powołane do kształcenia i wychowania. Rejestr zagrożeń ciągle wzrasta, a skala zjawiska przybiera coraz większe rozmiary. Statystyki wykroczeń uczniów w skali globalnej są alarmujące i niepokojące. Dawniej zjawisko przemocy w szkole występowało sporadycznie. Obecnie przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze oblicza. Może być gwałtem, nadużyciem siły wobec słabszych. Może być przejawem brutalności, arogancji lub przyjąć formy presji psychicznej. Ze względu na coraz większą skalę tego zjawiska oraz jego liczne negatywne skutki zdecydowałam się na zbadanie i opisanie w mojej pracy problemu doświadczania przemocy przez młodzież w środowisku szkolnym. W pierwszym agresji, rozdziale opisane zostaną w sposób ogólny zjawiska przemocy i rodzaje zachowań jakie wywołują oraz przyczyny i cele ich występowania. Drugi rozdział mojej pracy dotyczy zjawiska mobbingu , jego obecności w szkole oraz potencjalnych sprawców i ofiar mobbingu wśród uczniów. W kolejnym rozdziale poruszony zostanie problem przemocy w środowisku szkolnym: zachowania agresywne wśród młodzieży, fobia szkolna, przemoc ze strony nauczycieli, skutki jakie wywołuje przemoc oraz sposoby jej przeciwdziałania. W czwartym rozdziale pracy opisana zostanie metodologia przeprowadzanych przeze mnie badań. W ostatnim rozdziale przedstawiona zostanie analiza wyników oraz wnioski z moich badań. Skala tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży zmusza do zastanowienia się nad przyczynami i mechanizmami przemocy i agresji, oraz podjęcia działania w celu zapobiegania przemocy, zmniejszania agresji a może i wyeliminowania tych zjawisk ze społeczności uczniowskiej. Brak reakcji to przyzwolenie na przemoc, na rozwijanie się zachowań agresywnych. Jeżeli dojdzie do takiej sytuacji – to 5 przemoc i agresja będą jeszcze częstsze, ich formy będą bardziej okrutne. Agresja i przemoc staną się po prostu normalnością w środowisku szkolnym. 1. Przemoc i agresja Przemoc i agresja, definiowana jako zachowanie człowieka, którego intencją jest sprawienie cierpienia, wyrządzenie szkody, ograniczenie wolności, narzucenie władzy przy wykorzystaniu własnej siły fizycznej i psychicznej, nie są już właściwie tylko sytuacjom ekstremalnym i nie wiążą się wyłącznie za światem przestępczym. Obok przemocy przestępczej szerzy się przemoc zwyczajna, codzienna. Akty agresji coraz częściej zaczynają stawać się środkami społecznego reagowania. Agresja i przemoc może być ujmowana jako indywidualne zachowanie się interpersonalne, jak również jako zjawisko społeczne. „ Agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi ( np. specyficzne zachowanie się, aranżowanie określonej sytuacji), 6 stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym, psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból, cierpienie, destrukcję, prowadzące do utraty cenionych wartości) ” ( A. Frączek, 1996r. , str. 37) Jako zjawisko społeczne odnoszona jest nie do osobistych skłonności konkretnych jednostek lecz do standardów norm i procesów regulujących zachowanie grupy. Pojęcia „przemoc” i „agresja” ze względu na ich wieloznaczność są trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Z jednej strony są to terminy pokrewne - dotyczą tych samych stanów i zachowań psychicznych. Z drugiej strony jednak różnią się - biorąc pod uwagę przyczyny, skutki i skalę tych negatywnych zachowań. (Z. Brańka, M. Szymański 1998 r., A. Frączek 1996 r.; J. Kuźma 1998 r.; J.Bińczycka, 1997r.) 1.1 Pojęcie przemocy „Przemoc - siła przeważająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do czynów bezprawnych dokonywanych na kimś; narzucona bezprawnie władza, panowanie; czyny bezprawne, dokonywane z użyciem fizycznego przymusu; gwałt” („Słownik Języka Polskiego” PWN, 1979, str. 986) Zdaniem Ireny Pospiszyl (1998, str. 14) „przemocą są wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji”. 7 I. Pospiszyl unika w tej definicji zaliczanie do przemocy zachowań nieświadomych, przypadkowych, - będących efektem nieszczęśliwego zbiegu okoliczności oraz zachowań krzywdzących wynikających z ludzkiej bezradności. Tak rozumiana przemoc w coraz większym stopniu jest obecna w życiu współczesnego człowieka. Pojawia się w rodzinie, grupie rówieśniczej, zakładzie pracy, życiu społeczno - politycznym. Pierwotnie za przemoc uważano nadużycie siły. Obecnie przyjmuje się, że przemoc to takie zachowania jednostki lub grupy, w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych. Jest to zachowanie agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób. Różnica między tym co potencjalnie być może, a tym co aktualnie jest - określa siłę negatywnego wpływu jakim jest przemoc. Spojrzenie na przemoc od strony jej skutków opisuje Joachim Kondziela (1974, str. 62). Jego zdaniem „przez przemoc będziemy rozumieć takie wywieranie wpływu na ludzi, w wyniku którego ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju”. Jest to spojrzenie z punktu widzenia skutków przemocy, z punktu widzenia ofiary, na którą przemoc jest skierowana. Przemoc może mieć charakter instrumentalny, czyli być środkiem do realizacji określonych celów. Może mieć również charakter bezinteresowny - powodować zadowolenie z faktu znęcania się nad innymi. Często okrucieństwo jest traktowane jako możliwość dobrej zabawy i zaspokojenia potrzeby doznawania przyjemności. (K.Kmiecik - Baran, 2000r.; Z.Brańka, M.Szymański, 1998r.) Klasyfikacja form przemocy Biorąc pod uwagę stan emocji sprawców przemocy można wyróżnić przemoc spontaniczną (gorącą) i instrumentalną (chłodną). Przemoc gorąca - charakteryzuje się złością, gniewem, furią, agresją oraz różnego rodzaju formami ekspresji: krzyki, rękoczyny, impulsywne zachowanie, gwałtowne zadawanie bólu. U jej podstaw leży furia, która rodzi się z niemocy i frustracji. Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. W jej wyniku dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem. Furia wynikająca z frustracji i niemożności prowadzi 8 w rezultacie do aktów przemocy. Przemoc gorąca jest najłatwiej zauważalna i najbardziej spektakularna. Pojawia się nagle i stosunkowo szybki znika. Przemoc chłodna - do jej wyzwolenia niepotrzebna jest furia, gniew czy intencja zaszkodzenia komuś. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, który sprawca chce osiągnąć. Chłodna przemoc to realizacja celi (np. dokonanie zemsty); często uważa się ją za usprawiedliwioną. Wyłania się ona z działań podejmowanych z pewną premedytacją. Bardzo często te działania mają pozytywne cele: przestrzeganie pewnych reguł; realizowanie jakiejś filozofii, wiary, ideologii; czyjeś dobro. Przemoc symboliczna - prowadzi do uznania kultury istniejącej jako jedynej, odrzuca wzory zachowania wyniesione z domu - odbiegające od panującej kultury. Jest to przekaz wzorów, zachowań, znaków i symboli zesłanej ??? kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji. Przemoc interpersonalna - (inaczej przemoc bezpośrednia)- jest odczuwalna i postrzegana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły fizycznej, bądź jako opresja psychiczna, czy wreszcie jako stan zależności. Realizacja elementarnych potrzeb i interesów zależy od podporządkowania się innemu podmiotowi. Jest to przemoc dokonująca się w bezpośrednich relacjach międzyludzkich. Przemoc strukturalna - (inaczej pośrednia) - jest przeciwieństwem przemocy bezpośredniej; nie musi zawierać fizycznego ataku, zamiaru fizycznej napaści czy psychicznego zranienia. Przemoc strukturalna jest często odbierana jako coś naturalnego. Znajduje się w strukturach społecznych, politycznych, kulturowych. Jest to rodzaj ukrytej przemocy - z trudem dostrzeganej przez ludzi zanurzonych w tych strukturach. Przemoc aksamitna - w tym przypadku występuje przedawkowanie miłości, nadopiekuńczości. (J. Papież, A. Płukis 1998r.; Kmiecik - Baran 2000r.; J. Bińczycka 1997r.). Przemoc fizyczna i psychiczna 9 Przy podziale przemocy na przemoc fizyczną i przemoc psychiczną uwaga skupiona jest na charakterystyce samego czynu, samego wpływu stanowiącego istotę przemocy. Przemoc fizyczna - oznacza wszystkie celowe formy zachowań, w konsekwencji których ofiara doznała bólu i cierpienia. Z przemocą fizyczną mamy do czynienia gdy dochodzi do bicia, zadawania bólu, izolowania w ciasnej przestrzeni. Przemoc emocjonalna, psychiczna - występuje w sytuacjach, gdzie stosunki interpersonalne ulegają patologizacji. Przejawia się brakiem szacunku, któremu towarzyszy poniżanie, ośmieszanie, wyzywanie, straszenie strony podporządkowanej. (J. Bińczycka 1997r.) Objawy przemocy Objawami fizycznymi są różnego rodzaju obrażenia i uszkodzenia ciała (np. obrzęki, sińce, rany, złamania, blizny na ciele, a nawet trwałe ubytki zdrowia. Objawami emocjonalnymi są np. wzrost lęku, niepokoju, wzmożona czujność, wzrost napięcia emocjonalnego, zmienność nastroju, niska samoocena, poczucie odrzucenia, depresja, skłonność do izolacji, słaba kontrola emocji, impulsywność. Objawy emocjonalne często ujawniają się później, długo po ustąpieniu przemocy, w obliczu stresu sytuacyjnego lub jakiegoś problemu. Mogą się rozwijać stopniowo w postaci bardziej zakamuflowanej (np. fobii, skłonności depresyjnych). Objawy społeczne - najczęściej spotkanym zachowaniem jednostek doświadczających przemocy jest wzrost agresywności w stosunku do otoczenia. Objawami społecznymi jest np. nieufność wobec innych, niekontrolowane wybuchy złości, nieumiejętność nawiązywania kontaktu, wrogość, wyuczona bezradność, spadek poczucia kompetencji. 10 (J. Pospiszyl, 1999r. ) 1.2 Zjawisko agresji „Słownik Języka Polskiego” definiuje agresję jako „zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobnikach lub rzeczach” (M.Szymkowiak, 1988, s.17) W „Słowniku Pedagogicznym” agresja zdefiniowana jest jako „działanie skierowane przeciwko ludziom lub przedmiotom wywołującym u osobnika niezadowolenie lub gniew. Celem agresji jest wyrządzenie szkody przedmiotowi agresji”. (W,Okoń, 1984, s.17) Z punktu widzenia psychologicznego „agresja jest to forma inicjowanego ataku wyrządzającego szkody fizyczne lub moralne określonym osobom lub grupom społecznym”.(Z.Skorny). Agresja może być intencjonalna (celowa) lub nieintencjonalna. 1.2.1 Rodzaje zachowań agresywnych Agresja najczęściej jest skierowana na zewnątrz na inne osoby – mamy wtedy do czynienia z agresją fizyczną bądź słowną. Agresja fizyczna może przybierać formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Agresja fizyczna wyrażona jest w postaci otwartej napaści na drugą osobę lub zniszczenia cudzej własności. 11 Agresja słowna może przybierać formę wypowiedzi napastliwych, szkodzących i poniżających. Agresja słowna przejawia się w postaci odrzucenia, groźby, może być wyrażona również poprzez ośmieszanie czy poniżanie danej osoby. Znacznie rzadziej agresja jest kierowana na własną osobę (do wewnątrz). Taka osoba niszczy sama siebie poprzez samokrytykę, samoponiżenie, samookaleczenie doprowadza do autodestrukcji. (J.Papież, A.Płukis, Z.Brańka, M.Szymański, 1998.) Rozróżnić można także agresję wrogą (emocjonalną) i instrumentalną. Agresję wrogą poprzedza gniew, jest wywołana złością, która wymyka się spod kontroli. Jej celem jest zadanie bólu lub zranienie. Zachowania agresywne mogą zostać wzmocnione przez oglądanie pożądanego efektu – bólu i cierpienia ofiary. Agresja instrumentalna jest działaniem na czyjąś szkodę zmierzającym do osiągnięcia jakiegoś nieagresywnego celu. Jest to działanie podejmowane z premedytacją. Efektem agresji instrumentalnej może być również ból i zranienie, ale nie stanowi to w tym przypadku celu podjętego działania. (E.Aronson, 1997; R Cialdini, 2002; M.H.Davies, 2001) Mężczyźni i kobiety różnią się skłonnościami do agresji emocjonalnej i instrumentalnej. U kobiet agresja częściej służy wyładowaniu złości, podczas gdy mężczyźni traktują ją jako narzędzie, za pomocą którego można podporządkować sobie innych Widać różnicę w rodzaju stosowanej przemocy: kobiety częściej stosują przemoc psychiczną, wyrządzają krzywdę emocjonalną(uczucie zazdrości, wpadanie w złość). Natomiast mężczyźni częściej uciekają się do przemocy fizycznej. (R.B.Cialdini, 2002) Ekstremalną formą agresji jest okrucieństwo. Jest to działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób szczególnie gwałtowny lub 12 wymyślny. Okrucieństwo może pojawiać się jako efekt nienawiści, która ma swoje źródło w poczuciu krzywdy, niesprawiedliwości, poniżeniu. Również akt zemsty jest kategorią okrucieństwa. Może to być działanie pod wpływem nagłego impulsu, jednak bardzo często zemsta jest realizowana przemyślanie. Okrucieństwo występuje także jako wyładowanie nagromadzonej agresji, będące wynikiem wewnętrznych , kumulujących się napięć lub frustracji. Inne odmiany okrucieństwa to okrucieństwo z ciekawości, dla zabawy, lub przyjemności(nazywane sadyzmem). Jeszcze innym rodzajem okrucieństwa jest chęć panowania nad innymi poprzez wzbudzanie atmosfery grozy, strachu, a zarazem podziwu. 1.2.1 Przyczyny i cele zachowań agresywnych Przyczyny – istnieje wiele czynników sytuacyjnych, które są odpowiedzialne za występowanie zachowań agresywnych, począwszy od procesów neurologicznych i chemicznych, a skończywszy na uwarunkowaniach społecznych. Agresja bywa również wynikiem prowokacji lub obecności bodźca wywołującego agresję np.przedmiotu kojarzonego potocznie z działaniami agresywnymi. Jeżeli chodzi o czynniki sytuacyjne, to agresję mogą wywoływać chwilowe nieprzyjemne doznania, takie jak ból czy upał, albo trwałe frustracje, na przykład 13 płynące z trudności materialnych. Na poziomie interakcji odczuwana przykrość lub obecność broni mogą wywołać skojarzenia prowadzące do wzrostu agresywności. Ludzie mający agresywne skłonności sami tworzą nieprzyjemne dla siebie sytuacje, które z kolei wywołują w nich jeszcze większą agresję. Cele zachowań agresywnych: Agresja może służyć wielu różnym celom. Jednym z celów agresji jest rozładowanie odczuwalnej przykrości. Agresja powodowana przykrością może być uwarunkowana chwilowymi stanami pobudzenia fizjologicznego lub trwałą skłonnością. Nawet akty bezpośredniej przemocy fizycznej mogą wynikać z wielu rozmaitych motywów. Jedni biją, aby uchronić swój status, drudzy, aby wykorzystać ofiary ku swemu zadowoleniu, jeszcze inni – dla rozładowania nadmiaru frustracji. Wiele agresywnych zachowań ma podłoże autoprezentacyjne. Niektórzy zachowują się agresywnie, aby sprawdzić wrażenie kogoś groźnego i w ten sposób zmusić innych do posłuchu. Agresja może pomóc zachować twarz w razie fizycznego bądź werbalnego ataku. Celem agresji może też być chęć wpływania na ludzi, uzyskania władzy i dominacji. Stworzenia wrażenia, że jest się twardym, zyskania pieniędzy i uznania społecznego lub po prostu rozładowania nieprzyjemnych emocji. Zachowanie agresywne może wynikać także z potrzeby samoobrony lub obrony innych ludzi. Niektórzy badacze, jak Zygmunt Freud, twierdzili, że agresja może być celem samym w sobie. (R.B.Cialdini, 2002; M.Leary, 2002; E.Aronson, T.Wilson, R.Akert, 1997) 1.2.2 Frustracja a agresja Agresję może spowodować każda nieprzyjemna lub przykra sytuacja, taka jak gniew, cierpienie, nuda itp. Spośród tych przykrych sytuacji głównym czynnikiem wywołującym agresję jest frustracja. Frustracja jest większa, gdy cel jest blisko, a coś lub ktoś przeszkadza w dążeniu do niego. Gdy przeszkoda jest niespodziewana lub gdy wydaje się nieuzasadniona, frustracja wzrasta jeszcze bardziej. Jeśli jednostka dążąca do jakiegoś celu zostanie w tym powstrzymana, 14 to wynikająca stąd frustracja zwiększa prawdopodobieństwo agresywnej reakcji. (E.Aronson, 1999r. s.334-335) Teoria frustracji-agresji: Teoria, zgodnie z którą przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia upragnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. (E.Aronson, T.Wilson, R.Akert 1997, s.505) Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie sprzyjać wystąpieniu agresji. Jednym z nich jest dystans dzielący nas od upragnionego celu lub obiektu. Im bliżsi jesteśmy realizacji naszych zamierzeń, tym większa jest nasza frustracja przy napotkaniu przeszkody. I więcej doświadczamy frustracji, tym bardziej jesteśmy skłonni zareagować agresją. Tendencje agresywne wzrastają także wtedy, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub gdy uważamy, że doświadczamy jej niesłusznie. Frustracja nie zawsze prowadzi do agresji. Na ogół wywołuje ona złość czy irytacje, a zachowania agresywne jedynie w innych sprzyjających im okolicznościach. (E.Aronson, T.Wilson, R.Akert 1997r.) Hipoteza frustracji – agresji Psycholog William McDougall i psychoanalityk Zygmunt Freud stali na stanowisku, że agresja jest instynktownym przejawem frustracji, wynikającej z niezaspokojenia pragnień. Według tej koncepcji celem zachowań agresywnych jest usunięcie przeszkód na drodze do zaspokojenia potrzeb. Była to wczesna wersja hipotezy frustracji-agresji. Zakładała ona, że agresja jest automatyczną reakcją na przeszkody w dążeniu do celu. Wersję tę następnie rozbudował John Dollard wraz ze współpracownikami. Stwierdzili oni, że „agresja jest zawsze wynikiem frustracji”. Rozumieli przez to dwie rzeczy: (1) kiedy ktoś zachowuje się agresywnie, to znaczy, że przedtem uległ frustracji; (2) jeśli ktoś ulega frustracji to następstwem będzie niewątpliwie jakiś akt agresji. Psychologowie społeczni zgłosili wiele zastrzeżeń do pierwotnej hipotezy frustracji – agresji. Według nich niektóre działania agresywne, zwłaszcza mające charakter instrumentalny, wcale nie muszą wynikać z frustrascji. 15 Oryginalna hipoteza frustracji-agresji Teoria, zgodnie z którą agresja jest automatyczną reakcją na pojawienie się przeszkód uniemożliwiających osiągnięcie celu. Frustracja (i tylko frustracja) Agresja (we wszystkich formach) brak innych przyczyn Rys.1 Oryginalna hipoteza frustracji-agresji Leonard Berkowitz zaproponował więc przeformułowaną hipotezę frustracji-agresji. Zgodnie z nią, frustracja łączy się jedynie z agresją emocjonalną (wywołaną złością), nie zaś z instrumentalną. Berkowitz twierdził też, że frustracja prowadzi do agresji tylko wtedy, gdy wywołuje negatywne uczucia. Każde wydarzenie wywołujące nieprzyjemne uczucia, takie jak ból, podniecenie czy rozdrażnienie, może prowadzić do agresji. Te nieprzyjemne uczucia nie muszą wynikać z frustracji. Według przeformułowanej hipotezy nieprzyjemne uczucia mogą, ale nie muszą prowadzić do zachowań jawnie agresywnych. Wszystko zależy od wielu czynników, z których jedne tkwią w człowieku, a inne – w danej sytuacji. (R.B.Cialdini, 2002; L.Brannon, 2002) 16 Przeformułowana hipoteza frustracji-agresji Teoria, zgodnie z którą każda nieprzyjemna sytuacja prowadzi do agresji emocjonalnej, jeżeli wywołuje przykre uczucia. (Wszystkie Frustracja Ból Pobudzenie inne nieprzyjemne doświadczeni a) Negatywne uczucia Agresja emocjonalna Rys. 2 Przeformułowana hipoteza frustracji-agresji 2. Mobbing – pojęcie ogólne „ Zjawisko mobbingu ma miejsce wówczas, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażona na negatywne działanie ze strony innej osoby lub osób ” ( D.Olweus, 1998 ) 17 Celem mobbingu jest izolowanie ofiary ze środowiska, ośmieszenie jej i poniżenie. Zjawisko to obejmuje różne formy szykan i prześladowania. Pojęcie mobbingu obejmuje swoim zakresem również przemoc i agresję. Jest to sytuacja, gdy ktoś wyrządza komuś innemu krzywdę lub przykrość. Działania osoby atakującej mogą przyjmować postać przemocy fizycznej (bezpośredniej) lub mogą też mieć postać werbalną np. gróźb czy złośliwości. Aby móc powiedzieć, że mamy do czynienia ze zjawiskiem mobbingu musi zaistnieć kilka czynników. Negatywne działania wobec ofiary muszą się powtarzać i trwać przez pewien okres (minimum 6 miesięcy ). Nie są to sporadyczne przypadki negatywnych działań. Mobbing jest często działaniem o zróżnicowanym natężeniu prześladowania : szykany mogą nasilać się lub osłabiać. Ofiara mobbingu charakteryzuje się tym, że nie potrafi, nie jest w stanie sama się obronić. Osoba „ atakująca ” ma znacznie mocniejszą pozycję od ofiary. Nierównowaga sił jest jedną z charakterystycznych cech mobbingu. Mobbing dotyczy głównie dyskryminacji, obszarów nękania psychicznego i prześladowania. Ma on na celu wyłączenie konkretnej osoby z jakiejś grupy poprzez zaczepienie, nieprzyjazne wypowiedzi itp. Mobbing jest pewnego rodzaju terrorem psychicznym np. poprzez ośmieszanie i poniżanie ofiary przez złośliwe plotki. Może mieć formę prześladowania bezpośredniego lub pośredniego. Bezpośrednie prześladowanie polega na otwartym ataku ofiary (werbalnym i fizycznym) a pośrednie na odizolowaniu jej od reszty grupy i doprowadzenie do jej wyobcowania i odrzucenia. Jest to wrogie i nieetyczne powtarzające się zachowanie; pod jego wpływem ofiary stają się bezradne, są pozbawione możliwości obrony. Skutkiem takiego maltretowania jest społeczne poszkodowanie ofiary oraz osłabienie jej kondycji psychicznej. Mobbing jest działaniem bezinteresownym. Jego sprawcy nic nie zyskują w zamian i nie wykazują również żadnych wyrzutów sumienia. W przypadku mobbingu rzadko można mówić o przemocy fizycznej. W większości przypadków jest to raczej bardziej wyrafinowane działanie (dyskryminowanie, prześladowanie; poniżenie i ośmieszanie ofiary). ( D.Olweus, 1998; K.Kmiecik – Baran, 2000 ) 18 2.1 Mobbing w szkole Niewątpliwie dla uczniów szkoła jest miejscem gdzie najczęściej mogą stać się ofiarą mobbingu. To właśnie tam zdarza się większość szykan. Aż jedna trzecia uczniów polskich szkół uważa się za ofiary rówieśniczej przemocy. Najczęściej jednak wcale nie jest to bicie, kopanie czy znęcanie się w ramach szkolnej fali, ale terror psychiczny. Tego rodzaju nękanie i psychiczne 19 wykańczanie dziecka przez kolegów, a często i przez całą klasę, psychologowie nazywają mobbingiem. Co trzeci polski uczeń w szkole staje się ofiarą przemocy. Najczęściej takiej, której nie zapobiegną instalowane przy szkolnych drzwiach wykrywacze metalu ani wynajmowani przez dyrektorów ochroniarze. Okrucieństwo w polskich szkołach nie zawsze jest krwawe. Coraz częściej sprowadza się do nękania psychicznego. Przemoc jest we wszystkich szkołach. Największym problemem dzieci nie jest jednak bicie i bójki, lecz wyśmiewanie i wyszydzanie przez rówieśników. Mobbing, czyli długotrwałe nękanie, izolowanie i psychiczne wykańczanie dziecka przez rówieśników, przebiega zwykle przy braku reakcji nauczyciela. Łatwiej zauważyć, że ktoś jest pobity, dużo trudniej - że jest szykanowany przez klasę, atakowany złośliwymi docinkami czy plotkami. Nauczyciel musi wiedzieć, jak rozmawiać z uczniami. Ani ofiara, ani neutralny świadek nie alarmują go o sprawie, bo uczniowie boją się sprawców i nie wierzą w skuteczność dorosłych. Tymczasem syndrom ofiary ciągnie się za dzieckiem przez całe dorosłe życie. Niekiedy klasowemu mobbingowi sprzyja nauczyciel: okazując niechęć uczniowi mającemu kłopoty w szkole, wyśmiewając jego wypowiedzi, używając krzywdzących określeń, a nawet przezwisk. Do tragicznych następstw mobbingu zalicza się chorobę psychiczną, inwalidztwo i samobójstwo. Po dłuższym mobbingu, który może trwać latami, stan psychiczny ofiar podobny jest do stanu psychicznego osób, które przeżyły wielkie katastrofy, zostały wzięte jako zakładnicy, stały się ofiarami gwałtu. Aby szkolny koszmar nie miał tak tragicznego finału, prześladowanemu przez rówieśników dziecku potrzebna jest natychmiastowa pomoc dorosłych. Tej zaś udziela się tylko po postawieniu trafnej diagnozy. Niestety, nawet szkolni pedagodzy i ulegający ich sugestiom rodzice często zauważają u dziecka "jedynie" lęki, depresję, bezsenność i zwyczajną niechęć do nauki, a nie tzw. zespół człowieka maltretowanego. Zwykle również gotowi są szukać przyczyn mobbingu raczej w niedopasowaniu ucznia do grupy aniżeli w zbiorowym spisku. Osiemdziesiąt procent uczniów nie lubi szkoły z powodu złych relacji z nauczycielami i kolegami. Aż jedna trzecia dzieci nie przyznaje się nikomu do swojego problemu - wynika z badań stowarzyszenia Bliżej Dziecka. Ofiara prawie 20 zawsze czymś się wyróżnia w grupie rówieśników: ubiorem, budową, ułomnością, wiedzą. Socjolodzy zaobserwowali, że może się nią stać zarówno dziecko aroganckie i agresywne, mające kłopoty z nauką i lekceważące szkolne środowisko, jak i prymus wyprzedzający rówieśników dojrzałością intelektualną. Inność zawsze budzi niechęć i strach. - Mobbingowi nierzadko poddawane są dzieci słabsze psychicznie, nie potrafiące zastosować przemocy wobec innych. Często otaczane w rodzinnych domach nadopiekuńczością .Pierwszym powodem skłaniającym grupę do agresji bywa czyjś brak reakcji na zaczepki albo nieumiejętność obrony. Mobbing jest bezinteresowny. Sprawcy nic nie zyskują, a ofiara nie wie, dlaczego jest prześladowana. Nauczyciele albo nie dostrzegają go, albo są wobec niego bezradni. Uczniów twierdzących, że są nękani w szkole jest znacznie więcej niż tych, którzy twierdzą, że takie zdarzenia mają miejsce w drodze do lub ze szkoły. Jednocześnie warto zauważyć, że według uczniów o wiele większa szansa na uzyskanie pomocy istnieje właśnie na terenie szkoły. Jeżeli bowiem do prześladowań dochodzi w drodze do lub ze szkoły ta szansa jest znacznie mniejsza. Na podstawie przeprowadzonych badań nie znaleziono zależności między liczebnością szkoły (klasy) a nasileniem zjawiska mobbingu. Wielkość szkoły i liczebność klasy nie ma wpływu na częstotliwość, zatem wystąpienia mobbingu wśród uczniów. Niewykluczone jest jednak, że w mniejszych szkołach przeciwdziałanie temu negatywnemu zjawisku może okazać się łatwiejsze. Istnieje jednak związek między częstotliwością występowania przypadków dręczenia uczniów przez kolegów a obecnością nauczyciela (np. podczas przerw na korytarzach). Im więcej nauczycieli w stosunku do liczby uczniów, tym mniejszym problemem staje się prześladowanie i szykanowanie. Ważne jest również to aby dorośli byli gotowi interweniować w razie potrzeby i nie pozostawali obojętni w obliczu konfliktów między uczniami. (D.Olweus, 1998) „Stosunek nauczycieli do problemu mobbingu oraz ich postawa w konkretnych przypadkach ma kluczowe znaczenie i wpływ na skalę problemu w klasie lub szkole”. (D.Oweus, 1998, s.35) 21 Jednakże bardzo często to właśnie nauczyciel staje się wywołującym w uczniach strach dręczycielem. Ma on nad dzieckiem władze, może decydować o jego pozycji w klasie. Jeżeli publicznie okazuje uczniowi niechęć, wytyka mu błędy – wpływa wtedy ujemnie na stosunek innych dzieci do tego ucznia. Przeżyte niepowodzenia i upokorzenia prowadzą do obniżenia samooceny, niewiary we własne siły, rezygnacji z jakichkolwiek osiągnięć. Nauczyciele bardzo rzadko przeciwdziałają powstaniu uczucia zagrożenia oraz lęku u złego ucznia. Często zdarza się, że okazują niechęć uczniowi, który ma kłopoty w szkole, wyśmiewają jego wypowiedzi, używają krzywdzących określeń a nawet przezwisk. Taki uczeń czuje się skrzywdzony i upokorzony. Natomiast dzieci, które czują się docenione, akceptowane, które otrzymują w domu i szkole wsparcie emocjonalne rozwijają poczucie własnej wartości i mają szacunek dla innych. Sprawcami mobbingu mogą więc też być nauczyciele, którzy powinni stanowić dla dziecka oparcie i nieść mu w razie potrzeby pomoc. Tymczasem zdarza się, że złe traktowanie ucznia przez wychowawcę pogarsza jeszcze jego kontakty z rówieśnikami. Zastraszona ofiara bardzo często rozwiązać swoich problemów. Czasami zamyka się w sobie i odsuwa od reszty; w innych przypadkach staje się agresywna i buntownicza. Uczeń może polubić szkołę jeśli zaspokaja w niej swoje potrzeby, nie jest zagrożony upokorzeniem i szyderstwem ze strony nauczycieli i kolegów. (K.Kmiecik – Baran, 2000;D.Olweus,1998) 2.2 Sprawcy mobbingu Najczęściej charakterystyczną cechą sprawców prześladowań jest agresja przejawiana w stosunku do kolegów, ale często także wobec dorosłych – rodziców i nauczycieli. Są to osoby zafascynowane przemocą i jej narzędziami. Chłopcy są zazwyczaj silniejsi od pozostałych, zwłaszcza zaś od swoich ofiar. Często działają impulsywnie, mają potrzebę dominacji. Nie współczują ofiarom prześladowań. Dla osób, które szykanują innych, typowe są reakcje agresywne 22 połączone z siłą fizyczną. Można przypuszczać, że agresywni uczniowie drażniący kolegów w szkole również później mogą sprawiać kłopoty. Oprawcy są nieszczęśliwi, nie lubią szkoły i mają problemy w rodzinie. Dzieci te są wysoce agresywne i mogą przyczyniać się do powstania stanu zagrożenia dla innych dzieci, nauczycieli, otoczenia. W przyszłości jest bardziej prawdopodobne, iż będą zamieszane w działalność przestępczą. W roli prześladowców (agresor lub agresywna ofiara) jak i ofiar jest zdecydowanie większa część chłopców niż dziewcząt. (D.Olweus, 1998; J.Papierz, A.Płukis, 1998; V.Kwiatkowska – Darul, 2001) Cechy ogólne potencjalnych sprawców mobbingu Szkolni prześladowcy charakteryzują się następującymi cechami: 1. Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych, chętnie uciekają się do przemocy i gróźb 2. Mogą być silniejsi od kolegów z klasy, zwłaszcza od swoich ofiar 3. Ogólnie są zbuntowani, nieposłuszni i agresywni wobec dorosłych (także wobec rodziców i nauczycieli 4. Są porywczy, impulsywni, mają trudności z przystosowaniem się do panujących norm i zasad 5. Zazwyczaj mają dość wysokie mniemanie o sobie 6. Łatwo irytują się, szydzą z innych, celowo mówią rzeczy, które mogą kogoś zranić, grożą, wyśmiewają się, popychają innych, szturchają, biją, znęcają się, niszczą cudze rzeczy Zachowania takie mogą być skierowane przeciw wielu uczniom, lecz zwykle koncentrują się na kilku najsłabszych i najbardziej bezbronnych. 2.3 Charakterystyka ofiar mobbingu w szkole Ofiary wśród dzieci charakteryzowane są jako bezbronne, fizycznie słabsze i niskiego wzrostu. Mają one małą świadomość swojej wartości, wysoki poziom depresji, są przez rówieśników i nauczycieli postrzegania jako inni (np. są otyli lub nadaktywni). Ofiary mobbingu czują stałe zagrożenie. Jeśli nie udzieli się pomocy ofierze mobbingu, w każdej chwili może ona być znów narażona. Osoby takie 23 znajdują się w stanie długotrwałego stresu i są wielokrotnie narażone na sytuacje traumatyczne. Skutkiem tego jest stale odnawiająca się i powracająca reakcja. Powoduje to, przy ciągłych naruszeniach praw tych jednostek, poważne załamanie wiary w siebie, oraz zdrowia psychicznego. Następstwa mobbingu to: pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego. Skutki można ująć w dwie grupy: 1. następstwa psychiczne, wpływ na psychikę: depresja, zakłócenia koncentracji. Stany zwątpienia, stany strachu, które często mogą prowadzić do zapaści nerwowej, a nawet do prób samobójczych, 2. następstwa psychosomatyczne: zakłócenia pracy serca, zakłócenia oddechu, bóle głowy, zakłócenia snu. Typowa ofiara szykan jest bardziej niż inni uczniowie zatrwożona i niepewna. Przeważnie są to dzieci ostrożne, wrażliwe, nieśmiałe i małomówne. Mają niską samoocenę, źle oceniają też swoją sytuację. Często uważają się za głupie, nieatrakcyjne, są nieszczęśliwe i zawstydzone. W szkole czują się samotne i opuszczone. Nie są jednak ani agresywne, ani nie drażnią innych, dlatego szykan nie można wytłumaczyć prowokacją z ich strony. Ofiary są negatywnie nastawione do przemocy i jej narzędzi. Taki typ ofiar mobbingu nazywamy pasywnymi, w przeciwieństwie do znacznie rzadziej spotykanych postaw prowokujących. Długotrwałe szykany zwiększają ich strach przed otoczeniem, pogłębiają nieśmiałość i brak poczucia własnej wartości. Jest to postawa zdecydowanie rzadsza od postawy pasywnej. Uczniowie tacy często mają problemy z koncentracją, są ogólnie niespokojni, wytwarzają wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia. (D.Olweus, 1998; J.Papierz, A.Płukis, 1998; V.Kwiatkowska – Darul, 2001) Cechy ogólne potencjalnych ofiar mobbingu: 1. Potencjalne ofiary mogą być fizycznie słabsze od swoich rówieśników (dotyczy to zwłaszcza chłopców). 2. Są ostrożne, wrażliwe, ciche, mało aktywne, nieśmiałe, często płaczą, są nieszczęśliwe, charakteryzują się niską samooceną. 3. Niezależnie od tego, czy na początku szkoły miały dobre stopnie czy nie, później wyniki ulegają pogorszeniu. 24 4. Podświadomie i pośrednio pokazują innym, że są nieszczęśliwe i małowartościowe, okazują swoją bezbronność i bezradność w przypadku ataku. 5. Boją się urazów fizycznych, unikają niebezpiecznych zabaw, niektórych dyscyplin sportowych, bójek. (D.Olweus, 1998; D.Ekiert- Grabkowska. 1982; V.Kwiatkowska – Darul, 2001) 3. Przemoc w środowisku szkolnym Zjawisko przemocy jest formą wyrażania agresji jednostkowej i grupowej. Jest jednym z mechanizmów regulujących stosunki między ludzkie w różnych grupach, instytucjach, środowiskach i układach społecznych. Ta forma zachowań nie jest obca także instytucjom edukacyjnym: szkołom różnych typów, placówkom opiekuńczo-wychowawczym i resocjalizacyjnym. Zauważyć można postępujący 25 wzrost tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży szkolnej, graniczący z brutalizacją i okrucieństwem, deptaniem ludzkiej godności. O narastaniu problemu agresji wśród dzieci i młodzieży świadczą nie tylko artykuły prasowe, ale także badania prowadzone przez kuratoria oświaty. Wykazują one wyraźny wzrost liczby agresywnych zachowań uczniów na terenie szkoły. (Z.Brańka, M.Szymański, 1998r.; J.Papierz, A.Płukis, 1998r.; J.Kuźma, 1998r.) 3.1 Przyczyny zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży Agresywne zachowanie się dzieci może mieć swą przyczynę we frustracji wywołującej wystąpienie poczucia krzywdy, emocji, gniewu, wrogości czy zdenerwowania. Powstają one na skutek niesprawiedliwej oceny, nieprzyjemnych zdarzeń losowych, niepowodzeń podczas działania, czy też pod wpływem stosowania surowych kar fizycznych. Podłożem zachowań agresywnych dzieci i 26 młodzieży może być także blokada potrzeb, m.in.afiliacji, uznania społecznego i samodzielności w wyniku nadmiernej surowości i oziębłości rodziców, częstego upominania, stawiania za przykład innych dzieci, nadmiernego ograniczania inicjatywy przez nakazy i zakazy dorosłych. Agresywne zachowanie się młodzieży bywa następstwem oddziaływania określonych modeli, którymi mogą być np.rodzice, bohaterowie filmów i książek. Utrwaleniu zachowań agresywnych sprzyjają osiągnięte korzyści. Zachowanie agresywne Negatywne reakcje nauczycieli i kolegów Porażki Odrzucenie Brak akceptacji Frustracja Rys.3 Cykl agresji i frustracji Młodzież zachowująca się agresywnie wzbudza negatywne reakcje innych ludzi, w tym nauczycieli i kolegów. W konsekwencji częściej doznaje przykrości, takich jak usunięcie ze szkoły, odrzucenie i brak akceptacji ze strony rówieśników. Wskutek tego często nasila się jej frustracja, która prowadzi do jeszcze większej agresywności.(rys.3) 27 Jako inne jeszcze podłoże zachowań agresywnych wskazuje się na zaburzenia w funkcjonowaniu systemu nerwowego oraz schorzenia organiczne. Jeśli u dziecka występują liczne zachowania agresywne określa się je mianem dziecka agresywnego. Agresywność stanowi wtedy względnie trwały składnik jego osobowości. Przyczyn agresji i związanej z nią przemocy należy upatrywać nie tylko w czynnikach psychicznych, ale również w kontekście społecznokulturowym. Większość dzieci agresywnych pochodzi z rodzin, gdzie jedno lub oboje rodzice to osoby agresywne. Frustrowane dziecko, które w domu jest posłuszne, gdyż boi się kary – przenosi swoją agresje do szkoły, na swoich kolegów i tam realizuje zachowania agresywne modelu prezentowanego przez rodziców. Przyczyn zachowań agresywnych poszukiwać można w środowisku, w jakim funkcjonuje szkoła a także w wielkości samej placówki. Zjawisko anonimowości występującej w dużych szkołach sprzyja działaniom destrukcyjnym, znacznie osłabia (czasami wręcz uniemożliwia) oddziaływanie wychowawcze nauczycieli. Szkoły małe, kameralne sprzyjają bliskiemu kontaktowi wychowanków z ich wychowawcami, hamują też wiele działań o charakterze nagannym. Przyczyną zachowań agresywnych może być także przewaga funkcji dydaktycznej szkoły nad wychowawczą. Wielu nauczycieli chcąc „zrealizować” przeładowany program, zapomina o drugiej swej roli. Jej pełnieni nie sprzyja także przeciążenie szkół. Jeszcze jednym szkolnym źródłem frustracji i zachowań agresywnych jest przeciążenie programów nauczania. Dla wielu uczniów szkoła stanowi istotne źródło ich agresywności. Jednym z podstawowych źródeł ich agresji na terenie szkoły jest postawa nauczyciela – jego wypowiedzi i zachowania, system nagród i kar. Czynnikami wywołującymi agresję są: wyśmiewanie i wyszydzanie ucznia, wyzwiska, oszczerstwa, oraz kary fizyczne. Stosowane przez nauczycieli kary określane są przez uczniów jako mało skuteczne, wszystkie budzą gniew i agresję. Niektóre z nich powodują dodatkowy lęk. Uczniowie czują się w szkole osaczeni i bezradni. Doznawane frustracje odreagowują w zachowaniach agresywnych kierowanych zarówno na inne osoby, przedmioty, jak i na samych siebie. 28 Wśród nieletnich zachowujących się agresywnie częściej występują przewlekłe choroby, defekty fizyczne, urazy czaszki i mózgu. Jak wskazują badania empiryczne defekty fizyczne i obniżony poziom rozwoju umysłowego same w sobie nie determinują zachowań agresywnych, przemocy i przestępstw popełnianych przez nieletnich. Oczywiście są one czynnikami ułatwiającymi demoralizację lub zejście na drogę przestępstwa, ale jedynie w przypadku zaistnienia określonych warunków. Najważniejszym i decydującym jest rozluźnienie więzi z podstawowymi środowiskami opiekuńczo-wychowawczymi – rodziną i szkołą. Uwarunkowania egzogenne są o wiele bardziej zróżnicowane i groźne. Najczęściej wymieniane są: - kryzys wartości i autorytetów; młodzież zbyt łatwowiernie uzależnia się od subkultur młodzieżowych i sekt religijnych - deprywacja różnorodnych potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby rozwoju, prestiżu, uznania i sukcesu, która może powodować zaburzenie w zachowaniu - błędy wychowawcze i zaniedbania ze strony rodziców i nauczycieli - niepowodzenia szkolne spowodowane niekorzystnymi warunkami pracy szkół, błędami wychowawczymi, powodujące frustracje a często złe funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, tworzenie negatywnych grup młodzieżowych inicjujących tzw.terroryzm szkolny i akty wandalizmu - niezaspokojenie aspiracji stosunkowo licznej grupy młodzieży w trudnym dla niej okresie rozwojowym, brak perspektyw życiowych i lęk przed przyszłością - materializm pragmatyczny przyczynia się do potęgowania egoizmu i wzmaga postawy agresywne i stosowanie przemocy w stosunkach międzyludzkich, a w ekstremalnych przypadkach dobro drugiego człowieka 29 - środki masowego przekazu stanowią współczesny zakamuflowany rodzaj przemocy psychicznej; liczne filmy eksponujące przemoc i gwałt dostarczają młodemu pokoleniu negatywnych wzorów agresji, przemocy i nietolerancji Na zaburzenia w zachowaniu dzieci i młodzieży przejawiające się w postawach agresywnych, aspołecznych i przemocy, wpływają i odgrywają determinującą rolę społeczne czynniki środowiskowe. (Z.Brańka, M.Szymański, 1998r.; J.Kuźma, 1998r.; R.B.Cialdini, 2002r.) 3.2 Fobia szkolna – psychiczne maltretowanie ucznia Silny lęk uczniów przed szkołą, nauczycielami, i rówieśnikami którzy stosują przemoc może spowodować fobie szkolną. Polega ona na mniejszej lub większej niemożności i chęci chodzenia do szkoły. Dzieci nie zawsze mówią swoim rodzicom o tym, co się dzieje w szkole i jakie mają problemy lub 30 przeżywają sytuacje oraz niepokoje. Boją się interwencji rodziców u nauczycieli, gdyż mogłoby to spowodować przykre konsekwencje. Do częstych przyczyn fobii szkolnej należą: - wyśmiewanie się z ucznia słabego w nauce, jąkającego lub z innymi widocznymi defektami rozwojowymi, - publiczna krytyka nauczyciela lub niesłuszne posądzanie o kradzież czy inne zachowania. Szkoła jest dla wielu jednostek źródłem nieprzyjemnych przeżyć, porażek, upokorzeń wynikających zazwyczaj z autorytaryzmu nauczycieli, braku przejawiania przez nich umiejętności współpracy z grupą, prawidłowego komunikowania się z uczniami. Na fobię szkolną zapadają także uczniowie osiągający dobre oceny szkolne, ale przede wszystkim dotyka ona uczniów, którzy nie mogą sobie dać rady z problemami szkolnymi, czują się zagrożeni. Fobia szkolna pojawia się najczęściej po przeżyciu silnego upokorzenia w szkole. Skuteczne jej leczenie rozpoczyna rozwiązanie konfliktu, który doprowadził do powstania lęku. Fobia szkolna na mniejszej lub większej niemożności chodzenia do szkoły. Uczeń, który nie potrafi wszystkiemu podołać, czuje się zagrożony. Lęk przed szkołą mogą wywołać również szczególnie silne przeżycia upokorzenia w szkole. (Z.Brańka, M.Szymański, 1998r; K.Kmiecik – Baran, 2000r.;I.Jundziłł,1993r.) 3.3 Przemoc wśród młodzieży Zjawisko przemocy w szkole współczesnej różnych szczebli można rozpatrywać w kategoriach funkcjonowania podkultur młodzieżowych. Grupy nieformalne utworzone ze starszych roczników uczniów w szkołach, których 31 szczególnie upodobaną formą zachowań jest przemoc wobec młodszych, słabszych kolegów. Grupy nieformalne – o charakterze destruktywnym – których celem jest zastraszanie i terroryzowanie słabszych, pojawiły się od pewnego czasu w różnych typach szkół. Dobór uczniów do grup nieformalnych jest celowy. Najbardziej pożądanymi cechami są: brutalność, agresja, odwaga, wulgaryzm w odnoszeniu się do rówieśników, lekceważenie nauczycieli i szkoły. Innym kryterium doboru członków grupy jest ścisłe wykonywanie poleconego zadania, a nawet złożenie przysięgi według określonej procedury, swoistej inicjacji. Przywódcami są na ogół dobrze zbudowani, wysportowani, agresywni chłopcy – budzący postrach wśród społeczności uczniowskiej. Motywami działań tych grup jest najczęściej zwykła głupota, panująca aktualnie w większości szkół „moda” na gnębienie słabszych oraz próby podnoszenia własnej samooceny, ważności wśród rówieśników, chęć wyładowania agresji i radości, satysfakcja z zadawania bólu psychicznego i fizycznego słabszym, przeżywanie sytuacji rewanżu za własne doświadczenia w początkach nauki szkolnej. Grupy te mogą dezorganizować funkcjonowanie szkoły. Agresja i przemoc burzą prawidłową adaptację dzieci i młodzieży do społeczności szkolnej, niweczą proces wychowawczy. Niszczą także wartościowe więzi emocjonalne charakterystyczne dla wspólnoty szkolnej. Szczególnymi przypadkami są dzieci wychowane w rodzinach patologicznych. Bardzo często reagują agresywnie, a w szkole starają się zaimponować swoją siłą i bezwzględnością wobec innych – często stają się przywódcami grup nieformalnych. Istnieje pogląd i przekonanie wśród niektórych badanych, iż swoisty chrzest uczniów młodszych, słabszych, rozpoczynających naukę szkolną jest czymś oczywistym i normalnym. Chodzi tutaj jednak o stosowanie działań i traktowanie swych kolegów z okrucieństwem, upokorzeniem, poniżaniem. 32 Różna jest reakcja dzieci napiętnowanych przez grupy nieformalne w szkole. Najczęściej reagują lękiem, paniką, rzadko zgłaszają przypadki przemocy rodzicom czy też nauczycielom. Także nieczęsto aktywnie podejmują próby przeciwstawienia się silniejszym. Dominują w ich zachowaniach mechanizmy adaptacyjne, oraz ucieczki od zdarzeń (boją się przychodzenia do szkoły). (Z.Brańka, M.Szymański, 1998r; J.Papierz, A.Płukis, 1998r.; J.Kuźma, 1998r.; P.Barczyk, J.Czerny, 1998r.) 3.4. Przemoc ze strony nauczycieli W procesie wychowania nauczyciel przyjmuje na siebie rolę nadrzędną względem ucznia. Kiedy jednak przemienia ten stosunek nadrzędności w stosunek nierówności staje się on władcą a uczeń poddanym. W sytuacji 33 zniewolenia, pozbawienia możliwości wyboru i samostanowienia o sobie, uczeń zaczyna dopominać się o swoje prawa, a kiedy ich nie otrzymuje rodzi się w nim bunt. Jego opór może przybierać różnorodne formy. Jest on również potwierdzeniem wywołanej przez nauczyciela sytuacji przemocy. Przykładami nacechowanych przemocą zachowań nauczycieli są: publiczne ubliżanie, „nękanie” ucznia, przymuszanie do nauki, nieposzanowanie zdania ucznia, niesprawiedliwe ocenianie, użycie siły. Poważnym problemem jest psychiczna przemoc nauczycieli wobec uczniów. Pedagodzy nie zawsze zdają sobie sprawę, jak wielką wagę – w odbiorze młodych ludzi – mają niektóre ich zachowania, często w intencji „całkiem niewinne”, wynikają one z braku umiejętności radzenia sobie z pewnymi trudnymi sytuacjami w klasie. Uprzedzenie uczniów w stosunku do nauczycieli wynika najczęściej ze strachu przed upokorzeniem, krzykiem, karą lub brakiem obiektywności nauczyciela. Uczniowie, którzy doznali przykrości ze strony nauczycieli są nieufni i często z obawy przed jego różnorodnymi reakcjami buntują się. Nieufni i upokorzeni uczniowie tracą zarazem chęć do pracy na lekcjach. Stosowanie przemocy przez nauczyciela wobec ucznia powoduje zanik chęci do nauki i chodzenia do szkoły, strach przed szkołą, pogorszenie wyników w nauce, stres, niedocenianie siebie. Przywilejem władczego panowania nauczyciela jest ocenianie i kontrola ucznia. Opisując styl kontrolowania i oceniania ucznia przez nauczyciela można pośrednio określić charakter łączącego ich stosunku społecznego, a więc także i to czy nie przeradza się on stosowanie przemocy. Ocena jako efekt kontroli ucznia staje się środkiem manipulowania w rękach nauczyciela, poprzez jej stosowanie nauczyciel dokonuje własnego podziału na uczniów „dobrych” i „złych”. Nauczyciel straszy uczniów użyciem oceny negatywnej, jest niesprawiedliwy w wystawianiu ocen, faworyzuje niektórych uczniów. Kiedy nauczyciel czuje swoją władczą moc nad uczniem często odnosi się do niego ironicznie, a nawet obelżywie. Repertuar negatywnych określeń stosowany przez nauczyciela w stosunku do ucznia jest ogromny. Niektórzy uczniowie boją drwin na swój temat ze strony nauczyciela. Nauczyciel często ośmiesza uczniów ze względu na ich wygląd, strój ,uczesanie. Oprócz tego, iż nauczyciel ośmiesza i krytykuje uczniów, to zwraca się do nich również po nazwisku albo wymyśla przezwiska. 34 Stosowana przemoc fizyczna i agresja werbalna wzbudza w uczniach (nie tylko ofiarach) uczucie lęku, upokorzenia, krzywdy, bezradności. Wypadki stosowania przemocy przez nauczycieli i wychowawców wobec uczniów w szkołach, niestety nie są odosobnione. Przyczyną stosowania przemocy przez nauczycieli wobec uczniów jest ich bezradność w sytuacjach konfliktowych. Nauczyciele, którzy stosują przemoc fizyczną wobec uczniów, charakteryzują się niskim poczuciem wartości, bezsilnością, brakiem odporności na stres i radzenia sobie z nim. Obawa przed utratą szacunku i poważania rodzi postawy autorytarne. Autorytarny styl porozumiewania się cechują: jednostronność przekazu, nakazy, zakazy oraz akty przemocy. Nauczyciel ogranicza niezależność i samodzielność uczniów, wywołuje napięcie emocjonalne, które może skutkować konfliktami, a nawet wyzwalać zachowania agresywne i przemoc. (J.Papierz, A.Płukis, 1998; W.Walc, 2001; W.Kwiatkowska-Darul, 2001;T. Gordon,1995) Hierarchia jako element funkcjonowania szkoły Hierarchia jest dla szkoły zjawiskiem charakterystycznym. Dystans ten tworzy przede wszystkim nierówność między zakresem praw i obowiązków jednej i drugiej strony z przewagą praw po stronie nauczyciela, oraz dominacją obowiązków po stronie ucznia. Jasno i wyraźnie, z korzyścią dla nauczyciela określone stosunki nadrzędności i podrzędności, dają mu – w jego mniemaniu – prawo do całkowitego panowania nad aktywnością uczniów, do narzucania im swojej woli i poglądów, co z kolei wynika z przeświadczenia o własnej nieomylności oraz przewagi życiowych doświadczeń. Tylko nauczyciel ma prawo do inicjatywy służącej wywołaniu odpowiedzi, do przerwania jej i oceniania. Uczniowie nigdy nie mają takich praw, jakie ma wolny rozmówca w normalnej konwersacji. Nauczyciel stara się także nakłonić lub zmusić uczniów do podporządkowania się określonym przez niego i szkołę regułom i normom. Szkoła oddziałuje na uczniów poprzez blokady i sytuacje bez wyboru. To prowadzi w następstwie do zaniku poczucia odpowiedzialności osobistej za 35 działania i ich konsekwencje, wreszcie wywołuje wyuczoną bezradność. Stawianie uczniów w sytuacji bez wyjścia odbywa się w szkole bardzo często. Powodem istnienia konfliktowych relacji między nauczycielem a uczniem jest władza, której wyrazem jest prawo stosowania ciągłej i permanentnej kontroli i oceny. Proces kontrolowania wiedzy uczniów łączy się nierozerwalnie z koniecznością jej oceniania. Zdaniem uczniów, często o ocenie decyduje nastrój nauczyciela, nazwisko osoby pytanej, jaj wygląd, strój, a także to, w jaki sposób osoba ta oceniana jest przez innych nauczycieli. Proces oceniania wydaje się być dodatkowo wzmacniany i potęgowany poprzez wszechobecne przedmiotowe traktowanie uczniów, nie dostrzeganie w nich, niejednokrotnie bardzo ciekawych i twórczych indywidualności, oraz ciągłe ironizowanie i etykietowanie. (M.Karkowska, W.Czarnecka, 1998; J.Papierz, A.Płukis, 1998) 3.5 Skutki przemocy Skutki przemocy mogą mieć charakter bezpośredni lub odległy, psychiczny bądź fizyczny. Skutki przemocy i zachowań agresywnych w dalszym rozwoju 36 indywidualnym dzieci są zawsze bardzo poważne ze względu na utrwalone deformacje psychiczne i zaburzenia emocjonalne. Rozwój i normalne funkcjonowanie osobowości są nie do pogodzenia z przemocą, ponieważ bierne poddanie się cudzej kontroli wyklucza autonomię. Dziecko staje się również ofiarą przemocy, jeśli jest świadkiem przemocy w swoim najbliższym otoczeniu. Przemoc w wychowaniu dzieci ma tendencję do utrwalania się w przechodzeniu z pokolenia na pokolenie. Psycholodzy i pedagodzy zauważają, że dzieci wzrastające w rodzinach, w których praktykowano przemoc, we własnym dorosłym życiu również są skłonne do zachowań agresywnych. Jeżeli uznają przemoc za coś oczywistego, naturalnego, prowadzić to może do postrzegania przemocy jako immanentnej cechy świata. (Z.Brańka, N.Szymański, 1998) 3.6 Sposoby przeciwdziałania przemocy i agresji Istnieje wiele sposobów przeciwdziałania agresji. Wśród nich wymienić można: omawianie przyczyn gniewu i wrogości, modelowanie zachowania 37 nieagresywnego, ćwiczenie umiejętności pokojowego rozwiązywania konfliktów, kompetencji komunikacyjnych i umiejętności prowadzenia negocjacji oraz sprzyjanie rozwoju empatii, gdyż zapobiega ona występowaniu tendencji do dehumanizacji ofiary. Psychologowie opracowali i przetestowali różne metody działań mających służyć zahamowaniu agresji. Metody te powiązane są z różnymi celami agresji. Jedna z nich polega na uczenia agresywnych dzieci odmiennych sposobów osiągania korzyści. Inna polega na wdrażaniu u agresywnych ludzi wzorców myślenia przeciwdziałających eskalacji agresji. Trzecią metodą jest karanie agresywnych osób. Ta metoda pociąga za sobą pewne niebezpieczeństwa. Niektórzy psychologowie są więc raczej zwolennikami działań zapobiegawczych. Jeden z najlepszych programów pomocy agresywnym dzieciom opracował Gerald Patterson. Opiera się ona na założeniu , że celem agresji jest osiągnięcie określonych korzyści. Agresji można przeciwdziałać, jeśli stworzy się warunki, w których nie przynosi ona korzyści, a na jej miejsce pojawiają się inne sposoby osiągania pożądanych celów. W trakcie programu uczy się rodziców zasad modyfikacji zachowania, uczy się ich rozpoznawać, w jaki sposób swoim zachowaniem wynagradzają agresję u dziecka oraz zachęca się ich do nagradzania bardziej akceptowanych społecznie zachowań. Inna metoda walki z agresją dotyczy mechanizmów poznawczych. Polega ona na uczeniu ludzi panowania nad wywołującymi złość myślami. Metoda Raymonda Novaco jest jednym z programów skutecznie hamującym agresję. Polega na opanowywaniu złości za pomocą myśli (blokują one negatywne pobudzenie emocjonalne). Te metody wykazały pewną skuteczność w hamowaniu agresji na poziomie indywidualnym. Niektórzy psychologowie uważają jednak, że rzeczywista redukcja agresji wymaga działań na poziomie społecznym. Przebadano więc skuteczność sankcji karnych w stosunku do autorów przejawów agresji. 38 Zdaniem psychologów kary nie zawsze skutecznie zapobiegają agresji. Z jednej strony, karanie każdego zachowania, włącznie z zachowaniem agresywnym, zmniejsza częstotliwość jego występowania. Z drugiej strony, ponieważ karanie przybiera zwykle formę przemocy, osoba, która próbuje wyeliminować u kogoś oznaki agresji, może zamiast osiągnięcia zamierzonego celu stać się wzorem zachowania agresywnego i stworzyć warunki sprzyjające procesowi modelowania. Karanie dzieci często wzmaga w nich poczucie złości i frustracji, a jeśli przybiera postać kar cielesnych, to uczy dzieci, że osoby sprawujące władzę mają prawo posługiwać się przemocą. Rola karania w przeciwdziałaniu zachowaniom agresywnym nie jest jednoznaczna. Karanie może przynieść pożądane efekty, jeśli wymierzana kara nie jest zbyt surowa i następuje natychmiast po dopuszczeniu się aktu agresji. Nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz zbyt surowa. Jeśli jednak karanie jest natychmiastowe i konsekwentne, to może hamować zachowania agresywne. Powszechne stają się programy zapobiegania agresji wśród młodzieży. Celem takich programów jest uczenie umiejętności radzenia sobie z bezradnością i lękiem w momencie zagrożenia, a także sposobów obrony przed agresją innych lub przed własną, która budzi się w ofiarach, gdy nie umieją sobie poradzić z otaczającym złem. Ostatecznym efektem tego rodzaju programów, choć się wydaje nieco odległym w czasie, byłoby jednak zmniejszenie liczby zachowań agresywnych u sprawców dzięki rozwijaniu postawy dezaprobaty wobec nich, wzrostowi umiejętności rozwiązywania konfliktów, asertywności itp. Im więcej będzie osób, które swoje potrzeby i cele realizują bez konieczności sięgania po instrumenty agresji, im częściej agresywne zachowania będą zdecydowanie potępiane, tym rzadziej agresorom będzie się opłacało sięgać po takie rozwiązanie. Trzeba kształtować u młodych ludzi postawy zdecydowanego sprzeciwu wobec stosowania przemocy i uczyć jej wyrażania w konkretnych reakcjach na zaobserwowane przypadki krzywdzenia innych osób. Młodzi ludzie powinni 39 wiedzieć, gdzie może szukać pomocy osoba krzywdzona, jakie instytucje są powołane do jej udzielenia. Aby zapobiegać agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży, nie używając przy tym przymusu trzeba przede wszystkim zrozumieć istotę przyczyn zachowań agresywnych i tego, co w rzeczywistości kryje się za takim agresywnym postępowaniem. Problem agresji w szkole, zależy od bardzo licznych i różnych czynników, a co za tym idzie , nie ma tu prostych i automatycznych rozwiązań. Szkoła powinna współpracować z rodziną. Najpierw poprzez wymianę informacji o dzieciach, dalej poprzez doradzanie rodzicom w kwestiach wychowawczych i dokształcanie pedagogiczne, spotkania z różnymi specjalistami. Powinno się angażować rodziców w dokonujący się w szkole proces wychowania. Jednocześnie funkcjonowanie rodzice szkoły, powinni powinni przyjmować czynnie część odpowiedzialności uczestniczyć we wspólnym za z nauczycielami rozwiązywaniu jaj problemów. Trzeba zmienić przekonanie wielu rodziców, że od momentu wysłania dzieci do szkoły, to właśnie ona ma wziąć główną odpowiedzialność za ich wychowanie. Konieczna jest demokratyzacja szkoły , powinno dostrzegać się indywidualność każdego z uczniów. Natomiast w organizacji szkoły pomysły i propozycje wszystkich zainteresowanych – uczniów, rodziców i nauczycieli powinny być jednakowo poważnie brane pod uwagę. Szkoła powinna być dla uczniów modelem współżycia opartego na wzajemnym szacunku. Systemy radzenia sobie z przemocą w szkole powinny koncentrować się przede wszystkim na następujących sprawach: 1. identyfikacji zjawiska 2. diagnozy stanu i potrzeb 3. pokierowania, rozwiązania sytuacji 4. kontroli Pierwszy krok procesu stanowi identyfikacja uczniów, którzy są podatni na zagrożenie przemocą, oraz identyfikacja osób, które stosują przemoc w szkole. Diagnoza ma za zadanie określenie, jakie działania należy przeprowadzić, aby 40 zminimalizować zjawisko przemocy. Pokierowanie i rozwiązanie sytuacji to uruchomienie programów naprawczych, czyli najbardziej odpowiednich sposobów postępowania minimalizujących zjawisko przemocy. Kolejny krok radzenia sobie z przemocą to wsparcie i kontrola. Celowe mogą być takie działania, jak: grupy wsparcia, indywidualne poradnictwo, terapia grupowa, program pomocy koleżeńskiej, wspólny program wsparcia w szkole i poza nią. Można wymienić kilka strategii zapobiegania przemocy: 1. Uświadomienie i edukacja w społeczności: dotyczy wszystkich osób które mają kontakt z młodzieżą oraz samej młodzieży. Chodzi tu o edukację oraz informowanie na temat przemocy i interwencji, gdy wystąpi taka potrzeba. Edukacja powinna obejmować samą młodzież, rodziców i nauczycieli. 2. Prewencja podstawowa: dotyczy młodych ludzi i ich rodzin. Chodzi tu o rozwijanie umiejętności społecznych, tworzenie systemów zewnętrznego wspierania, czego rezultatem będzie pozytywny rozwój. 3. Zagrożenie: dotyczy tych młodych ludzi, których osobowość lub warunki życiowe sprawiają, iż istnieją u nich czynniki ryzyka stania się ofiarą lub sprawcą przemocy. 4. Wysokie ryzyko: dotyczy młodzieży, która wysyła sygnały alarmowe, dokonywała już aktów przemocy, oraz osób, które stały się już ofiarami przemocy. W taki przypadku można tworzyć programy opieki nad konkretnymi przypadkami. 5. Interwencja po fakcie: dotyczy osób, które przeżyły przemoc wobec siebie lub osoby bliskiej. W celu przeciwdziałania przemocy i agresji należy: - kształtować obraz świata, w którym dla osiągnięcia celu nie trzeba uciekać się do agresji, w którym gardzi się przemocą, 41 - dbać o rozwijanie zainteresowań, budzenie pasji, umiejętne organizowanie wolnego czasu, - rozwijać kompetencje społeczne, uczyć asertywności, tolerancji i empatii - okazywać dziecku szacunek i zaufanie (R.Becialdini, 2002; K.Kmicik-Baran, W.Cieślk, 2001; J.Kuźma, 1998; S.Kawula, 1996; W.Walc, 2001) 4. Metodologia badań własnych 42 4.1 Cel i problematyka badań Agresja i przemoc wśród młodzieży staje się zjawiskiem coraz bardzo powszechnym . Spowodowane jest to wieloma ważnymi przyczynami, takimi jak czynniki biologiczne tkwiące w samym dziecku, częste stosowanie przemocy przez osoby z najbliższego otoczenia danej jednostki i nadużywanie kary jako środka wychowawczego itd. Szkoła jako placówka edukacyjno-wychowawcza w dużej mierze odpowiada też za kształtowanie się postawy agresywnej u dzieci i młodzieży. Od nauczycielawychowawcy, jego zachowania się, autorytetu jaki ma wśród uczniów i sposobu ich kształtowania zależy, czy u dzieci rozwiną się zachowania agresywne jako reakcja na stres, trudności i niepowodzenia, czy też nie. Ten bardzo szeroki problem, jakim jest agresja i przemoc wśród młodzieży zdecydowałam się zawęzić wyłącznie do terenu szkoły. Badany problem dotyczy doświadczania przemocy przez młodzież w środowisku szkolnym oraz występowania agresji wśród uczniów. Celem badań jest stwierdzenie czy istnieje przemoc i agresja w szkole oraz określenie rodzaju, formy i przyczyn jej występowania. Badania mają określić również wielkość tego zjawiska, pokazać liczbę uczniów którzy na terenie szkoły stali się ofiarami przemocy. Celem badań jest również charakterystyka osób stosujących przemoc w szkole: czy są to tylko uczniowie czy także nauczyciele. 4.2 Pytania badawcze 43 Formułowanie problemów badawczych jest to zabieg polegający na precyzyjnym rozbiciu tematu na pytania. Problemem badawczym jest na ogół takie pytanie, które określa w miarę dokładnie cel zamierzonych badań. Bardzo ważne jest, aby pytania badawcze sformułowane zostały w sposób prawidłowy. Problemy badawcze określają bowiem zakres naszych wątpliwości i niewiedzy, zawarty w temacie badań. Warunkiem ich poprawnego sformułowania jest ich rozstrzygalność empiryczna i oraz wartość praktyczna. Od problemów zależy również, jakie techniki i narzędzia zostaną dobrane aby je rozwiązać. Konieczne jest precyzyjne sformułowanie pytań badawczych, ponieważ w dużej mierze wpływa to na poprawność pozostałych etapów badań. ( Łobocki M., 2000r. ; Pilch T., 1998r.) Celem zaplanowanych przeze mnie badań będzie uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1) Czy istnieje w szkole zjawisko przemocy i agresji ? 2) Jak licznej grupy uczniów dotyczy ten problem, ilu z nich doświadczyło przemocy na terenie szkoły? 3) Jaki rodzaj przemocy : fizycznej czy psychicznej, jest częściej spotykany na terenie szkoły? 4) Z czyjej strony uczniowie doświadczają przemocy w szkole: ze strony młodzieży czy osób dorosłych? 5) Jakie formy przemocy są najczęściej stosowane wobec uczniów? 4.3 Metoda, technika i narzędzie badań 44 Następnym etapem badań jest wybór odpowiedniej metody, techniki badawczej oraz projektowanie narzędzi badawczych. Wybór lub skonstruowanie metod badawczych musi nastąpić zgodnie ze sformułowanymi uprzednio dobór skonstruowanie trafnych, obiektywnych i rzetelnych sposobów postępowania pytaniami badawczymi. Właściwy lub badawczego jest warunkiem skutecznego rozwiązania sformułowanych wcześniej problemów badawczych. Przystępując do rozwiązywania określonego problemu - w pierwszej kolejności należy wybrać odpowiednią metodę badawczą. Następnie - na podstawie określonej już metody – badacz decyduje o doborze techniki badań. Wybrana technika natomiast w sposób jednoznaczny wyznacza późniejsze narzędzia badawcze. Metody są ogólnie zalecanymi sposobami postępowania zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego. Są ogólnymi założeniami dotyczącymi celowych czynności i środków przydatnych w rozwiązywaniu problemów badawczych. Techniki są to bardziej skonkretyzowane i szczegółowe sposoby postępowania badawczego. Stanowią część składową metody badań. Są to czynności praktyczne pozwalające na uzyskanie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów. Natomiast przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań jest narzędzie badawcze. Na tym etapie badań następuje wybór metody badawczej w celu rozwiązania sformułowanych wcześniej już problemów badawczych. W moich badaniach posłużyłam się metodą sondażu diagnostycznego. Metoda sondażu - „jest to metoda badań, której podstawową funkcją jest gromadzenie informacji o interesujących badacza problemach w wyniku relacji słownych osób badanych, nazywanych respondentami.” (Łobocki. M, 2000r., s.243) Jest to sposób gromadzenia wiedzy o opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, kierunkach rozwoju określonych zjawisk – w oparciu o specjalnie 45 dobraną grupę (reprezentującą populację generalną) , w której to zjawisko występuje. Metoda sondażu pozwala na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenie jego zasięgu, zakresu, poziomu i intensywności, następnie ocenę i w wyniku tego zaprojektowanie modyfikacji, czyli zmian ulepszających negatywne sytuacje życia ludzi w badanym środowisku albo wzmagających pozytywne momenty wzajemnych oddziaływań jednostek. Metoda sondażu daje nam opis i pozwala na wyjaśnienie pewnych zjawisk masowych czy ważniejszych procesów występujących w danej zbiorowości. Charakterystyczne jest dla niej użycie respondentów jako jednostek dostarczających pożądanych informacji. W ślad za wyborem metody musi następować przygotowanie szczegółowych technik badawczych. Technika badawcza jest określoną czynnością służącą do uzyskania pożądanych danych, jest pojedynczą procedurą polegającą na wykonaniu określonej czynności badawczej. W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to: wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne. Tak więc stosując metodę sondażu diagnostycznego można zastosować wiele różnych technik, z których wybrałam ankietę. Jest to zestaw gotowych pytań o wysokim stopniu standaryzacji, dotyczących najczęściej jednego, wąskiego zagadnienia, którym w moim przypadku jest zjawisko agresji i przemocy w szkole. Ankieta jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera. Jest ona zbiorem specjalnie sformułowanych pytań, na które osoba badana powinna dać odpowiedź. Kwestionariusz , którym posłużyłam się w trakcie swoich badań, zawierał 12 pytań. Zostały one ułożone zgodnie z tematem mojej pracy oraz zgodnie z określonym wcześniej celem badań. Przykład kwestionariusza, który zastosowałam w swoich badaniach, jest ujęty w aneksie . ( Łobocki M., 1999; Łobocki M., 2000r. ; Pilch T., 1998r.) 4.4 Dobór próby w badaniach naukowych; charakterystyka badanych 46 Kolejnym etapem badań jest dobór osób badanych – „wyselekcjonowanie dla celów badawczych pewnej liczby osób spośród określonej zbiorowości ludzi, którymi badacz jest szczególnie zainteresowany.” ( Łobocki, 2000r. , s.40 ) Ponieważ przeprowadzane badania nie obejmują wszystkich osób wchodzących w skład danej populacji, konieczne jest dokonanie doboru osób badanych. Precyzyjne określenie problemu badawczego pozwala właściwie dokonać doboru tych osób , zgodnie z podstawowym celem badań. Badania pozbawione starannego doboru osób badanych są na ogół bez większej wartości metodologicznej. Nie wiadomo wtedy, czy końcowe wnioski badań odnoszą się do faktycznie interesującej badacza populacji. Od rzetelności doboru próby zależy więc późniejsze prawo badacza do tworzenia uogólnień obejmujących całą populację i budowania teorii. Dobór osób badanych może być dokonywany w różny sposób. Losowy dobór próby jest uznawany za najbardziej trafny. Polega on na doborze osób z określonej populacji w sposób przypadkowy; badacz nie ma bezpośredniego wpływu na wybór osób badanych. W celowym doborze próby wyselekcjonowania osób z danej populacji dokonuje bezpośrednio sam badacz, kierując się posiadaną na jej temat wiedzą. ( Łobocki M., 1999r.: Łobocki M., 2000r. ) Badany przeze mnie problem dotyczy doświadczania przemocy przez młodzież w środowisku szkolnym oraz występowania agresji wśród uczniów. Celem badań jest stwierdzenie czy istnieje przemoc i agresja w szkole oraz określenie rodzaju, formy i przyczyn jej występowania. Konkretnie badania mają określić wielkość tego zjawiska w szkołach średnich, oraz dokładniej je scharakteryzować. Występowanie przemocy w szkołach jest często lekceważone i pozornie nie stanowi problemu. Jednak coraz częściej młodzież doświadcza przemocy w szkole – zarówno ze strony inny uczniów jak i osób dorosłych, głównie nauczycieli. Biorąc pod uwagę temat i cel badań, przeprowadzenie ich wśród osób obecnie uczęszczających do szkoły średniej mogłoby napotkać liczne trudności. 47 Obecność nauczyciela mogłaby wywołać presję i w ten sposób wpłynąć na odpowiedzi uczniów - a tym samym na wynik przeprowadzanych badań. Niewykluczona jest również negatywna reakcja nauczyciela, a tym samym brak jego zgody na przeprowadzenie ankiety - ze względu na kontrowersyjną treść zawartych w niej pytań ( np. pytania dotyczące przemocy stosowanej przez nauczyciela wobec uczniów). Z powyższych powodów, starając się właściwie dokonać doboru próby, postanowiłam zrezygnować z przeprowadzenia badań wśród uczniów szkół średnich. Doboru osób badanych dokonałam spośród studentów pierwszego roku. Zakończyli oni naukę w szkole średniej stosunkowo niedawno i nie powinni mieć większych problemów z odtworzeniem wydarzeń z tamtego okresu. Brak presji otoczenia, brak obawy przed nauczycielem oraz innych negatywnych czynników może pozytywnie wpłynąć na jakość odpowiedzi niektórych badanych. Będą mniej skłonni do ukrywania pewnych faktów bądź udzielania nieprawdziwej odpowiedzi. Dodatkowo anonimowość badań wpływa na większą otwartość i szczerość respondentów. Jednak dobór osób badanych jedynie spośród studentów wpłynie niewątpliwie na wyniki przeprowadzanych badań. Określone na ich podstawie zjawisko przemocy oraz jego wielkość i forma, nie będzie odnosiło się do wszystkich szkół średnich, a jedynie do pewnej ich części ( głównie szkół średnich ogólnokształcących ). Mniejszy stopień reprezentatywności doboru osób badanych powoduje, że wyciągnięte na podstawie badań wnioski będą dotyczyły jedynie określonej grupy uczniów a nie całej ich zbiorowości. 4.5 Procedura badań 48 Badania zostały przeprowadzone w Szkole Śląskiego wśród studentów pierwszego roku. Zarządzania Uniwersytetu Badania miały charakter anonimowy i łącznie brało w nich udział 71 losowo dobranych osób ( 39 kobiet i 32 mężczyzn ). Badania zostały przeprowadzone w trakcie trwania zajęć , lecz poza obecnością wykładowcy . Po krótkim wyjaśnieniu celu moich badań oraz zasad wypełniania kwestionariusza, rozdałam wszystkim formularze z pytaniami. Ankieta zawierała zarówno pytania zamknięte, otwarte jak i półotwarte. Badani udzielali odpowiedzi na pytania zawarte w specjalnie ułożonym przeze mnie kwestionariuszu – ściśle związanym z tematem badań oraz głównymi problemami badawczymi. Jego wypełnienie nie sprawiło nikomu trudności. W trakcie udzielania odpowiedzi na pytania żadna z badanych osób nie miała jakichkolwiek wątpliwości odnośnie rozdanej przeze mnie ankiety. Nie musiałam więc odpowiadać na żadne dodatkowe pytania z ich strony. Wypełnienie kwestionariusza zajmowało badanym około 15 minut. Badania przebiegały w sprawny sposób , bez żadnych dodatkowych trudności. 5. Analiza wyników badań 49 Przeprowadzone badania miały na celu określić wielkość zjawiska przemocy i agresji występującego w szkole. Poniżej przedstawiona zostanie analiza poszczególnych pytań badawczych oraz uzyskanych na nie odpowiedzi. Analizując odpowiedzi na pierwsze pytanie: „ Z jakim rodzajem przemocy spotkałeś się podczas nauki w szkole średniej?” próbowałam ustalić, jaki rodzaj przemocy pojawia się w szkole najczęściej. Ponad połowa badanych zaobserwowała na terenie swojej szkoły przemoc psychiczną. Jedna czwarta respondentów spotkała się z przemocą fizyczną, natomiast co piątemu z nich trudno było określić z jakim rodzajem przemocy spotkali się podczas nauki w szkole średniej. Zadziwiający jest fakt tak dużej różnicy pomiędzy występowaniem w szkołach przemocy psychicznej i fizycznej. Sami uczniowie zaobserwowali częściej psychiczną formę przemocy, która mimo iż nie zostawia widocznych śladów, jest trudniejsza do wykrycia a tym samym do zapobiegania. Może wywołać poważne konsekwencje, być przyczyną wielu niepowodzeń w późniejszym życiu ucznia, który doświadczył jej podczas nauki w szkole. Brak wiary w siebie, depresja czy załamanie nerwowe to tylko niektóre z licznych skutków jakie wystąpić mogą u ofiar dotkniętych przemocą psychiczną. Dlatego niepokojąco wysoki jest wynik uzyskany na podstawie tego pytania. Przemoc psychiczna Przemoc fizyczna Trudno powiedzieć 100% 80% 60% 54% 24% 22% 40% 20% 0% wyk.1 Rodzaje przemocy spotykane w szkole. 50 Celem kolejnego pytania ( „Jakie przejawy przemocy widziałeś na terenie szkoły?” ) było wskazanie, na podstawie otrzymanych wyników, najczęściej występujących aktów przemocy wśród uczniów. Najczęściej udzielaną na to pytanie odpowiedzią były „ obraźliwe przezwiska”. Co czwarty badany zaobserwował tą formę przemocy na terenie swojej szkoły. Ten najczęściej występujący akt agresji wśród uczniów jest jednym z objawów przemocy psychicznej. Można zatem ponownie stwierdzić, że ten właśnie rodzaj przemocy jest najczęściej występującym na terenie szkoły. Dość duża liczba badanych osób wskazywała jako przejaw przemocy „ niszczenie sprzętu szkolnego” . Takie zdarzenie zaobserwował w swojej szkole średniej co piąty badany. Natomiast co siódmy z nich był świadkiem „zastraszania i gróźb” w kierunku danego ucznia. Podobna liczba badanych osób – dokładnie co ósma – wskazała „ bójki między uczniami” jako zaobserwowany na terenie szkoły akt przemocy. Groźby i zastraszanie 14% Nie spotkałem się 2% Bójki m iędzy uczniam i 13% Obraźliw e przezw iska 26% Znęcanie się 8% Wymuszanie pieniedzy 6% Niszczenie rzeczy innych uczniów 9% Niszczenie szkolnego sprzętu 22% wyk.2 Przejawy przemocy i agresji w szkole Rzadziej respondenci udzielali odpowiedzi: „niszczenie rzeczy należących do innych uczniów” – co dziesiąty z nich spotkał się z taką formą agresywnego zachowania. 51 Również za występujące niezbyt często na terenie szkoły zostało uznane „ znęcanie się” nad innymi uczniami – tylko co trzynasta osoba była świadkiem takiego zdarzenia. Natomiast najrzadziej spotykanym aktem przemocy jest „ wymuszanie pieniędzy, wartościowych przedmiotów” – taką odpowiedź zaznaczył jedynie co szesnasty badany. Odpowiadając na to pytanie, zaledwie jedna osoba na pięćdziesiąt badanych przyznała, że nie spotkała się, na terenie swojej szkoły, z żadnym z wymienionych przejawów przemocy. Analiza udzielonych przez respondentów odpowiedzi na kolejne pytanie: „ Czy w szkole średniej ty lub ktoś z twojego bliskiego otoczenia był ofiarą przemocy fizycznej?„ dała następujące wyniki: 2 osoby na 5 badanych przyznały, że były (lub ktoś z ich bliskiego otoczenia) ofiarą przemocy fizycznej ze strony innych uczniów. Co dziesiąta badana osoba przyznała, że doświadczyła (lub ktoś z jej bliskiego otoczenia) przemocy fizycznej ze strony nauczyciela. 2 osoby na 5 badanych zaprzeczyły, że były (lub ktoś z ich bliskiego otoczenia) ofiarą przemocy fizycznej w okresie uczęszczania do szkoły średniej.Co dziesiąta badana osoba nie potrafiła udzielić konkretnej odpowiedzi na to pytanie. Nauczyciele Inni uczniowie Trudno powiedzieć Nikt 100% 80% 40% 60% 40% 39% 10% 11% 20% 0% wyk.3 Osoby stosujące przemoc fizyczną wobec uczniów 52 Uzyskane odpowiedzi na kolejne pytanie: „ Czy w szkole średniej ty lub ktoś z twojego bliskiego otoczenia był ofiarą przemocy psychicznej?„ pozwoliły mi zapoznać się ze skalą tego problemu, która przedstawia się następująco : Prawie połowa badanych osób przyznała, że doświadczyła (lub ktoś z jej bliskiego otoczenia) przemocy psychicznej ze strony nauczyciela. Co czwarta osoba przyznała, że była (lub ktoś z jej bliskiego otoczenia) ofiarą przemocy psychicznej ze strony innych uczniów. Natomiast co piąty badany zaprzeczył, że był (lub ktoś z jego bliskiego otoczenia) ofiarą przemocy psychicznej w okresie uczęszczania do szkoły średniej. Jedynie co dwudziesty respondent nie posiadał konkretnego zdania na ten temat. Warto zauważyć, analizując odpowiedzi tego pytania, że prawie dwukrotnie więcej osób doświadczyło w szkole przemocy psychicznej ze strony nauczycieli niż ze strony innych uczniów. Nauczyciele Inni uczniowie Trudno powiedzieć Nikt 100% 90% 80% 70% 48% 60% 50% 40% 30% 27% 19% 6% 20% 10% 0% wyk.4 Osoby stosujące przemoc psychiczną wobec uczniów. 53 Wspólna analiza uzyskanych odpowiedzi na następujące dwa pytania: „ Czy w szkole średniej ty lub ktoś z twojego bliskiego otoczenia był ofiarą przemocy fizycznej?„ oraz „ Czy w szkole średniej ty lub ktoś z twojego bliskiego otoczenia był ofiarą przemocy psychicznej?„ pozwoliła mi na uzyskanie odpowiedzi na następujące pytanie: Ile badanych osób przyznało, że było (lub ktoś z ich bliskiego otoczenia) ofiarą przemocy fizycznej a ile przemocy psychicznej? Na podstawie wspólnej analizy odpowiedzi respondentów na dwa, wymienione wcześniej pytania, uzyskałam dodatkowo następujące wyniki: Połowa badanych osób przyznała, że doświadczyła (lub ktoś z jej bliskiego otoczenia) przemocy fizycznej w szkole średniej. Natomiast aż ¾ badanych osób potwierdziło, że było ofiarą (lub ktoś z ich bliskiego otoczenia) przemocy psychicznej . Ofiary przemocy psychicznej Ofiary przemocy fizycznej 100% 90% 75% 80% 70% 60% 50% 50% 40% 30% 20% 10% 0% wyk.5 Ofiary przemocy w szkole 54 Kolejnym interesującym mnie zagadnieniem w przeprowadzanych badaniach było ustalenie, jakie formy ma najczęściej przemoc występująca w środowisku szkolnym, wśród uczniów. Pytania dotyczące tego problemu podzieliłam ze względu na rodzaj opisanych w nich form przemocy, które podzieliłam na fizyczne i psychiczne. Analizując odpowiedzi osób biorących udział w badaniach na następujące pytanie: „Jaką formę miała przemoc fizyczna w twojej szkole?” otrzymałam następujące wyniki: Dwie formy przemocy : „bójki między uczniami” oraz „umyślne popychanie na korytarzu szkolnym” były najczęściej wskazywanymi przez badanych: - ponad 1/3 respondentów była świadkiem bójek na terenie swojej szkoły; - natomiast 1/3 badanych osób zaobserwowała umyślne popychanie uczniów na korytarzach . bójki między uczniami kopanie brak przemocy fizycznej umyślne popychanie na korytarzu bicie za pomocą jakiegoś przedmiotu 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 34% 31% 30% 20% 11% 12% 12% 10% 0% wyk.6 Formy przemocy fizycznej występujące w szkole 55 Rzadziej natomiast wskazywane były formy przemocy fizycznej takie jak: „bicie za pomocą jakiegoś przedmiotu” – co ósmy badany spotkał się w szkole z takim przejawem agresji, natomiast umyślne „kopanie” zaobserwował tylko co dziewiąty . Brak obecności przemocy fizycznej, w jakiejkolwiek formie, wskazany został przez co ósmą osobę. Analiza wszystkich uzyskanych na to pytanie odpowiedzi pozwala stwierdzić, że dziewięć spośród dziesięciu badanych osób było świadkami przemocy fizycznej wśród uczniów. Zaobserwowanie przez nich przynajmniej jednego z wcześniej wymienionych agresywnych zachowań potwierdza obecność tego rodzaju przemocy w szkole. Na pierwsze postawione przeze mnie pytanie („ Z jakim rodzajem przemocy spotkałeś się podczas nauki w szkole średniej?”) przemoc fizyczną udzieliło odpowiedzi wskazującej na 25% badanych. Natomiast wyniki uzyskane na podstawie tego pytania pokazują, że zetknęło się z nią prawie 90% badanych osób. Można zatem wnioskować, że zjawisko przemocy fizycznej jest znacznie większe niż są tego świadome badane przeze mnie osoby. Spotykając się na co dzień z różnymi przejawami agresji, przestały zwracać na nią uwagę i traktować jej obecność w zachowaniu innych jako coś niewłaściwego czy nienaturalnego. Jednocześnie te osoby przestały traktować podobne zdarzenia jako akty przemocy i oceniać je w tej kategorii. „Jaką formę miała przemoc psychiczna w twojej szkole?” to kolejne postawione respondentom pytanie, wyjaśnieniu które podobnie jak pozostałe, miało pomóc mi w głównego problemu badawczego. Analizując odpowiedzi badanych osób otrzymałam tak przedstawiające się wyniki: 20% czyli co piąty badany zaznaczył „wyśmiewanie ucznia z powodu jakiejś cechy” –była to najczęściej udzielana na to pytanie odpowiedź. Zbliżone do siebie wyniki miały takie formy przemocy psychicznej jak: „obgadywanie” – 18%, „wyzwiska” – 17% , „obraźliwe określenia w kierunku danej osoby” – 16%. 56 Rzadziej natomiast badani wskazywali „lekceważenie ucznia” – 14% czy „izolowanie go od grupy” – 12%. Niepokojący jest jednak fakt, że zaledwie 3% badanych osób nie zetknęła się w trakcie uczęszczania do szkoły średniej z jakimkolwiek przejawem przemocy psychicznej. inne obgadywanie 1% brak przemocy psychicznej 3% 18% wyzwiska 17% obraźliwe określenia w kierunku danej osoby 16% wyśmiewanie ucznia z powodu j akiej ś cechy izolowanie od grupy 12% 20% lekceważenie ucznia 14% wyk.7 Formy stosowanej przemocy psychicznej Również wynik, uzyskany na podstawie zsumowania wszystkich odpowiedzi na to pytanie, jest niewątpliwie bardzo negatywny. Aż 97% badanych osób spotkało się ze stosowaniem wobec ucznia przemocy psychicznej. Można więc powiedzieć, że skala występowania tego zjawiska jest naprawdę ogromna. Zestawiając otrzymany wynik (97%) z pytaniem pierwszym ( „Z jakim rodzajem przemocy spotkałeś się podczas nauki w szkole średniej?”) na które odpowiedzi „przemoc psychiczna” udzieliło 54% badanych widoczna jest duża rozbieżność. Zatem, podobnie jak w przypadku przemocy fizycznej, respondenci wybierali często w pierwszym pytaniu odpowiedź „trudno powiedzieć” - nie byli pewni czy w ich szkole miała miejsce psychiczna przemoc wobec uczniów. Zdecydowanie jednak potwierdzają jej obecność wyniki uzyskane na podstawie tego pytania (wystarczyło, że badany zaznaczył chociaż jedną z form przemocy psychicznej, ponieważ automatycznie potwierdzało to występowanie tego zjawiska na terenie szkoły). 57 Analiza odpowiedzi na kolejne pytanie ( „Czy nauczyciele reagowali na mające miejsce w szkole akty przemocy? ) pozwoliła poznać mi opinie uczniów na temat uczących ich osób. Na tej podstawie mogłam wyciągnąć wnioski jaki jest stosunek nauczycieli do występującej wśród młodzieży agresji. Wyniki uzyskane po przeprowadzeniu analizy wszystkich odpowiedzi pokazują, jak duże jest zainteresowanie osób uczących problemami młodzieży. Określają tym samym stopień zaangażowania nauczycieli w wykonywaną przez nich pracę oraz ich stosunek do mających miejsce w szkole aktów przemocy . Jaka jest liczba nauczycieli, których interesują tworzące się miedzy uczniami konflikty – często nie pozbawione elementów agresji? Jak wielu z nich reaguje na pojawiające się w szkole akty przemocy? – odpowiedzi na te pytania uzyskałam analizując wyniki, które znajdują się poniżej: Prawie połowa badanych osób przyznała, że nauczyciele raczej reagowali na mające miejsce w szkole akty przemocy. Jednak znacznie mniej było osób, które spotykały się zawsze z interwencją ze strony nauczyciela w takich sytuacjach tylko co dwudziesta osoba udzieliła takiej odpowiedzi. Co trzeci badany stwierdził, że nauczyciele raczej nie reagowali na występujące akty przemocy. Jednak żaden z respondentów nie spotkał się nigdy ze zdecydowanym brakiem reakcji ze strony dorosłych na występującą w szkole przemoc. Natomiast co szósta badana osoba nie potrafiła udzielić na to pytanie konkretnej odpowiedzi. zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzieć raczej nie 100% 80% 48% 60% 40% 30% 17% 5% 20% 0% wyk.8 Reakcja nauczycieli na występujące w szkole akty przemocy 58 Kolejne pytanie kwestionariusza : „Czy twoim zdaniem istnieją sposoby zapobiegające przemocy w szkole, jeśli tak to jakie?” miało formę pytania otwartego. Respondenci mieli w tym przypadku całkowitą swobodę wypowiedzi, ankieta nie zawierała żadnych dodatkowych sugestii ani konkretnych rozwiązań tego problemu. Spowodowało to jednak, że nie wszyscy badani udzielili na to pytanie odpowiedzi, która stanowiłaby metodę zapobiegania agresji w środowisku szkolnym. Przeciwdziałanie przemocy jest konieczne, jednak ponad 1/3 badanych nie potrafiła wskazać sposobu jej zwalczania. Można na tej podstawie wnioskować, że według tych osób nie istnieją skuteczne sposobu zapobiegające przemocy. Pozostali respondenci w swoich odpowiedziach opisywali konkretne rozwiązania tego problemu . Poniżej znajdują się niektóre z nich - wymieniane przez badanych najczęściej. Znaczna część osób uważa, że najlepszą metodą przeciwdziałania przemocy jest „surowe karanie i odizolowanie agresywnych uczniów ” oraz „większa kontrola ze strony nauczycieli” . Często wymieniano również „wprowadzenie dyscypliny i większego nadzoru nad uczniami”. Bardzo niepokojący jest fakt, że istnieje wyraźna tendencja do reagowania przemocą na przemoc. Rzadziej wskazywanymi przez respondentów sposobami zapobiegającymi przemocy były: - „większe zainteresowanie sprawami uczniów ze strony nauczycieli” ; - „zajęcia poruszające problem agresji prowadzone przez psychologów, policjantów ”; - „ochrona, monitoring, identyfikatory na terenie szkoły”. Wyjaśnienie przyczyn agresywnego zachowania młodzieży oraz wskazanie czynników, z powodujących przeprowadzanych przeze jego nasilenie, mnie stanowiło jeden celów badań. Analiza udzielonych przez respondentów odpowiedzi na pytanie „ Co twoim zdaniem powoduje wzrost agresji u młodzieży?” pozwoliła mi określić najczęściej występującą przyczynę agresywnych zachowań. Wszystkie otrzymane wyniki, dotyczące problemu stosowania przez młodzież przemocy , wyglądają następująco: 59 - najczęściej wskazywaną przyczyną wzrostu agresji wśród młodzieży był „brak zainteresowania odpowiedzi udzieliła - rodziców wychowaniem dziecka” – takiej 1/4 badanych osób (25%) ; taki sam wynik (19%) uzyskały dwie następujące odpowiedzi: „wzrost agresji w społeczeństwie” oraz „duża obecność agresji w środkach masowego przekazu” - każda z nich została wskazana przez prawie 1/5 badanych osób; - 1/6 respondentów (16%) za przyczynę, powodującą wzrost agresji w zachowaniu młodzieży, uważa „niewłaściwe podejście nauczycieli do uczniów” ; - dla 1/7 badanych osób (14%) powodem tego negatywnego zjawiska jest „zbyt duża pobłażliwość dorosłych w stosunku do dzieci” ; - najrzadziej wskazywaną przyczyną agresywnego zachowania było „zbyt surowe wychowywanie dziecka” , stosowanie przez rodziców ostrych metod wychowawczych wobec dziecka – takiej odpowiedzi udzieliła zaledwie co trzydziesta osoba (3%) biorąca udział w przeprowadzanym badaniu. duża obecnoś ć agresji w środk ach m asow ego przekazu 19% inne 4% zbyt surowe wychowanie dzieci 3% wzrost agresji w społeczeństw ie 19% nie w łaściw e podejście nauczycieli do uczniów 16% zbyt duża pobłażliw oś ć doros łych w stosunk u do dzieci 14% brak zainteresownia rodziców wychowaniem dziecka 25% wyk.9 Przyczyny wzrostu agresji u młodzieży 60 Celem następnego pytania ( „Gdzie twoim zdaniem dochodzi do aktów przemocy wśród młodzieży?” ) było wskazanie, na podstawie otrzymanych wyników, miejsc w których najczęściej dochodzi do użycia przemocy wobec uczniów. Udzielone przez badanych odpowiedzi pozwoliły mi na opracowanie następujących wyników: Najczęściej udzielana na to pytanie odpowiedź ( 23%) wskazuje drogę do i ze szkoły – zdaniem badanych osób to właśnie wtedy dochodzi najczęściej do użycia przemocy . Podobny wynik (22%) uzyskała odpowiedź, według której miejscem gdzie dochodzi do aktów przemocy jest szkolny korytarz w czasie przerwy - tak uważa 2 na 9 badanych osób. 1/5 respondentów (20%) zaobserwowała przejawy agresji wobec uczniów w szkolnych toaletach, natomiast 1/6 badanych (16%) jako miejsce występowania przemocy wskazała boisko szkolne. Co dziesiąta osoba (10%) udzielająca odpowiedzi na to pytanie była zdania, że najczęściej dochodzi do aktów agresji w szatni. Miejscem, w którym najrzadziej dochodzi do użycia przemocy, są według badanych klasy lekcyjne – zaledwie 1 na 20 osób spotkała się tam z takim zachowaniem. (5%) w szatni 10% w drodze do i ze szkoły 23% inne 4% w klasach, w czasie lekcji 5% w toaletach 20% na boisku szkolnym 16% wyk.10 na korytarzu szkolnym w czasie przerw y 22% Miejsca, w których najczęściej dochodzi do aktów przemocy wśród młodzieży 61 Dokonując analizy odpowiedzi na następujące pytanie: „Jakie formy przemocy psychicznej stosują nauczyciele wobec niektórych uczniów?” , otrzymałam następujące wyniki: Najczęściej występującą formą przemocy ze strony nauczycieli jest „publiczna krytyka ucznia, przed całą klasą” - 1/3 badanych osób była świadkiem takiego zdarzenia w swojej szkole. Prawie 1/4 respondentów spotkała się z sytuacją „wyśmiewania ucznia w przypadku błędnie udzielonej odpowiedzi na zadane pytanie” . Natomiast 1/5 badanych przyznała, że nauczyciel używał w stosunku do ucznia „obraźliwych i ośmieszających określeń”. Bardzo niskie wyniki uzyskały pozostałe odpowiedzi na to pytanie: - jedna na 18 badanych osób „nigdy nie spotkała się z taką sytuacją”; - zaledwie jedna osoba na 36 badanych stwierdziła, że nauczyciele „nie stosują przemocy psychicznej” publiczna krytyka przed całą klasą wyśmiewanie ucznia w przypadku błędnie udzielonej odpowiedzi obraźliwe określenia ucznia wyszydzanie wyglądu ucznia nie spotkałem się z taką sytuacją inne nauczyciele nie stosują przemocy psychicznej 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 33% 23% 20% 15% 4% 3% 2% 0% wyk.11 Rodzaje przemocy psychicznej stosowanej przez nauczycieli w stosunku do uczniów. 62 Uzyskane na podstawie tego pytania wyniki badania pokazują, jak często nauczyciele stosują wobec uczniów przemoc psychiczną. Wspólna analiza poszczególnych wyników pozwala stwierdzić, że dziewięć spośród dziesięciu badanych osób było świadkami użycia przez nauczyciela jednej z form przemocy psychicznej w stosunku do ucznia . Ponad 90% osób spotkało się z takim przejawem agresji – można na tej podstawie stwierdzić, że skala tego zjawiska jest ogromna . W efekcie stosowanie przemocy przez nauczyciela wobec ucznia powoduje u niego zanik chęci do nauki i strach przed pójściem do szkoły, stres, niedocenianie siebie, utratę wiary we własne siły i umiejętności. Psychiczna przemoc nauczycieli wobec uczniów jest bardzo poważnym problemem. Pedagodzy nie zawsze zdają sobie sprawę, jak wielką wagę – w odbiorze młodych ludzi – mają niektóre ich zachowania. „Czy twoim zdaniem nauczyciele stosują wobec uczniów przemoc fizyczną, jeśli tak to w jakiej formie?” było kolejnym pytaniem kwestionariusza ankietowego i miało formę pytania otwartego. Respondenci mieli zatem całkowitą swobodę wypowiedzi odnośnie tego problemu . Jednak ten rodzaj przemocy, w przeciwieństwie do przemocy psychicznej, okazał się rzadko występować ze strony nauczycieli. Zaledwie jedna na sześć badanych osób spotkała się z użyciem przemocy fizycznej przez nauczyciela wobec ucznia. Respondenci wymieniali następujące formy takiego zachowania: - „bicie ucznia w głowę – najczęściej książką lub dziennikiem” - „ciągnięcie ucznia za uszy i włosy” - „ rzucanie w uczniów różnymi przedmiotami (np. kredą)”. Natomiast pięć z sześciu badanych osób uważa, że nauczyciele nie stosują wobec uczniów żadnej formy przemocy fizycznej. Nigdy nie spotkali się z jakimikolwiek jej przejawami ze strony uczących w ich szkole nauczycieli . Można zatem stwierdzić, że taki rodzaj agresywnego zachowania występuje w środowisku szkolnym dość rzadko. Zatem uczniowie doświadczają ze strony nauczycieli głównie aktów przemocy psychicznej. 63 5.1 Wnioski z przeprowadzonych badań Problem przemocy i agresji już wielokrotnie był przedmiotem badań. Agresja ma wiele podstaw i źródeł swego istnienia. W moich badaniach analizowałam te, które maja swój początek w szkole. Wyniki przeprowadzonych przeze mnie badań, stanowią jednocześnie rozwiązanie interesujących mnie problemów badawczych. Dzięki nim uzyskałam odpowiedzi na postawione wcześniej pytania badawcze. Rozwiązanie pierwszego problemu badawczego potwierdziło istnienie w szkole zjawiska przemocy i agresji . Przemoc coraz częściej jest obecna w środowisku szkolnym, jej przejawy widoczne są coraz częściej w zachowaniu młodzieży. Wyniki badań nie tylko potwierdziły obecność agresji w szkołach, ale także ukazały, jak wielka jest skala tego zjawiska. Kolejne interesujące mnie zagadnienie, dotyczyło faktycznych rozmiarów przemocy występującej w środowisku uczniowskim. Określenie skali tego zjawiska nastąpiło poprzez wskazanie ilości uczniów, których dotyczy ten problem. Celem badań było poznanie wielkości tego zjawiska zarówno z punktu widzenia ofiar przemocy jak i jej obserwatorów. Na podstawie uzyskanych wyników można stwierdzić, że ¾ spośród badanych osób doświadczyło (lub ktoś z ich najbliższego otoczenia) aktów przemocy psychicznej; natomiast wobec połowy respondentów stosowana była przemoc fizyczna. Z badań wynika również, że prawie wszyscy badani zaobserwowali przejawy przemocy wobec uczniów. Odpowiedź uzyskana na trzecie pytanie badawcze wskazuje na większą obecność w szkołach zjawiska przemocy psychicznej - ponad połowa badanych zaobserwowała ją na terenie swojej szkoły. Natomiast na podstawie analizy wszystkich uzyskanych wyników, można wnioskować, że prawie wszyscy (bo aż 97% osób) spotkali się z różnymi formami przemocy psychicznej wśród uczniów, a ponad 90% badanych osób było świadkami stosowania jej przez nauczyciela wobec ucznia . Można zatem wnioskować , że zjawisko przemocy jest znacznie większe niż są tego świadome badane osoby. 64 Spotykając się na co dzień z różnymi przejawami agresji w zachowaniu innych przestały traktować ją jako coś niewłaściwego i oceniać ją w tej kategorii. Natomiast skala występowania tego zjawiska jest naprawdę ogromna. Czwarte pytanie badawcze miało na celu wyjaśnienie z czyjej strony młodzież częściej doświadcza przemocy w szkole. Otrzymana na to pytanie odpowiedź wykazała, że stosowana wobec niektórych uczniów przemoc fizyczna występuje częściej ze strony młodzieży niż osób dorosłych. Natomiast psychiczna przemoc występuje częściej ze strony nauczycieli niż rówieśników ofiary. Ostatni problem badawczy został sformułowany w celu wskazania najczęściej występujących w środowisku szkolnym form przemocy. Jego wynik był następujący: przemoc psychiczna przyjmowała najczęściej formę „wyśmiewania ucznia z powodu jakiejś cechy”; najbardziej powszechne zaś formy przemocy fizycznej maja charakter „bójek między uczniami” oraz „umyślnego popychania na korytarzu szkolnym” . Natomiast najczęściej występującą formą przemocy ze strony nauczycieli jest „publiczna krytyka ucznia, przed całą klasą” . Podsumowując przeprowadzone badania mogę stwierdzić, iż agresja jest zjawiskiem występującym powszechnie w szkole, a skala tego zjawiska przybiera coraz większe rozmiary. Przemoc rozprzestrzenia się niebywale szybko i przyjmuje najróżniejsze oblicza; jest problemem bardzo szerokim i wieloaspektowym. Na podstawie przeprowadzonych badań mogę stwierdzić, że agresja i przemoc stały się po prostu normalnością w środowisku szkolnym. 65 Zakończenie Zjawisko przemocy występuje coraz częściej w środowisku szkolnym. Przemoc coraz rzadziej jest postrzegana przez młodzież jako problem, który należy rozwiązać. Stała się elementem ich życia do tego stopnia, że nie widzą sposobów, a niekiedy nawet sensu przeciwdziałania temu zjawisku. Coraz częściej nie zauważają nawet jej obecności- zachowania agresywne są postrzegane jako coś zupełnie normalnego. Natomiast dla przeszło połowy zbiorowości uczniowskiej, szkoła jest źródłem negatywnych przeżyć. Naruszanie godności połączone z agresją fizyczną i słowną jest doświadczane przez nich niemal codziennie. Konieczne jest zatem przeciwdziałanie przemocy, nie tylko poprzez eliminowanie negatywnych skutków jakie wywołuje, ale także przez wcześniejsze wykrywanie przyczyn jej powstawania. Jedną z nich jest brak pozytywnych relacji między uczniami, nauczycielami i rodzicami. Stanowi to ważne ogniwo w generowaniu zachowań nacechowanych przemocą. Negatywne nastawienie rodziców, brak ciepła i bliskich więzi zwiększa ryzyko, że dziecko będzie agresywne i wrogie wobec otoczenia. Również jeśli rodzice są zbyt tolerancyjni i w żaden sposób nie ograniczają jego agresywnych zachowań wobec rodzeństwa, kolegów i dorosłych, to dochodzi do wzrostu agresji. Tak więc do powstania agresywnych schematów reakcji bardzo przyczynia się zbyt mało miłości i opieki, a za dużo swobody w okresie dzieciństwa. Brak zainteresowania rodziców dzieckiem powoduje później u niego agresywne zachowanie również w szkole . Także czynnikiem zwiększającym poziom agresji u dziecka jest stosowanie wobec niego metod wychowawczych opartych na sile, takich jak kary cielesne, którym towarzyszą wybuchy złości i agresji. Jest to zgodne ze starą zasadą, że przemoc rodzi przemoc. W procesie socjalizacji dzieci i młodzieży szkoła pełni bardzo ważną rolę. Za jeden z podstawowych kierunków jej oddziaływania wychowawczego uważane jest kształtowanie społecznych postaw sprzyjających prawidłowemu współżyciu z innymi osobami. Ma ona bardzo duży wpływ na kształtowanie się różnego rodzaju form życia społecznego. 66 To właśnie w szkole zaczynają tworzyć się pierwsze silne związki emocjonalne z innymi ludźmi, takie jak koleżeństwo i przyjaźń. Dzieci uczą się również zasad współpracy i współżycia z innymi członkami społeczeństwa. Socjalizacja tych młodych ludzi w szkole nie zawsze jednak zdąża w tak pożądanym kierunku. Bardzo częstym zjawiskiem w tej placówce jest przemoc, agresja, niechęć i brak tolerancji w stosunku do inności rówieśników. Zachowania agresywne dzieci i młodzieży na terenie szkoły spowodowane są wieloma różnymi czynnikami. Niekorzystne w procesie uspołeczniania jest takie postępowanie wychowawcy powodującego konflikty, przejawiającego autokratyczne skłonności, będącego niesprawiedliwym i stronniczym. Faworyzowanie niektórych uczniów, stawianie im mniejszych wymagań oraz tolerowanie ich wykroczeń wpływa destrukcyjnie na rozwój i wychowanie dzieci i młodzieży. Prowadzi to do gniewu, frustracji co w konsekwencji może być przyczyną agresji skierowanej na słabszego kolegę, ucznia, który został lepiej oceniony, negatywne emocje mogą zostać rozładowane także, na przedmiotach materialnych np. poprzez zniszczenie szkolnego sprzętu. Kształtowanie się niewłaściwej postawy społecznej może współzawodnictwa być również pomiędzy następstwem uczniami, co może źle zorganizowanego spowodować egoizm, egocentryzm, niechęć i agresję uczniów słabszych wobec zdolniejszych, osiągających lepsze wyniki w nauce. Agresja jest poważnym problemem w szkole. Dzieci uciekające się do tego typu zachowań sprawiają poważne trudności wychowawcze, gdyż ich zachowanie nacechowane jest brakiem zdyscyplinowania, które powoduje częste naruszanie szkolnego regulaminu i innych norm życia społecznego. Osoby takie wywierają destrukcyjny wpływ na układ stosunków społecznych w grupie, powodując powstawanie w niej częstych konfliktów. Częstym powodem przemocy wśród dzieci jest chęć zdobycia władzy i zapewnienia sobie satysfakcjonującej pozycji w grupie rówieśniczej. Wzrost agresji młodego pokolenia spowodowane jest również tym. że tak jak większa część społeczeństwa ma ono problemy z odróżnieniem dobra i zła. Młodzi ludzie mają zachwiane wzorce. a przykłady na to jak żyć, czerpią najczęściej z telewizji. 67 Bardzo ważne jest zatem większe zaniteresowanie i zaangazowanie szkoły w rozwiązywaniu problemu agresji. Szkoła musi uczyć młodzież jak radzić sobie w sytuacjach stresowych. Jej obowiązkiem jest tworzenie dobrego klimatu i sprawiedliwe traktowanie uczniów, wspieranie samorządności, uczenie funkcjonowania w społeczeństwie, oraz tolerancji dla innych kultur. Podsumowując rozważania na temat agresji stosowanej przez dzieci i młodzież na terenie szkoły można powiedzieć, że przemoc i agresja istnieją w codziennym funkcjonowaniu i szkoły. Skala tego zjawiska wśród dzieci i młodzieży zmusza do podjęcia działania w celu zapobiegania przemocy i zmniejszania agresji w społeczności uczniowskiej. Brak reakcji to przyzwolenie na przemoc, na rozwijanie się zachowań agresywnych. Przemoc i agresja będą wtedy jeszcze częstsze ,a ich formy będą bardziej okrutne. Agresja i przemoc staną się po prostu normalnością w środowisku szkolnym. 68 Spis rysunków: Rysunek nr 1 „ Oryginalna hipoteza frustracji-agresji”....................................str.15 Rysunek nr 2 „ Przeformułowana hipoteza frustracji-agresji ”........................str.16 Rysunek nr 3 „Cykl agresji i frustracji”............................................................str.26 Spis wykresów: Wykres nr 1: Rodzaje przemocy spotykane w szkole...................................str.49 Wykres nr 2: Przejawy przemocy i agresji w szkole.....................................str.50 Wykres nr 3: Osoby stosujące przemoc fizyczną wobec uczniów.................str.51 Wykres nr 4: Osoby stosujące przemoc psychiczną wobec uczniów............str.52 Wykres nr 5: Ofiary przemocy w szkole.........................................................str.53 Wykres nr 6: Formy przemocy fizycznej występujące w szkole.....................str.54 Wykres nr 7: Formy stosowanej przemocy psychicznej.................................str.56 Wykres nr 8 :Reakcja nauczycieli na występujące w szkole akty przemocy..str.57 Wykres nr 9: Przyczyny wzrostu agresji u młodzieży.....................................str.59 Wykres nr 10: Miejsca, w których najczęściej dochodzi do aktów przemocy wśród młodzieży........................................................................................................str.60 Wykres nr 11: Rodzaje przemocy psychicznej stosowanej przez nauczycieli w stosunku do uczniów.......................................................................................str.61 69 Bibliografia: 1. Aronson E., „Człowiek – istota społeczna”, PWN, W-wa, 1999 2. Aronson E., Wilson T., Akert R., “Psychologia społeczna”, Wyd. Zysk&S-ka, Poznań, 1997 3. Brannon L., „Psychologa rodzaju”, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk, 2002 4. Brańka Z., Szymański M., „Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży” tom II, Oficyna Wydawnicza „Text”, Kraków, 1998 5. Barczyk P., Czerny J. , „Zagrożenia społeczno wychowawcze we współczesnej szkole”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków, 1998 6. Cialdini R. , Kenrick D. ,Neuberg S., „ Psychologia społeczna“ ,Gdańsk ,2002 7. Czarnecka W., Karkowska M, „Przemoc w szkole”, Of.Wyd. „Impuls”, W-wa, 1998 8. Davies M.H., ”Empatia. O umiejętności współodczuwania”, Gdańskie Wyd. Psych., Gdańsk, 2001 9. Ekiert- Grabkowska D., „ Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej”, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, W-wa, 1982 10. Gordon T. „Wychowanie bez porażek”, IW PAX, Warszawa, 1995 11. Jundziłł I. , „Dziecko- ofiara przemocy”, Wyd. Szkolne i Pedagogiczne, W-wa, 1993 12. Kmiecik-Baran K., Cieślak W., „Bez zgody na przemoc-w szkole i pracy”, „Solidarność”, Gdańsk, 2001 13. Kmiecik-Baran K., „Narzędzia do rozpoznawania zagrożeń społecznych w szkole”, „Młodzież i przemoc”nr.4/2000, Gdańsk 14. Kondziela J., „Badania nad pokojem, teoria i jej zastosowanie”, OdiSS, W-wa, 1974 15. Kuźma J., „Agresja i przemoc wśród dzieci i młodzieży” tom I, W.S.P w Krakowie, Kraków,1998 16. Kwiatkowska-Darul V. (red.), „Przemoc w rodzine i w szkole”, Wyd. Uniwerstetu im. Mikłaja Kopernika, Toruń, 2001 70 17. Leary M. ,”Wywieranie wrażenia na innych”, Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk, 2002 18. Łobocki M., „Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków ,1999 19. Łobocki M. , „Metody i techniki badań pedagogicznych”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków ,2000 20. Okoń W.(red.), „Słownik Pedagogiczny”, PWN, Warszawa, 1984 21. Olweus D., „Mobbing-fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać”, Jacek Santorski & co., W-wa, 1998 22. Papież J., Płukis A. (red), „Przemoc dzieci i młodzieży”, Wyd. A.Marszałek, Toruń, 1998 23. Pilch T., „Zasady badań pedagogicznych”, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 1998 24. Skorny Z. „Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się”, PWN, W-wa, 1968 25. Szymczak M., „Słownik Języka Polskiego” , PWN, W-wa, 1979 71 Aneks Kwestionariusz ankietowy Nazywam się Maja Król. Jestem studentką III roku Uniwersytetu Śląskiego. Niniejsza ankieta Szkoły Zarządzania jest częścią mojej pracy dyplomowej, której temat brzmi: „Doświadczanie przemocy przez młodzież w środowisku szkolnym”. Poniżej znajdują się pytania dotyczące zjawiska przemocy i agresji w szkołach. Ankieta jest anonimowa a jej wyniki posłużą jedynie do celów naukowych. Wszystkie pytania zawarte w ankiecie są wielokrotnego wyboru. Odpowiedzi proszę zaznaczyć znakiem „x”. Proszę o szczere i przemyślane wypełnienie ankiety oraz potraktowanie jej poważnie. Dziękuję. 1. Z jakim rodzajem przemocy spotykałeś się podczas nauki w szkole średniej? przemoc fizyczna przemoc psychiczna trudno powiedzieć 2. Jakie przejawy przemocy widziałeś na terenie szkoły? bójki między uczniami znęcanie się wymuszanie pieniędzy, wartościowych przedmiotów niszczenie szkolnego sprzętu niszczenie rzeczy należących do innych uczniów obraźliwe przezwiska groźby i zastraszanie 72 3. Czy w szkole średniej ty lub ktoś z twojego bliskiego otoczenia był ofiarą przemocy fizycznej? tak, ze strony nauczyciela tak, ze strony innych uczniów nie trudno powiedzieć inne (jakie)................................................................................... 4. Czy w szkole średniej ty lub ktoś z twojego bliskiego otoczenia był ofiarą przemocy psychicznej? tak, ze strony nauczyciela tak, ze strony innych uczniów nie trudno powiedzieć inne.(jakie)................................................................................... 5. Jaką formę miała najczęściej przemoc fizyczna w twojej szkole? bójki pomiędzy uczniami umyślne popychanie na korytarzu szkolnym kopanie bicie za pomocą jakiegoś przedmiotu brak przemocy fizycznej inne (jakie)....................................................................................... 6. Jaką formę miała najczęściej przemoc psychiczna w twojej szkole? wyzwiska wyśmiewanie ucznia z powodu jakiejś cechy lekceważenie ucznia izolowanie od grupy obraźliwe określenia w kierunku danej osoby brak przemocy psychicznej 73 7. Czy nauczyciele reagowali na mające miejsce w szkole akty przemocy? zawsze raczej tak raczej nie nie nigdy trudno powiedzieć 8. Czy twoim zdaniem istnieją sposoby zapobiegające przemocy w szkole, jeśli tak to jakie? ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ 9. Co twoim zdaniem powoduje wzrost agresji u młodzieży? zbyt surowe wychowywanie dzieci zbyt duża pobłażliwość dorosłych w stosunku do dzieci brak zainteresowania rodziców wychowaniem dziecka niewłaściwe podejście nauczycieli do uczniów wzrost agresji w społeczeństwie duża obecność agresji w środkach masowego przekazu 10. Gdzie twoim zdaniem najczęściej dochodzi w szkole do aktów przemocy wśród młodzieży? w drodze do i ze szkoły w klasach, w czasie lekcji na korytarzu szkolnym w czasie przerwy na boisku szkolnym w toaletach inne (jakie).......................................................................... 74 11. W jaki sposób nauczyciele znęcają się psychicznie nad niektórymi uczniami? wyśmiewanie ucznia w przypadku błędnie udzielonej odpowiedzi publiczna krytyka przed całą klasą wyszydzanie wyglądu ucznia obraźliwe określenia ucznia (np.; idiota, kretyn) nie spotkałem się z taką sytuacją inne (jakie).................................................................................... 12. Czy twoim zdaniem nauczyciele stosują wobec uczniów przemoc fizyczną, jeśli tak to w jakiej formie? ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ Metryczka: Płeć: K M 75 76
